Апошні дзень перад ад'ездам з вёскі Табачнікі ў Менск я крыў страху. Яна, старая, сатлелая, леткая, абскубленая вятрамі - салома на ёй згніла, толь стала ломкаю і пазадзіралася, - вельмі цякла: у вялікі дождж са столі лілі такія ручаі, што даводзілася ставіць пад іх увесь посуд, які быў у хаце, але гэта не ратавала. Тым не менш я ўсё адкладаў гэтую непрыемную працу на потым, бо якраз хапала іншага, першачарговага клопату, а да страхі ўсё не даходзілі рукі.
Сама квітнела, убіралася ў цеплыню і зеляніну сярэдзіна траўня, буяла шчырая вясна, і трэба было шмат што зрабіць як найхутчэй: ускапаць грады, пасадзіць бульбу, абгарадзіць усё ад кароў і дзікоў. Да таго ж дажджоў пакуль не было, і таму я не спяшаўся лезці на страху.
Але далей адкладаць не было як: калі не зраблю гэта сёння - заўтра ж ранкам я еду, - у хаце ўлетку нельга будзе ўседзець.
Таму я вынес з сянец лесвіцу, прыставіў яе да вугла і палез на страху. Можа, з тае прычыны, што часу было вобмель - сонца ўжо заходзіла, - працавалася з нейкім азартам: кулі нажатай загадзя леташняй травы - высокай, доўгай, падобнай на чараты - лёгка развязваліся, распраўляліся і як быццам самі сабою знаходзілі сваё месца на струхлелай саломе.
Таму я і не звярнуў асаблівай увагі на дзвюх птушачак, якія, зусім не баючыся, вельмі смела, нават рызыкоўна, набліжаліся да мяне, падыходзілі як не да самых маіх рук.
Я прывык ужо, што ў гэтым непалоханым, заслоненым ад дрэнных людзей і шумлівых вёсак алехавымі кустамі, краі птушкі - і вялікія, і малыя - не баяцца чалавека.
Вунь дзяцел, нягледзячы на тое, што я стаю побач, за метр ці за два ад яго, спакойна, заюшана апрацоўвае старую маю агароджу, якой я летась абгарадзіў сад: лоўка, прафесійна, я сказаў бы нават прыгожа адварочвае дзюбаю сухую кару і нешта выбірае з-пад яе: агароджы, канечне, гэта не паможа, але дзятлу хоць які, але наедак. Потым перад самым маім тварам, ледзь не чапаючы мяне крыламі, ён ляціць на бліжэйшую яблыню і ўжо пругка, упэўнена скача па ствале, кружыць па ім, узбіраючыся ўсё вышэй і вышэй, рупліва пастукваючы дзюбаю.
Што значу для яго я - усяго толькі нейкае звычайнае дрэва ці які-небудзь нікчэмны слуп?!
Але паглядзелі б вы, як замрэ ён, як уплішчыцца ў кару, расцячэцца па ствале і абдыме яго, калі над садам раптам з'явіцца каршун - я, да прыкладу, таго не бачу пакуль і не чую, а ён і бачыць і адчувае яшчэ здалёк, хоць і павернуты, здаецца, да драпежніка спінаю. А праляціць той, ён - адразу вясёлы і руплівы - зноў смела скача па яблыні.
А буслы? За лета я прывыкаю да іх і яны прывыкаюць да мяне - упэўнена ходзяць па маіх пракосах і шукаюць у земляных выбоінах, ямінках шэрых, бугрыстых, камкаватых, як сама зямля, мокрых ад расы і таму, мусіць, халодных-халодных жаб: аж я сам, здаецца, адчуваю, як халодзяць яны буслам горла і страўнік.
Апошнім часам яны ўзялі сабе за моду перад самым адлётам у Эфіопію ці ў Конга - гэтакі маршрут прыдумалі: Табачнікі - Афрыка! - начаваць на нашай хаце.
