Не тое ўжо стала наша Палессе, як колісь было! Няма ўжо тае свабоды! Няма ўжо ні тых лясоў нашых слаўных, адвечных, поўных усялякага звяр'я; ні тых балот бесканечных, паросшых камышом, плешчаём, сітнягом, маўляў бы, лесам якім, у каторым кішмя кішыць усякае птаства вадзяное. Цяпер усюды знаць «працавітая рука расейскага правіцельства»: усё Палессе парэзана выведзенымі пад лінію канавамі, па каторых сплаўляюць астаткі нашых лясоў у рэкі, а рэкамі — у мора. Дзе былі адвечныя лясы, там цягнуцца парэзаныя ў клеткі палі. Адно чорныя пні, каторых рука чалавечая не паўздужала так скора навыдзіраць, тое месца значаць. Дзе былі непраходныя балоты, дзе толькі дзікі звер ды наш паляшук — ды і то не ўсюды — мог прабрацца, цяпер сцелюцца паросшыя буйнаю травою і так жа парэзаныя клеткамі, лугі. Толькі тыя лясы, каторыя казна сабе надзяліла, яшчэ красуюцца, сказаць, у цэласці...
О, бедныя лясы нашы, краса і багацтва наша! Таеце вы, як снег пад гарачым сонейкам, і ўсякі вас стараецца чым скарэй вынішчыць!
Як толькі казна асушыла нашы балоты, парэзаўшы скрозь канавы, паны з купцамі ўзяліся чым дужы за лясы. Пан рад, што можа лес свой куды-небудзь дзець,— прадае купцу за быля што, а той ставіць сярод лесу шахварню і, пасяліўшыся там, жыве і спяшаецца датуль, пакуль можа, які грош выціснуць.
У сяле Савічах была кантора аднаго багатага таргоўца лесам. Было гэта ранняю вясною, калі снег пагнала адусюль, і рэкі ды канавы шырока мелі разлівацца. Трэба было спяшацца сплаўляць дрэва.
Вота ж у Савіцкай канторы, у вялікай і вельмі нячыстай, як заўсёды ў жыдоў бывае, ізбе сабралося чалавек больш сарачні нашых мужыкоў, каб наняцца прагнаці прыгатаванае за зіму дрэва да Птыча-ракі. У ізбе стаяў туман, пахла махоркаю і мокрымі анучамі і кажухамі. Усе нараз гаварылі так, што за гоманам нельга было разабраці нічога. Пад сцяною, за сталом, сядзеў брухаты і... сам тарговец са сваім шапарам і запісываў прозвішчы нанімаўшыхся на сплаў мужыкоў. Ён сядзеў важна, спакойна і, не спяшаючыся, ставіў у кнігу свае выкрутасы і раз ад разу падымаў сваё веснаватае ліцо з рудою барадою і хітрымі вочкамі і скоса пазіраў на людцоў. Шапар яго — жыд чарнявы, юркі — усё бегаў, махаў рукамі і, запляваўшыся, крычаў на мужыкоў.
— Гвалт! Не крычэце, не крычэце! Няхай адзін за ўсіх гаворыць! Чуеце? Ша! — крычаў шапар, махаючы рукамі і плёваючы на бораду.
— Што ж, можна, няхай будзе і так... няхай адзін гаворыць,— загаварыў мужык.— Усё роўна. Гавары ты, Яўхім!
З грамады выйшаў Яўхім у белай свіце, не вельмі высок, але ў плячах дужа шырок. Лет яму пад пяцьдзесят было. І ён прыйшоў наймацца з сваім сынам Астапам. Ён выступіў на шаг з грамады і адкашляўся.
— Чакайце, сціхніце! — загаманілі ў грамадзе.— Яўхім гаварыці будзе!
Купец адвярнуўся ад кнігі і з насмешкаю, важна ўставіў свае хітрыя вочы на Яўхіма. Ён ведаў, чаму людзі так усхадзіліся: ім не спадабалася пасуленая цана, але ён так жа ведаў, што ўсё-такі канец канцом пераможа і заплаціць такую цану, якую сам захоча. Прыказчыкі яго загадзя бочку гарэлкі прыдбалі, катора там жа стаяла і на каторай сядзеў стораж пажылых лет, худы і нікчэмны, і трымаў у руцэ бляшаную кварту напагатове. Людзі памалу сціхлі, а Яўхім зачаў:
— Вось што, пане купец, цану малую даеце. На гэтую цану нельга прыступіці. Па чатыры злоты за лаўку... гэта нідзе не відана! Гэта ж — падумайце самі! — гэта ж марац на дварэ, а вада вялізная будзе... гэтак снег пагнала. Нельга з плытамі ўправіцца будзе... Другое ж, і лодак мала... Па рублю дасце, дык пагонім...
