epub
 
падключыць
слоўнікі

Янка Сіпакоў

Сады

Сёння ўпершыню ўбачыў: пасівеў Сцяпанаў клён. Нёс з крыніцы ваду. Паставіў вёдры, каб крыху абараніцца ад камароў, якія абселі і твар, і рукі, выпадкова зірнуў у бок Арцюхоў і міжволі адчуў, як нечакана, само сабою зашчымела сэрца: у зялёнай чупрыне дрэва з'явілася першая жаўціня - што ж, клёны, як і людзі, сівеюць, толькі па-свойму, па-дрэваўску. Учора яшчэ стаяў зялёны-зялёны, а сёння, бач, пасівеў. Вераснёвае, ужо крыху пахаладалае, нават з нейкай ільдзінкаю сонца надзіва шчодра асвятляла пажоўклае лісце, грэла яго як не да пламення і, здаецца, само грэлася ў гэтай сваёй выпрамененай цеплыні.

Штогод я любуюся Сцяпанавым клёнам. Ён заўсёды самы першы і заўсёды нечакана пачынае жаўцець. Ідзеш, задумаўшыся, і раптам аж спынішся ад узбуджэння - нешта светлае запыніць тваё вока, а хутчэй за ўсё не вока, а душу. Стаіш, прыглядаешся, слухаеш сябе, а тады ўбачыш - вунь яно што: гэта ж пажаўцеў Сцяпанаў клён!

Ён стаіць першы з майго боку. За ім схаваўся граб, а далей зелянее ліпа, і не адна - цэлы гай з аднаго кораня. І ўсе ў рад, і ўсе векавечныя, тоўстыя-тоўстыя, не абхапіць. Яны яшчэ зялёныя, а клён ужо жоўты.

Клён, бачыце, адчуў восень, а вось камары не - як звар'яцелыя вар'ююцца яны, нібы ўлетку, і пакуль што нічога не адчуваюць. Над крыніцаю, у зацененым вербалозам кутку, іх цэлыя хмары: пакуль зачэрпнеш вады, яны абсядуць усяго цябе, а таму перад тым, як ісці па другое вядро, трэба ад іх атрасацца.

І калі б хто-небудзь убачыў, як я нясу з крыніцы ваду, ён бы здзівіўся: ідзе-ідзе чалавек з двума вёдрамі ў руках, а тады раптам спыніцца, паспешліва, не выбіраючы, паставіць вёдры на зямлю і пачынае махаць вакол сябе рукамі, а пасля зноў падхопіць вёдры і, разліваючы ваду, бегма бяжыць - быццам хто гоніцца ўслед, - уцякае як мага далей ад таго месца, дзе толькі што стаяў.

Але і ўбачыць мяне няма каму і расказаць, што гэта я так, атросшыся ад камароў, уцякаю ад іх, - таксама некаму. Мог бы ўбачыць адзін толькі дзед Сцяпан, але ён бы не здзівіўся: стары сам дапамагае мне часам зганяць са спіны заедзь, каб я не занёс крывасмокаў у хату - за ноч жа з'ядуць! - і толькі, атрасаючыся, ляпаючы сябе то па руцэ, то па шыі, злуецца:

- Калі на іх якая памжа будзіць!

У гэтым, зарослым алешнікам і кустамі паўночна-яловым краі, пад Невелем, каля Езярышча, зусім побач з тою Мяжою, дзе пачынаюць будаваць, не зважаючы на пратэсты, атамную электрастанцыю, на вялікую прастору ад Лах і Гурак да Жукава і Марцінінак засталіся толькі дзве жывыя хаты. А правільней, жывая толькі адна, а другая - жывая напалову.

У першай хаце, якая пачынае Арцюхі, і зімою і ўлетку жыве васьмідзесяцідвухгадовы дзед Сцяпан - падпёр разламаную столь тоўстаю алехаваю жардзінаю, абсыпаў сцены да акон зямлёю ды і жыве. Ён яшчэ, не зважачы на гады, сам з усім спраўляецца - нават карову трымае. І шмат кошак. Карову - на жыццё, кошак - на забаву. Не, і кошкі не толькі на забаву: «Каб не яны, мяне б мышы з'елі», - усміхаецца дзед Сцяпан.

Другую, што стаіць за ручаём, гэта ўжо ў Табачніках, аджыўляем штолета мы: туды прыязджае Старая Маці, старэйшая за Сцяпана, амаль дзевяностагадовая маці маёй жонкі Раіны, якая і пабудавала гэтую хату пасля вайны - пуд жыта аддала, каб зрубілі, - прыязджаюць яе дзеці, унукі, праўнукі.

Люблю Табачнікі і я. Душы тут вольна і ціхамірна, яна тут адпачывае. Каб не мы, гэтай вёскі даўно б не было і ў паміне. Нават цяпер, калі просіш мясцовых шафёраў падвезці да Табачнікаў, тыя здзіўлена пытаюцца: «А дзе гэта такія?» На яе ўсе забыліся б, а так штолета сюды ідуць пісьмы і на канвертах горда красуецца: «Вёска Табачнікі». На яве вёскі няма, а на паперы - ёсць. Што ж, пакуль стаіць хоць адна хата, хоць і напаўжылая, да таго часу ёсць і вёска.

І атрымліваецца, што Табачнікі больш жывая вёска, чым Арцюхі: у адну ідуць пісьмы, а ў другую - нічога. Дзед Сцяпан адзінокі, пісаць, успамінаць пра яго няма каму, ды і сам ён з тае ж прычыны нікому не піша.

А маглі б гэтыя вёскі быць люднымі і зусім жывымі. Калі б не тыя вучоныя - не, не вучоныя: злачынцы! - не абазвалі б самыя прыгожыя і жыццяздольныя вёскі неперспектыўнымі.

У Арцюхах хацелі будавацца і Лёшка Дзенісёнак, і Мішка Апанасёнак, і Колька Сіліванёнак - ужо лесу некаторыя навазілі, - але ім не дазволілі, горш таго - забаранілі. А так бы, каб яны пабудавалі там свае хаты, не паехала б з Табачнікаў у Жукава і Паліна Бялова, і Рукавіха з Арцюхоў у Езярышча, і Дзергачыха не перабіралася б у Лахі. Засталіся б каля іх іншыя ўдовы, што, баючыся зімы і адзіноты, паз'язджалі ў жывыя вёскі і гарады.

Пра тое, што я ўлетку і жыву, і кашу, і па грыбы хаджу ў запаведніку, я даведаўся нядаўна. Выйшаў з аўтобуса каля павароткі на Газьбу, чакаю, каб хто-небудзь падвёз хоць да Жукава, і тады ўбачыў слуп з шыльдаю: «Гуркінская паляўнічая дача. Паляванне без дазволу строга забаронена».

А мясціны тут і праўда запаведныя.

Ідзеш, бывае, у кусты, каб насячы алешніку на дровы, а тут якраз з-пад тваіх ног шумна, раптоўна і нечакана - ты аж спалохаешся - цяжка ўзляціць, ледзь падымецца на крыло тлустая, ад'етая, рассыцелая за лета курапатка.

Пойдзеш па грыбы па роўнай, нечапанай сцежачцы, а вяртаешся і не пазнаеш яе - усю сцежку перакапалі, узадралі сваімі моцнымі, як плугі, лычамі дзікія свінні.

