Не люблю я хадзіць па розных паліклініках! Нават калі сур’ёзна хворы. А тут — усяго толькі кашаль... Глупства адно! Але жонка адправіла мяне ў паліклініку. Схадзіў. Ляжыць у маёй кішэні гэты бюлетэнь цяпер.
Званю на працу. Так і так, маўляў. Пасцельны рэжым прапісалі. Бюлетэньчык выдалі, што рабіць? Ну, што ж, адказваюць, ідзі і ляжы сабе на здароўе — як-небудзь і без цябе разбяромся... Без мяне? Не спадабаліся такія словы. Крыўдна.
Дома ж радуюцца, што на бальнічным. І жонка, і маці. Асабліва маці.
— Ну і паляжы, сынок. Не нудзіся. Не дзе-небудзь лячыцца будзеш, а дома. Пачакай, пасцялю пасцель зараз. Адпачнеш.
І ўздыхае:
— Божачка, як ты, сынок, мала дома бываеш...
— А я што, часцей? — не ўпускае моманту жонка.
Ёй усё здаецца, што маці да сына больш спагадлівая, чым да нявесткі. Можа, і яе праўда. Такія ўжо яны, гэтыя маткі. Але ці варта крыўдзіцца? Я ж яе, Люсю, так кахаю! Хутка чатыры гады, як пажаніліся, а ўсё адно без аднаго — ні кроку.
Вунь стаіць мая Люся ля акна, мокрыя чорныя валасы расчэсвае — на вуліцы дожджык — і косіць вачамі на мяне, хворага. І я ўжо знаю, што зараз сказане ў мой адрас што-небудзь такое жартаўлівае, ад чаго ж сама першая пачне смяяцца, ды так шчыра, заразліва, што і я не ўтрымаюся і маці выйдзе з кухні, прыткнецца да сцяны і будзе ціха ўсміхацца харошай усмешкай дарослага: дзеці забаўляюцца.
Што ні кажы, а сімпатычная ў мяне жонка. Ростам невысокая, але ўся такая сонечная, вясёлая, моцненькая — як той жалудок. Такую доўга шукаў. А яе і шукаць не трэба было. Тут жа, побач, у дзіцячым садзе, медсястрой працавала. І колькі мы ўжо жывём, і колькі я ні гляджу на яе — усё мала. І яна прывыкла да гэтага позірку. Калі не адчувае яго — сама пытаецца :
— Ты чаго на мяне не глядзіш? Ці злуешся за што?
А блакітныя вочы тады ў яе такія здзіўленыя, як у нашай дачушкі, калі доўга не бяруць на рукі.
— Добрай ночы, дзеці.
Маці ідзе ў спальню. Там — дачка Таня. Ёй час класціся. Чутно, як шчоўкае выключацель. І маці пачынае пець калыханку, тую, што колісь спявала сястры, брату, мне:
— ...Толькі дзіцятка не спіць, не спіць, не гуляе.
Ох, Таня, ох, дачушка! Яе неспакойнае «ду-ду-ду» яшчэ доўга чуваць за дзвярыма.
А жонка, стаміўшыся за дзень, ужо спіць. Спіць, падклаўшы пад шчаку кнігу. Так яна заўсёды — засынае толькі з кнігай. Ну, хай адпачывае. Выключаю святло. Але Люсю бачу выразна — за акном палаюць агні электразваркі. Будуюць новы дом. І ў гэтых блакітна-зялёных водблісках маланкі Люсін твар робіцца нейкім казачным, яшчэ прыгажэйшым. Я магу ўстаць з ложка, падысці да акна. Люся не прачнецца. Спіць моцна, як тая царэўна з казкі...
Прыходзіць ноч, цішыня. У шэрым змроку губляюцца контуры хатніх рэчаў. Я ляжу з адкрытымі вачамі і не магу заснуць. Мрояцца думкі, цякуць смаляным раўчуком. І ніяк ад іх не пазбавіцца — напаўзае адно на другое, самае звычайнае, самае простае, думанае-перадуманае. І як колісь у дзяцінстве, позірк ловіць таямнічыя цені на сцяне, у дальнім кутку пакоя. Напэўна, я на самай справе крышку прыхварнуў. І хочацца, каб хутчэй мінула ноч, якую я ніколі не любіў, каб хутчэй разбудзіў мяне першы зыркі сонечны промень.
