У мяне ёсць пляменнік — вяснушкаваты, агніста-рыжы Сашык. Калі я часам прыязджаю ў горад, сястра з ахвотаю сплаўляе яго мне.
— Забяры ты хоць да абеду гэтага ваяку з дому — спакою ад яго няма... Усё дагары нагамі пераварочвае! Хутчэй бы ўжо ў школу яго адправіць...
І я разумею сястру: хлопчык сапраўды непаседа... Такія ж у яго і сябры — увесь дзень носяцца па лесвіцы, па дварэ і гуляюць у вайну.
— Калі будзе час,— ужо наўздагон крычыць мне сястра,— зазірні з гэтым папуасам у цырульню!
«Папуас» хітра хмурыць на мяне блакітныя вочы і паблажліва ўсміхаецца: маўляў, што зробіш, яшчэ не гэта даводзіцца чуць...
Між іншым, са мной ён заўсёды ахвотна ідзе ў горад, нават дазваляе весці за руку... Асабліва наша дружба ўмацавалася, калі я падарыў яму серабрысты кітайскі ліхтарык ды яшчэ паабяцаў купіць маленькую гарматку, што вельмі ўжо спадабалася Сашыку ў дзіцячым магазіне... І цяпер, важна ідучы побач, ён усё гаворыць і гаворыць пра гэтую гармату, пра тое, як зробіць засаду і будзе страляць з яе ў Мішку, у Лёніка, у Пецьку — «бах, ба-бах, бах, бах!».
Прахожыя азіраюцца на майго вельмі гаваркога спадарожніка і ўсміхаюцца. Але Сашык не звяртае на іх ніякай увагі... І ўжо каля самай цырульні раптам дыпламатычна гаворыць:
— Слухай, давай лепш пойдзем у магазін цяпер, а то разбяруць усе гарматы...
Але мне ўдаецца ўгаварыць пляменніка спачатку падстрыгчыся — непадстрыжанага, маўляў, у магазін не пусцяць... Сумна ўздыхнуўшы, Сашык нехаця заходзіць са мной у цырульню.
Цырульня пустуе. Толькі побач з дзіцячым крэслам голяць нейкага кліента.
— Сядай, хлопчык! — весела гаворыць пажылы цырульнік з сівою чупрынаю.— Сядай, зараз мы цябе пад макацёр...
Сашык уладкоўваецца ў мяккім крэсле і з прыемнасцю гойдаецца.
— Але я вас папрашу крышачку пачакаць, калі не вельмі спяшаецеся,— ужо да мяне ціха звяртаецца цырульнік.— Адну хвілінку. Вось памагу практыкантцы пагаліць кліента, бо ў яго шрамы.
Толькі цяпер я прыглядаюся да мужчыны. У люстэрка мне выразна відаць яго страшэнна знявечаны твар: ён увесь у тугіх ружовых рубцах, у маленькіх ямках і латах, нібы нехта вельмі злы спецыяльна рашыў папсаваць твар гэтага дужага шыракаплечага чалавека...
— На вайне? — намыльваючы кліенту шчокі, хмура пытаецца цырульнік.
— Там,— спакойна ківае галавой мужчына.
Больш цырульнік ні аб чым не пытаецца. Яго позірк адразу пасуровеў, ён прыкаваны толькі да твару кліента. і, як заварожаныя, глядзяць на гэты твар спалоханыя вочы Сашыка і вялікія жаласлівыя вочы дзяўчыны-практыканткі... А брытва кароткімі, але асцярожнымі рыўкамі выбрывае шчаціністыя латкі, абыходзіць бугрыстыя стужкі.
Вось ад шчаціння і пены ачышчаецца адна шчака, другая. Вось пасвятлеў падбародак, вось ужо відзён шрам на губе... Вось ужо цырульнік змахвае сурвэткай рэшткі пены і шыпіць пульверызатарам.
Кліент устае, дзякуе. Яго шэрыя вочы мякка ўсміхаюцца, а губы... Дзіўна, але замест лагоднай усмешкі на ненатуральна скрыўленых губах — грымаса болю, нясцерпнага чалавечага болю... Болю, які даўно прайшоў, але вось так навек захаваўся грымасай на парваных губах.