А падыдзеш часам ледзь не да самай крыніцы і толькі тады ў ранішнім тумане ўбачыш ласёў - яго і яе, - якія спакойна, нікога і нічога не баючыся, стаяць каля тваёй крыніцы. Пачнеш крычаць на іх, каб адышліся, бо сам баішся да іх падыходзіць, а яны стаяць, як і стаялі, і зусім не зважаюць на твой крык. Лось - самая моцная на нашых прасторах жывёліна, а таму ён нікога не баіцца: хто ім, такім волатам, можа пагражаць?! А самі, як захочуць, пойдуць - горда, нязмушана, з годнасцю.

Шэрыя жураўлі. Развяліся, распладзіліся, пасяліліся ў ручаі паміж Арцюхамі і Табачнікамі. Крычаць, як людзі: «Ай! Ай! Ай!»

- Як усё роўна дзеўкі, якіх лапаюць, - кажа дзед Сцяпан.

А зірнеш раптам на змярканні ў акно і дзівішся, што праз наш сад ідзе - не бяжыць, а якраз паволі ідзе! - нейкі сабака, а потым падумаеш: «Адкуль жа яму брацца, таму сабаку, без чалавека?» А тады і вушы тарчма ўбачыш і зразумееш, што ніякі гэта не сабака, а самы сапраўдны воўк. І ўспомніш, што нехта з Жукава - ці не Карнач? - расказваў, як ля Гразі, пад Кісялёўкамі нос у нос сустрэўся з ваўком, ды і сам ты на дарозе бачыў ваўчыныя сляды - ваўкі не хаваюць, як сабакі, кіпцюры ў лапы, а таму сляды іхнія адметныя.

А ўжо пра качак няма чаго і гаварыць. Яны плаваюць у стаўках, якія засталіся ад сіласных ям і, напоўненыя вадою, зараслі лазою, ператварыліся ў сапраўдныя азёры; жыруюць тут жа ў збажыне, лятаюць, не баючыся, над табою, куды б ты ні ішоў.

Тады нават я, хто ніколі не марыў пра паляванне, бо не ўмею і не магу забіваць, шкадую, што няма ў мяне дубальтоўкі - вельмі ж ужо блізкім здаецца яно, тое паляўнічае шчасце.

Тым больш што недзе ў верасні, асабліва надвечар ці ў цёмным ужо вечары, з усіх бакоў чуваць стрэлы - пук! пук! - і тады я разумею, што паляўнічы сезон у Гуркінскай дачы пачаўся...

І яшчэ я тады разумею, што прыйшоў час садоў.

Здаецца, я нічога не ведаю прыгажэй ад даспелых восеньскіх садоў. Нават пакінутых, нават беспрытульных.

Сады каля парожніх хат, сады без гаспадароў. Вельмі шчымліва робіцца, калі бачыш настойлівую апантанасць, жаданне нарадзіць як мага больш і прыгажэй. «Для каго стараецеся? - хочацца загаварыць да дрэў. - Вас жа ўсё роўна няма каму пахваліць, няма каму сказаць вам «дзякуй» - яблыні абрабуюць, яблыкі вынесуць, а што не вынесуць, раней часу атрасуць пад ногі, растопчуць, і яны, нікім не паднятыя, згніюць у высокай някошанай траве».

Але ж як радасна робіцца, што яны верныя сваім гаспадарам і, быццам нічога не здарылася, захоплена занятыя сваім спрадвечным клопатам - проста раджаць, проста жыць, - быццам праз іх, праз гэтыя плады, цешацца жыццём, глядзяць на свет іхнія колішнія гаспадары.

Арцюхі - гэта сад садоў. Самотных і пакінутых.

Вось Лізчыны яблыні. Высокія-высокія і плодныя. Стаяць, ацяжараныя, і ніжнія іх галіны апусціліся да самай травы, а верхнія навіслі над голымі, без саломы, рэбрамі былой страхі - у нас, на Аршаншчыне, гэта называецца латамі, тут - пажыллем. Уяўляю, колькі там на столь нападала за гэты час яблык, колькі там сабралася саспелых семак, гатовых да праросту і ўзыходу. А што, як яны ўсе ўзыдуць? Які будзе сад на столі!

Хаты стаяць у Арцюхах вельмі цесна - страха ў страху, вугал у вугал. А таму цяпер ужо немагчыма разабрацца, дзе канчаюцца Лізчыны яблыні і пачынаюцца Дзянісавы. Хаця няпраўда - можна, але для гэтага трэба перакаштаваць усе яблыкі над колішнім памежжам - самыя смачныя яблыні будуць стаяць ужо ў Дзянісавым садзе.

Лізчын сад - гэта не Лізчын сад. Яна купіла тут сабе хату ў Івана Малашонка, а ўжо сад дастаўся ёй проста так, бясплатна - як і зямля, як і трава, як і паветра каля самой хаты. Яна ела яблыкі, але што іх яшчэ трэба і даглядаць - не ведала.

Да саду яна адносілася гэтак жа, як і да лесу - расце ў ім нешта, то няхай сабе і расце, пайду, адшчыкну яблык, з'ем.

А да таго, пакуль не купіла сваю хату, нагаравалася яна - і ў ёўнях нажылася, і па чужых людзях накачалася.

Буйноў яе ў малінніку знайшоў. Думала, адною малінаю сыта будзе - не, малінаю добра хлеб заядаць, а без хлеба яе не наясіся.

Працавала Лізавета Васільеўна ў вайсковай часці - бялізну мыла. І пасля вайны нават. А тады часць перакінулі на Далёкі Ўсход - з Японіяй ваяваць. Іншыя дзяўчаты паехалі туды таксама, замуж там павыходзілі, а яна не схацела - у Арцюхі вярнулася. Хоць у яе тут, як кажуць, ні кала ні двара не было: ніхто яе не чакаў у гэтых Арцюхах. «Чую, грукаець нехта ўначы, - расказвала Ціханаўна. - Адчыняю, аж гэта Лізка стаіць. «Дай мне хлеба», - просіць».

Так і не выйшла яна замуж, так і памерла самотнаю. А была ж такая таварыская! Балалайку сабе прыдбала. Бывала, сядзе ля сваёй хаты на лавачку, іграе на балалайцы, а дзяўчаты скачуць пад яе ігру на вуліцы. Не любіла, калі брыгадзір прыходзіў загадваць ёй на працу: «Во, ужо зноў гэты д'ябал ідзе». І на праўленнях яе часам лаялі за нявыхад на працу...

Але сад, нібы сам сабою, нібы назло каму, буяў, шчыра рос і пладаносіў. Дзіўна, але менш за ўсіх здзічэў ён і сёння - нібыта яго і зараз нехта даглядае.

Дзяніс жа свой сад пабудаваў сам - усё будаваў, і сад таксама выбудаваў, як ляльку. А які ён быў гаспадар, відаць і сёння па ягонай хаце - усё ў ёй даведзена да ладу, усё выстругана і вытачана, усё прыгожа і дыхтоўна.

Залатыя рукі ў яго былі. Ён нават калёсы рабіў. Бывала, расказвалі, едзе хто на калёсах, а тыя акуратненькія-акуратненькія - адразу відаць, што гэта Дзянісава праца.

Кожную яблыню ён дзічкаю прынёс з лесу, пасадзіў і сам потым прывіваў, спрабуючы розныя спосабы - што вочкам, што галінкаю. Таму ягоныя яблыкі былі самыя смачныя ў Арцюхах.

Лёшка, нягледзячы на тое, што мае свой добры сад у Жукаве, нярэдка прыязджае і ў бацькавы яблыкі.

