Сыбота, дзень роздуму...
Сяджу ў парку пры пікнікавым стале. Мілы куток, сьвятыня мае самоты ляжыць на паўднёва-заходнім падбрушшы таронцкага абтоку, што падковай зелянее перад бізнэсовай брамай гораду. Тут няма аўтаў, даезд адно караблём. Навокал зелень, птушкі, а між іх і цяжкія шэрыя канадыйскія гусі. Але й яны не заглядаюць у мой мілы кут. Тут адно зьяўляюцца пражэрлівыя кнігаўкі, якіх дзесяткі тысяч распладзілася ў каменьні на мысе, што горад утварыў на поўдзень ад вуліцы Лесьлі.
Абток гэты, які падзяляецца на Цантральны, Ганплан і Ўорд ды колькі меншых - пяць з паловай кілямэтраў ад прыстані Ганплан да Ўорд - увайшоў некалі і ў гісторыю беларускае эміграцыі. У 1956 годзе адбылася тут сустрэча Беларусаў Паўночнае Амэрыкі. У тыя часы на Цэнтар Айланд стаяў вялікі драўляны павілён, нешта паводля даўгой, бязь сьценаў, пуні. Розныя мясцовыя групы ці арганізацыі наймалі часьць парку й той павілён для сваіх летніх пікнікаў. Гэтак і мы, Беларусы Паўночнае Амэрыкі, у гэны дзень часткай парку загаспадарылі. Сустрэча трывала тры дні й на розныя ўрачыстасьці прыходзіла маса суродзічаў і запрошаных гасьцей.
У тую нядзелю ў драўляным павілёне служылі Сьвятую Літургію. Як слаўна між старых вязаў і зялёнай травічкі гучэлі "Госпадзе, памілуй...", "Ойча наш..." і іншыя, хвалячыя Госпада песьні. Пасьля малітваў, у цудоўна-пагодны дзень, расьселіся людзі пры пікнікавых сталох. І была ў парку яда й пітво, былі песьні, былі супольныя здымкі й былі даўгія й цікавыя гутаркі між людзей, што некалі пакінулі "раськіданыя гнёзды", прынясьлі ў гэты багаты сьвет сваю маладосьць, практычны розум, спадзяваньні, ахвоту будовы новага, - як тады здавалася тымчасовага, - дабрабыту. І прынясьлі з сабой неспатольную тугу па роднай, забранай зямлі.
Дваццаць шэсьць гадоў назад... Бальшыня ўдзельнікаў сустрэчы, - у гэны час моладзь, - цяпер ужо бацькі, а шмат і дзядоў. А із старэйшых ці адзін ужо ў лепшы сьвет адыйшоў.
Мяне цешыць і цепліць тая сьведамасьць, што некалі й на гэтым абтоку, хоць на імгненьне, усяго некалькі гадзін, білася нястомленае й вечна дынамічнае сэрца беларускага эміграцыйнага рэлігійнага й культурна-грамадзкага жыцьця. Парошынка-макулінка ў нашай сусьветнай дыяспоры. Яна ўсё-ж дала нейкую завязь, ня сталася пустацьветам, хаця-б навет калі паслужыла зьвяном з прошласьці ў будучыню.
У сваей супольнасьці грэліся, стомленыя ў чужыне, сэрцы. Устанавіліся новыя й аднавіліся старыя кантакты. Памятаю, што прысутнічалі тады і прэзыдэнт БНР Мікола Абрамчык, і кампазітар Мікола-Шчаглоў-Куліковіч, і выдатная пясьнярка Натальля Арсеньнева. І шмат іншых. А вечарам у Гарбор Каліджыт быў вялікі канцэрт - сьвята беларускай песьні, музыкі й танцаў.
Гэтыя тварцы беларускай культуры й нашай вызвольнай палітыкі ступілі тады на гэты цудоўны таронцкі абток. На коратка, на імгненьне. Але-ж як прыемна было, калі карабель, у бальшыні перапоўнены нашымі суродзічамі, адплываў ад таронцкай прыстані, ды нехта голасна сказаў: - Дарагія суродзічы! Увесь гэты карабель перапоўнены Беларусамі. Давайце павесім на машце наш горды й слаўны бел-чырвона-белы сьцяг!
Калі ў пэўныя часы і ў выдатныя гістарычныя хвіліны цэлы народ сваім духам прысутнічае ў вадным і тымсамым месцы, дык у гэны дзень сэрца беларускага народу борзда білася на таронцкім Цэнтар Айланд. Гэты факт, што й гэты абток увайшоў у гісторыю Беларусі, дадае мне, самотнаму пісьменьніку, сілаў і натхненьня.