Але прачынаюся я ад яе позірку. Люся стаіць над ложкам апранутая ўжо і ласкава ўсміхаецца.
— Ну, як адчуваеш сябе? Ляжы і выздараўлівай.
Я ведаю, што яна скажа перш за ўсё гэтыя словы, што зараз пойдзе і цэлы дзень будзе заклапочана думаць пра маю маленькую, недарэчную хваробу, пра мяне самога. І, жмурачыся ад яркага святла таршэра, я лаўлю яе развітальны пацалунак — такі пяшчотны і гарачы...
Шчоўкнулі замком дзверы. Я застаюся адзін. Маці з Таняй спяць яшчэ. А я — ляжу, думаю. Назіраю ў шырокае балконнае акно, як асцярожна плавае пражэктар крана. Ён нібы намацвае нешта на зямлі. Сноп святла разразае прыцемкі, коса паўзе над будоўляй.
На дварэ ўжо развіднела. Толькі шэры ліпкі туман ліжа мокрыя сцены будынкаў. Не люблю я гарадскі туман. Нядобры ён, прастудны. Гэта не той, знаёмы з вясковага дзяцінства, малочна-белы туман над поплавам. Здаецца, што ён нават пахне сырадоем. Крочыш босы па расістай, выскубленай гусямі траве — не трава, а нібы пух перад табою: мяккі, лёганькі, дзьмухні — і паднімецца ён угору.
Той туман — як успаміны, а гэты...
Добра, што мяне ад яго надзейна засцерагаюць жалезабетонныя сцены будынка. У пакоі — суха, цёпла. І цяпло ідзе не толькі ад батарэй. Сагравае хатняя ўтульнасць, звычайныя хатнія рэчы: стол, крэсла, шафа і — пах. У кожнай кватэры свой пах. У адной пахне вугальком, бо гаспадар працуе машыністам паравоза, у другой — смалістай сасной ад вопраткі сына — сталяра. А ў нас усталяваўся цудоўны пах перасушанага сена: відаць, ад таго раскошнага сенніка, на якім спіць маці.
Хітры народ, гэтыя ўрачы! Ведаюць, што лечыць чалавека не столькі ложак, колькі хатняе цяпло і — пах. У мяне ўжо і той тэмпературы, здаецца, няма. Магу ўстаць. Шкада толькі пакідаць на ложку памяць Люсі — цёплую ўмяціну ад яе цела. Так мала мы бываем разам! Я дома — яна на працы, я на працы — яна дома. Застаецца толькі ноч. Ноч, якую я не вельмі люблю, якая спяшаецца надысці і праходзіць вельмі хутка.
А дом прачнуўся ўжо.
— Тук-тук-тук... Тук-тук-тук...
Зусім, як у лесе дзяцел. Нехта над ложкам, напэўна, дыван вешае і забівае цвікі. Я нават магу назваць хто — цырульнік Абрам Беленькі з 29-й кватэры.
— Тук-тук-тук...
І вось ужо да гэтага надакучлівага «тук-тук» далучаецца роў страшэннага звера: ву-у-у! Тыгр, леў, гіена? Ды не, стары патрыманы «Масквіч» падае голас са двара. Завядзецца, параве крышку, чыхне і глухне.
З хвіліну ціха. Але потым на дварэ пачынаюць спрачацца. Карацей, яна злуецца, крычыць, а ён спрабуе пратэставаць, пярэчыць. І калі падыдзеш да акна і зірнеш,— убачыш знаёмую карціну: перасварыўшыся з-за сапсаванай машыны, муж і жонка Мушкевічы дружна бягуць на тралейбусны прыпынак...
Таня прачнулася. Яна сама адчыняе дзверы і бяжыць да мяне ў доўгай белай кашульцы, смешна перавальваючыся на кароткіх, тоўсценькіх ножках.
— Та-та... та-та!
Здаецца, там, на дварэ, яшчэ вісіць шэры брыдкі туман? Ды чорт з ім, з гэтым туманам, калі ў хаце ёсць такое сонейка — маленькі вясёлы камячок.