Дзянісаў сад гэтак разросся, што, мусіць, яшчэ пры жыцці гаспадароў пераступіў мяжу і выйшаў на Вольгіну сядзібу. Цяпер ужо Вольгінай сядзібы зусім не відно - і вакол яе хаты толькі сад, сад, сад. Вялікі Дзянісаў сад. Нягледзячы на тое, што Лёшка выкапаў самыя лепшыя яблыні і перавёз у Жукава.

Сама ж Вольга яблынь не садзіла. Яна толькі пруточкамі панаторкала вакол хаты сліў, якія і зараз, хоць і вырадзіўшыся ў непралазную гушчыню, усё ж спеляць вялікія, чырвоныя і салодкія слівы.

Мяжа ж, як мне расказалі потым, не была перашкодаю не толькі для саду. Памаўзлівы Дзянісаў сын - мусіць, увесь у бацьку - ужо жанаты, здаралася, хадзіў за гэтую мяжу да адзінокай Вольгі. Тая ўжо нават у Табачнікі да Барыса Бяловага па параду прыходзіла:

- Парай, што мне рабіць, ці разбіваць сям'ю, ці выходзіць за Лёшку замуж?

А той, падумаўшы, мудра, як яму здавалася, адказаў ёй:

- Такіх парад я не даю. Думай сама.

А Лёшка потым і з Жукава хадзіў да Вольгі - у акрузе, кажуць, няма такой жанчыны, якой бы ён не зачапіў.

Аднаго разу бульбу ў Вольгі капалі, ён барозны наязджаў. І бульбу ўжо выкапалі, і ўсе паразышліся, а яго ўсё няма і няма. Жонка чакала-чакала ды і пайшла ў Арцюхі. Зайшла да Дзяніса. Конь на двары стаіць, а Лёшкі няма. Тады яны з Дзянісам да Вольгі. Заспелі іх якраз. І так ужо Вольгу збілі, што аж твару не відно было. І толькі Лёшка абараніў яе. Выхапіў нож ды як закрычыць:

- Парэжу ўсіх, такую вашу разгэтакую!

Тады толькі і адступіліся. Пасля гэтага Вольга кінула ўсё і паехала ў Рыгу - там сястра яе жыла. Напачатку наязджала часам у Арцюхі, а потым і зусім кінула, перастала ездзіць.

А хата ўвесь гэты час сумавала і пуставала без яе. Пустуе і зараз. Хаця не, ужо не пустуе. Хоць сенцы ўсё яшчэ добра замкнёныя на вялікі заржаўлены замок, праз разламаную сцяну - хтосьці прыехаў, выразаў пярэднюю сцяну ад вугла да вугла, падняў і забраў з сабою падлогу - у хату панайшло поўна дрэў: і там, дзе стаяў стол, і там, дзе быў ложак, - бярозкі, яблыні, а найбольш слівы. Слівовы сад у хаце!

Баранёнкава хата таксама разламаная - што забралі яны самі, калі пераязджалі ў Езярышча, а што разабралі ўжо без іх: трэба каму якая дошка ці бервяно, едуць у Арцюхі. Але і яе, як і іншыя хаты, з усіх бакоў атуляе плодны, жывы сад. Яблык многа, усе яны буйныя і прыгожыя, папавылузваліся з лісця, папавылазілі наверх, на сонца, і здаецца, што лісця ўвогуле няма, а толькі яблыкі, яблыкі, яблыкі - адно ля аднаго, адно ля аднаго.

Яблыкаў многа, яны ацяжарылі галіны, сагнулі іх аж да самай зямлі. Глядзіш на іх і дзівуешся, якія ж яны разумныя, гэтыя яблыні, як прадумана сябе збудавалі, якія гнуткія і цярплівыя выгадавалі сабе галіны, што нават пад такім цяжарам, нават без падпорак яны не ламаюцца, а спружняць, пагойдваючыся пад малым і вялікім ветрам.

І сярод гэтага буяння, раскашавання даспелых садоў, сярод гэтага свята яблыкаў неяк вельмі дзіўна, будзённа выглядае адзінокая яблыня на прасторным Сцяпанавым падворышчы, якая стаіць на чысценькім, добра дагледжаным, выскубаным кароваю - амаль ангельскім! - лужку перад хатаю. Не, і на ёй многа яблык, і яны прыгожыя-прыгожыя, але ж яблыня адна! Яблыкі яшчэ здалёк кідаюцца ў вочы - вунь нават Васпан, які ехаў на веласіпедзе касіць выдзелены яму надзел, пазайздросціў: «Глядзі ты, колькі яблык у цябе!», на што дзед Сцяпан аж пакрыўдзіўся: «Во завідушчае вока. Яму хочацца, каб у мяне зусім яблыкаў не было - тады б ён шчаслівы быў».

Ну Васпан ёсць Васпан. Неяк косячы, знайшоў качынае гняздо з яечкамі, дык усё мудраваў, думаў, прыкідваў, як гэта яго перанесці ў Гуркі, каб качаняты вывеліся не тут, а там, на ягонай сядзібе, - побач жа з яго хатаю нават канава, ці чуеце, ёсць... Ды і едучы ўвечары дадому, усё роўна які лапік Сцяпанавай травы ўрве, выкасіць і хоць на прычэпчыку да матацыкла, хоць на раме веласіпеда з сабою забярэ.

Сцяпан не такі. Ён чужога не возьме. Навокал яго стаяць даспелыя сады, хто калі хоча, прыходзіць ці прыязджае на машыне, трасе яблыні, ламае галіны, а то і пад'едзе на трактары пад дрэва, таўхане ў ствол прычэпам, дык яблыкі самі і пасыплюцца ў кузаў, а ён стаіць побач, бачыць усё гэта, а сабе нічога не возьме і нават не крыкне: «Што вы робіце, злыдні!» Толькі грэбліва зморшчыцца: «Капошацца, як вошы пад струпам».

- А чаму вы не бераце яблыкі? На зіму б насушылі. Кампот бы потым варылі.

- Навошта? Мне і маіх хапае.

Дзед Сцяпан моцны яшчэ і цяпер. А раней быў яшчэ мацнейшы - рэдка хто мог яго падужаць.

- Калі працаваў у рамонтнай брыгадзе на чыгунцы, - расказваў ён мне, - то з аднаго разу кастылі забіваў у шпалы: раз - і тама. А пасля вайны бомбы, тыя, што не ўзарваліся, узрываў. Далі нам ахвіцэра, дык мы ва ўзрывальнікі ўстаўлялі шнур і падпальвалі. А некаторыя бомбы ўсё роўна не ўзрываліся - апілкамі былі начынены. Гэта рабочыя сабатаж рабілі. Дык я іх на машыну адзін грузіў.

Сілаю сваёю ён не хваліўся. Аднак добра помніў, што яна ў яго была.

- Казакі такія ў Кавалёве жылі. Пожні нашы побач былі - гэта ж недалёка ад майго Шалёпіна. Пяць братоў. Старэйшы злодзей-злодзей быў. Коней краў. А моцны такі палучыўся. Падлезе каню пад пуза, за ногі яго возьміць і панёс. І слядоў няма - дзе конь дзеўся, ніхто не разумее: як выпарыўся ўсё роўна. Магазін абчысціць, а тады на кані едзіць па вёсцы і цукеркі сеіць. Дзеці ўслед бягуць, падбіраюць, радуюцца. Міліцыя лавіла, а злавіць ніяк не магла. Анупрэем яго звалі. Малодшы брат таксама быў дужа сільны. Але слабейшы за мяне - я яго дужаў. Ён таксама краў. Толькі не коней, а золата. Цэрквы абкрадаў. Прыйдзіць, бывала, дамоў і просіць: «Мама, здымі мне боты». Тая здымае, а з аднаго бота серабро сыплецца, а з другога - золата.

