— Ну, прыехаў... Вунь ужо і мая вёсачка... Спыні, браце!
Я выкульваюся з прапахлай бензінам кабіны на гарачае каменне бруку, пазіраю, як знікае за лясным паваротам грузавік, і, не спяшаючыся, збочваю ў малады сасоннік.
Вузкая, усыпаная мяккім шыгаллем сцяжынка вядзе пад гару. Рэдкія ў сасонніку бярозкі ўжо атрасаюць сваё бледна-жоўтае лісце. І яно, і яркія сонечныя плямкі рабацяць перад вачамі. А вакол — сонная ціша і душны востры пах перагрэтай смалістай ігліцы.
Неўзабаве лясок радзее, разбягаецца ў бакі сасоннік, і перада мной — Пятроўка, уся, як на далоні. У сто двароў доўгая вуліца, адзін канец якой уткнуўся ў шашу, а другі — вось-вось дабярэцца да самага лесу. Колькі ўжо тых пасляваенных гадоў мінула, як выбраліся мы з Пятроўкі ў горад! І родзічы хто куды параз’язджаліся, акрамя цёткі Анелі, а вось цягне сюды нястрымна, неадольна: то тую ж самотную цётку праведаць, то заваліцца ў грыбныя, знаёмыя з маленства мясціны, то напытаць бульбы надумаеш, як зараз... Жонка толькі пацяшаецца з майго дзівацтва: вунь у магазіне якая хочаш бульба, на выбар... І праўда — ёсць на выбар. Ды хіба ж яна такая, як наша, пятроўская? Сопкая, крухмалістая...
Я шыбую ў вёску нацянькі, цераз жытнёвае зжатае поле, да якога сіратліва прыткнуліся лапічкі агародаў петраўчан. Жоўтае выцвілае ржышча слізгае, суха ломіцца пад нагамі. І ўжо здалёк я пазнаю на агародзе кароткую постаць цёткі Анелі ў чырвонай хустцы. Вось яна паволі разагнулася, падняла кошык і, кульгаючы, нясе яго перад сабой пад старую дзічку... Але раптам спыняецца, апускае кошык на зямлю і, прыкрыўшы вочы рукой, узіраецца ў мой бок. І па тым, як яна хутка пачынае выціраць аб спадніцу рукі і папраўляць хустку, здагадваюся: пазнала. Падыходжу бліжэй.
— Глядзі ты — Пецька-а... І не чакала! Даўно не быў. Як там твае? Усе здаровыя? Ну і дзякуй богу!..
Даведаўшыся, што я прыехаў напытаць бульбы на зіму, яна разважае, у каго можна купіць.
— Саковічы — прадалі ўжо, Хвенька Піліпава — свайму сыну паабяцала... Варка, чула, пакідае аднаму з горада. Позна ты спахапіўся...
Склаўшы на грудзях рукі, яна доўга пазірае пад ногі на пабурэлы вялы бульбоўнік:
— І што табе параіць — проста не ведаю... Пачакай, можа, у Хрысціны яшчэ ёсць? Картопля ў яе ўрадзіла добрая. Толькі не хочацца мне ісці пытаць...
Цётка адводзіць убок вочы, потым неахвотна гаворыць:
— Я не пайду, не дружым мы з Хрысцінай... А ты — ідзі, калі трэба... Ідзі, яна прадасць.
Па-жнівеньску спякотнае сонца смаліць які дзень — нібы так і спяшаецца аддаць людзям сваю цеплыню перад першымі халоднымі дажджамі. Нікуды ад яго не схаваешся, нават тут, пад ліпамі ля хаты, даймае. Міцька сядзіць з хлопцамі на лавачцы, выцірае ад поту лоб і гаворыць:
— Не бачыць немцам Масквы, як свайго носа... Выпруць іх нашы! Колісь вунь французы ў Маскву зайшлі, а што потым было? Як турнулі іх, дык драпалі без аглядкі! Я ведаю, мы ў рамесным па гісторыі вучылі...
