epub
 
падключыць
слоўнікі

Кастусь Акула

Россыпы

Мух трэба біць!
Чужая школа
Матка
Нацыянальнасьць
Палянізацыя праз Марусю
Гаспадарка
Паломаныя рэбры
І быў пачатак


Травеньскім днём лёгка думаецца й добра пішацца ў садзіку. На галаву й машынапіску падаюць белыя, ужо паморшчаныя пялёсткі адцьвітаючай вішні. Яшчэ цяжка разгледзіць завязь. Ля абодвух парканаў буйнеюць пышныя кусты бэзу, а па мяккай, учора роўна зрэзанай травічцы прадаўжае сваё паляваньне на цяпер ужо тучных чарвей мой улюбёнец робін. Гэта чырвонапёры прыгажун партызан-аднаасобнік. Яго амаль ніколі не пабачыш у гурце птушак. Шпаркімі крокамі прабяжыць адлегласьць на пядзі тры-чатыры, застыне ў нярухомасьці ды, нахіліўшы галоўку, прыслухоўваецца ці там пад травой чарвяк не паўзе. Глядзіш - дзеўбане й цягне здабычу, як вужа малога.

Ужо адцьвітаюць пышныя цюльпаны ды разбуйнелі сакавітым лісьцем і белымі званочкамі ландышы. Проста ашалеў у сваім росьце ля сьцяны рабарбар. Збоку, ля гаража, усьміхаецца мне мая любая пышніца ялінка, ростам мэтраў са тры. Некалі прывёз яе, маленькую й кволенькую, із Слуцка, таго, што ля МакКэляр залажылі на вялікай, у 260 акраў фэрме. А ў агародзе суседкі, якая ўжо восемдзясятку разьмяніла й сама із катом жыве, пануе як аграмадына-тытан, над навакольнымі дрэвамі пышная хвоя.

Здалёку чуваць рэха гораду. Цяпер русч чоур, а пабеларуску, - калі даслоўна ператлумачыць, - гадзіна сьпеху. Людзі, - іх сотні тысячаў, - рознымі сродкамі транспарту сьпяшаюцца дадому пасьля працы. Але ў маім садзіку спакойна, Апроч далёкага вуркату малых самалёцікаў, - яны ўзьлятаюць і садзяцца на лётнішчы на недалёкім абтоку, - тут пачуеш яшчэ шчэбет вераб'ёў, сьвіст шпакоў, дзіліньканьне робіна... І цікава, што вось цяпер, калі да захаду сонца асталося гадзіны тры, думаецца пра сьпеў жаўранка. Ня чуў я яго амаль чатыры дзясяткі гадоў.

Гадоў трыццаць пяць назад ступіў я на няведамую, вялізную й таямнічую канадыйскую зямлю. Яна шчодра адплаціла за нялёгкую працу. Галоўнае-ж - тая вольнасьць, якой, як крынічнай вады, не хапае сяньня бальшыні людзей на нашай злашчаснай плянэце. Калі мазоліш мазгі пры творчай працы, адна думка неадступная: а як-жа табе павінны зайздросьціць тыя, што на бацькаўшчыне, каму нікчэмнікі адбралі найдаражэйшае - вольнасьць слова? Гэтта стымул да натугі сілаў, да выкарыстаньня абмежаванага часу.

Думкі там, дзе на зрабаванай ад народу зямлі гойдаюцца ўлетку васількі, дзе й цяпер, у россыпе колераў і гукаў вясны, аж заходзяцца ад сьпеваў гарластыя салаўі, дзе велічна шыбуюць над лугамі буслы, сьпяваюць жаўранкі й дзе людзі, уздыхаючы, ціха накіроўваюць малітвы да Бога ды зь ненавісьцю клянуць цівуноў праклятага ладу.

Вобразы з далёкага незваротнага часу...

Яны яшчэ раз устаюць, просяцца, каб узяць іх у абдымкі слова.

 

Мух трэба біць!

 

У якім узросьце дзіця ня ведае розьніцы між мухай і пчалой? Прыгадваю, маці казала, што мух трэба біць бо яны, нікчэмнікі, вунь усюды. Яны і ў мухалоўцы, і на столі, і на стале, і на нос табе сядуць, і дзе іх няма...

- Мух трэба біць, сынок!

- Ага...

У вельмі-ж прыгожы й цёплы сонечны дзень пакінулі мяне самаго ў хаце. Хто ведае дзе яны падзеліся. Я - вельмі маленькі чалавечак, які зь цяжкасьцю ледзь дастаў высака на дзьвярох клямку, адчыніў іх ды выйшаў ззаду на двор. Разглянуўся. Каб табе дзе жывая душа. Што-ж, трэба далей. Маленькі чалавечак - прыгоднік.

Першы аб'ект - круглая студня. Усьпінаюся на цамантовы зруб і нахіляюся. Студня няглыбокая. У вадзе адсьвечваецца блакітнае неба. Хочацца спусьціь вядро, але яно на асьверы й мне не пад сілу. Бачу ў вадзе адбітак свайго твару. Галёкаю, чую з глыбіні рэха. Бяру маленькія каменьчыкі, кідаю ўніз. Тая галава, мая галава на гладзі вады расплываецца ў зморшчынах.

