Як засмяецца сонца зямлі золатам раніцы - абзавецца горад кіпучаю радасцю. Упартыя гудкі заводаў праспяваюць шырокую песню, мацней крыкнуць станцыі горлам машын, весела бразне недзе жалеза. Гэта так абзавуцца на зямлі людзі, і самі агорнуцца на новы дзень сваімі жыццёвымі думкамі.
Над глухімі кварталамі - вузкімі вуліцамі і малымі дамамі - крык гарадской раніцы пракоціцца зычней; у ім тут як бы жаданне схваціцца ў жартаўлівай барацьбе з гулкасцю палявой цішы, падышоўшай да самага горада. Тут ад яго хутчэй заварушацца людзі. Спяшаючы, яны адзяюцца. Галасы іх не так тут моцна зычаць, як у гэты час у вёсках, - можа, гэта густата сцен тут іх з'ядае...
Шырокі двор на вуглу пятай ад канца горада вуліцы ажывае. З правага боку двара, з адчыненых заўсёды дзвярэй каменнага жоўтага дома выходзяць яшчэ заспаныя людзі. Чалавек дваццаць з'яўляецца іх. Яны спяшаюць, бо ўжо другі раз пазвалі іх упарта гудкі.
На процілеглым баку двара, у нізкім дзеравяным доме скрыпяць шэрыя дзверы. З раскіданага ганка спускаецца адзін. Выходзіць ён за вароты і хутка ідзе па дзеравяным тратуары ў канец вузкіх вулічак, дзе чутно - спяваюць калёсы вагонаў і паравікі крычаць жалезам.
На ім стары фрэнч, патоптаныя боты. І ва ўсёй постаці яго нешта такое, што гаворыць як бы аб нейкім захапленні ўсім.
Малады дзень спелым яблыкам глянуў на зямлю, наліў вастратою паветра, аблашчыў усё.
А ў яго, маладога, з'яўляецца на твары ўсмешка.
Яго завуць Алёша.
Алёша яшчэ не прывык к гэтаму новаму для яго жыццю...
Там, недзе далёка, за вялікімі абшарамі палёў, цяпер вось, светлаю раніцою, грэюцца на сонцы нізкія хаты.
Горад яшчэ не пачынаў будзіць сваіх людзей, а там ужо людзі самі абудзілі цішыню сваёй вёскі. Яны кладуць сляды на прыгрэтую зямлю босымі нагамі і лапцямі. І хоць яны вясёлыя ад пагожага дня, ды ўсё-такі, так, як і ў тых, што выходзілі ў горадзе на кліч заводскіх гудкоў з стараватага дома на шырокім двары, на тварах іх прытаіўся суровы адзнак вырасшых за жыццё думак, усяго за жыццё перажытага, кожнадзённай утомленасці, быўшай з малых дзён.
Зусім нядаўна пакінуў Алёша гэтых людзей пры шурпатых хатах. Яны ўраслі ў яго і ён у іх глыбока. Ён не адарваўся ад іх, толькі засталіся яны там, а ён тут. І часам, ідучы дадому са станцыі, утаміўшыся выгрузкай дроў з вагонаў, у яго з'яўлялася жаданне: як бы гэта хутчэй зноў вярнуцца туды...
А вечарам ён адчыняе нізенькае акно сваёй кватэры і ўспамінае:
- Алёша, ды як жа гэта ты паедзеш? - гаварыў запылены, каравы, нязграбна высокі чалавек - бацька яго - і моргаў засыпанымі ў гумне пылам вачыма.
- Паеду, - упарта гаварыў Алёша, - а калі не паеду, то пайду. Іначай нельга, не магу.
- Ды як жа яно будзе? Яно, пэўна, добра б, каб ты як-небудзь гэты інварсытэт прайшоў, але як жа гэта? Дзе гэта ў нас відаць? Як жа я цябе пратрымаю, там, за светам; нічога не будзе, калі нам і тут голадна...
- Я сам пратрымаюся, няхай будзе, што будзе, - адказваў панура Алёша, і быў у яго нейкі жаль на душы.