Хлопцы слухаюць, не адводзячы вачэй ад Міцькі, ад яго вялікіх загарэлых рук, сочаць, як Міцька лоўка выразае ўзоры на карычневай арэхавай палцы — розныя квадрацікі, ромбікі... Хлопцы слухаюць, і на іх тварах — пачцівасць і зайздрасць: ну і Міцька-рамеснік, усё чыста ведае!
А Міцька ганарліва ўскідвае галаву з белай чупрынай, насмешліва жмурыць вочы, шырока расцягвае пульхныя губы і праз зубы ціхенька насвіствае «Кацюшу». Ён даўно ведае: хлопцы зайздросцяць яму, што пабываў у рамесным вучылішчы і жыў у горадзе... Чырвоная выцвілая майка ў Міцькі шчыльна аблягае яго шырокія плечы, і пругка варочаюцца, бы яблыкі, на натруджаных працай руках моцныя мускулы. У гэтых руках каса — ого як ходзіць! На лузе Міцька ад заядлых касцоў не адстае, пракос у пракос гоніць. І матка хваліцца не нахваліцца сынам: гаспадар! Міцька ўжо і на вечарынкі спрабуе хадзіць. А што? Хлопцы даўно як свайго прымаюць, ды і дзяўчаты на яго глядзяць...
— Мі-іць-ка-а! Скоранька ідзі дахаты! — раптам чуюць хлопцы з двара прарэзлівы голас Міцькавай маці.— Скоранька! Тут прыйшлі да цябе...
— Хто яшчэ там? — абзываецца Міцька.— От жа, пасядзець не дадуць...
Ён неахвотна падымаецца з лаўкі, складвае ножык, суха пстрыкаючы лязом. Паволі сунецца ў двор.
Пад паветкай у дварэ стаяць маці і суседка Хрысціна. Чорнавалосая, у белай вышыванай кофце з кароткімі рукавамі Хрысціна ловіць здзіўлены позірк Міцькі і весела смяецца:
— Да цябе, да цябе, Міця, прыйшла. Помачы прасіць па-суседску...
Голас у яе чысты. І ўся яна выглядае неяк святочна.
Міцька збянтэжана апускае вочы, чакае, што скажа Хрысціна.
— Сынок,— падыходзіць да Міцькі маці і, сухенькая, нізенькая, ласкава заглядвае ў твар.— Ты памажы Хрысцінцы — сенцы ў яе забурыліся... А яна табе... во, гімнасцёрку прынесла.
— Новая, няношаная, Міця, нават не сумнявайся,— ужо сур’ёзна гаворыць Хрысціна.— Бяры, насі на здароўе...
— Ды навошта? Я і так... Калі што...
Няёмка Міцьку — за плату ён яшчэ нічога нікому не рабіў. Але маці паспешліва, нібы баючыся, што Хрысціна раздумае, совае ў рукі яму зялёную вайсковую гімнасцёрку... Зусім, зусім новенькую! На каўняры — малінавыя пятліцы без праколаў. І гузікі блішчаць на сонцы, зорачкамі іскрацца, і зачараваны Міцька не можа стрымаць радасці.
— Ну, калі так,— нарэшце гаворыць ён,— калі так... то дзякуй вам, цётка Хрысціна! Я — адраблю... Я хоць цяпер магу: пакажыце сенцы...
І яны ідуць у Хрысцінін двор. Цераз агароды. Хрысціна — уперадзе, Міцька — следам. Сухі бульбоўнік шамаціць пад нагамі, а шэрая гарачая зямля, як прысак, апякае ногі, пыліць. Хрысціна азіраецца і гаворыць так, бы ў чым апраўдваецца перад Міцькам:
— Дрэнна, Міця, адной: куды ні кінь — усюды клін... І там паспець трэба, і там, а з малой маёй не вельмі разгонішся, за спадніцу трымае. Вунь яшчэ ўся бульба стаіць...
За купчастымі кустамі парэчак Хрысціна прыпыняецца і адсоўвае жэрдку ў плоце:
— Лезь, лезь, Міця... Табе не прывыкаць: чула, як ты са сваімі верхалазамі Панасаў сад абчысціў.