Кіданьне каменьчыкаў перастае забаўляць. Дапінаю да цяжкіх варот. За высокім плотам поўна зелен, далей - гумно. Я там ніколі ня быў, а туды-ж заўсёды йдуць і бацька, і матка, і сёстры, і браты. Трэба й мне туды, пабачыць што там цікавае. Вароты надта шырокія й цяжкія, не магу іх адчыніць. Крыху іх нахіляю, намагаюся пралезьці праз адтуліну між слупамі. Ня йдзе. Што-ж, трэба спрабаваць празь верх. Страшнавата, але стараюся.

Пасьля перамогі такой перашкоды, стаю ў новым сьвеце. Навокал пышная зелень, розныя садовыя дрэвы, цьвіце бульба. Але вось што цікавае: чаму тут так многа мух? Ды яны такія вялікія й так гудзяць... Ля самай дарогі ў гумно, пад вішняй стаіць таўсты стаяк. Падыходжу й прыглядаюся. Гэтыя вялікія мухі твораць вунь які гул, і то ўлазяць ды вылазяць зь нейкай адтуліны. Ад яе да зямлі, быццам падпіраючы стаяк, стаіць дошка.

Мух трэба біць!

Мама казала. Яны шкоду робяць. Недзе знаходжу палку й падыходжу да стаяка, зь вялікай заўзятасьцю размахваюся. Раз, два, тры! А яшчэ вам. О так! Мух біць трэба!

Пад заядлымі ўдарамі палкі звалілася дошка й "мухі" пажвавелі. Ды яны, каб іх трасца, ня ўцякаюць. Наадварот, - накідваюцца на маленькага зьнішчальніка. Боль працінае цела. Яны на галаве, на руках і нарэшце ў шырока-адчыненым, поўным ляманту роце. Жахліва баліць. Крычу колькі маю сілаў. І наапошку аднекуль надыходзіць цемра.

Апавядалі пасьля, што малы знішчальнік мух, каб ягонага жахлівага крыку нейкая суседка не пачула, неўзабаве перад брамай сьвятога Пятра мог-бы апынуцца. А дзе былі бацькі? Дзесьці пры сене на лузе.

Апавядалі яшчэ, што патаўсьцеў я тады й выглядаў як той стаяк пры дарозе ў гумно. Выратаваў сусед, калішні вайсковы фэльчар. Працаваў тры дні нада мной. Як яму ўдалося? Бог ведае. Ад мяне яму вялікая падзяка.

 

Чужая школа

 

Некалі, як аціхла ваенная калатэча й бацька, - працавіты, цяглавуты й руплівы, як пчала, - вярнуўся з далёкага "Пітраграду" ды пачаў абжывацца гаспадаркай, пабудаваў на акраіне вёскі вялікі дом "на два канцы", з калідорам, які называлі сяньмі, пасярод. У ваднэй палове хаты, падзеленай на тры пакоі жыла Качанова сям'я, а іншую польская гміна наймала для школы. І цяпер стаіць у вачох вялікая белая дошка на прыгожай, на зялёна памаляванай стрэшцы ганку, а на ёй напіс:

POLSKA SZKOLA POWSZECHNA

Зьверху, у цантральным месцы, над напісам - вялізная дзярлівая птушка, намаляваная чырвоным колерам, із каронай і павернутай на захад разяўленай дзюбай.

Школу наведвалі дзеткі з нашай вёскі ды вакольных засьценкаў, маёнткаў і фальваркаў. На дзьве зьмены вучыліся аж чатыры клясы - другая й чацьвертая перад абедам, а першая й трэцяя пасьля паўдня.

Пад дзьвярмі падслухоўваю як бэкаюць і мэкаюць малыя ў нейкай няўцямнай мове. А матка, із суровым тварам, перасьцерагае:

- Глядзі, сынок, пойдзеш і ты некалі ў школу дый цябе вучыцелька за вушы накруціць.

- А чаму яна за вушы, мама?

- Ды калі вучыцца добра ня будзеш.

- Ай-яй-яй!

Нарэшце прыйшоў вялікі дзень, калі пачалося падарожжа ў той сьвет, дзе "бэкалі й мэкалі", за белыя, запэцканыя дзіцячымі карэлымі рукамі дзьверы.

Маці вымыла-вышаравала вушы й шыю, загадала добра вымыць ногі, што аказалася найцяжэй, бо на іх даўно "пяялі пеўні".

Настаўніцу Раманоўскую, векам гадоў каля пяцідзесяці, якая паходзіла недзе спад Лодзі, дзеткі даўно празвалі ведзьмай. Яна была вялізнай уладай, яе баяліся. Яе рудыя вочы сьвідравалі цябе насрозь.

Прыгадаю сустрэчу зь ёю.

- Лобузе едэн, вытры нос! - злосна бліснула рудымі вачмі "ведзьма".

Што такое "лобузе" - мая галава ня цяміла. Нейкае брыдкое слова. Раманоўскую і ў пераказваных казках дзеткі ведзьмай празывалі. Ад яе ўцякаць трэба было, а гэтта родная мама вышаравала-вымыла, - вушы, ногі й шыя аж смыляць, - ды да гэтай крыклівай ведзьмы цягне. Жах!