- Прападзеш, - упэўнена сказаў бацька і змоўк з выразам глыбокіх думак у галаве.
- Не прападу, - адказаў Алёша, а ў самога думкі напоўнілі голаў.
Бацька пайшоў зноў у гумно, а Алёша сядзеў і маўчаў. А пасля, неўзабаве, бацька зноў вярнуўся ў хату, патупаў каля парога і панура сказаў:
- Дык хаця ж, калі прыпрэ бяда, дык кідай усё ды назад дадому варочайся...
І, сказаўшы, зноў пайшоў з хаты, а Алёша сядзеў і маўчаў...
І прайшло яно ўсё неяк, як у тумане. Змалацілі яны з бацькам трохі жыта, прадалі за чатыры рублі. Пасля ўвязаў Алёша хлеба ў мяшок і некалькі кніжак і пакінуў нізкія хаты з запыленымі пры малацьбе людзьмі.
Таксама, як у тумане, прайшлі тры тыдні ў незнаёмым горадзе.
Былі дні ясныя, восень звінела празрыстасцю лёгкай паветра, і горад аглушыў Алёшу шырынёю свайго шуму. І загэтым не так востраю была радасць, калі прачытаў ён, што яго залічылі студэнтам.
І тут жа пачалі ўжо агортаць яго думкі - як бы пражыць?
Ён напісаў бацьку, што нічога яму не трэба, ён сам сабе зарабляе, і ў той жа дзень не абедаў і спаць лёг галодным.
А калі далі яму на кожны дзень абед у студэнцкай сталовай, пачала ўжо з'яўляцца ў яго маладая, вясёлая бесклапотнасць:
«Калі прыйдзецца саўсім кепска - усё ж такі можна жыць, маючы абед раз у дзень».
І кожны дзень пачаў ён раніцамі хадзіць на чыгуначную станцыю выгружаць дровы з вагонаў.
На чатырохкутным двары глухой вуліцы перад вечарам шырэй разгортвалася жыццё.
Прыходзілі рабочыя з працы, і жоўты дом ажываў. Адчыняліся ў ім вокны, і здавалася, што гэты дом хоча больш увабраць у сябе сонечнага свету, што як бы шкода яму, што сонца ідзе к захаду. Людскія галасы больш былі спакойнымі, чым раніцаю, чуліся песні.
Алёша прыходзіў са станцыі раней за рабочых. У яго пахлі дзеравам рукі, у хваёвай смале, у плямах ад сырой асіны быў фрэнч. Алёша адчыняў акно сваёй кватэры і пераглядаў кніжкі і запіскі - гэта рыхтаваўся ён ісці адвячоркам на лекцыі.
Была ў яго ў гэты час спакойная гуллівасць у настроях. І была яна ад нейкага парадку ва ўсім - ад таго, што вось ён, Алёша, робіць усё так, як можа, што можа і як яму трэба.
І было так, што заўсёды настрой гэты праходзіў, калі Алёша, на захадзе сонца, спяшаў на лекцыі. Можа, пыльныя і грымучыя цэнтральныя вуліцы горада адганялі гэты настрой, а можа думкі, якія ўжо небесклапотнымі зноў з'яўляліся. А з'яўляліся яны ад таго, што гэтыя вуліцы білі ў вочы новым, дагэтуль для Алёшы нябачаным. У большасці людзей, якіх сустракаў Алёша на вуліцы, бачыў ён нейкі шырокі размах ва ўсім. Было нешта такое ў іх, што гаварыла, што гэты горад як бы часовы для іх прытулак. Яны тут толькі сягоння, а заўтра будуць за многа вёрст далей, і гэта будзе для іх вясёласць, бо не прыкаваны яны да аднаго месца на зямлі, а к усёй ёй; усюды на ёй на сваім месцы.
Нешта такое бачыў Алёша ў гэтых людзях.