З-пад бялявых веек у Міцькі весела блішчаць блакітныя вочы. Бач, ужо і Хрысціна дазналася! Ды хай цяпер усе ведаюць, што з таго. Панас — стараста — сам пранюхаў, хто пахадзіў у яго садзе... У халодную гразіўся пасадзіць. І пасадзіць, ён не спусціць, гарбаты злыдзень.
У Міцькі перад вачамі так і стаяць зялёны зашмальцаваны фрэнч з нашытым белым арлом над кішэняй і твар старога — зморшчаны ды жоўты, як печаны яблык.
— А так яму, халую нямецкаму, і трэба,— жартаўліва заўважае Хрысціна.
Яны заходзяць у нізенькія сенцы. Міцька доўга і старанна разглядае шчыліны ў прагнілай падлозе, слухае, як Хрысціна бразгае ў цёмнай бакавушцы, шукаючы малаток і цвікі. І калі яна выносіць адтуль шчарбаты чыгунок з рознымі жалязякамі, Міцька, уздыхнуўшы, паважна зазначае:
— Вам бы, цётка Хрысціна, трохсцен які прыляпіць замест гэтага дзіравага будана.
— Яно праўда — як рэшата сенцы,— у тон яму адказвае Хрысціна, пазіраючы на чырвоны смаляны сучок у дошцы, праз які прыгожа прабіваюцца сонечныя промні.— Толькі ж уся хата парахнявая, Міця. Ды і не мая. Дзякуй, што хоць у такой людзі пажыць дазволілі...
Апусціўшы галаву, яна маўчыць. Аб чым думае — Міцька не ведае. Можа, аб тым, як прыбілася бежанкай да іх вёскі і вось ужо цэлы год жыве ў старой хаце Цімоха, забітага летась ля кароў асколкам бомбы; можа, аб тым, як цяжка жыць адной сярод чужых... Міцьку вельмі хочацца хоць чым-небудзь падбадзёрыць яе:
— Нічога, цётка Хрысціна, я мігам усе дзіркі залатаю... Дошкі ёсць?
— Дошкі — ёсць. Вуняка звалены пад хлевам.
Міцька і Хрысціна доўга выбіраюць сярод аполкаў і абрэзкаў шалёўчыны. Потым Хрысціна прыносіць аднекуль кароценькую лесвіцу — драбінку, Міцька ўзбіраецца на сенцы і са скрыгатам аддзірае сякерай ад бэлек спарахнелыя дошкі, прыбівае новыя. Іржавыя цвікі не лезуць, гнуцца. І ён тут жа раўняе іх і зноў заганяе ў сухія, патрэсканыя аполкі.
Спякота даймае Міцьку. Але трэба пастарацца, трэба зрабіць так акуратна, каб не залівала сенцы дажджом, не наносіла снегу ўзімку. Трэба пастарацца: вунь якую гімнасцёрку не пашкадавала Хрысціна, прынесла!
Недзе ў небе гудуць самалёты. Гул — трывожны, перарывісты, моцны. Ён хутка нарастае. Міцька закінуў галаву, узіраецца ў густы блакіт. Толькі ж нічога не відаць — высока! Свае, чужыя? Можа, і свае... От бы знізіліся ды шарахнулі з кулямётаў па школе, у якой паліцаі гаспадараць, от здорава было б! Міцька нават усміхаецца, уяўляючы, як перапалоханыя паліцаі выскокваюць са школьных акон, разбягаюцца хто куды...
Ды не зніжаюцца самалёты, губляецца ў блакітным бяздонні іхні гул... Міцька не заўважае, як усё ніжэй апускаецца засмужанае гарачае сонца, як цямнее лісце на ліпах і лёгкія зеленаватыя цені наплываюць, густа ахінаючы дворышча. І вось чуйная цішыня разбуджана надвячоркавымі гукамі — раз-пораз рыпіць калодзежны журавель, і гулка стукае аб цэментавыя сценкі вядро; коцяцца, грукацяць па вуліцы пустыя калёсы, сіпата лаецца нехта на каня:
— Но-о, воўчае мяса... Но-о...