Дзед Сцяпан жыве сваім жыццём. У яго свае жыццёвыя прынцыпы, сваё разуменне сусвету, свая рэлігія.

Сена ён не косіць да самага Пятра.

- Раней не нада. Толькі траву папсуеш. Да Пятра ж яшчэ не ўсе краскі расцвітаюць.

І сёлета ўсё чакаў Пятра. А цяпер косіць атаву - сена мала выйшла. А яна ўжо не сохне: то дождж, то сонца не тое... А вільгаці ж у паветры многа. Паказваю на растрэсеную атаву, на хмарку ў небе:

- Глядзіце, дождж замочыць.

- Нічога, няхай папрыгаіць, - спакойна адказвае дзед. - Не замочыць. Харошае сена дажджу не баіцца.

Дождж у яго «прыгаіць», каса - «рэзкая» (добра рэжа), трава - «ешчая». Ён гаворыць: «Куваць касу нада», «Пятку ў касе ніяк не адбіць», «Бульбу падымаць буду - ну і што, што ў абед. Мой бацька, бывала, усё ў абед падымаў, і ў нас во такая во бульба вялася». «Аўчарка» для яго - гэта даглядчыца, што пасе авечак.

Ва ўсё шчыра верыць дзед Сцяпан.

Неяк сеяў ён агуркі на градах, аж прыехаў сюды чагосьці Сенька на веласіпедзе.

- Во добра, што сееш, - пажартаваў ён. - Як вырастуць, я абавязкова ў агуркі прыкачу.

Дык ён і сёння, дзе б ні быў, помніць пра гэта і пільнуе грады. А калі заюшыцца дзе, загуляецца, адразу ж спахопіцца:

- Пайду, а то Сенька ў гуркі прыедзіць і павыберыць усе. А што? Ён жа не атрымаўся ў бацькоў - нейкі не такі выйшаў.

Верыць ён і ў тое, што ведзьмы ў купальскую ноч прыходзяць даіць кароў. Таму кожную ноч перад Іванам Купалам не спіць, пільнуе сваю ведзьму. А калі яна так і не прыходзіць, Сцяпан супакойвае сам сябе:

- Гэта ж яна не прыйшла, што я пільнаваў. А каб спаў, то і прыйшла б, і выдаіла б.

Стаім з ім пад дажджом, які не ідзе, а сеецца.

- Ды гэта ж не дождж, а золата, - тлумачыць дзед. - Яго нада ў жмені, у прыгаршчы лавіць і на грады насіць. Усё вушы адразу пападнімаіць.

А бывае, аж зазлуе:

- Што, ты не ведаеш травы «салдат»?! Высокая такая, купчыстая. Як усё роўна па стойцы «смірна» стаіць. Толькі пілоткі і не хапаіць.

Дзед Сцяпан ніколі не паліў у печы сухастоем - толькі сырым алешнікам.

- Раз дрэва ссохла, значыць, яно нечым хварэла. Нездаровае. Ды і людзі ўсе свае немачы пасылаюць на сухі лес. Усё гэта і ў ежу пападзе.

Перакананы, што таму, каму нехта плюне ўслед, будзе дрэнна.

- О, я знаю, - кажа ён, - што значыць плюнуць услед. Раз мне Кутузнік плюнуў. Дык я ехаў і ні з таго ні з сяго з кашалы зваліўся. Конь пайшоў, а я на зямлі ляжу. Тварам у траву. Як усё роўна хто зняў з кашалы і паклаў на зямлю. А другі раз таксама нехта плюнуў, дык я з каня зваліўся. На роўным месцы. Сядзеў і ўпаў. Услед машыне таксама нельга плюваць, а то ці перавернецца, ці аб слуп які разаб'ецца.

Дзед Сцяпан зусім непісьменны - ён не скончыў ніводнага класа і аніяк не ўмее чытаць. Але ж ён, не зважаючы на гэта, ведае, здаецца, усё.

- Не еш сягоння яблыкаў, - неяк папярэдзіў ён мяне.

- Чаму? - здзівіўся я.

- Сягоння Іван Жалезны. Галавасек. Адсячэнне галавы Іаана Хрысціцеля. Нельга нічога круглага есці, што на галаву падобна. Бо Ірадыяда, як яблыкам, забаўлялася галавою Іаана Хрысціцеля. Нічога не можна сёння ні сячы, ні рэзаць - што галаву ўзгадвае. І бацвінне, буракі чырвоныя есці нельга, бо яны быццам кроў чалавечая.

Не любіць спрачацца дзед Сцяпан, не любіць, калі яму пярэчаць. Абдумаў ён нешта, прывёў у нейкую, толькі яму аднаму вядомую, сістэму свае думкі, і гэта ўжо стала для яго законам - усё так і павінна быць, як ён прыдумаў.

Аднойчы, гледзячы ў неба, адкрыў ён перада мною адну з такіх сваіх высноў - не вынік імгненных разважанняў, а выпакутаванае ўсім жыццём:

- І зверху не мерана, і знізу не мерана.

А я, маючы на ўвазе толькі зямлю, вазьмі ды ўсумніся, запярэч яму:

- Ну, зверху, можа, і не мерана, а знізу - мерана.

Яму гэта не спадабалася - разбівала нейкую раўнавагу, нейкую стройную перакананасць. Ці то ён не знайшоў што адказаць - маўляў, я маю на ўвазе штосьці большае, чым зямля, - ці то проста не схацеў спрачацца, а таму адразу перавёў размову на іншае:

- А ведаеш, якая мянушка ў тваёй цешчы была? Мляўка! А Дзергачыху Маслёнкай звалі.

Я думаю, увайшоўшы хоць збольшага, хоць з крайку ў такі агромністы, своеасаблівы і незвычайны свет дзеда Сцяпана, нават прыняўшы, зразумеўшы накірунак яго думак, разважанняў, назіранняў над жыццём, нікога не здзівіць і нікому не здасца дзівацтвам адзіная яблыня на шырокім, нібы падстрыжаным лужку каля яго хаты сярод садоў, якія аж ламаюцца ад яблыкаў.

Пра якія арцюхоўскія сады мы з дзедам Сцяпанам забыліся ўспомніць? Ага, пра сад Манькі Дзергачыхі. Ён здзічэў яшчэ да таго, як Манька перабралася ў Лахі. І яшчэ адзін сад, які так і не стаў садам, - Апанасёнкаў. Апанас насадзіў яго дзічкамі, спадзеючыся некалі прышчапіць, але ён так і вырас, так і даспеў і састарыўся ўсё з тымі ж дзічкамі - вунь ён стаіць ля дарогі, апусціўшы галіны як не ў самы пыл, увесь усыпаны маленечкімі, але вельмі пахкімі - як сапраўдныя яблыкі! - пладамі.