Пазалетась аж сем буслоў спланіравала на страху. Баючыся, што яна, старая і леткая, не вытрымае і абваліцца пад іхнім цяжарам - птушкі ж, адкормленыя за лета, набраўшы вагу перад далёкаю дарогаю, так тупалі па вільчыку, - што ўсе мы, і малыя і старыя, выскачылі на двор, каб прагнаць іх з хаты. Але колькі ні крычалі, колькі ні махалі рукамі, буслы не спалохаліся і не ўзляцелі. Мусіць, яны лепей за нас ведалі моц страхі, і разумелі, што яна іх вытрымае. Бо кажуць жа, што нават на дрэва, якое можа ўпасці праз пяць, а то і дзесяць гадоў, буслы не садзяцца.
Праўда, на нашай страсе на ноч засталося толькі двое буслоў - астатнія некуды паляцелі. Гэтыя ж пераначавалі - яна спіць, ён стаіць на варце, не зважаючы на тое, што і яму таксама заўтра ляцець у вырай, - а раніцою, гадзін у пяць было чуваць, як шумна падняліся яны на крыло.
Летась, калі недзе пад самую ўжо восень прыйшлі сюды траваўборачныя камбайны - а травою тут былі засеяны як не ўсе палі і касіць яе пачалі аж з-пад самага Езярышча, - разам з імі прыляцелі ў Табачнікі і буслы. Ды так многа іх прыляцела, птушак дваццаць - мусіць, не адна чарада. Цэлы дзень яны хадзілі за камбайнамі, ад'ядаліся, але і ўвечары нікуды не паляцелі. Стаялі напаўсонныя непадалёку, часам пазіралі на нашу хату, на страху, але садзіцца на вільчык не спяшаліся - каля хаты ніяк не ўгамоньваліся мы, кіпяцілі на кастры гарбату, гучна гаманілі, смяяліся, і яны, так і не дачакаўшыся, калі людзі пойдуць спаць, падняліся і кудысьці паляцелі. Хоць мне і было непрыемна, што міжволі прагналі птушак, не далі чарадзе пераначаваць на хаце - а яны, мусіць, шукалі якраз жывую хату, бо мёртвых, нежывых вунь колькі навокал, але буслы туды не ляцяць, - аднак я не мог уявіць сабе, што было б, каб яны ўсе разам селі раптам на нашу страху. Ведаючы пра бусліную помсту, я баяўся, каб птушкі не падторкнулі пад страху які вугалёк, але яны, мусіць, былі і добрыя, і разумныя - як усё роўна ведалі, чаго баімся мы.
І птушачкі, якіх я ўбачыў зблізку на страсе, таксама не баяліся мяне.
Гэта былі сітаўкі, якіх у Зубрэвічах яшчэ называюць плісіцамі. Рассказаў неяк Анатолю, свайму швагру, трактарысту, як яны ўвесь час ківаюць хвастамі - уверх, уніз, - і ён з нейкаю ласкаю і замілаваннем у голасе сказаў:
- Дык гэта ж плісіцы.
Зграбныя, худыя, танклявыя птушачкі. Як вытачаныя. З чорнаю грудкаю, з чорнаю шапачкаю на галаве. З чорным - элегантным і доўгім - хвастом. З пярэстымі крыльцам, з востраю дзюбачкай.
І ляцяць, як усё роўна плывуць, - рыўкамі: то прыпадаюць, зніжаючыся да зямлі, то зноў узнімаюцца ўгору. А па зямлі бегаюць маленечкімі крокамі: тэп-тэп-тэп... Прабяжыць, спыніцца, глядзіць на цябе пільна і зноў ківае хвосцікам.
І спявае-спявае! Як усе птушкі вясною.
Стаіш раніцою пасярод жоўтага-жоўтага ад дзьмухаўцоў - аж травы не відаць! - агарода і задыхаешся ад радасці, што напаўняе цябе ўсяго: свеціць сонца, а калі яго і няма - жоўты луг табе за сонца: ён асвятляе і пахмурны дзень, цвітуць сады, пеніцца ў кустах калакалуша, перад табою, за ручаём, спявае салавей, за табою, недзе далей, сукае цэўкі бусел і неяк дзіўнавата, незразумела напачатку кувае зязюля: скажа «ку-ку» у адным месцы, затым у другім, у трэцім, і ты будзеш міжволі паварочваць галаву на яе голас, пакуль на вочы не трапіць птушка, што ляціць ля цябе наўкруга, і пакуль не зразумееш таго, чаго не ведаў: дык гэта ж зязюля, і кувае яна, ці чуеце, у лёце.