Ах, хлопцы, хлопцы, старыя, даўгавухія халасцякі! Нічагусенькі ж вы не разумееце ў жыцці! Нічога!..
Ну, вось, прыціснулася да грудзей, верабейка, і цягнецца да кніжнай паліцы, давай ёй кнігі, вунь той зялёны томік. І хто цябе, дачушка, навучыў вымаўляць першае «мама», «баба»... Увесь бы дзень толькі і быў бы з табой, слухаў, як ты вымаўляеш кожнае новае слоўца.
Звоняць. Маці спяшаецца адчыніць дзверы. Суседка.
— Праходзьце, праходзьце, Антаніна Казіміраўна. Сюды, у кухню.
І ўжо ў кухні я чую іх таямнічы заклапочаны шэпт. Так аб сакрэтах могуць размаўляць толькі жанчыны: горача, узрушана, шчыра.
Шамаціць папера.
— Чытай, чытай, што твая дзеўка піша...
Антаніна Казіміраўна гучна шморгае носам, плача. І не магу я скеміць, які ў яе плач,— і жаль у ім, і смутак, і шчаслівыя ноткі.
— ...Так што, мамачка, вырашылі мы з Сямёнам пажаніцца,— чытае суседка дрыготкім голасам.— І ты болей мяне не адгаворвай, не паслухаюся: люблю я... Сямёна....
Відаць, далей суседка ўжо не можа чытаць з-за слёз, ды і не патрэбна яно болей — усё зразумела. З хвіліну ў кухні маўчаць, уздыхаюць. Але потым зноў чуваць ціхія галасы:
— Што рабіць мне, парай? Ёй жа семнаццаць гадочкаў усяго... Во ж толькі-толькі стукнула!
— Цяжка, галубачка, і раіць тут нешта,— разважліва гаворыць маці.— Але калі б здарылася ў мяне такое — паехала б туды, паглядзела б, што там за каханне ў іх, што за жаніх. Каб сур’ёзна ўсё, каб без глупства етага... Нам памагаць ім трэба, Казіміраўна. Не паможам мы — хто паможа?
— Твая праўда. Паеду...
— Едзь, едзь, Казіміраўна. Разбярыся, што і як. І хай усё добра будзе. А што дзеўка твая маладая такая — дык і мы ж, мабыць, не ў трыццаць замуж выходзілі...
Маці доўга яшчэ корпаецца, грыміць посудам, уздыхае: перажывае, трывожыцца за чужое, як за сваё. Потым прыносіць мне гарачае малако і з жартаўлівай настойлівасцю прымушае выпіць і легчы ў ложак.
Але такі ўжо, напэўна, сёння дзень у нас людны: не паспела выйсці суседка, а я — выпіць шклянку малака, як за дзвярыма зноў званок і густы, моцны бас інваліда Гарбачука з нашага пад’езда:
— Гэй, хто жывы, адгукніцеся!
Ён увальваецца ў расхрыстаным паліто, з ускудлачанаю сівой чупрынай пад кубанкай. Стаіць, трымаецца за касяк, цяжка дыхае.
— Ну, дзякуй богу, хоць адзін мужчына ў хаце... А то ж да каго ні пайду — на рабоце! І выпіць няма з кім.
Толькі бачу — Гарбачук ужо выпіў. Добранька выпіў. Твар наліўся густой чырванню, у вачах — неспакойны бляск хмелю. Ён прагна аблізвае асмяглыя патрэсканыя губы і, прыжмурыўшыся, пільна пазірае на мяне. Потым кідае на стол кубанку, ставіць пачатую паўлітэрку і не садзіцца — свінцова падае на крэсла.
— Ты... на вайне быў, браток? — хмура пытаецца ён у мяне.— Быў ці не? Ет-то... ет-то...
Гарбачук моцна сціскае валасаты кулак левай уцалелай рукі, трасе ім над галавой, моршчыць лоб, але патрэбнага слова так і не знаходзіць. І тады яго кулак паволі апускаецца на стол, і ён ужо цішэй гаворыць:
— Карацей, давай вып’ем...