У Табачніках добры сад быў у Барыса Бялова. Але пасля таго, як Паліна Міхайлаўна прадала сваю прасторную, светлую хату і пераехала ў цесную, падслепаватую хатку ў Жукаве, ён неяк зачах, замаркоціўся і, здаецца, стаў абыякавы да самога сябе: выгадуе ён яблыкі ці не, будуць яны смачныя і прыгожыя ці не - гэта яго ўжо зусім не цікавіла. Полька напачатку, калі яшчэ не прывыкла да чужой вёскі, прыйдзе, бывала, сюды, памаркоціцца, паплача, нават пагалосіць, - але ён быў абыякавы і да яе голасу.

Калі садзілі калгасны сад у Жукаве - ён таксама сёння, недагледжаны і пакінуты, адчувае сваю асуджанасць, - Манька Матросіха выпрасіла сабе, купіла тры яблыні і пасадзіла каля хаты, а ўвесь гарод абсадзіла слівамі. Яблыні яна, калі захварэла, пассякала сама - ёй здавалася, што гэта не галіны, а нехта чужы шкрабецца і грукаецца знадворку ў вокны, - а слівы і сёння добра пладаносяць - па іх восенню ездзяць аж з Гарадка.

Быў яшчэ дужа вялікі і дагледжаны сад у старога Галалоба. Але малады Галалоб яго звёў.

Не задалося неяк жыццё ў маладога. Хоць ён і быў вельмі руплівы, працавіты. Жонку ўзяў гожую - Аксеня была прыгажуня, а ён так сабе: непрыгожы, небагаты. Чаго яна за яго выйшла, ніхто не ведаў. Можа, таму, што Галалоб працаваць і ўмеў, і любіў. А яна не любіла. Не ўмела ні капусты паставіць, ні гуркі заквасіць.

Але ж калі ў гаспадара рукі ёсць - усё ў яго будзе. Паставіў сабе Галалоб добрую, дыхтоўную хату - толькі слепаватую: пашкадаваў сцены рэзаць на вокны. А тады чамусьці многія ехалі на Ўкраіну жыць - пад'ёмныя давалі, білеты. Што яму ўдарыла ў галаву - кінуў новую хату, кінуў зямлю і таксама паехаў шчасця шукаць. Усе як паехалі, так і засталіся. А ён вярнуўся - не спадабалася яму там.

Вярнуўся, сям'я вялікая - Аксеня ўжо нараджала дзяцей, - а жыць няма дзе.

- Хату ж сваю, - расказвала маці, - ён нам прадаў. Распрадаваўся, едучы на Ўкраіну. Мы і перавезлі яе на сваё дворышча. Як ён у ёй жыў, хто яго ведае. Хата вялікая, а вокан быццам няма. Потым мы, як ставілі, аж пяць вокан нанава прарэзалі. А ўсё закопчанае-закопчанае такое - быццам у хаце коміна не было, а дым на вуліцу не выхадзіў. Я ўсю столь - па дошчачцы, па дошчачцы - перабрала. Ледзь адмыла, адцерла. Месяц работала. А сцены бацька ўсе стружком прайшоў, каб копаць зняць.

Замітусіўся чалавек. Чаго туды ехаў, чаго адтуль вяртаўся - не ведае. І ў гэтай мітусні зноў пачаў збірацца на Ўкраіну. Пайшоў у сельсавет, а там яму ў другі раз дакументаў не далі - маўляў, ты ж ужо адзін раз з'ездзіў.

Давялося дома заставацца. Мучыўся, кароў пасвіў. Гэта ж добра, што тады клеці не паспеў прадаць. Дык ён печку ў клеці паставіў і жыў у ёй - цесна, але ж неяк трываў, месціўся.

Ці было яму калі той сад глядзець! Галалоб-бацька, пакуль быў жывы, пакуль хапала ў яго сіл, глядзеў сам.

А тут вайна. Галалоб-сын на вайну пайшоў. А Аксеня з дзецьмі тут засталася. А клець іхнюю салдаты на зямлянкі разабралі - дзе хочаш, там і жыві. Дык яна, калі прыспела раджаць, паслала старшанькага свайго, Валодзьку, у Дубоўку, той нямецкі бункер крыху абладзіў, падмёў, - яны і перайшлі туды. Там яна нарадзіла, там і закапалі дзіця - мёртвае. Ад каго Аксеня зацяжарала - адзін Бог святы ведае. Блізка ж, здаецца, і мужчыны не было. А яна ногі падцісне і сядзіць. Міхалка, той любіў пажартаваць, бывала, схопіць, цапне яе за жывот: «Ого, дык там жа ўжо нехта трапечыцца!», а яна і сама смяецца: «Не прыдумляй абы-чаго».

Любіла Аксеня мужчын. Яшчэ да вайны да яе нават Дзяніс падходжваў. Галалоб усё ў полі, усё кароў пасе. А Дзяніс - да Аксені. Аднойчы Дзянісава Надзёжа заспела іх. Яна на ложку ляжыць, а ён яе па тым месцы, на чым сядзяць, гладзіць. Сказала Галалобу. Ну і біў жа ён тады Аксеню. Думалі, заб'е. Ну і што выбіў? Перад самай вайною нарадзіла Аксеня Нінку. І малая была, і цяпер, як вырасла, - ну чысты Дзяніс.

І нарэшце наш сад. Самы вялікі і самы плодны на ўсе Арцюхі і на ўсе Табачнікі.

- Усё роўна ў Махтона большы быў, - кажа маці.

Махтон - легендарная, амаль міфічная тут асоба. Пра яго ўсе ведаюць, усе ўспамінаюць, хоць ніхто Махтона не бачыў - жыў ён даўно, у іншы час і не на памяці тых, хто сёння ўспамінае. Аднак ён уяўляецца нібыта нейкім прабацькам - здаецца, што менавіта ад яго пачаліся ўсе навакольныя вёскі і ўсе жыхары ў іх.

Махтон быў багаты. Ён меў шмат зямлі і яшчэ болей грошай. Але гэты багацей дужа многа піў. Бывала, з'язджаў на тры-чатыры дні ў Невель і гуляў там пакуль былі грошы. А потым вяртаўся - ціхі, спакойны і злы. І браўся за працу. «Работаў, як звер», - кажуць пра яго і сёння.

Быў у яго вялікі-вялікі сад. Але з таго саду ніхто ніколі не з'еў аніводнага яблыка. Сад Махтон абгарадзіў высокімі, вострымі, зацясанымі зверху каламі, зрабіў цесненькі ўваход, а дзверцы замкнуў на вялікі замок. Там, у гэтай турме, замкнёны, зняволены, сад і цвіў, і пладаносіў, і ніхто ніколі не бачыў, ці многа ў ім яблыкаў і як яны завязваюцца і спеюць.

Здаралася, увесь ураджай Махтон прапіваў дзе-небудзь у вінапольцы на карані - яшчэ цветам, яшчэ задумаю. А пасля, як паспявалі плады, у Табачнікі з усіх бакоў у брычках і карэтах наязджалі прыгожанькія, дагледжаныя дамачкі-паненкі з дзецьмі, абіралі ўсе вішні, здымалі ўсе - да апошняга! - яблыкі: маўляў, усё, што вырасла і паспела, усё наша, мы ўсё купілі - і, вясёлыя і ўзбуджаныя, гэтак жа шумна, як і наязджалі, знікалі з Табачнікаў.

А тут зноў рабілася ціха, а ў садзе - пуста. Але ён усё роўна замыкаўся - новай вясны і новага цвету сад. Як арыштаваны, чакаў зноў жа пад замком.