А якія радасныя і шчаслівыя былі тыя дні плісіцы! Як яны спявалі! У іх, мусіць, не было ніякіх прэтэнзій да ўсяго свету, які пакуль што здаваўся ім раем, яны віталі вясну, вясна ім таксама падабалася, яны пачыналі новае жыццё, і яно ім зноў жа было даспадобы, шукалі сабе месца альбо ўжо знайшлі яго і дзесьці вілі, абжывалі ўтульнае гняздзечка.
Ты яшчэ спіш, а яны ўжо спяваюць.
Выйдзеш раніцою з хаты, а табе разам з сонечнымі промнямі хлыне проста ў твар іхняя светлая-светлая, чыстая-чыстая песня: «Ціці-цюры, ціці-цюры, ціці-цюры! Чтэрліч!»
Звычайна яны сядзелі на самай блізкай да хаты яблыні, схаваўшыся ў яе белым, пранізаным сонечным святлом квеце, і таму здавалася, што гэта спявае сама яблыня: «Ціці-цюры! Чтэрліч!»
Пасля яны «адкрыліся» - пераляцелі на хату, спявалі, часцей за ўсё седзячы на вільчыку, і я ўжо бачыў, як яны, узнёслыя і захопленыя, не зважаючы ні на кога, выгаворвалі дзюбамі сваю песню: «Ціці-цюры! Чтэрліч!»
Усё ў іх было цудоўна, і яны былі шчаслівыя.
І якое ж апанавала мяне ўзрушэнне, калі, скончыўшы крыць страху і збіраючыся злазіць з яе, у дзюбачках абедзвюх плісіц, што рашуча, а то і ваяўніча кідаліся мне пад рукі - толькі адчай робіць такою смелаю любую жывую істоту, - я ўбачаў па чарвячку... Яны настойліва хадзілі па страсе, па свежапасланай траве, чагосьці ўпарта шукалі, а не знайшоўшы, разгублена азіраліся.
Гняздо! Я заклаў іхняе гняздо! А ў ім, пэўна, вывеліся птушаняты!
Мне той жа час зрабілася горача, захацелася разбурыць усё, што толькі што зрабіў, разгрэбці рукамі сухую траву на страсе, якая, прывязаная, ужо добра ўлеглася, і шукаць, шукаць, шукаць, пакуль не знойдуцца тое гняздо, тыя птушаняты, што, канечне ж, задыхаюцца пад саломаю.
Я ўжо і пачаў быў адкідаць прывязкі, расхінаць салому, але не знаходзячы нічога пад ёю, пакрысе супакойваўся. А ў душы нават сварыўся сам на сябе.
Пачакай, што ж гэта ты робіш, што выдумляеш? Чаму ты думаеш, што гняздо было якраз тут, дзе ты крыў? Плісіцы ж і сядзелі і спявалі на вільчыку, каля коміна. Там, відаць, і гняздо іхняе, і птушаняты.
А чаго ж тады яны кідаліся на цябе? Ды яшчэ з чарвячкамі ў дзюбах?
Дзівак, яны проста праганялі цябе ад свайго гнязда!
Памятаеш, як у Крыме, на Карадагу, калі яго закрылі і зрабілі запаведнікам, ты ледзь не ступіў нагою ў гняздо з птушанятамі, а нейкая птушачка ўсхапілася з травы, прыкінулася параненай, махала, як падбітая, крыллем і адводзіла цябе ўсё далей і далей ад таго месца: праляціць крыху, тады ўпадзе ў траву, валюхаецца там нязграбна, а ты падыдзеш - зноў узляціць і зноў падае. Нават здавалася, што яна хітравата азіраецца - ці ідзеш ты за ёю? А спынішся - яна яшчэ бліжэй вернецца. І зноў прыкінецца падбітаю. Так яна адводзіла цябе ад птушанят.
І плісіцы гэтаксама адводзяць. А ты - заклаў, заклаў гняздо... Яно не тут! І не рабі глупства - не разбурай страху. Зірні, як увачавідкі цямнее. Ноч хутка, а ты салому кудлачыш, прывязкі адкідаеш...