Разлічыўшыся з касірам, мужчына, накульгваючы, выходзіць. Цырульнік вяртаецца да Сашыка. Хутка, спрактыкавана стрыжэ. Але чамусьці няма ўжо ў ім ранейшай ажыўленасці — позірк стомлены, сур’ёзны.
— Вось і ўсё, хлопча,— гаворыць ён.— Можаш ісці...
Калі мы зноў выходзім на сонечную вуліцу, Сашык доўга абмацвае сваю стрыжаную галаву і маўчыць. Я не ведаю, чаму ён маўчыць, пра што разважае. Я бяру яго за руку і па нашаму маўкліваму ўгавору вяду ў дзіцячы магазін.
— Слухай, а чаму ў яго твар у рубцах? — нечакана пытаецца Сашык і прыпыняецца на дарозе.
Вось ён пра што... Ён думае пра таго кліента са знявечаным тварам. Пра кліента, са страшнай усмешкай.
— Ён быў паранены,— коратка тлумачу.
— Як?
— Ды так вось... На вайне. Разарваўся снарад, асколкі — у твар і...
— А чаму ён разарваўся, той снарад?
— Ну, як чаму? Таму што выстралілі.
— З чаго?
Як жа яму ўсё растлумачыць, гэтаму рыжыку?
— Вось я табе зараз куплю гарматку, Сашык... Ты будзеш з яе страляць... З такой жа, толькі вялікай, страляюць і на вайне. Адных — параняць, другіх — забіваюць...
— З гарматы забіваюць? Назусім? — здзіўляецца Сашык.
— Назусім.
— І забіты чалавек тады... не бачыць і не чуе?
— Не бачыць і не чуе.
— Вось так?
Сашык прыжмурвае вочы і закрывае пальцамі вушы. Але ж левае вока яго ледзь-ледзь прыадкрыта — танюсенькая бліскучая палоска ў залацістых вейках дапытліва пазірае на мяне.
— Не, Сашык, не так. Горш. Забіты нічога ўжо не бачыць — ні блакітнага неба, ні гэтых прыгожых дамоў, ні зялёных дрэў...
Задумаўшыся, я ўспамінаю старонку са свайго дзяцінства. Я ўспамінаю прыдняпроўскі бераг, вясновы дзень, сябе, дзеда і вакол на зямлі — трупы салдат... Іх было многа. Яны ляжалі ўсюды і ўжо не чулі паху адталай вясновай зямлі, якая чарнела на пагорках з-пад шэрага халоднага снегу. Яны ляжалі, уткнуўшыся ў зямлю, але не чулі гэтага цудоўнага непаўторнага паху. Яны ляжалі і не бачылі, як мы іх клалі на калёсы, як звозілі. Іх было многа, вельмі многа...
Напэўна, я ўсё гэта ўспамінаю ўслых... Напэўна. Бо калі я ўзнімаю галаву і кідаю позірк на Сашыка, мне цяжка пазнаць у ім звычайнага гарэзлівага хлапчука: ён бледны, у вачах стаіць жах. Ён цягне мяне за руку назад.
— Пайшлі дамоў! Пайшлі...
— А як жа... магазін? Мы ж яшчэ цацку з табой не купілі,— здзіўляюся я.
— Не трэба мне гэтай гарматы,— панура гаворыць Сашык.— Хадзем.
І я слухаюся хлапчука. Я іду з ім дамоў. Па дарозе ён маўчыць. Я ведаю, чаму ён маўчыць...
Але ад ленінградскага марожанага, якое я купляю на рагу вуліцы ў ветлівай жанчыны, не адмаўляецца і потым са шкадаваннем аблізвае пухлыя ружовыя губы.
— Можа, яшчэ купіць? — пытаюся я.
— Купі! І ведаеш што...
На момант у дзіцячых вачах з'яўляюцца вясёлыя гарэзлівыя іскрынкі:
— Купі мне марожанага на ўсе тыя грошы, што каштуе гармата!
— Добра, Сашык!
І вось мой маленькі родзіч зноў шчасліва смяецца: на яго вуснах, барадзе блішчаць халаднаватыя кроплі марожанага. Марожанага, якое я купляю яму на тыя грошы, што каштуе толькі адна дзіцячая маленькая гармата.
1961