На мяне глядзелі якіх сорак пар вачэй і сяброў, і няпрыяцеляў, якіх ці раз стараўся крапівой-жгучкай пекануць. Гэта ня жарты. Усе змоўклі, мяне на воку трымаюць. А перад самым маім тварам колкія рудыя вочы, навокал іх - шырокія гусіныя лапкі зморшчын. Твар - камень. Ніколі, памятаю, ня бачыў на ім усьмешкі. Лепш-бы яе, гэту ведзьму, вязьняў паставілі вартаваць, а ня дзетак у ейныя рукі.

Калі зялёныя вочы сьвідравалі мяне, вузкія зморшчаныя вусны паварушыліся. Між парудзелых зубоў паказаліся два залатыя. Зубы парудзелі ад дыму, бо ўсе ведалі, што "ведзьма" курыла.

- Як се называш? - спытаў шорсткі голас.

Язык ацяжэў, як палена, паветра ў лёгкіх не хапала, сэрца замянілася ў малаток і кроў біла ў скроні.

- Якся называш, - паўтарыў я, нічога не разумеючы.

- Лобузе, як твое іме? - дамагаўся грозны голас, а рудыя вочы пранізвалі мяне наскрозь. Я намагаўся схавацца за падол матчынай спадніцы, але маці наўмысна трымала мяне за руку на вачах усіх дзетак і гэтай непрыязнай жанчыны.

- Вучыцелька пытаецца як завесься, - ператлумачыла маці.

- О, ага... - ачуняў я із страху.

- Скажы, сынок, вучыцельцы, - ласкава падахвоціла маці.

- Аляксандар, - голасна сказаў я.

Седзячы пры стале, настаўніца яшчэ раз зірнула мне ў вочы, паволі намачыла ў чарніле пяро ды на чыстай бліскучай паперы радочкам вывела нейкія крывулі.

- Назьвіско? - дамагаўся шурпаты голас.

Я зноў пазіраю на матку.

- Кажы Качан.

Неўзабаве "ведзьма" дала мне алавік і паперу ды пасадзіла на пярэдняй лаўцы, побач дзяўчынкі й загадала рысаваць сабачую будку.

 

Матка

 

Гэты першы дзень у школе прыгадваецца ў сувязі з абліччанм мне надта дарагой і заўсёды энэргічнай маткі. Няпісьменная была. Калі трэба было падпісацца, дык яна, спрацаваная гаротніца, ставіла на якой "ужэндовай" паперцы крыжыкі. Пальцы, што разам памайстэрску вілі тонкую пражу кудзелі лёну, ці ўмела ладзілі аснову для тканіны ў восем ці колькі там нітоў, гэтта на паперы ня слухаліся яе, дрыжэлі, калі трэба было тыя нямудрыя крыжыкі паставіць. Лічыць матка ўмела добра і ў грашовых гаспадарскіх справах мела набітую руку.

Ня гледзячы на нястачу фармальнае адукацыі, мая маці Паўліна была рухавіком гаспадаркі й сям'і, у якой было васьмёра дзяцей. Зь вялікай пашанаю прыгадваю матчыны шорсткія рукі, вымыты-выпаласканы й асмужаны цонцам і вятрамі ейны прыгожы й заўсёды спагадлівы твар, вялікія блакітныя й лагодныя вочы й ці адну празрыстую, быццам раса, сьлязу, калі ў сям'і якое ліха здарылася.

Ледзь да сорак пяткі дажыла. Лячылі ды зьлячылі яе, у магілу перадчасна загналі розныя вясковыя шаптуны й знахары. Калі-ж, - запозна ўжо, - агледзіліся, што жаўлакі абсыпалі жывот і пахвіны. ды ведамы лекар параіў іх "лямпай Рэнтгена" выпальваць, тады гаротніца апынулася ў шпіталі аж у адлеглай на 200 кілямэтраў ад дому Вільні. Адзінокая, у далёкім чужым горадзе, яна адыйшла ў лепшы сьвет калі мне ня было яшчэ чатырнаццаці, за два тыдні да часу пакуль тыя "браты" з усходу нам сваю "вызвольную" руку падалі. Матку пахавалі на Росах. Тры гады пасьля, калі я вучыўся ў Беларускай Гімназіі, адшукаў яе магілу. Збуцьвеў на ёй ужо драўляны крыж, на якім надвор'е сьцёрла напіс. Сяньня, пэўне, няма й магілы, бо ні было каму й за што якога помніка на ёй паставіць.

У поўнай сваей ваяўнічай, - калі можна так сказаць, - велічы бачыў я сваю матку Паўліну тады, калі ўжо пачынаў разумець ня толькі што навокал адбываецца, але ўжо спанатрыў і розьніцу між сваімі й чужымі.

За найму паловы нашага дому пад школу польская гміна плаціла дваццаць пяць злотаў на месяц. Ня ведаю, калі тая "школа паўшэхная" пачала нам, як казала маці, бокам вылазіць. Для дзетак патрэбен быў прастор і чысьціня. Дагледзь і пачысьці памешканьне, двор ззаду, адходкі для хлопцаў і дзяўчат. На двор нельга пусьціць ніякае хатняе птушкі, ці жывёлы. Зімою ненажора круглая печ, грубка, ніяк не магла задаволіць свайго апетыту на бярозавыя дровы. Засунь крыху зарана юшку дык учадзее панская настаўнічына галава. Ого!