І праўда, вечарэла вельмі хутка. Да таго ж з боку Лах насоўвалася белая хмара. А што гэта такое - белая хмара, - я добра ведаў. Яна прыходзіць ціха, незаўважна і нібы становіцца на месцы: дождж з яе лье доўга і спорна. Глядзіш на яе, невідомую, і здаецца, што неба святлее, праясняецца, а на самой справе яно ўсё налітае нейкім светлым, цяжкім дажджом. Чорная хмара разыходзіцца хутчэй - шухне, пральецца і зноў светла, а гэтая - надоўга: стаіць і лье.
Пачаў накрапваць дождж. Якое гняздо, якія птушаняты! Канечне, гнязда тут няма, канечне, яно недзе ў іншым месцы! Бачыш, і плісіц ужо не відаць на страсе. Яны даўно ў гняздзе - кормяць сваіх дзяцей тымі чарвячкамі, што во толькі трымалі ў дзюбах. І ніхто нідзе не задыхаецца...
Распайстрыўшы, разраўнаваўшы салому, зноў пазакрываўшы наробленыя ў страсе дзіркі, прыціснуўшы ўсё толем, пакладзеным зверху, я паволі злез са страхі.
Дождж паліў як з вядра - белая хмара, мусіць, стала на сваё месца. Было ціха-ціха: хоць бы хто паварушыўся дзе, хоць бы хто піскнуў, зашамацеў. Не было ветру, адно толькі шумеў дождж. Я прыняў лесвіцу і з ёю, каб не змокнуць зусім, пабег у сенцы.
Уночы я спаў дужа дрэнна. Звечара ўсё прыслухоўваўся, ці не пачую якую валтузню на страсе, у саломе, але там, як і ўсюды навокал, было ціха-ціха - здаецца, нават мышэй, якія звычайна ўночы толькі і пачынаюць тупацець за шпалерамі, на гэты раз не было чуваць: як усё роўна не хацелі замінаць роўнаму пошуму дажджу.
Сярод ночы раптам прачнуўся, і мне падалося, што на мяне хтосьці глядзіць. Зірнуў у акно і ўбачыў: на мяне і праўда глядзелі вялікія круглыя вочы - натапыраны, ускалмачаны белы начны лунь сядзеў зусім блізка на агароджы, насупроць акна, і пільна, не міргаючы, нібы сочачы за кімсьці, відушча глядзеў у шыбы. Я замахаў на яго рукамі, ён і ў цемры ўбачыў гэта, але нават і не падумаў палохацца, тым больш узлятаць. Сядзеў, як і да гэтага, вадзіў галавою ўслед за маімі далонямі, сачыў за маімі рухамі, нават прысядаў на жэрдцы, каб лепей бачыць, як я, праганяючы яго, махаю рукамі.
Але і пасля таго, як ён усё ж паляцеў, я доўга не мог заснуць зноў. А засынаў - і нездаровы, трывожны сон не прыносіў задавальнення.
Мне сніліся чамусьці Плехані - вялікае несхадзімае балота, якога я ніколі не бачыў, ніколі не быў там, але ведаў, што і з Табачнікаў, і з іншых навакольных вёсак хадзілі раней туды па журавіны.
Пра яго мне летась расказваў дзед Сцяпан:
- Раней там жураўлі выводзіліся. Плехані - жураўлінае балота. А сёлета нешта жураўлёў не відаць. Мусіць, і там не вывяліся. А то ж у гэта ўрэмя чарада за чарадою праз Табачнікі ляцелі. Некаторыя нават за Гараваткаю начавалі. Крычалі там так, што і глухі пачуіць. Я сам хадзіў туды глядзець... Цяжкі ў іх пералёт. Кажуць, што за дарогу яны сабе пад крыллем такія буглакі панабіваюць, панатруць - па яблыку. А што ты думаеш, столькі махаць лёталамі. А ці чуў ты, як яны крычаць, калі, бывае, важак з дарогі саб'ецца? Кружаць тады ў небе доўга-доўга і ўсе трывожна, адчайна крычаць. Пакуль важак зноў на сваю, на правільную, дарогу не ўзаб'ецца. А сёлета - ціха. Мусіць, і праўда не вывеліся. А можа, раней паляцелі. Але ж не - і раней не відно было іх. А Плехані, кажуць, сапсавалі - канавы пакапалі і спусцілі некуды тое балота...