Маці моўчкі прыносіць закуску, ставіць шклянкі.
І на маршчыністым твары яе — ні кроплі асуджэння, хоць добра ведаю: п’яных не хваліць. Гарбачука яна шкадуе.
Бачыў я пасля вайны розных інвалідаў. І тых, што тапілі гора ў віне, а потым, бязногія, сядзелі на рагу людных вуліц з апушчанай галавой і, рыпаючы на трафейным акардыёне, панура пазіралі, як падаюць медзякі ў пілотку... Другія — пелі. Нешта такое жаласнае пра смяртэльна раненага рускага салдата, аж сэрца разрывалася... І жанчыны плакалі. Плакалі аб сваіх немаведама дзе забітых і пахаваных. І, здаралася, забіралі калек да сябе, абмывалі, сагравалі, памагалі перасіліць гора.
Яшчэ балелі прастрэленыя ногі Гарбачука, яшчэ не мог ён рухацца без мыліцы, калі сустрэлася яму такая вось гаротная ўдава. Знайшоў прытулак ён у салдаткі, кінуў піць. Ачалавечыўся, набіў руку на шавецкім рамястве. І ўсё ж, калі находзіла на яго, ён напіваўся да ачмурэння. І ўсім расказваў, бясконца расказваў пра вайну, пра тое, як накрылі іх разведгрупу фрыцы і як загінуў адчаюга Пашка Новікаў.
— Ну, дык слухай,— хрумстае агурком Гарбачук.— Слухай, што з Пашкам было... Мне тады толькі ногі, а яму...
Гарбачук гаворыць горача, усхвалявана размахвае рукой і, калі даходзіць да месца, дзе амаль усю іх групу скасілі кулямётным агнём з будынка школы, і як паміраў у яго на руках Пашка-камандзір,— не вытрымлівае: з шумам уцягвае ў сябе паветра і моцна прыціскае далонь да мокрых вачэй.
Так сядзіць ён доўга. Потым устае, хістаючыся, ідзе калідорчыкам да дзвярэй. Я спяшаюся за ім, памагаю выйсці на лесвічную пляцоўку.
Вяртаюся назад, а маці, адвярнуўшыся да акна, выцірае вочы: напомніў Гарбачук ёй пра бацьку. І хочацца мне неяк супакоіць яе і сказаць нешта цёплае-цёплае. Але кажу я самыя звычайныя словы: «Не трэба, мама, не трэба...» Бацька ж быў вясёлым. Я памятаю. Успомні і ты. Успомні, як заскочыў ён да нас, калі вызвалялі горад,— здаравенны салдат у белым, пераперазаным рамянямі кажушку, і вочы радасныя гарэлі, іскрыліся пад шапкай-вушанкай... Успомні, маці, яго такім!
— Ба-ба!
І вось ужо святлее твар у маці, яна туліць, цалуе ўнучку, а тая тоненька, залівіста смяецца.
Я адчыняю фортку: хвораму не шкодзіць свежае паветра. Прыслухоўваюся: вельмі ўжо цікавая размова ў дварэ: лаюць нейкага Веньку за нейкага Жэньку.
Не, лепш адысці ад акна. Холадна і сыра. Здаецца, нават праз гэты вячэрні змрок я бачу космы шэрага туману. Хутчэй бы ўжо зіма, марозец! Такі, не вельмі сярдзіты, проста, каб крышачку хапаў за вушы, нос, шчокі, калі раніцою ідзеш на працу. Удыхнеш паветра — п'янееш адразу. І дыхаеш глыбей, і адчуваеш столькі бадзёрасці, такую свежасць, як пасля купання ўлетку.
— Ай-яй-яй! Ну, як цябе не лаяць, не сварыцца — стаіць ля акна ды яшчэ фортку адчыніў! — злуецца маці.— А ну, марш на ложак! Вось прыйдзе Люся, я ёй усё раскажу.
Мне смешна ад матчынай пагрозы. Люсяй палохае. Ды гэтае дзяўчо проста не ведае, як лаяць-прабіраць. Можа, калі-небудзь навучыцца — усе жанчыны гэта робяць адменна! Але пакуль я, відаць, шчаслівы чалавек.