Якую вартасьць мелі ў той час дваццаць пяць злотаў? Жняя працавала доўгі летні дзень за паўтара злота й абед, а касец ішачыў касою дзень за два злоты. Кіляграм цукру каштаваў два злоты, дзесяток яец - трыццаць пяць грошай. За паўтара злоты можна было купіць таннага паркалю на сукенку, а за пятнаццаць злотаў справіць простыя боты з халявамі.

Калі бацькі пераканаліся, што "аўчынка вырабкі ня стоіць" і пастанавілі пазбыцца школы, мне няведама. Але становішча пагоршала, калі аказалася, што школа ня толькі прыбытку нам не давала, але яшчэ й грошы каштавала. Справа ў тым, што варшаўскія акупанты ўзяліся ўводзіць "на крэсах культуру". Панскія й шляхоцкія вочы й насы зьвярнулі ўвагу на непабеленыя вясковыя платы, адходкі, коміны... Ці адзін селянін зубы на паліцы трымаў, дык дзе яму да якой "культуры" было...

Як-ніяк, школа "паўшэхная" зьяўлялася маяком асьветы й палянізацыі нашага насельніцрва. Вось чаму і пры ўвядзеньні тэй нагляднай ці, сказаць-бы, выглядавай "культуры" яна мела для іншых прыкладам быць. Мае бацькі, пэўне-ж, не адразу спанатрылі, што адзін канец іхнай хаты, дзякуючы нейкаму прагрэсыўнаму загаду міністра "рэлігійных веравызнаньняў і публічнай асьветы" у адзін дзень здабыў новы "статус кво" і ім неўзабаве пачала пра гэта прыгадваць паліцыя з суседняга мястэчка.

Вось загляне да "пана" Качана паліцыянт. Абходзіць, абгледзіць, усё абнюхае. Пакруціць свой панскі нос, галавой паківае. Там знойдзе адходак нячысты, гэтта плот ці комін непабелены, а ў іншым месцы, - ня дай ты, Божа, - каровін блін. Паліцыянт напіша карны пратакол на пяць злотаў. Бывалі выпадкі, што тыя паліцыянты, як заядзь якая, адзін за адным да "пана" Качана дарогу аблюбуюць. Як паладзяць гэну "культуру" уводзіць, дык і гміннай аплаты за школу на пакрыцьцё штрафаў ня хопіць. Бацька хадзіў да войта скардзіцца, прасіў, крычаў: - Забірайце к чорту вашу школу! Бокам яна мне вылазіць!

Нічога не зьмянілася. У вёсцы ня было іншага адпаведнага дому, а паном ня рупіла будаваць асобную школу для дзетак нейкіх "крэсовых хамаў.

Памятаю як адбываўся рабунак "пана" Качана. Бальшак прабягаў ля вёскі, амаль пад простым кутом да яе вуліцы, а бацькава хата, значыцца й школа стаяла на супрацьлеглым канцы. Зіма ратавала ад тых карных налётаў, але калі ўжо настане вясна, - трымайся, "пан" Качан!

Паліцыянт прыяжджаў у вёску на бліскучым самакаце і заўсёды із даўгой стрэльбай, ці, як мы яе называлі, качаргой за плячмі. У кажнай гаспадарцы трымалі сабак, а ў некатарых і па два, Сабак трымалі на прывязі, але было й шмат, што мелі волю на вуліцы. Сабакі сваіх пераважна зналі й не чапалі, а ўжо калі зьявіцца які чужы пах, ну дык і налягуць. У паліцыянта-ж, ведама, ёсьць свой асаблівы пах. Гэтта-ж яшчэ й пах "качаргі", дык, яй-Богу, гэтта трэба было пачуць як у вёсцы сабакі сустракалі "стружа пожондку" акупацыйнае ўлады. Пачынаючы ад бальшака за панам паліцыянтам улягаў, аж заходзіўся, нейкі Жэўжык, тут-жа на падмогу яму бег Мурзік, далей Воўк і іншыя. За сабакамі наляталі дзеці, а за імі сьпяшаліся маткі, значыцца вясковыя жанчыны.

Уявіце сабе такую какафонію: сабакі брэшуць, паліцыянт лаецца на тую "хамскую псякрэў", дзеці рагочуць, а маткі пагражаюць сваім нямыцькам, ды розгамі стараюцца й сабак і дзяцей дамоў загнаць. Гэта ніколі не ўдавалася. Трэба было паспачуваць і паліцыянту: - на ўсіх няпрывязаных сабак карных пратаколаў не напішаш, а абавязак пашырэньня "культуры" трэба было выконываць.

Какафонія паўзе празь вёску да самай "школы паўшэхнай". Гэтта паліцыянт злазіць з самакату, крычыць на "кабет", пагражае ім, гоніць дахаты. Жанчыны ўсьцішаюць сабак і дзяцей, крыху адыйдуцца, але ведаюць, што галоўная дзея гэтай камедыі - бяды для Качаноў - яшчэ наперадзе. Трэба-ж абавязкова пабачыць што зробіць Качанова Паўліна, як гэтага пана ў чорнай вопратцы, зь вялікай "качаргой" за плячмі і зьзяючай сярэбранай "дзярлівай птушкай" на круглай шапцы прыйме.