Дык вось мне снілася, што над Плеханямі, сярод журавоў, такі ж, як яны, роўны і родны ім, кружу, як той важак, што збіўся з дарогі і ніяк не можа намацаць інтуіцыяй той адзіна правільны шлях, па якім трэба ляцець, трывожна кружу і крычу над колішнім балотам, а за мною роспачна крычаць і ўсе журавы. А я пад пахамі, там, дзе крылы, яшчэ не ляцеўшы, адчуваю тыя цвёрдыя, уздутыя буглакі, якія, знайшоўшы шлях, наб'ю за нялёгкую, доўгую дарогу...
Думаў, што раніцою мяне сустрэне і супакоіць радасны птушыны спеў.
Аднак і назаўтра, хоць дажджу ўжо не было і гэтак жа, як і ўчора, свяціла шчодрае сонца і аж пеніліся ад квету яблыні, на дварэ стаяла даўкая цішыня. Сама сабою напрошвалася, узнікала думка, што ў гэтай цішыні вінаваты я сам. Але я адганяў яе - трэба ехаць, нешта папраўляць няма калі, а развярэджваць сябе ў дарогу не хацелася: лепей бы сапраўднага спакою ў душу.
Толькі цішыня сама сабою не адпускала - трымала ўчэпіста. Маўчаў сад, не спявалі птушкі - плісіц увогуле нідзе не было відно, - а цішыня звінела сама сабою: тонка, як птушыны піск, як напятая струна, якая вось-вось лопне.
З гэтай даўкай цішынёю ў душы я і паехаў у Менск.
І ўжо ў цягніках і электрычках даў сабе волю. Сядзеў між людзей, ад няма чаго рабіць глядзеў у акно і развярэджваў сябе ўсё болей і болей.
Гэта ж трэба - ты загубіў птушанят. Канечне ж, загубіў. Хоць і міжволі, хоць і не па сваёй ахвоце, але ўсё ж загубіў. Трэба было раніцою раскідаць салому, знайсці гняздо і выбавіць іх з цемры. А які сэнс, якая карысць з гэтага? Калі напраўду было гняздо, а ў ім - птушаняты, то раніцою позна ўжо было іх выбаўляць: за ноч яны пэўна ж задыхнуліся без паветра... А раптам не задыхнуліся? Раптам паветра праходзіла ў гняздо? А ты, вінаваты, шукаеш хоць якую зачэпку, каб апраўдацца. А мог бы нешта прыдумаць, каб не губіць жывое...
Вунь жа ты недзе чытаў, як птушкі звілі гняздо ці не ў камбайне, і людзі, хоць ужо і быў час жаць - зерне асыпалася! - не чапалі «Ніву», пакуль не вывеліся птушаняты...
І ты верыш? Глупства ўсё гэта! Проста прыгожая казка для прасцякоў. І праўда, гэта было б ідэальна, і ты сам, памятаеш, узрадаваўся, прачытаўшы такое, - глядзі, які чалавек харошы, як ён абараняе прыроду, - але ж ведаў, што ў жыцці так не бывае. Калі сыплецца зерне, ніхто на птушак зважаць не будзе. Канечне, калі жніва яшчэ няма альбо калі камбайн сапсаваны, тады можна і пачакаць...
А ўспомні, як ты летась спяшаўся абкошваць куст агрэсту на пожні. Табе здалося - не, не здалося, а так яно і было на самой справе, - што ў кусце птушкі звілі гняздо. Спачатку яны, радасныя, раз-пораз, імгненна складаючы крылцы, торкаліся ў агрэст і гэткія ж радасныя выляталі адтуль. А калі я дакасіўся да куста, ужо не ныралі ў яго, а сядзелі непадалёку на густой вербалозіне і трывожна спявалі - здавалася, кожны ўзмах касы дадае ім адчаю і адгукаецца вялікім рэхам у іх маленькіх сэрцах. Ты тады, памятаеш, так спяшаўся абкасіць гэты куст, што аж змакрэў ўвесь за нейкіх пяць хвілін. Стараўся як мага хутчэй адысціся ад агрэсту, каб супакоіць птушачак, - маўляў, я да вашага гнязда нічога не маю, бачыце, нават не зазірнуў у яго.