І тады ж выплывала ў Алёшы і другое:
«Вось там, адкуль ён сюды прыехаў, дзе старыя хаты ў гэтую вось хвіліну гараць водбліскам чырвонага сонца на захадзе, людзі канчаюць сваю дзённую працу. Яна натаміла іх за дзень. У ёй многа радасці, ды толькі ўсё вакол яе складалася так, што для людзей атручвалася жыццё».
А тут нечакана ахвацяць Алёшу зыкі музыкі. Выйдзе з бакавой вуліцы на цэнтральную рота чырвонаармейцаў з блішчастаю меддзю трубаў у першых радах.
І як бы злавілі людзі трубамі вясёласць, нявыяўленую сярод людзей на зямлі, і, злавіўшы, кінулі ў прастору, паказалі яе ўсім.
І здаецца тады Алёшу, што гэта - выяўленне, адзнакі таго вялікага, к чаму ідуць людзі на зямлі.
І па дарозе ва ўніверсітэт, пасля ўсяго перажытага, прайшоўшы праз пачуцці і думкі, робіцца ў Алёшы нейкі мяцежны настрой: ахватвае прагнае жаданне хутчэй навучыцца таму, з чым пойдзе к тым, пакінутым там недзе за палявымі прасторамі ў старых хатах; хочацца Алёшу стаць перад імі, каравымі, запыленымі, і сказаць ім аб тым, што зразумеў сам, - аб самым важным, што трэба для паўнаты жыцця на зямлі: што жыццё шырокае, яно само ў сабе - нават як факт ужо існавання - радаснае.
«Больш і глыбей увайсці ва ўніверсітэт», - думае Алёша і бяжыць і бяжыць па шумнай вуліцы.
І тая ж самая радасць ужо калоціцца ў ім самім. Яна вялікая, як імкненне маладосці.
І так кожны вечар па дарозе ва ўніверсітэт.
Проці кватэры Алёшы, побач з домам, дзе жывуць рабочыя, на тым самым двары, у чысценькім зялёным доміку, у асобным пакоі жыў студэнт трэцяга курса Андрэй Стронін.
У бліжэйшым павятовым горадзе жылі яго бацькі - быўшыя багатыя мяшчане, брат жа яго, уласнік вялікага мануфактурнага магазіна ў адным з паўднёвых гарадоў, прысылаў яму многа грошай; затым Андрэй Стронін не хадзіў на станцыю, як Алёша, нагружаць і разгружаць вагоны, а ў чысценькім новым фрэнчы па цэлых днях сядзеў у сябе дома.
Як Алёша выходзіў раніцаю на станцыю, Андрэй Стронін яшчэ спаў, заўсёды тады Алёша бачыў шчыльна завешанымі вокны яго пакоя.
Уставаў Андрэй Стронін а гадзіне адзінаццатай і хадзіў па пакоі з кутка ў куток.
У яго былі свае думкі: яны не былі настойнымі і ўпартымі, яны былі нейкімі вялікімі. І, можа, гэта затым, што не прывык ён з маленства сур'ёзна думаць, што не бачыў ён у жыцці ніякіх пакутных здарэнняў, над якімі трэба было б доўга думаць, наогул не прыходзілася яму нічым глыбока, густа канцэнтраваць вакол чаго-небудзь думкі свае.
Дзяцінства яго і першая маладосць прайшлі бесклапотна ў багатых бацькоў. І цяпер, ва ўніверсітэце, ён акуратна атрымліваў ад брата кожны месяц пэўную суму грошай і мог увесь час аддаць навуцы. Ды толькі не было гэтага ў яго.
Замест гэтага было ў яго часта ў пачуццях і думках, хоць і там і тут неглыбока, нешта такое, што прымушала яго перажываць вялікую разачараванасць ва ўсім. У такія, частыя, хвіліны ён лажыўся, накрываў голаў падушкаю і стараўся заснуць. Пасля ж гэты настрой рабіўся менш вострым і цягнуўся раўней. Ён адчыняў акно і глядзеў на двор.