Калі бацькі ў такі час і быў , дык звычайна ўладзе на вочы не паказваўся, бо ведаў, што Паўліна ягоная слова ці розуму пазычаць ня пойдзе. Гэткім чынам, калі вясковыя выглядаюць з-за тыну, сочачы што робіцца, паліцыянт абходзіць і абнюхае цэлы Качаноў бастыён "культуры", моршчачы нос праверыць адходкі, а пасьля выцягвае прылады ды пачынае пісаць.

У гэны час, прыгадваю, даводзілася мне бачыць сваю дарагую матку вельмі агрэсыўнай. Калі паліцыянт піша, яна сваім "простым языком" - папольску ніколі не гаварыла, - пачынала скардзіцца й прасіць, каб той ніякай кары не накладаў. Калі-ж "струж пожондку", зусім не зьвяртаючы на яе ўвагі, рабіў сваё ды пасьля намагаўся даць ей копію карнага пратакола, матка зрывалася да гвалтоўнай акцыі. Трэба было чуць яе сакавіты паток кленічаў.

- Паночку! Ты пратакол мне? Каб ты жыцьця ня ведаў, як я ня маю спакою за працай каля гэтай вашай праклятай школы! Каб цябе зямля ні насіла, каб ты асьлеп сюды едучы! Каб табе й тваім паночкам было так лёгка, як мне лёгка ад вашай школы й зладзейства, што вы болі забіраеце, чым плаціце!

Паліцыянт насупіцца, касурыцца на жанчыну, што як пчала, здаецца, джалам зараз пекане цябе ў мякаць.

- Кабета! Я-ж свае абавёнзкі маю. Што ты ад мяне хочаш!

У гэты час маці бяжыць да хаты й хапае дзе бліжэй што пад рукой, найчасьцей дзяркач ля сенцаў, ды гэтак зь дзеркачом у руках кідаецца да паліцыянта. У гэты час з вуліцы чуваць:

- Дай яму, Паўліна!

- Так яго, Паўліна! Дзеркачом яму па галаве!

Падахвочаная матка яшчэ бліжэй насядае на паліцыянта. Праўда, разьятраная, яна ня траціла розуму й высьцерагалася, каб паліцыянта ня стукнуць дзеркачом, хоць махала ім пагрозьліва. Чаго добрага, паліцыянт мог качаргу з плячэй на помач схапіць. Матка ў той час паказвалася мне разьюшанай тыгрыцай, а ейныя кленічы рэхам паўтарала лагчына, у якой ляжала вёска. Пры такім матчыным наступе яшчэ ўзмагалася какафонія галасоў сбак, дзяцей і жанчын.

Гэткая стычка звычайна, пад галасы адабрэньня вяскоўцаў, каначалася перамогай маей маткі Паўліны, Паліцыянт уцякаў ад крыклівай разьюшанай і небясьпечнай жанчыны. А я прыгадваю матку зь вялікай любоўю і ўдзячнасьцю, бо й гэткім вобразам простага змаганьня з чужой уладай рана адкрыла мне вочы.

 

Нацыянальнасьць

 

У затуканыя-загуканыя галовы паняволеных чужнікі ўбілі думку, што ёсьць дзьве веры: польская(рыма-каталіцкая) і руская(праваслаўная). Мова наша, згодна іх, ня была мовай, а нейкім зноў-жа "хамскім" дыялектам... Калі-ж ужо гутарка йшла пра нацыянальнасьць, дык тут згодна тых-жа чужнікоў, залежыла ад рэлігіі, ці, як у вёсцы казалі, "ці цябе поп ці ксёндз хрысьціў"...

Вось і разьбірайся. Бедныя й малапісьменныя, культурай каторых цьвітнеў мясцовы фальклёр, адгарадзіліся ад чужнікоў словам "тутэйшы". "Тутэйшы", значыцца асобны, ня "рускі" й ня "польскі", а апрычоны... Як-ніяк, першы крок да самастойнасьці.

Першы раз давялося мне пачуць, што мы - Беларусы й што мова нашая беларуская падчас пярэпісі насельніцтва ў 1931 годзе. Два паважаныя паны заселі за стол у нашай хаце, сабраўшы ўсю Качанову сям'ю, ды кажнага па чарзе пыталі імя. І памятаю, што сарамнавата было перад такімі важнымі ўраднікамі замурзаны твар паказваць, але на іхнае пытаньне бойка адказў: - Аляксандар. Ды найбольш зьдзівіла, што бацька на пытаньне "нацыянальнасьць?", адказаў: - Беларус. Было мне тады шэсьць гадоў.