Але птушкі ўсё роўна ў гняздо не вярнуліся. Тады я таксама вельмі перажываў, што выгнаў іх з агрэсту. Хваляваўся: а раптам у гняздзе вось зараз стыне пяць-шэсць яечак, якія па маёй віне ніколі не стануць птушанятамі? А раптам у гняздзе ўжо былі птушаняты? І там астываюць не яечкі, а жывыя, яшчэ не апераныя піскляты?
Толькі пасля такіх разважанняў я адважыўся зазірнуць у куст. І якое ж было маё расчараванне, калі, расхінуўшы галінкі, я ўбачыў усяго некалькі сухіх травінак - птушкі яшчэ толькі пачыналі будаваць гняздо.
Можа, і цяпер так. А ты - птушкі, птушкі... Гняздо... Птушаняты... Ды кінь ты займацца рэфлексіямі! Колькі іх, гэтых птушак, гіне вось зараз, вось гэтую секунду. І на зямлі, і на дрэвах, і ў паветры. Ды і самі птушкі, хоць бы тыя ж плісіцы, што неслі ў дзюбачках па чарвячку, хіба не забойцы? Чарвячкі ж, ці чуеш, таксама жывыя, яны ж таксама некаму браты, сёстры, дзеці...
А ты - птушкі... Вось у гэтым, здавалася б, схаваным ад цывілізацыі краі, ужо колькі гадоў ты не чуеш жаўранкаў. А як яны спявалі раней, у тваім дзяцінстве! Помніш? Увінціцца ў самы блакіт неба і звініць. Як званочак. А цяпер? Такая вясна, зямля буяе, а неба - маўчыць. Без жаўранка і вясна не тая, і неба не тое. Чалавек забіў жаўранка! Толькі за тое, што той жыве на зямлі. Жаўранак - дзіця зямлі, хоць і спявае ў небе. А яго зямлю, яго гняздзечка на гэтай зямлі, у якім ужо былі альбо яечкі, альбо птушаняты - якая розніца: і з апыленых яечак народзяцца птушаняты ў апыленыя гнёзды! - людзі апылілі, аблілі, атруцілі ядамі. Звялі ці не ўсю папуляцыю жаўранкаў. А ты кажаш - страха, гняздо, птушаняты. І сам ты нібыта замест жаўранка ў нябёсах. Вярніся, чалавеча, на зямлю!
А камароў ты забіваеш? А ліпучкі на мух вешаеш?
А рыбу ты ясі? А свініну любіш?
Рэфлексіі, мой дарагі, рэфлексіі!
А памятаеш, што табе расказваў усё той жа Анатоль, твой швагер і трактарыст:
- Ведаеш, я сам двух зайцоў зарэзаў. Аднаго касілкаю. Цяпер жа мы як участак косім? Абкошваем яго з усіх бакоў і паступова па кругу да цэнтра дабіраемся. Словам, калі заяц у гэты круг пападзе - ужо не ўцячэ: выскокваць з травы на скошанае не адважваецца. Вось ён і трапіў пад нажы. Я схаваў яго, травою прыкрыў. Думаў, няхай паляжыць, кроўю сцячэць, а тады, як буду дадому ехаць, забяру. Потым гляджу, а яго ўжо воран есць. Высачыў. Я каля лесу якраз касіў. Ён сядзеў, мусіць, на елцы, глядзеў. А ў яго вочы - усё бачаць. А другога ўсяго касілка парэзала - не было чаго браць. Трэцяга - гэта ўжо не я быў на трактары - льнокамбайн разарваў. Частку з саломкаю выкінула, а другая палова ў мяшок з семем трапіла. Прывезлі семя на ток, а ў мяшку бок увесь у крыві. Бабы ў крык: ай, ай, некага зарэзалі. Галасілі і доўга не верылі, што гэта заяц. Пакуль самі не паглядзелі... А яшчэ я вунь кошцы Марфінай дзве заднія нагі вышэй костачак адрэзаў. Таксама ў канюшыне сядзела. Але нічога, залізала раны і яшчэ два гады такая пакалечаная жыла.