Махтон быў бяздзетны. І Махтоніха, каб дапамагчы мужу, узяла ў здзельшчыкі свайго пляменніка. Вось ад яго ўжо і пачаліся Табачнікі. Пляменнік ажаніўся, і ў іх з жонкаю нарадзілася дачушка Праскоўка. Толькі адна і нарадзілася. І прыгожая, і харошая, але жаніхі нешта не спяшаліся сватацца. А зямлю ж некаму трэба было ўрабляць. Таму, калі прыйшла пара выходзіць замуж, гэты клопат Махтоны ўзялі на сябе. Ну а калі дзеўка жэніцца, то ад яе ж і сваты. Пайшлі тыя сваты ў Рабы, да Петрака. А ён адмовіў ім. Тады сваты пасваталі Дзяніса са Шчамялёў. І той згадзіўся - яны нават Богу памаліліся. А тут і Пятрок адумаўся - відаць, шкода стала: столькі ж зямлі! І ён прыйшоў, даў згоду. Давялося Дзянісу адмаўляць. А той і не пакрыўдзіўся - неўзабаве сабе жонку з Арцюхоў прывёз.

- О, Пятрок дужа забочы быў, - гаворыць маці, хоць свайго свёкра яна ўжо таксама не бачыла: калі Хведар прывёз яе з Рысёў, Петрака ўжо не было ў жывых. - Казалі мне: «Каб не Пятрок, Табачнікі прапалі б, іх бы даўно з'елі». Вакол жа адны малазямельныя былі. А Пятрок ранічкаю ўстаніць, аббяжыць усе палі, пакосы. Калі якую скаціну ў збродзе зловіць, дадому прывядзець, у свой хлеў зачыніць. Стараліся тады прымакі!

Петракова поле заўсёды вылучалася сярод іншых: і ўзарана шчыра, і засеяна роўненька.

Працавіты, але дужа наравісты быў Пятрок. Што задумае, тое і зробіць.

Пайшлі неяк хлопцы ў Арцюхі на танцы. Ну і Праскоўка за імі - давай-тку, думае, схаджу, пагляджу, як яны скакаць будуць. Усё-ткі ж трое сыноў: Хведар, Іван, Сцяпан... Колькі яна там пабыла, прыходзіць дамоў, а Пятрок ёй і гаворыць:

- Праскоўка, а я карову прадаў.

- Так хутка? А колькі ж ты ўзяў?

- Столькі і столькі.

- Дык гэта ж мала. Прадзешавіў.

Тады ён біцца.

Іван, сярэдні сын, умяшаўся, але не біў яго, а толькі за рукі патрымаў, каб матку не чапаў, дык ён яму гэта да смерці не дараваў - да канца не гаварыў з ім.

- А так справядлівы быў, не скнара, - як сваё, успамінае чужое маці. - Усё мог аддаць. Асабліва калі хто з Рабаў прасіў. Свёкар сам быў з Рабаў і таму рабаўскім усё аддаваў: калі з Рабаў - значыць, нада.

Па часе пасля смерці Махтона разламалася, развалілася агароджа вакол саду - яе спалілі на дровы, - здзічэлі, вырадзіліся, а то і зусім усохлі яблыні і слівы, Праскоўка каля сваёй хаты, якую пабудаваў Пятрок і куды яны пераехалі самастойна жыць, пасадзіла новы сад. Ён быў такі ж вялікі і плодны, як і Махтонаў, толькі Махтонаўскай агароджы з востра зацясаным зверху коллем ужо не было - сад быў абнесены звычайнымі жэрдкамі. Аднак нешта махтонаўскае засталося і ў ім.

- Зайшоў неяк у гэты сад Віцька, сынок мой, за яблык узяўся, дык, бачу, бяжыць ужо Іван, дзевер мой, той, што матку ад бацькі бараніў, і аж кулакі сціскаець, зубы шчэрыць: «Забірай хутчэй сваё адроддзе, а то я яго за шкірку і аб дарогу!» «За што? - пытаюся. - Гэта ж дзіця, малое. Няхай яно падзяржыцца за яблык. Яму ж і яблык гэты за цацку».

А мне і ўвогуле здаецца, што ўсе сады свету створаны толькі для дзяцей. І не даць малому яблык, не пусціць яго ў сад - гэта зрабіць вельмі вялікае злачынства супраць чалавецтва. Сад і дзіця - непадзельныя! Кожная яблыня ўпрыгожвае дзіця, але затое як упрыгожвае само дзіця кожную, нават самую нязграбную яблыню, увесь сад!

Калі я бачу, як дзяўчынка, мая ўнучка Каценька, зачаравана стаіць пасярод саду, пільна так, зацікаўлена разглядае спелы яблык, ласкава, далікатна гладзіць яго ручкаю, гаворыць з ім як з роўным, як з жывым, мне здаецца, што робіцца прыгажэйшым, мудрэйшым, цішэйшым, святлейшым не толькі сад, але і ўвесь свет.

Сад Маці. А правільней - Віктара, старэйшага яе сына. Ён, малы, аж пад Луфёрамі выкопваў дзічкі, прыносіў іх дадому і садзіў - мусіць, помнячы абразу, калі яго не пускалі ў бабін сад. Ён хутчэй хацеў свайго!

А яшчэ гэты сад Валодзькаў. Ён прышчапляў Віктаравы дзічкі.

Разумны такі хлопец быў. І як шкада, што заўчасна, пражыўшы толькі сорак год, памёр...

Працаваў Валодзя ў меліярацыі. Неяк на сустрэчу са сваімі выбаршчыкамі прыехаў да іх у Бычыху дэпутат Вярхоўнага Савета Беларусі Іван Шамякін. А Валодзька вазьмі ды і падай яму запіску: «Ці ведаеце вы Янку Сіпакова?» На што Іван Пятровіч адказаў: «Гэта мой сябра. Мы з ім і гарэлку часам разам п'ём».

Валодзьку гэта ашаламіла. «Як? - усё не мог ён даць веры і пры кожнай новай сустрэчы дапытваўся: - Гэта праўда, што Шамякін - твой сябра? І ты п'еш з ім гарэлку?!» І цяпер ужо найперш цікавіўся, што новае я напісаў.

Дык вось, якраз гэты Валодзька стварыў такі сад. Сам, як калісьці Дзяніс, выбудаваў яго. Яшчэ хлапчуком. Будаваў так, як сам ведаў і хацеў і як на той час можна было.

На бабіным селішчы, у садзе Праскоўкі пасля фінскай вайны, пасля вялікіх маразоў, калі ўсе пладовыя дрэвы павымярзалі, засталіся толькі тры яблыні. Адну забраў у свой сад Барыс Бялоў, другую - яшчэ нехта, а трэцюю Валодзька нікому не аддаў. Падгаварыў Віцьку:

- Давай выкапаем, давай перавязём да свае хаты.

А таго і ўгаворваць не трэба было - адразу згадзіўся.

Выкапалі. Папрасілі ў брыгадзіра каня. Ён даў ім сляпога. Яны і запрэглі яго, і пад'ехалі на калёсах, і ўсклалі яблыню. Але той не павёз. Нават не скрануў з месца. Колькі яму ні нокалі, колькі ні ўпіраўся ён капытамі - не пацягнуў. Тады яны самі, без запытання, распуталі Кармыля - моцнага, грудастага каня, - і той, хоць таксама тужачыся, але ўсё ж прывёз караністае, цяжкое дрэва да хаты.

Так з'явілася першая ў гэтым садзе сапраўдная яблыня. Старадаўні асенні штрыфель з паласатым румянцам. Яна і сёння ўпрыгожвае сад. Праўда, пакрысе старэе. Што ж, паўвека - такі сярэдні тэрмін жыцця яблынь...