 

Палянізацыя праз Марусю

 

Старэйшая за мяне на гадоў дзевяць сястра Маруся змалку мела нейкі нешчасьлівы выпадак і скалечыла нагу, каторая пасьля сталася карацейшай. Можа з тае прычыны бацькі й пастанавілі даць ей прафэсыйную адукацыю. Калі скончыла сямігодку, паслалі ў жаночую прафэсыйную школу ў суседнюю зь Вільняй Новую Вялейку. Прыгадваю бесканечныя матчыны турботы, калі яна сушыла жытнія хлебныя сухары, ашчаджала, скарачаючы іншым, якую скароміну, ды ўсё высылала Марусі. Самыя матчыны падарожжы з тымі торбачкамі-пасылкамі на адлеглую за тры кіляметры пошту чаго каштавалі! і ніхто матцы не памагаў. Дагледзь хатнюю гаспадарку, іншых дзяцей ( а ўсе мы ў той час былі дробныя , як бульбачка), бяжы на поле зь сярпом, сядай за прасьніцу ці набільніцу, тні за мяліцай. Ці хто калісьці паводле нейкага "Галуп пол" зьмерыць аграмадную колькасьць працы, якую ўносіла ў беларускую гаспадарку наша працавітая жанчына?

Маруся скончыла школу на выдатна, атрымала дыплём ды права навучаньня кравецкага рамясла й кухарства. Калі бацька нарэшце пазбыўся гэнай "школы падшэхнай", аддаў палову дому для карыстаньня дачцэ. Маруся звычайна трымала трох дзяўчат, якіх вучыла шыць і кухоннага майстэрства. Із сваймі дзяўчатамі яна абшывала амаль усю ваколіцу, а пераважна паненак з блізкіх маёнткаў і фальваркаў. Прыгадваю, што задоўга перад Калядамі ці Вялікаднем да нашае хаты пад'яжджалі панскія брычкі, а розныя панюсі прывозілі матар'ялы й заказы. Найбольш дзяўчаты пацелі над вышываньнем розных узораў для "пекных паненак" на іхных "начных кашулях". Ручное вышываньне йшло марудна й забірала мора часу. Начамі дзяўчаты ледзь спраўляліся з навалам працы, а я праклінаў аж два прасы якія заўсёды трэба было трымаць напагатове. Колькі яны, прагавітыя, жэрлі вугальля! І мала цешыла мяне разгляданьне нейкіх адубелых фігураў мадэлькаў з Марусіных журналаў парыскае моды.

Ужо куды пазьней, падзарабіўшы, сястра адважылася пайсьці ў шпіталь на апэрацыю нагі. Нагу добра паправілі. Маруся была высокарослай, прыгожай, жыцьцярадаснай блёндынкай і, як памятаю, кавалераў мела налёт. Але для іх, здавалася, ня мела часу. Калі прыйшлі бальшавікі ды з крамаў зьніклі матар'ялы, а Марусі было для каго, аля ня было з чаго шыць, ей запрапанавалі "ўліцца ў артэль" інструктарам. Дзяўчына адмовілася. Заміж таго, яна скончыла настаўніцкія курсы й вучыла дзяцей у пачатковай школе. І падчас вайны, пасьля зьмены акупанта, яна прадаўжала вучыць. Нарэшце выйшла замуж за мясцовага дзяцюка, але нядоўга яны супольна жылі, бо вайной без належнай лекарскай помачы, у 1942 годзе замарылі яе сухоты.

Мне чамусьці мая даволі адукаваная, начытаная, шчодрая, жыцьцярадасная й працавітая сястра прыгадваецца асабліва з аднае прычыны. У час ейнае навукі ў Новай Вялейцы акупанкты як мага падкручвалі вінцікі палянізацыі, а на яе, як казалі бацькі, насядалі, каб з праваслаўнае перайшла на рыма-каталічку. Справа ўкладнялася тым, што дзяўчына была надзвычайна здольная й працавітая і паводля школьных адзнак заўсёды адна зь перадавых, значыцца прыкладам для іншых. А як-жа тады, калі здурэлыя эндэкі й іншае сьмяцьцё лезла навалам Беларусам на горла, будзеш у школе трымаць праваслаўную Беларуску як прыклад для іншых? Трэба не забывацца, што прафэсыйных сярэдніх школаў было вельмі мала й туды ў бальшыні беларускім дзецям ня было доступу.

Памятаю, як даведаўшыся пра інтрыгі ў школе, бацька забараніў Марусі ня толькі гаварыць і мяркаваць пра нейкае падарожжа ў каталіцтва, але загадаў напляваць на пагрозы ўладаў.

- Выкінуць, дык дзяркач ім у горла. Іголку ўмееш дзяржаць у руцэ й неяк на кусок хлеба заробіш сабе.

Пасьля такое бацькавай пастановы Маруся перастала назаляць. Маці-ж, хоць у працы і ў любові да свайго ўстойлівая, гэтта можа й пайшла-бы дачцэ насустрач. Хто яе ведае...

Але на наступны год, калі вярнулася Маруся дамоў на летнія вакацыі, мы глядзім на яе, цешымся, што пахарашэла ды яшчэ ядзін год бліжэй да мэты, а яна... што гэта такое? Дзяўчына да ўсіх, у тым ліку й да бацькоў, адно папольску пшэкае...

Памятаю, гэта быў час, калі дзеткам навет у вясковых школах забаранялі між сабой гаварыць пабеларуску. Я сачыў, што будзя рабіць бацька. Вось Маруся, здаецца ў сыботу ці нядзелю - нейкае сьвята было, - рыхтуе еміну на стол, розныя там салаткі ці іншыя прысмакі, ды да бацькі папольску гаворыць. І трэба было бачыць, як паволі наліваўся чырваньню й нэрвова круціў даўгія рудыя вусы Ігнась.