А колькі людзей вось зараз забіваюць. Вось гэтую во хвіліну... Што, можа, не чуў, не ведаеш? Асабліва цяпер, калі на зямлі правіць яе Ганебнасць Дурнота - самы жудасны злачынца ва ўсім свеце.
А ты - пра птушак, пра гняздзечка... Свет звар'яцеў? Ага, звар'яцеў. Але ж навошта і табе без дай прычыны адбіраць у жывой душы жыццё?! Хто ты такі, каб забіраць яго?! Пачакай, пачакай, дык жа і муха - таксама жывая душа. Не забіраць у яе жыцця, калі яна джаліць цябе? Смешна! А які тут смех? Ты ж ведаеш, як народ спаважліва шануе дабрыню: «Ён мухі не пакрыўдзіць».
І ўвогуле, чуеш, хопіць! Не было ніякага гнязда на тваёй страсе, не было ніякіх птушанят! А калі і былі, то яны сядзелі ў іншым месцы - не там, дзе ты крыў. Птушаняты аперацца, падрастуць і да таго часу, пакуль ты ўлетку прыедзеш касіць, хутчэй за ўсё пабудуюць свае гнёзды і павыведуць сваіх птушанят.
Але ў Табачнікі - касіць! - я ўсё роўна вяртаўся з адчуваннем віны і нейкаю падсвядомаю трывогаю: здавалася, што яны сустрэнуць мяне цішынёю - гэткай жа, як і ў дзень ад'езду.
І якая ж была мая радасць, калі неспадзявана ўбачыў доўгі хвост плісіцы, які ўвесь час, ківаючыся - значыць, яна корміць птушанят! - тырчаў з дзіркі ў саломе - далёка ад таго месца, дзе я вясною латаў страху. І я ўжо зусім супакоіўся, калі гэтая плісіца выкаўзнулася з дзірачкі і паляцела, а на яе месца скрыляла другая - вясёлая, руплівая, з чарвячком у дзюбе - і таксама ўтачылася ў салому, таксама пакінуўшы звонку толькі адзін хвост.
Значыць, плісіцы жывыя! Абедзве! І яны разам! Значыць, ніякага гнязда я не закладаў! Значыць, птушаняты выраслі і ўжо самі кормяць сваіх птушанят!
Недзе глыбока і далёка рупілася непажаданая думка - а раптам гэта нейкія іншыя, чужыя птушкі, што запазніліся і не зрабілі своечасова гняздо, а тыя, што пад саломаю, даўно высахлі, зрабіліся муміямі, - але я як мог адганяў яе: плісіцы нашы, яны вывеліся на нашай страсе!
Тым больш што з гэтага часу птушкі не разлучаліся са мною: я касіў, а яны, асабліва не лезучы пад касу, збіралі за мною чарвячкоў і насілі на страху ў гняздо. Яны зусім не баяліся мяне, мы з імі былі як усё роўна заадно: я ім выкошваю чарвячкоў, яны іх збіраюць. Яны дазвалялі мне разглядаць іх зблізку - нават зазірнуць у вочы.
І яны таксама, асмелюся сказаць, даверліва глядзелі мне ў вочы - нібыта хацелі супакоіць мяне.
І тады для мяне зноў ажыў свет.
Навокал, як уключаныя кім, заспявалі птушкі, адкрылася блакітнае неба, а ў ім - зноў жа птушкі, і іх было так многа, яны кружылі, а то і проста так, раскінуўшы крылы, стаялі на падвеі.
Расхінулася трава, развялі ў бакі свае густыя галінкі дрэвы, і я ўбачыў гнёзды, гнёзды, гнёзды... А ў іх птушанят з разяўленымі дзюбачкамі...
Я пачаў лепей бачыць.
Убачыў вясёлку, перарэзаную нейкім вузкім і доўгім воблакам.
Я пачаў лепей чуць.
Нешта вельмі шумна зрабілася на рабініне: у яе галлі зашабуршэлі нейкія птушкі - як усё роўна біліся. Калі яны паляцелі - ён - у адзін бок, яна з іншым - у другі, - я ўбачыў, што гэта былі дразды і зразумеў, што біліся яны за самку.
