Вы думаеце, я адразу пазнаў яго, калі ён пераступіў парог маёй кватэры?
Па-першае, гэта быў ужо не той Самойлішын Генка, якога я ведаў,— маленькі, рыжы, у вайсковай пілотцы па самыя вушы, у доўгім салдацкім фрэнчы, што ледзь трымаўся на худых хлапчуковых плячах. Па-другое, столькі часу прайшло з тых пасляваенных гадоў, калі мы з маці пераехалі з Міхалёўкі ў горад...
І ўсё ж гэта быў ён, Генка. Генка з Міхалёўкі. Толькі цяпер — высокі, стройны мужчына з незнаёмым густым басам.
— ...пастарэла, пастарэла мая Самойліха, не пазнаць цёткі. Сівая ўся, недабачыць. Плакала, калі я ад’язджаў. Шкада яе вельмі. А што зробіш? З сабой не возьмеш — далекавата. Вось памог ёй перакрыць дах, падлогу падрамантаваў — прагнілі дошкі... Дзядзьку Кузьму папрасіў перакласці печку. Узімку цёпла старой будзе. У яе ж, ведаеш, якія хворыя ногі...
Так гаварыў Генка, калі ўжо мы павячэралі. Калі крышку выпілі за сустрэчу. І позірк у яго быў гэткі добры, журботны...
Сядзелі ля адчыненага акна. Сонца зайшло. Моўчкі пазіралі, як паволі патухае, меркне неба — шырокая чырвона-жоўтая паласа над гарадскім паркам. Дагарае і вабіць, як тое вогнішча надвячоркам. Гаманіць не хацелася. Сцішаныя, задуменныя, мы доўга сядзелі, пакуль я не прапанаваў пайсці адпачываць.
— А то яшчэ заспім... Спознішся на свой цягнік.
— Нічога, на брэсцкі паспею. Ды згодзен, давай класціся.
Жонкі дома не было: паехала на некалькі дзён да маці. Я гаспадарыў сам. Уключыў таршэр, паслаў госцю на канапе, прысунуў да яе крэсла-ложак — каб быць з Генкам побач. Перакінуліся яшчэ некалькімі словамі, пажартавалі наконт майго вымушанага «халасцяцкага» жыцця і пачалі чытаць газеты. Я не заўважыў, як стомлены Генка заснуў. Абажур таршэра цадзіў мяккае зеленаватае святло, і я добра бачыў твар сябра, яго самога. Ён ляжаў на баку. Смешна скурчыўся, падклаў абедзве рукі пад шчаку — зусім як дзіцё.
А я ніяк не мог заснуць... Успаміны перапоўнілі мяне, перанеслі на колькі год назад. Адклаўшы газету, я пазіраў на Генкаў зеленаваты твар, і нешта трывожнае, жаласлівае варушылася ў грудзях.
Нібы на экране, вельмі блізка і выразна ўбачыў я перад сабой хлапчукоў у салдацкіх пілотках, сваіх аднагодкаў, і сярод іх Генку — у тым доўгім, да пят, нямецкім фрэнчы... Маленькі, бледнатвары (мы ўсе былі старэйшыя за яго на тры-чатыры гады), ён самотна стаіць на поплаве ля Хведаравай копанкі, жмурыць на сонцы блакітныя вачаняты і з зайздрасцю назірае за намі — як мы гуляем у «партызан» і «немцаў». Потым баязліва падыходзіць да нашага завадзілы Адама і просіць прыняць яго ў гульню. Але Адам не прымае. Не хоча. Не любіць ён вадзіцца з пацанамі. Толькі Генкавы слёзы прымушаюць яго злітавацца.
— Ну, ладна, за немчуру сыдзеш. Чуеце, хлопцы? Ён жа сапраўдны фрыц у нас!
Мы пагардліва і ў той жа час крыху сарамліва смяёмся: у нас свой фрыц! Гэта ж Генку Наўроцкая Ганна немаведама ад каго нарадзіла... Гэта ўсе ведаюць у Міхалёўцы. Усе... Нават мы, малыя. І кожны з нас з задавальненнем, з нейкай д’ябальскай зласлівасцю крычыць Генку:
— Эй, немчура!
А блакітныя Генкавы вочы толькі жмурацца. Ён усміхаецца нам неяк вінавата і здзіўлена. Ён не разумее ўсяго ўтоенага сэнсу гэтага слова, ён многа чаго не разумее. І маці сваю ён не памятае: тады ж памерла. Ён ведае, што ў яго нікога няма. Нікога, апроч спагадлівай цёткі Самойліхі, якая гадуе хлапчука.
У Генку можна кідаць «гранату», страляць з-за куста з «аўтамата»: тыр-р-р... Ён для нас — немец. Фрыц!
— Эй, немчура, чаму не падаеш? Падай! Мы цябе ранілі,— крычаць хлопцы з алешніку.
І Генка — падае... Пакорліва, хутка, не зважаючы, куды ён падае, адчуваючы за сабой усё тую ж незразумелую яму віну, баючыся толькі аднаго: каб не прагналі хлопцы з поплава.
Генка не супраціўляецца, калі мы завязваем яму вочы і вядзём партызанскай сцяжынкай «на расстрэл». І — «расстрэльваем» доўгімі кійкамі-вінтоўкамі. Усміхаючыся, Генка зноў паслухмяна чмякаецца ў дарожны пыл, плюхаецца між кустоў. Нарэшце ён так выпэцкваецца, што яго цяжка пазнаць. І тады на выган выходзіць цётка Самойліха. Яна не крычыць на Генку, не б’е яго, не лае нас. Яна толькі забірае нашага «немца» дамоў і дакорліва, ціха кажа:
— Эх, вы... Пашкадавалі б, ён жа без бацькі, без маці... Бессаромнікі!
На нейкі момант нам робіцца ніякавата. Але толькі на нейкі момант. Самойліха знікае ў сваёй абгарэлай чорнай хаце, і мы зноў заядла гуляем у «партызан» і «немцаў».
Нярэдка здаралася, што Генка таксама вяртаўся да нас — уцякаў ад цёткі дагульваць «фрыца»...
Не, я не мог ужо супакоіцца ад думак, заснуць... Толькі Генку не перашкаджаў, здавалася, ні раптоўны скрыгат тармазоў, ні людская гамонка пад самым акном на тралейбусным прыпынку. На грудзях у яго ўсё яшчэ ляжала разгорнутая газета з рознымі весткамі з-за мяжы — добрымі і трывожнымі... І я не мог чамусьці адарваць позірку ад гэтай газеты, ад твару Генкі, хоць твар у яго быў як твар, звычайны. Вузкі, прадаўгаваты, з прамым тонкім носам і вострым падбародкам. Светлыя валасы ўскудлаціліся, апалі на лоб, закрылі і без таго непрыкметныя бялявыя бровы. Ён дыхаў спакойна, Генка... Можа, сніў сваю самотную Самойліху — таму і твар у яго быў спакойны, лагодны. Я пазіраў на яго і цяпер пэўна ведаў, што сон ужо не прыйдзе ка мне да самай раніцы.
1971