- Ты, жаба, чаго ўжо тут мне днямі пшыкаеш, ды цокаеш, ды шмокаеш? Ці гэта ты, тамака каля гэтай псіны, паноў, палюдзку гаварыць забылася? Га? - кінуўся на дачку Качан.

Маці, як маці, тут-жа сьпяшыла дачцэ на помач. Але гэта яшчэ больш пад'юдзіла бацьку. Насьцяне, на тым вялікім круку, на якім бацька гужы зь пянькі віў, вісела падпруга. Ён за яе ды да жанчын.

- Як ты мне не перастанеш, то, не глядзі, што ты ўжо дзеўка, я цябе так высьвянчу, што дзясятаму закажаш!

Перапалоханая Маруся тады ўцякла ў спальню й на ложку доўга хліпала ў падушку, а бацька яшчэ вылаяў матку, калі тая прадаўжала дачку абараняць.

Гэтак скончыліся спробы акупантаў палянізаваць сям'ю праз Марусю.

 

Гаспадарка

 

Вёска наша перабралася з вузкапалосак на хутары дзесьці ў пачатку трыццатых гадоў і бацькі мелі дванаццаць гактараў ворнае зямлі, уключна з агародамі, на якой добра радзіла бульба, лён, пшаніца, жыта і іншае збожжа. Свой мёд, - адборны, ліповы, - давала пасека, якіх дзесяць вульляў пчол. З хатняе жывёлы трымалі пару коней, дзьве ці тры каровы, некалькі сьвіньней і авечак. Апошніх аддавалі на пашу да іншага гаспадара, што меў больш сенажацяў. З хатніх птушак гадавалі індыкоў, якіх пасьля прадавалі. Каму як каму, а мне абрыдла для малых індыкоў зьбіраць карпіву, якую яны вельмі ахвотна елі зь кіслым малаком. Малыя індыкі - ненасытныя абжоры. Але даглядаць іх нялёгка й мусіш пільнаваць, каб, апроч еміны, і цяпла мелі даволі.

Мелі бацькі й гактараў дзесяць так званага балота. Там рос дробны сасоньнік, хвойнік, мясцамі бярэзьнік, а на дрыгве касілі балотную траву. Стагавалі яе там-жа й зімою, калі балота замярзала, прывозілі сена на санях дамоў. Усю зямлю апрацоўвалі сіламі свае сям'і, рэдка калі наймалі адну ці другую пару рук на жніво. З воўны авечак мелі сукно й падсуконьнік, з аўчынак - кажухі, зь лёну - кужаль і зрэб'е. Маці й старэйшая сястра за зіму вытыкалі кросны разы чатыры, калі ня больш, бо сям'я ў бальшыні апраналася ў саматканае. Крамнае каштавала дорага.

 

Паломаныя рэбры

 

Беларуская група ў Тароньце купіла новы, куды большы, чым ранейшы, дом, такі, зь якім "можна будзе ў людзі паказацца". Плянавалася навасельле, рабіліся дэкарацыі вялікай залі, жанчыны рыхтавалі стравы на кухні, а мяне, - здаецца ці не Алесь Грыцук, - папрасіў пайсьці ў горад і купіць партрэт Альжбеты Другой, каралевы Брытанскага Камэнвэлту, Канады й іншае...

- Яна-ж каралева Канады, ведаеш. Наш Янка ёсьць, слаўны Кастусь таксама, а без каралевы аніяк нельга, бо й госьці высокія будуць, - тлумачыў мне Алесь, хаця й непатрэбна тое было. Я прыехаў у Канаду на два гады раней за яго й ведаў краіну й мову лепш чымся ён.

У гэты дзень пайшоў я "шукаць каралеву". Пасьля роспытаў у вялікіх і меншых крамах мяне зьдзівіла, што ня мог нідзе знайсьці патрэбнага партрэту ў гэны час маладой і прывабнай жанчыны. Дарэчы, яе бацьку Джорджа ВІ-га і яе давялося мне бачыць у 46-м годзе.

- Ведаеце, нармальна ў нас партрэтаў каралевы няма. Які тут на яе рынак... Калі вось яна прыедзе наведаць Канаду, дык тады спэцыяльныя пртрэты яе прадукуюць такія газэты, "Таронта Стар", ці іншыя, - тлумачыла мне маладая прадаўшчыца ў краме Вулварт.

- Ну а калі я хачу цяпер купіць, дык дзе знайсьці?

- Спрабуйце ў Ітана ці Сімпсана.

Вось так і пасылалі мяне ад Джана да Джова. Людзі тут, як я спасьцярог, жывуць у матар'яльным дастатку й нашы пэўне адсталі ад іх ззаду на паўстагодзьдзе. Праўда, нашых вечна з войнамі, ці бязь іх, вынішчалі дзярлівыя суседзі. І цяпер тут поўны дастатак, а партрэт каралевы цяжка купіць. Там-жа, у маскоўскім ярме ў крамах і наагул нішчымніца й бесканечныя чэргі, але ўсюды і адсюль пазірае на цябе "айцец усіх народаў".

Зьбіваючы падноскі на таронцкіх ходніках у пошуках партрэту каралевы, прыгадаўся мне зімовы дзень...