Бабіна яблыня расце з зямлі як бы трыма сукамі. Адзін з іх летась адламаўся - яблыкаў было вельмі многа, і яны, нягледзячы на падпору, вывернулі яго: трымаўся на адной толькі кары, а ўсё ж даспяліў усе яблыкі. Тры іншыя яблыні - кісла-салодкую, антонаўку і дылду - так мы яе завём, не ведаючы гатунку: і сама высокая, і яблыкі на ёй вельмі вялікія - як бручка, - Валодзька прынёс саджанцамі ад дзядзькі Ягора з Езярышча.

Апошнія два класы сярэдняй школы Валодзька заканчваў у райцэнтры - бліжэй сярэдніх школ нідзе не было, таму ён увосень і ўвесну, пакуль можна было, ездзіў у Езярышча і вяртаўся дадому на веласіпедзе, а зімою, у вялікія маразы і завірухі, жыў у дзядзькі Ягора і цёткі Рыпухі - далёкіх матчыных родзічаў.

У Анупрэя і Вуляны доўга, аж дваццаць гадоў, не было дзяцей. І таму калі раптам праз такі час з'явілася Грыпіна, яе ўсе звалі Рыпа, Рыпуха, і людзі пачалі гаварыць, што гэта не яго дачка. Але ж яна як дзве кроплі вады была падобная на Анупрэя - і пагляд быў ягоны, і гугнявіла гэтак жа, як і ён.

Анупрэй быў дужа гаспадарлівы. У яго на двары чысцей і прыгажэй было, чым у некаторых у хаце. Зімою снегу не было, а ўлетку - пылу: усё падмецена, чысценька.

Але хатку сабе паставіў дужа маленькую, цесненькую - хто яго ведае, чаму ён не будаваў вялікую.

А ўжо зяць яго, вось гэты Ягор, зрубіў хату ў Альшаніках прасторную, як клуб. Ён сеяў канюшыну і прадаваў насенне. А яно тады дарагое-дарагое было. Вось ён і разбагацеў. Купіў лесу, вывез. І на прыгожую, вялікую хату адважыўся. Яго неўзабаве і раскулачылі, і саслалі за гэтую хату - мусіць, цесць мудрэйшы быў, што не будаваў харомы.

А Ягораву хату разабралі і перавезлі ў Горкія: там у іх, пэўна, нейкі цэнтр быў. Але яна так і засталася стаяць без патрэбы. Кажуць, і цяпер яшчэ стаіць.

А Ягор, вярнуўшыся са ссылкі, пра сваю хату нікому і не заікаўся. І такім ужо садоўнікам зрабіўся - хто яго ведае, ці гэта ён там, на выселках, так да садоўніцтва прылаўчыўся, ці гэта пасля ўжо, засумаваўшы па сваім колішнім садзе, так упадабаў чалавек яблыні.

Словам, Валодзька неяк прывёз дзядзьку Ягора ў Табачнікі, і той папрышчапляў у садзе ўсе дзічкі, якія пананошваў і панасадзіў Віктар.

Акрамя таго з'явілася ў садзе і «алехавая» яблыня - кажуць, што дзядзька Ягор прышчапіў яе на звычайным алехавым дубчыку, - якая раджае і спеліць крыху дзіўныя на смак яблыкі: зялёныя, вязкія, гаркавыя - калі няспелыя, і белыя-белыя, сакаўныя-сакаўныя, салодкія-салодкія - калі добра паспеюць, - тады яны падаюць з дрэва самі і ўшчэнт разбіваюцца аб зямлю. Маці кажа, што Рамень з Жукава браў з гэтай яблыні атожылкі і вазіў іх ажно ў Прусію, дзе жыве яго дачка, але ніхто не ведае, прыжыліся яны ці не ў той Прусіі і ці засталіся такія ж смачныя і сакаўныя, як і ў Табачніках.

Тады ж таксама з'явілася некалькі яблынь, якія і сёння напамінаюць пра тое, што дзядзька Ягор любіў эксперыментаваць. Вось з аднаго ствала растуць два сукі, дзве яблыні: на адным - маленькія, чырвоныя, з яшчэ чырванейшымі палоскамі яблычкі (у нас, у Зубрэвічах, іх завуць костачкамі), а на другім - вялікія, па кулаку, антонаўкі, зялёныя пад лісцём і жоўтыя, загарэлыя на сонцы. А ў антонаўкі - таксама два сукі: на адным - спялейшы, летні гатунак, а на другім - позні, восеньскі.

Дзядзька Ягор так прадумаў сад, што ў ім можна есці яблыкі ўсё лета - на адной паспелі, з'елі, даспявае другая, трэцяя. Апошняй даспявае антонаўка, што каля самай хаты, - яна не баіцца цеплікаў і робіцца яшчэ смачнейшаю ад ранніх маразоў.

Сад прыгожы ў любую часіну года, у любое надвор'е.

А як пахне даспелы восеньскі сад! Нават назойлівы, цклівы пах медуніцы, нязграбнага бадылля, якое абкошана яшчэ ў сенакос, але цвіце і сёння, нібы спрабуючы перапахнуць сады, не можа зраўняцца з водарам восеньскіх яблыкаў.

Раніца.

Кісла-салодкая яблыня. Пяць сукоў з аднаго кораня. Яблыкі невялікія, але якая смаката! Белыя, з чырвонымі рыскамі. Тыя, каторыя выспелі ўжо, - жоўтыя і свецяцца на сонцы, як бурштын. Стаіш пад яблыняю і праз іх бачыш сонца - хоць зажмурвайся!

Яблыкі ўраселі - такая шчодрая была ўночы раса. Пад кожным вісіць, качаецца па кропельцы, па расіне. Гайдаецца яблык - і расіна таксама гайдаецца, плавае па ім - толькі ў другі бок.

Штрыфель таксама ў расе. Раса дробная-дробная - як спацелі ўсё роўна яблыкі. Ды так яно і ёсць, спацелі - на вуліцы, асабліва ўночы, халаднавата, а яны ж цёплыя сваім унутраным цяплом, назапашаным за дзень.

Маленькія, чырвоныя, салодкія-салодкія. Костачкі. Іх можна есці і ў ліпені, але як добра паспеюць, пазней, бліжэй да восені, - яны мёд. У Зубрэвічах такія былі толькі ў дзядзькі Касцянціна. У іх мы лазілі толькі ў самую-самую навальніцу - калі ліў дождж і ўсё навокал грымела і блішчала. У гэтым садзе іх таксама любілі. Зайшоў неяк Мішка Бялоў - спяшаўся на «хапок» (так называе ён электрычку), а маці і кажа яму: «Вазьмі, Міша, з'еш во гэтых во яблыкаў, ты ж іх некалі дужа любіў». «Прошло то время, Васильевна», - са шкадаваннем адказаў Міша, які жыве ў Сібіры, ва Ўрэнгоі і працуе там, як кажа яго маці, вялікім начальнікам.

А паміж голля костачак прабілася самасейка і трохі блытае ўвесь малюнак: сярод маленькіх чырвоных яблыкаў - вялікія і зусім белыя. Яны цвёрдыя, але зусім не падобныя на дзічку - смачныя. Толькі цвёрдасць гэта ва ўсім - і ў соку, і ў паху, і ў смаку...