А ўнізе то знікае, то з’яўляецца ўвішная Хрысціна. Яна падае Міцьку дошкі, выпускае з хлеўчука і корміць падсвінка, намывае ў вёдры бульбу, ласкава выпраўляе на вуліцу, каб не круцілася пад нагамі, сваю чатырохгадовую Юльку.
— Гэй, цётка Хрысціна, правярайце! — гукае зверху Міцька.— Лезьце ды зірніце...
— Не, не палезу... Дожджык пройдзе — і праверыць,— жартуе Хрысціна.— А ты злазь, памыйся: абедаць будзем.
— Абедаць дык абедаць. Кішкі ўжо даўно марш іграюць...
Міцька спрытна саскоквае ўніз. Запэцканы ўвесь, як чарцянё, аж смешна Хрысціне.
— Ідзі, Міця, паліваць буду,— ласкава гаворыць Хрысціна.
Міцька здзірае з мокрага цела майку, кідае на бярвенне, на якім стаіць вядро з вадой, і, смеючыся, падстаўляе плечы пад халодны струмень...
У хаце — прыцемкі. Санліва цікаюць на сцяне ходзікі з іржавым малатком замест гіры. На трэснутай зялёнай шыбіне б’ецца, звініць, нібы пераціснутая пасярод, жаўтаватая аса... Абапёршыся на падаконнік, Міцька сядзіць за сталом насупраць Хрысціны і ўжо не аднекваецца — зухавата дапівае шклянку кіславатай самагонкі. Хрысціна хуценька падсоўвае яму міску з маласольнымі гуркамі, якія смачна пахнуць кропам, і клапатліва, як маці, угаворвае:
— Ты хоць трошку еш, закусвай, а то ап’янееш... Яна ж моцная.
І, счакаўшы хвілінку, збянтэжана гаворыць:
— А што рабіць, Міця? І ўзараць, і пасеяць, і дроў прывезці, і той жа паганы калок дзе ўбіць — як без яе? Пачаставаць чалавека трэба. Пачастуеш, глядзіш — другі раз спагадлівейшы...
І ўжо няма на твары Хрысціны таго найграна-вясёлага выразу, з якім яна паказваецца звычайна на людзях. Гаворыць Хрысціна пранікліва, шчыра, з нейкімі жаласлівымі ноткамі ў голасе, нібы скардзіцца, і цёмныя добрыя вочы пазіраюць на Міцьку даверліва і сур’ёзна — як на роўнага. Мабыць, даўно не даводзілася Хрысціне так сардэчна размаўляць, і цяпер яе, захмялёную, цягне выказацца пра ўсё набалелае, пра ўсе свае журботы-крыўды.
— У вас на мяне пазіраюць ведаеш як? Не свая, прыблудная... А стараста вунь, той надоечы сустрэў і давай чапляцца: дзе, пытаецца, твой мужык — камуніст, партызан? З бандытамі па лесе туляецца? Ды які, кажу, партызан? Нічагусенькі я пра яго не ведаю... Да вайны яшчэ разышліся з ім... Не хоча верыць! Пагражае агарод абрэзаць: мы, кажа, камуністаў не кормім...
Міцька слухае і не ведае, што з ім робіцца — ён ужо не можа ўседзець на месцы, ускоквае з услона і моцна сціскае кулакі.
— Цётка Хрысціна! Не плач... Не будзе па-іхняму! От пабачыш... Я гэтаму прыхвасню такое падстрою, што ён і родных забудзе. Хай толькі кране!
І такі сярдзіты голас у Міцькі, што Хрысціна, уражаная, перастае плакаць і здзіўлена пытаецца шэптам:
— Ой, хлопчык, ты што гэта? Шкадуеш так мяне?