І здавалася яму тады, што людскія галасы, якія ён чуе на двары і па-за сценамі сваёй кватэры, шчырая вясёласць рабочых, радасны твар Алёшы, нават крык вераб'ёў каля пыльнага зелля пры сценах на двары - усё гэта ад яго далёка. Яно не праходзіць скрозь яго істоту, не знаходзіць там нічога сабе падобнага. Яно з'яўляецца як бы другім светам.
Ён і сам не мог сказаць - добра гэта для яго ці кепска, патрэбна яму ці непатрэбна. Больш усяго было да гэтага ў яго абыякасці.
А калі ўжо абыякасць для чалавека ўжо ва ўсім тым, што на кожным кроку ў жыцці, калі не чапае яно істоты, калі не здавальняе чалавека хоць бы тымі думкамі, калі не пачуццямі, у якіх прыходзіцца над ім біцца, - то няма таму чалавеку радасці непасрэдна ад жыцця, а загэтым і жыццё не ёсць жыццё.
Вось што было ў Андрэя Строніна.
Падазваў ён раз да сябе к акну Алёшу, як той ішоў са станцыі. Глядзеў Стронін на Алёшу звысоку, як стары студэнт, і зразу запытаў, сур'ёзна і панура:
- Чаго вы так рады заўсёды?
- А чаго я рад? - таксама запытаў у непаразуменні Алёша.
- А мне здаецца, што вы заўсёды як бы ў нейкай вясёласці.
- Здаецца, не. Я заўсёды так, як звычайна для мяне.
- Не... Вы ніколі не думалі аб гэтым... Што вы бачыце перад сабою светлае?.. Што вы будзеце рабіць, скончыўшы ўніверсітэт?
- Як што? Жыць, працаваць.
- А ў чым жа, па-вашаму, жыццё?
Алёша маўчаў.
І тады абодвум стала нялоўка. Алёша пастаяў і моўчкі пайшоў у сваю кватэру. І было ў яго пачуццё таго, што ўсё ў жыцці добра: вось скончыць некалі ён універсітэт, тады, як асабліва ясна за апошнія дні зразумеў ён, пашлюць яго з запасам ведаў на працу, і ён будзе рабіць вялікую справу, патрэбную для ўсіх.
І тут жа набеглі думкі аб тым, што дома, там, дзе бацька быў заплакаў, калі ён ад'язджаў у гэты горад, - там людзі як бы не прабавалі той радасці, якая вакол іх захована, ды не ўзнята яшчэ для жыцця ўся; што не бачылі там людзі яшчэ той шырыні, якая ў жыцці і якую ўжо адчуў ён, Алёша, на студэнцкіх сходах і лекцыях...
«Вось там я прылажу сваю працу», - радасна падумаў Алёша і, вясёлы, скрыпнуў дзвярыма.
А Андрэй Стронін думаў:
«Што ў жыцці радаснага? Вось скончу я ўніверсітэт; буду служыць. Але што з гэтага? Буду днём займацца справамі, ноччу спаць, але што з гэтага? Яно ўсё будзе ісці, заплятаючыся за службу, за нейкія абавязкі перад гэтым самым жыццём, але ў чым яго радасць? Што мне з таго, што я вось цяпер стаю тут пры акне? Дзе тая глыбіня, якая напоўніла б мяне сабою, страсянула б усю маю істоту нечым тым настаяшчым, штоб я ўрос для хваляванняў жыцця?»
І тады прыпомнілася Андрэю Строніну, як адзін раз, у перарыў між лекцыямі, адзін яго блізкі сябар запытаў:
- Ці бачыш ты перад сабою калі што-небудзь для сябе светлае ў жыцці?
У Строніна была ў руках тоўстая кніга. Ён прыставіў яе к вачам і сказаў:
- Вось як бачу свет скрозь гэтую кнігу.
Радасць у Алёшы была шырокаю, яна была як бы адчуванне самога факта існавання. Тут як бы выяўляліся ў Алёшы нейкія пласты вялікай жыццяздольнасці, нязжытыя, нячэпаныя. Яны парадзілі ў ім крыніцу сілы.