Першай зімой, як вызваліла нас ад усякага дабра бальшавіцкая бязбожная навала, аўдавелы бацька ледзь даваў сабе раду зь дзецьмі і гаспадаркай. Акупант вычысьціў у сьвіране аруды. Бацька будзіў мяне зімою дзесьці а гадзіне чацьвертай раніцай і пасылаў у хлебную краму ў адлеглае за тры кілямэтры мястэчка. Ад другоее гадзіны па абедзе да восьмае вечарам наведваў я ў тым-жа мястэчку савецкую школу, а раніцай бегаў за хлебам. Малыя, такія як я, прыходзілі ў хлебную чаргу раней, зяблі гадзінамі, каб папярэдзіць "быкоў"... Быкамі мы называлі старэйшых дзяцюкоў, што зьяўляліся перад крамай незадоўга перад яе адкрыцьцём, нас, малых, крыўдзілі, з чаргі выціскалі...

У адзін марозны й ветраны дзень я быў на самым перадзе чаргі. Калі мяне прыперлі да клямкі, нешта кальнула ў грудзі. Вялікая боль. Я самлеў. Калі ачуняў, ня мог адразу сьцяміць дзе знаходжуся. Чаму я ляжаў на сьнягу, чаму так балела ў левай грудзіне? Вецер неміласэрна сьцёбаў дзьве "чырвоныя анучы" - сьцягі над дзьвярмі крамы, а вышэй іх, на вялікім і доўгім чырвоным палатне, белыя літары крычалі:

СПАСІБО ТОВАРІШЧУ СТАЛІНУ ЗА СЧАСТЛІВОЕ ДЕТСТВО!

Я спрабаваў устаць, разглядаўся. Людзі, няйнакш, зьвярмі парабіліся. Пакінулі мяне, скалечанага, самлелага, на сьнягу. Я неяк даклыпаў дамоў ізь слязьмі ўвачох і памятаю, што доўга балела ў грудзёх. Лекара ня было. Прырода ўзяла верх. Гады чатыры пасьля пачуў я ад мэдычнага афіцэра Восьмай арміі ў Італіі: - А дзе й калі ты рэбры паламаў?

Гэта яны зрабілі прасьвятленьне грудзей для праверкі здарўя пры ўступе ў армію.

- Як кажаце? Рэбры паламаў? Ніколі, здаецца...

- Глядзіце сюды, - казаў мне медык, паказваючы клішу маіх грудзей. - Гэта вось вашыя рэбры, тут дзьве зрасьліся. Гэтыя белыя палоскі паказваюць дзе косьці зрасьліся.

Запраўды, уважней прыгледзеўшыся, я пераканаўся, што мэдык гаварыў праўду. Але й дзе й калі паламаў я рэбры? І памяць адшукала той далёкі зімовы дзень, чаргу за хлебам, васпаваты грузінскі твар і "счастлівое детство", калі мне было чатырнаццаць.

Там партрэтаў поўна, а хлеба заўсёды не хапае. Гэтта людзі жывуць у дастатку, хоць шматлікія нялёгка працуюць. А навошта на вуліцах ці на крамах партрэты каралевы ці мясцовага лідара? Калі пашану да каго маеш, то яе ў сэрцы носіш...

 

І быў пачатак

 

І быў пачатак, недзе падчас лекцыі, хаця ня прыгадаю пры якім настаўніку. Натхненьне, штурханае імпэтнай маладосьцю, узьнялося сокалам... Юначыя крыльлі!

І сяньня прыгадваю салодыч таго магутнага палёту. Пасьля-ж, прыгледзеўшыся напісанаму, здалося яно кволым, каструбаватым. Сёе-тое паправілася, ну... і ў газэту. Ах, якое няўрымсьлівае тое чаканьне... пабачыць сябе ў друку!

Нарэшце, нарэшце настаў доўгачаканы дзень. І хлынула цёплымі патокамі вялікая радасьць. Вочы ня верылі. Але-ж, яно, вунь яно! Тваё прозьвішча ў газэце... Скачаш з радасьці.

Пасьля знайшоўся псэўданім. А як-жа безь яго? Усе-ж вялікія мелі. А ты-ж ужо калі да іх не дапнешся, дык прынамся із шыкам нейкі час з музамі пабарабаніш...

Перачытваючы свае першыя вершы, то чырванееш за іх, - менавіта за іх, а не за сябе, бо ты-ж, далібог, ужо вунь як вырас, - хацеў-бы іх, кульгавых, падправіць. Але, ўсьміхнешся...

Ад іх, кволых і нязграбных, пачаўся нейкі ручаёк. Ня было-б іх дык можа-б ня было й таго, што прыйшло з "набітай рукі" пасьля.

Пасьля, дбайна, ізь вялікай любоўю аўтарам павыразаныя і ў сшытку панаклейваныя, трывалі ў жаўнерскай кішэні пад грукат вайны праз усю Эўропу. Ня выкідаць-жа іх цяпер...

 

А. Качан


1984?

Тэкст падаецца паводле выдання: Кастусь Акула. Усякая ўсячына. Выданьне "Пагоні", Таронта, 1984, ISBN 0-96908969-6-2
Падрыхтавана: Раман Кардонскі