А Міцька не зводзіць вачэй з Хрысціны, з яе заплаканага твару, з жаласліва скрыўленых губ, і яна здаецца яму кволай пакрыўджанай дзяўчынкай, за якую трэба заступіцца, сказаць нешта харошае, каб больш ніколі не плакала. Але ён раптам моўчкі бездапаможна ўтыкаецца тварам у шырокі падол Хрысцінінай спадніцы і пачынае сам усхліпваць ад нейкіх незнаёмых пачуццяў...
— Ну... што ж ты? Не трэба так, Міця, устань, устань скоранька,— спалохана шэпча, азіраючыся, Хрысціна.— Чуеш? Ідзі дамоў, родненькі... Ідзі...
Звечара прайшоў невялікі цёплы дождж. Нават грымнула трошкі, а потым сцішэла, і толькі ўсю ноч жахліва бліскала ў вокны далёкім сіняватым святлом.
Але раніца выдаецца ясная.
Я выскокваю з душнай, густа настоенай цяплом хаты, і твар прыемна казыча халаднаватае вільготнае паветра, у якім і тонкі водар спелых яблыкаў з суседскага саду, і духмянасць расістай травы з поплава, і гаркаваты пах алешніку, што пачынаецца адразу за агародамі. Яшчэ не пралупіўшы як след заспаныя вочы, заўважаю пад паветкай Міцьку. Напэўна, даўно ўжо на нагах! То ж чуў я праз сон стук — ён кляпаў касу. А цяпер, ціхенька насвістваючы нешта вясёлае, Міцька асцярожна набівае на кассё баньку. Каса брынчыць і суха, нецярпліва пазвоньвае, нібы ведае, што Міцька спяшаецца на Пахомаву балацянку — там парасла атава. Побач, заклапочана пазіраючы на Міцьку, стаіць цётка Анеля з торбай у руках, з якой тырчыць зялёнае рыльца бутэлькі з малаком. Міцька ж на цэлы дзень збіраецца!
— Пачакай, я табе яшчэ колькі цыбулін вырву,— спахапіўшыся, гаворыць яна і, накульгваючы хворай нагой, скоранька ідзе да градкі.
Прыткнуўшы касу да сцяны, Міцька паварочваецца да мяне.
— Гэта ты, соня? — смяецца ён.— А яшчэ ж прасіўся ўчора са мной... Калі хочаш ісці — не валаводзь, адпрошвайся ў маткі.
Але я не кранаюся з месца. Уражаны, пазіраю на Міцьку, на яго новенькую гімнасцёрку, па-салдацку туга падпяразаную скураной вузенькай папружкай, пазіраю і не магу адарваць вачэй...
— Міця, дзе ты ўзяў такую? Купіў? — ледзь не шэптам пытаюся я.
— Купіў — аблупіў,— жартуе Міцька, задаволены ўвагай.
А я, як той уюн, кручуся вакол яго, зайздросліва мацаю гімнасцёрку. Ды Міцька раптам лёгка адхіляе мяне рукой і насцярожана замірае, прыслухоўваючыся.
— Чакай, брат...
Але і я чую — з лесу даносяцца стрэлы... І ўжо зусім блізка — частая чарга! У тую ж хвіліну з-за хлява паказваецца спалоханая цётка Анеля і крычыць:
— Хавайся... Міцька! Немцы...
Міцька бяжыць да плота, злаўчыўшыся, сігае цераз яго, каб кінуцца ў алешнік, ды маленькія зялёныя чалавечкі бягуць і адтуль, з усіх бакоў бягуць да вёскі. Акружаюць! І ўжо відно, як блішчаць на сонцы прымкнутыя да вінтовак штыкі-цесакі...
— Во-ой! — стогне збялелая цётка Анеля.— Божач-ка-а...
А маці, выбегшы з хаты, хапае мяне і сястру, прыціскае да сябе і стаіць, скамянелая, толькі чуцён яе з трывожнымі ўсхліпамі голас:
— Не плачце, дзеткі... Стойце тутака. Усе разам... Што будзе, то й будзе...