Але ці гэты абток для нас чужы? Ён стаўся калыскай маей творчай самоты. Калі, спадзяюся, некалі гэтыя думкі выклічуць згадкі ці хваляваньні ў каторага нашага суродзіча, дык запрашаю наведаць сьвятыню маей адзіноты. Прашу прыйсьці во сюды, пасядзець на гэтай лаўцы, пацешыцца вакольнай прыродай, паразважаць мо так, як я, ужо падбіты й жыцьцём стомлены, разважаю гэтта хаця-б і сяньня. Цікавіціся, чаму пра самоту гавару? Таму, што яна для творчасьці - матка абновы, дасканаласьці, зарука сьпелага плёну. Прыгадаем што сказаў на гэты конта наш вялікі суродзіч Адам Міцкевіч:
Адзінота! Я, стомлены сьпёкай жыцьцёвай,
К тваім водам сьцюдзёным, глыбокім бягу на збаўленьне,
І зь якой насалодай, уцехай абновы,
Патанаю ў празрыстых і чыстых струменьнях!
Якая тут эйфорыя!
Бачыце вунь пяць радыё-сігнальных вежаў, што сваімі падстаўкамі, быццам курынымі ножкамі, учапіліся за ваду? Яны на паўднёва-заходнім чубку абтока, дзе знаходзіцца Цэнтар Айланд і Ганлан Пойнт. А маё аблюбаванае месца гэтта-ж мэтраў дзьвесьце налева, калі глядзіш на поўдзень праз Антарыйскае мора. Зірнеце на зелень вады, неба, абвешанае шэра-блакітнай навалачай. Перад вамі ветразі-пярынкі лодак зь нейкага яхт-клюбу. Проста адсюль да да амэрыкансйкага берагу, нацянькі, якіх міляў сорак. Там-жа далей і Рочэстар, дзе творчая Арсеньнева ў гэты час ужо, здаецца, рэдка снуе мастацкую пражу пра розныя поры году, асабліва восень, а можа й цяпер перакладае "Зубра" Гусоўскага, якога ўдома перакладчыкі, па загаду "роднай партыі", многа дзе схвальшавалі...
Ззаду за мною горад-гігант, жыхароў каля трох мільёнаў, але сяньня на абтоку няшмат людзей, а ў маей сьвятыні самоты няма нікога. Сёлетні чырвень, асабліва-ж на канцох тыдняў, як з цэбра ліў. Маткі зь дзеткамі, што аблюбавалі гэты абток для адпачынкаў, баяцца прыяжджаць, каб, барані Бог, зноў ня лінула. Але калі навет і пагода добрая дык у гэты кут мала хто заглядае. Тут можна быць із Богам, стыхіяй і самім сабою.
Прашу вас, прысядзьце пры гэтым во століку й паслухайце мяне. Вас, магчыма, цікавіць, чаму я тут сам і чаму зусім ня чуюся адзінотным. Паверце, шчыра гавару. Сяньня мая "лепшая палавіна" казала, у дарогу выпраўляючы:
- А чаму гэта дома не пасядзіш? Куды цябе чорт гоніць? Усе людзі як людзі, яны зь семьямі дзержацца, а ты...
Як ей зразумець цану супакою, такога, што лекарам душы зьяўляецца?
Зірнеце вунь на гэны стары, звалены ў ваду ля берагу, вяз. Быццам аграмадная рагаціна на ласёвай галаве, яна падгнівае ўжо зьнізу. Летась, прыгадваю, гэты гігант, вадой падмыты, пахілены, трымаўся яшчэ берагу й дзеткі вешаліся на ягоныя лапы ды босымі нагамі па вадзе крэмзалі. Вунь побач стаіць другі вяз, што, мабыць, напорных вятроў сёлетняй зімы ня вытрымае. Той ляжачы ў вадзе вяз трымае на карэньні вялікую абойму глебы. Там малачай яшчэ цьвіце, а на галінках паміраючага дрэва пракінулася зелень. Яшчэ нейдзе карэньне намагаецца ссаць з мора пажыву, старое дрэва змагаецца ізь сьмерцяй.
Антарыё называю морам, хоць вада ягоная не салёная, а яно-ж спалучаецца з акіянам. Гэтта-ж перада мной хвалі спакойна набягаюць на бераг, аблізваюць пясок і жвір і пад іхны шум добра думаецца.