— Але, лодак летась саўсім мала было, саўсім мала,— загаварылі людзі.— А паспытай цяпер у воду па шыю лезці...
— Ша, ша! — зашыкаў шапар, махаючы рукамі.
— Лодкі будуць,— важна адазваўся сам купец.— Я купіў. На гэтай нядзеле прывязут. Старых яшчэ пяць штук есць.
— Куды пяць! — зноў зашумелі.— Адна ж саўсім гніллё.
— Гаварат вам, будуць лодкі! — крыкнуў сам купец.
— Чуеце? Купец кажа, будуць лодкі! — кажа Яўхім.
Людзі заварушыліся. Некаторыя падыходзілі к Яўхіму, штурхалі яго ззаду і шапталі яму на вуха.
— Ну, што ясцо? — спытаў купец.— Цана малая? Такая вяздзе, вяздзе такая цана. Какая цана есць, такую і даю.
— Крыўдуюць,— кажа Яўхім.— Кажуць, што вельмі пакрыўдзілі тых, што дрэва тралявалі ўзімку. Штрапаў шмат пазапісвалі. І цана ад лаўкі... заўсюды рубель плацілі.
— Ге! штрафаў шмат запісалі! Ге, чэрці! — закрычаў шапар.— А колькі дзён не адрабілі? Ге?! — А потым, нахінуўшыся к купцу, штось пашаптаў.
— Вот сто, браццы,— сказаў купец, выслухаўшы шапара.— Еслі вы харашо да Пціц дагоніце — прасцу, усе страф прасцу, усё заплачу, што задзярзал. Па рублю не дам: нідзе цяпер па руб не плацяць. Спрасіце, гдзе хаціце. Дам па семдзесят капеек і па кварта водка. Водка — фаін, харошая, крэпкая! Водка цяпер дам, на задатак.
— Ув рот гарэць будзет! — зажартаваў шапар.
— Яно то так, гэта добра,— загаварылі мужыкі.— Адно на Востраве па рублю ад лаўкі плацяць.
— Ну, ступайце на Остраў! — як бы яму ні рупіла, кажа купец.— Пускай там і па дзесяць плотят. Сказана, па 70 капеек цана, а там — как знаеце. Больс не прыбаўлю.
Як бы яны там доўга таргаваліся, няма ведама,— адно купец дагадаўся крыкнуць:
— Хто за семдзесят капеек пе хоцат — ухадзі! Эй, запры крап і спрац кварта! Не пада водка!..
Як загаманіў купец так, нашы мужычкі як бы чагось злякаліся. Не то што б заработкаў не ўтраціць, не то што б гарэлка не ўцякла, а так, проста паверылі жыду, што ён большай цаны даць не можа. Бо, апрача ўсяго, наш народ яшчэ не так сапсован, як другія, і ён як сам праўдзівы і чысты, так і ў другіх справядлівасць верыць.
— Да ўжэ няхай і так будзе! Мо а бог паможа,— адазвалася колькі чалавек. За імі і другія сталі прыставаць на гэту цану, а некаторыя і не хацелі б прыстаці, да грамада — не адзін чалавек. Дык мусілі і тыя вярнуцца і прыстаць на тое, на што грамада прыстала. Толькі адзін Пахом не паддаўся і хацеў быў іці. Пахом быў высокі і відны мужчына, хоць ліцо яго было бледна.
— Гэй, гэй, Пахом! Куды пайшоў? — крычаў нікчэмненькі, у стоптаных лапцях чалавечак, не пушчаючы Пахома ў дзвярах.— Усе згадзіліся, чаго ж ты працівішся? Хадзем гарэлку піць! Вось зараз давацімуць.
— Не,— кажа Пахом, вагаючыся.— У Востраве рубель даюць, дык я туды...
— Але ж да Вострава міль з чатыры, болей! — крычаў нікчэмненькі.— Ідзем, брат, ідзем!.. Мужчынкі, цягнеце яго, а то ўпіраецца.
Пахом пастаяў, пагадаў, патом страпянуў чупрынаю, махнуў рукою і вярнуўся да грамады, катора стала націскацца і крычаць, каб скарэй запісвалі і гарэлку давалі.
— Ша, паціса, не ўсе разам! — супакойваў купец.— Гэй, хто там наперад стаіць? Заві стараста!.. Ты няграматпы? На, цібе квітанцыю!.. Стараста, стаў пячаць!..
Сталі мужычкі падходзіць чарадом. Іх запісвалі, выдавалі квіткі, а з квіткамі падыходзілі к старасту па гарэлку, а той наліваў ім у што хто падставіць — чы ў гляк, чы ў бутэлькі, чы ў баклажкі, чы ў берасьцені...
І пайшло таго ж вечару гулянне, як бы радаваліся, што зрабілі ўмову на працу, катора і на катарзе ў дзесяць столак лягчэйша...