А ў цэнтры саду - алехавая яблыня. Яблыкі белыя-белыя. Значыць, яшчэ не зусім даспелі. Як даспеюць - яны тады жоўтыя, як васковыя. У антонавак стрыманы, годны пах, а ў іх вельмі ж адкрыты настойлівы - нібыта гэтым яны кожнаму навязваюць сябе: вазьмі і мяне, і мяне, і мяне... Зверху яны ліпкія - столькі ў іх цукру. І зусім няма кіслінкі. Возьмешся - скрыпяць. А раскусіш - поўны рот халоднага салодкага соку.

Бабіна яблыня, якая перажыла маразы. Напачатку яна была ў цэнтры. А тады, калі сад адышоўся пад Бяловых, яна нібыта падышла бліжэй да хаты. Колькі сукоў ужо пазразана! І ўсё ж - новыя, разгатыя і паперакручаныя галіны. Якія яны прыгожыя ў сваёй перакручанасці - з яблыкамі! Як плаўна і беражліва апускаюць яны да зямлі свае ацяжараныя пладамі зялёныя крылы!

А ў самым доле, самы ніжні яблык ляжыць у траве, як у гняздзечку. Я падняў галінку, а разам з ім і яблык - і праўда, гняздзечка: утульнае, вылежанае. Вецер гайдаў галінку і так кругленька расхінуў траву. Асцярожна апусціў зноў яблык у гняздзечка - яму там, відаць, вельмі падабаецца.

Антонаўка. Вуглавая. Усе галіны да самай зямлі, а адна тырчыць угору. На ёй і яблыкаў няма - так лацвей угору задзірацца!

Пах яблыкаў і пах скошанай травы. Яны звычайна зліваюцца ў адно. І адкуль ні ідзеш: ці то з лесу, з грыбоў, ці то ад крыніцы з вадою - цябе яшчэ далёка ад хаты сустракае гэты пах і потым не адпускае ад сябе ўвесь час, пакуль ты робіш нешта на панадворку.

Па паху і смаку можна зразумець, адгадаць характар кожнай яблыні.

Вось яна, кісла-салодкая. Ёй падавай усё! І адразу! І цалкам! Не задумваючыся. І соладка, і кісла, і сакавіта! Усё напаказ - да астатку!

Костачкі не спяшаюцца адкрывацца. Яны спачатку напаўняюць рот салодка-цёплаю цішынёю, а потым, калі разжуеш, рассмакуеш, адчуеш іх кіслінку - ні з чым непараўнальную, халаднаватую.

Альховыя адразу не падабаюцца - вяжуць, і каб прывыкнуць да іх і атрымаць асалоду, трэба не спяшацца смакаваць, а перацярпець першае ўражанне і тады, як узнагарода, - іхні нектар.

Дылды. У іх, здаецца, сабраліся ўсе пахі ўсіх яблынь і яблыкаў. Хоць і да іх трэба прывыкнуць і ўслухацца, каб спачатку раздзяліць, разлучыць усе пахі, а потым зноў з радасцю з'яднаць іх, каб мець доўгую і шчаслівую насалоду.

На сад заўсёды прыемна глядзець.

Гляджу раніцою ў добрае, цёплае і сонечнае надвор'е. Навокал ціха-ціха, не варушыцца ніводзін лісток. І раптам, як усё роўна жывая, затрапеча, заб'ецца аж цэлая галінка ў нейкім сваім, толькі ёй вядомым клопаце, - ветру няма, а здаецца, што нехта дзьме на яе знарок.

Гляджу ўдзень, назіраю, як лапоча па лісці, па яблыках, сцякаючы пад іх кроплямі, буйны і халодны дождж, як амаль ад кожнай дажджыны ўздрыгваюць яблыкі - ці то і праўда ад кропель, ці гэта проста згінаюцца, хістаюцца, спружыняць танчэйшыя галіны.

Гляджу ўвечары, калі раптам памацнее чамусьці вецер - звычайна к вечару нармальныя вятры сціхаюць, - і любуюся, як асцярожна, плаўна - і гэта пад такім ветрам! - гайдаюцца галінкі яблынь: менавіта так, ласкава, маці люляюць на руках сваіх немаўлят. І думаю: «Ага, і яблыкі - гэта ж таксама дзеці яблынь, таму дрэвы так шануюць і берагуць іх».

І раптам спахопліваюся: усё добра, але ж я бачу заўсёды толькі вось такі зялёна-спелы сад, калі з-пад лісця вылузваюцца на сонца бела-чырвоныя яблыкі, калі яны ацяжарваюць галіны аж да самай травы - таксама зялёнай-зялёнай. Я любуюся садам, здаецца, толькі ў самыя прыгожыя і радасныя ягоныя часіны. Але ж у садоў ёсць яшчэ іншыя дні - не менш прыгожыя і зноў жа шчымлівыя.

І тады, калі сады цвітуць - бурна, нястрымана, апантана, - калі кветка замінае кветцы, калі ўверсе бела ад цвету, а ўнізе - жоўта ад дзьмухаўцоў.

І тады, калі сады, здзейсніўшы сваё наканаванне - нарадзіўшы яблыкі, - ужо стаяць стомленыя, вольныя і ад пладоў, і ад лістоў, калі праз кроны можна глядзець у любы бок і нішто не замінае позірку: праз голае сучча добра відаць і блізкая сядзіба Бяловых, і далёкія, за таксама голым алешнікам Гуркі.

Шкада, што я не бачу ні гэтага саду, ні гэтай хаціны паміж кустоў узімку, калі ўсё вакол бела ад снегу, калі дзьмуць вятры і круцяць завеі, калі яблыням холадна і адзінока, а ў нашых сенцах, расчыненых напята, як ці то жартам, ці то ўсур'ёз сцвярджае Сцяпан, начуюць ваўкі.

Калі тут чалавечыя сляды і то вельмі рэдзенькія, самотныя - няма каму пратаптаць сцежку, а адзін дзед Сцяпан яе не пратопча: ён ходзіць у Жукава толькі раз на тыдзень - ідуць толькі да Арцюхоў, то за Арцюхамі - белая, нікім не чапаная, апрача звяроў і птушак, снежная цаліна.

Такія сады з навеяным на галіны снегам бачыць толькі Сцяпан.

- А ўзімку, - зноў жа задумліва ўспамінаў неяк ён, - дзень усяго толькі на вашу хату. Сонца і ўсходзіць і заходзіць за вашаю хатаю.

Такую часіну я тут не ведаю і такіх садоў не бачу. Таму пры любой згадцы ўяўляю, бачу толькі жывыя, зялёныя яблыні ў шчырым сонцы, з апушчанымі як не да самай травы ацяжаранымі пладамі галінамі.

І яшчэ бачу дзяўчынку, якая ласкава гладзіць ручкамі яблыкі і любуецца імі - як і ўсе дзеці свету...

...У апошнюю восеньскую ноч у Табачніках я прачнуўся яшчэ задоўга да раніцы. У хаце было светла, як удзень. Шчыра свяціла зусім круглая поўня, і мне здалося, што ў хаце тры акны. І трэцяе - адбітае месячным святлом на белай печы - было самае яркае, быццам якраз яно і ёсць натуральнае, а ўсе астатнія прывідныя, несапраўдныя, прыдуманыя.

Сад, заліты яркім месячным святлом, таксама здаўся ненатуральным, прывідным. Як усё роўна я глядзеў не ў звычайнае акно, а ў тое, што адбілася на белай печы.

 

1995


1995

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: невядомая