Сядзьце побач, падумаем, паразважаем. Зь якога, дазвольце спытаць, вы году й каторага стагодзьдзя? Прызнаюся вам, люблю, як некалі Стэндал, зьвяртацца да тых, што пасьля прыйдуць. Ці мала хто мяне, за маю пісаніну, дзіваком лічыць. Вы, пэўне-ж, з адлегласьці часу, накш мяне разумееце. Апроч таго, у вас яшчэ адна выгада: празь мяне вы можаце зазірнуць у мой сьвет, а я ў ваш аніяк не магу, бо вы йдзеце пасьля мяне, значыцца ў нейкай меры будзеце й прадуктам такіх, ці падобных як я. Таму, каб пазнаць сябе, вы будзеце намагацца пазнаць нас, папярэднікаў так, як і мы намагаліся пазнаць сваіх прашчураў.
Я ўжо прызнаўся, што люблю стыхію, дый самое мае знаходжаньне ў гэтым месцы ёсьць сьветчаньнем таго. А цяпер падумайце вось як: гэта-ж Антарыйскае мора праз раку ды розныя каналы Сьвятога Лаўрэна спалучаецца з Атлянтычным акіянам, а празь яго з найбольшымі водамі ўсяго сьвету. І вось калі гляджу я на гэту нашу прыроду, мне нагадваецца іншая, за дзясяткі тысяч кілямэтраў адсюль.
Іншы час, дзень, гадзіна, іншая геграфічная шырыня. Бераг усходняй Аўстраліі на поўдзень ад Сыднэю. Тут тады панавала лютая сьцюжа й сьнежныя завеі. Месяц студзень. Там сонца неміласэрна пякло мне лысіну, калі я, зь літровай бутылкай выдатнага піва "Мэлбурн біттэр" у руцэ, асьцярожна ступаў па вялізных валунах. Ціхаакіянскі адліў агаліў марскою зеленьню аброслыя валуны й даў мне магчымасьць пабачыць сьвет, пра які раней я ніколі ня думаў. Збоку, з уцехай, крычыць мой сваяк Аркадзь: - Глянь, глянь, Кастусь!
Пазіраю на яго, зьбянтэжаны, ня ведаючы куды глядзець. Ажно, нарэшце, сачу за Аркадзевай даланёй і бачу, што на валунах цікавае жыцьцё. Гэта - вялікія зеленаватыя й шэрыя крабы. Такому неабзнаёмленаму з гэтым сьветам, як мне, падарожніку, цяжка іх бачыць. Прыглядаюся. Яны павылазілі із глыбокіх шчылінаў, што між валунамі. Але вось уберсе ўзмах крыльляў і кнігаўкі цень і крабы, як на сыгнал алярму, хаваюцца ў шчыліны. Бачачы такое, хаця-нехаця разрагочышся. Цудоўны гэны марскі сьвет.
- Куды-ж гэта ты ступіў! - нападае на мяне Аркадзь. - Тут-жа ўсё жывое. Глядзі пад ногі.
- А бог вас ведае, хто дзе тут у вас і як жыве! - рагачу.
Мой спадарожнік наўмысна паволі й дэманстрацыйна бярэ спад маей падэшвы кавалак зелені й апісвае там розныя , блізу нябачныя істоты, ды пачынае расказваць як, хто й дзе жыве, хто каго спажывае й іншае. Пасьля пераносіцца апавяданьнем на далёкія, што дугой ляжаць ля паўночна-усходняй Аўстраліі, каралавыя рыфы., ды захапляецца імі, гэта значыць цудоўным марскім жыцьцём у іхным масыве.
А я стаю, цягну з бутылкі "Мэлбурн біттэр" і думаю пра тыя крабы, дакладней гаворачы - пра іхны тэрытарыяльны імпэратыў. Яны вось на гэтым ціхаакіянскім беразе ледзь не гаспадары, у сваім асяродзьдзі - гіганты. Але вось мільгане цень кнігаўкі і ўсе гэтыя гіганты-трусы як мага ўцякаюць у шчыліны.
Гэткім чынам і мы, людзі. Здаецца, што даўно пакарылі ўсю прыроду сьвету, заляцелі на месяц, розныя свае цацы на Марс, Юпітар і Вэнэру выслалі. Ого, гэроі! Непераможныя! Але вось надыйдзе бура, ці, як у Паўночнай Амэрыцы, нейкае тарнадо. Праськідае людзямі змайстраванныя будынкі, як недарэчная дзіцячая цацы.
Чалавек-гігант. Сябе побач, а то й вышэй Бога паставіў. Адно забыўся, што зямля, дый цэлая сонечная сыстэма - мікраскапічная парошынка-макулінка ў сусьвеце.
У прыродзе, асабліва-ж у магутнасьці стыхіі Бога бачыш. І мяркуеш тады пра Яго веліч і сваю слабасьць...