А ёй, Люсі, час ужо быць і дома. Сёння яна, праўда, у дзве змены. Падмяняе сваю напарніцу — адпускніцу. Але ж усё роўна павінна вось-вось прыйсці. Здаецца, спыніўся ля дома тралейбус?.. Чутно, як рэзка, з форсам затармазіў вадзіцель. Напэўна, за рулём яшчэ зусім зялёнае хлапчанё. Цяпер гэтая прафесія ў нашым горадзе, ой, якая модная! Павучыўся трохі, пашкалярыў на курсах — і, калі ласка, маеш кавалак хлеба. У сухім сабе, у цёплым. Ганяй па вуліцах прыгожы фургон, аніякіх клопатаў.
У пад’ездзе грымнулі дзверы. Дробна-дробна застукалі абцасы на лесвіцы. Нібы лёганька малаточкам нехта б’е... Ага, гэта яе почырк, Люсін. Так спяшаецца дамоў у нашым пад’ездзе толькі яна. Вось ужо шчоўкае замок, загараецца ў калідоры святло, шамаціць вопратка. Хвіліна — і жвава ўваходзіць жонка. У руках — дзве бляшанкі.
— Лякарства! — хутка гаворыць яна, і твар у яе робіцца важны-важны, як у прафесара якога.— Нашы мне параілі. Згушчонае малако і мёд. Ад любой прастуды... Вельмі карысна, разумееш?
Ды разумею, разумею. Толькі хіба справа ў тым малацэ? Радуе іншае. Значыць яна, Люся, пра мяне і там, на працы, думала. Ах, чорт, як прыемна, калі пра цябе думаюць і клапоцяцца.
Люся бяжыць у спальню, дзе маці закалыхвае Таню.
Вяртаючыся, кранае мяне за плячо.
— Ну дык як, хворы?.. Паслухай, што было сёння. У маёй групе ёсць цікавы хлапчук, Ігарок. Ты яго, можа, бачыў?.. Акуратненькі такі, з шэрымі задумлівымі вачанятамі... Дык ведаеш, што ён мне сказаў?
Ну, цяпер да самага сну будзе мне з захапленнем расказваць пра сваіх карапузаў забаўныя рэчы. Накшталт гэтага Ігарка, які ўвесь дзень інтрыгаваў яе расказам пра «дамашні ранішнік».
— Так і кажа: у нас дома будзе хутка ранішнік. Што за ранішнік — ніяк не ўцямлю. Прыходзіць надвячоркам маці. Пытаюся. Смяецца: родную сястру, кажа, замуж выдаю... Спраўляем вяселле.
Калі кладуся спаць і нарэшце стомлена закрываю вочы, бачу раптам сваіх калег. Як на якім нямым экране мільгаюць яны перада мной. Змаркоціўся я па іх, ці што?
Вунь пазірае на мяне мяккі, даверлівы твар інжынера Антона Крупенькі, вунь высунутая ўперад на танклявай шыі чорная ўскудлачаная галава Сашы Фельдмана з вялікімі вачамі пад бліскучымі шкельцамі акуляраў, вунь строга ссунутыя рыжыя бровы і тоўстыя, важна складзеныя трубачкай над вострым падбародкам губы загадчыка аддзела Карча — як у таго рыбака, што вось-вось падсячэ здаравеннага акуня; а вунь маленькі, смяшлівы тварык бухгалтара Валі Зайцавай... І ўсе яны такія свае, мілыя!
Не, заўтра абавязкова пайду на працу. Заўтра я іх усіх убачу. Таму што Люсін мёд і гарачае малако — сапраўды цудоўнае лякарства. І таму, што не ў маім характары сядзець дома, на бюлетэні. Я іх убачу. Можа, не зусім такімі, як на гэтым нямым экране. Нехта, здарыцца, незнарок скажа мне непрыемнае, крыўднае, нехта — добрае, зычлівае, нехта не спадабаецца мне і камусьці — я... Што ж, хай! Але я без іх не магу...
— Люся, а я раніцою іду на працу. Чуеш?
Ды яна ўжо даўно нічога не чуе — спіць, галубанька. Салодка, моцна.
1966