Я пачаў лепей адчуваць.
Перад гэтым прайшоў дождж, і зараз вельмі пахлі таполі.
Сонца заходзіла ярка, і мяне спыніла, уразіла тое, што ў яго промнях ззяла, мігцела, пералівалася кожная кропля дажджу, што затрымалася на траве, - звычайна гэта бывае раніцою, пры ўсходзе сонца, і ззяе тады раса.
Дажджавыя кроплі былі буйнейшыя, і свяціліся яны не так, як раса.
Вунь маленькі, але моцны, напоўнены агеньчык у вялікай дажджыне зырка пульсуе на цёмна-зялёнай, прыцьмелай ад блізкага змроку траве - нібы агмень у якой пячоры. А там во зверху, высока над травою, - смарагд: травіны не відно, а ён, здаецца, вісіць сам сабою. А непадалёку - бэзавы агеньчык: як усё роўна адарваўся ад травіны і падае, падае, але ўпасці ніяк не можа. А той вунь агеньчык-мятлушка - трапеча, мітусіцца, як усё роўна трымціць жоўта-зялёным крыльцам.
А паварушышся - як адразу мяняюцца колеры: той, які толькі што быў аранжавы, - ён ужо светла-зялёны, а той, што быў блакітны, - расцвітае на травіне маленькаю пунсоваю ружаю.
Прыгожа, хораша і спакойна...
Здавалася б, толькі радавацца. Ты займаешся любімаю працаю, пра якую марыш увесь год, - косіш!
Радуйся!
Каля цябе рупліва бегаюць па пракосах плісіцы, якіх ты пахаваў яшчэ вясною.
Радуйся!
Але мне чамусьці трывожна.
І чамусьці не косіцца. Трава, хоць і мокрая, зусім не рэжацца, а мнецца - каса слізгае па ёй зверху. Колькі ні перавязваю, але ніяк не магу давесці да ладу расслаблены на кассі палец. Усё забіваю глыбей клін, каб умацаваць касу ў баньцы, а яна ніяк не трымаецца - хістаецца, і ўсё.
Спрабую кінуць касу, іду сячы дровы, але і гэты занятак чамусьці раздражняе мяне.
Зноў вяртаюся да травы і злуюся на сваю незадаволенасць: мне не падабаецца, што птушкі ўсё яшчэ кормяць сваіх птушанят, збіраюць ім чарвячкоў. Колькі ж іх там, такіх пражэрлівых?! Гэта потым я даведаюся, што яны ўдваіх - удваіх! - выгадуюць у гняздзечку ўсяго толькі адно птушанятка...
Закатнае сонца свеціць у вочы і не дае касіць: у паўзмроку, што гусціцца ўжо ля карэння травы, дрэнна відно, і я баюся, каб выпадкам не шаркнуць касою па птушках.
Робіцца зусім трывожна. І галоўнае, я не ведаю, адкуль яна, гэтая трывога.
Я азіраюся і бачу хлапчука гадоў дванаццаці, які едзе на веласіпедзе - едзе да мяне. Здалёку пазнаю ў ім Паўліка - унука Яўгеніі Рыгораўны з Жукава, у якой мы бяром малако.
Адразу разумею, што нешта здарылася - не паедзе ж хлапчанё ў такую далячынь, на ноч гледзячы, проста так, дзеля забавы.
Паўлік быў сумны.
- Патэлефанавалі з Менска, сказалі, што памёр ваш сябра, пісьменнік.
Прозвішча па тэлефоне хлапчук не расчуў. Але я ўжо чамусьці ведаў: памёр Барыс Сачанка. Мой сябра, з якім мы ішлі па жыцці сорак гадоў. Мой новы начальнік, галоўны рэдактар «Беларускай энцыклапедыі», які некалькі дзён таму і адпусціў мяне на гэтую касьбу.
Назаўтра, калі ішоў на электрычку ў Грыбачы, я не чуў, спявалі птушкі ці не.
І ўпершыню ў такіх знаёмых кустах, па якіх столькі папахадзіў, неспадзявана заблудзіўся...
1995