Немцы — на агародах. Я крычу і рвуся з матчыных рук: бегчы, бегчы куды вочы глядзяць! Але позна ўцякаць. Двое немцаў выбягаюць з-за хлява, нешта злосна гергечуць і, піхаючы прыкладамі, гоняць усіх на вуліцу — і Міцьку, і цётку Анелю, і нас з маці...
— Шнэль, шнэль... Партызан!
На вуліцы ўжо амаль усе вяскоўцы. Баязліва стоўпіліся, збіліся ў кучу. Стаяць панурыя, маўклівыя, са спалоханымі шэрымі тварамі, а жанчыны, выціраючы слёзы, туляць, супакойваюць дзяцей. Толькі стараста Панас круціцца каля нямецкага афіцэра: той яму нешта тлумачыць, а Панас, прыціснуўшы рукі да грудзей, лісліва трасе галавой і паўтарае голасна адно і тое ж слова — аж мы чуем:
— Ферштэй... Ферштэй... Ферштэй, пан!
Потым ён, баязліва азіраючыся на немцаў, неяк бокам сунецца да нас і, наблізіўшыся, цэдзіць праз зубы:
— Ну, дажыліся! Партызаны іхняга генерала ўзарвалі на дарозе... Цяперака праз етых усім нам капцы...
Людзі маўчаць, адводзячы позіркі ад старасты. Нехта байчэйшы вытыркаецца з натоўпу і просіць Панаса растлумачыць афіцэру, што ніякіх партызан у вёсцы не было. Ды Панас сярдзіта адмахваецца:
— Цяперака кажы не кажы — адзін канец! Дайграліся...
Цэлы дзень трымаюць нас на поплаве за вёскай. Бязлітасна паліць сонца, хочацца піць. Паблізу, заблытаўшыся ў густой асацэ, цурчыць раўчук. Чорныя рулі кулямётаў пазіраюць з трох бакоў. Здаецца, паспрабуй хоць хто крок куды зрабіць — і яны застрочаць...
Апоўдні прыводзяць аднекуль ўсяго збітага дзеда Антося з аброццю ў руках — ён ледзьве дапаўзае да нас. А калі падкатвае вялізная крытая машына ў светла-зялёных плямах і забірае ўсіх мужчын — бабы не вытрымліваюць, пачынаюць галасіць:
— А куды ж вы іх везяце, куды-ы?..
Гурчыць, надрыўна раве машына, узбіраючыся па пясчаным схіле назад, на шашу.
Толькі надвячоркам дазваляюць нам вярнуцца дамоў — без дзеда Антося, які заўсёды насіў, заліхвацка ссунуўшы на патыліцу, вайсковую фуражку з чырвоным аколышкам; без сухарукага Сцяпана Маткоўскага — у яго немцы знайшлі ў кішэні вінтовачны патрон, які надоечы ён адабраў у сына; без трох маладых хлапцоў — двух Бартнеўскіх і майго стрыечнага брата Міцькі... У абодвух Бартнеўскіх былі сінія дыяганалевыя галіфэ, у Міцькі — гімнасцёрка...
...Хрысціну я не застаю дома. У дварэ сустракае мяне яе дачка — настаўніца, зграбная светлавалосая дзяўчына. У яе матчыны цёмныя вочы і той жа матчын жартаўлівы позірк. Такой вось, дарослай, бачу я ўпершыню дзяўчыну, ды і яна мяне не пазнае, мусіць.
— Можа, трошачку пачакаеце? Мама зараз прыйдзе,— ветліва гаворыць яна.
Не, мне некалі... Мне трэба ісці, каб не спазніцца зноў на аўтобус. Я прашу дзяўчыну перадаць маці, што калі ў яе будзе лішняя бульба на продаж — хай пакіне.
— А каму? Чые вы?
— Накажыце праз цётку Анелю — я і прыеду.
Развітаўшыся, выходжу на вуліцу. Аж пакуль не хаваюся за суседняй хатай, адчуваю зацікаўлены позірк дзяўчыны...
Праз колькі хвілін дабіраюся да шашы, і прыдарожны гонкі сасоннік сустракае мяне сваім ціхім журботным шумам.
1970