Яно, усё гэта, ахваціла ўсю істоту яго маладою лёгкасцю, выявілася як захапленне жыццём, самымі яго звычайнымі, дробнымі, кожнадзённымі здарэннямі.
І вельмі часта, у часы студэнцкіх сходаў, было ў Алёшы прагнае жаданне крыкнуць на ўсю залу, мора маладых студэнцкіх галоў аб тым, што так захапіла яго. А на лекцыях адчуваў ён сябе проста шчаслівым тым, што кожны новы дзень прыносіць яму новую шырыню ў светапоглядзе.
Было ў яго непаразуменне, калі часта бачыў ён на гэтых самых сходах і лекцыях Андрэя Строніна з сумным бляскам вачэй, панурым. Здавалася, што Андрэй Стронін сярод мора молада радасных людзей адзін, як сярод страшнай пустыні.
Тады ўжо сам, некалькі разоў, хацеў Алёша пайсці к Строніну і распытаць яго аб усім, даведацца, аб чым думае гэты чалавек.
І не ведаў яшчэ Алёша, што ніколі не зразумее ён гэтага чалавека, - Стронін жыў адзін, Алёша жыў з людзьмі...
Прывезлі раз ва ўніверсітэцкі анатамічны тэатр мерцвяка для практыкі студэнтаў. Ішлі тады з працы рабочыя, суседзі Алёшы і Строніна, міма ўніверсітэта і зайшлі на двор глянуць...
Мярцвяк быў страшна худы, высахшы за нейкую доўгую хваробу. На мяккіх месцах цела абвісла скура на ім фалдамі і змаршчакамі; яны, жоўта-гразныя, выяўлялі сабою вялікую агіднасць чалавека пасля яго смерці, у працэсе распаду матэрыі. Вострыя рэбры тырчалі пад скурай, а твар ужо мала што выяўляў - мусіць, доўга і паволі ўміраў гэты чалавек. Калі што было на твары гэтага быўшага чалавека, дык гэта слабы адбітак нейкага як бы непаразумення перад тым, што з ім рабілася. Але відаць - гэта ўнутранае, несвядомае, бяспамятнае.
Як знімалі яго з воза, галава яго абвісла ўніз, і толькі ў тую хвіліну з'явілася ў мерцвяку нешта такое ў яго земляной постаці, што, перавёўшы на жывога чалавека, сказала б:
- Вось надышло нешта надзвычайнае, вялікае, як увесь свет, як усё разам, што існуе. Яно здарылася са мною адным, прымусіла людзей нешта рабіць са мною, а я павінен маўчаць...
І тады сярод жывых было тут вось што.
Рабочыя затаілі на тварах выраз дзелавых людзей, перамешаны з пачуццём як бы нейкай ненармальнасці вакол іх.
«Вось тут трэба нешта рабіць», - гаварылі іх твары.
- Вось, брат, высушыла яна яго, - сказаў адзін.
- Тут пазнаюць, колькі і як яна яго сушыла.
- Эх ты, ліха на яго!
- Ліха. Тут возьмуцца за гэтае ліха.
Алёша паглядзеў на мерцвяка і закалаціўся ў нечым знаёмым ужо, але большым па сваёй сіле.
«Хоць бы не стаяць тут мне на адным месцы, а рабіць што тут», - гаварылі ўсе яго пачуцці.
І больш:
«Цераз гэтага мерцвяка, цераз многіх іх, навукаю, да процілеглага таму, што ў гэтым мерцвяку. Вось што тут ёсць, дзе я стаю цяпер і што бачу».
Жалезнае, нястрыманае жаданне дзейнасці сціснула ў адзін жмут пачуцці. Хацелася Алёшу разам з усімі студэнтамі напружыць свае сілы для карыснай працы.
І тады Алёша глянуў на Андрэя Строніна.
Той стаяў паводдаль, сагнуты, мізэрны. Быў роспач у яго вачах. Здавалася - гіне гэты чалавек.
І раптам Стронін сустрэўся вачыма з Алёшам, глянуў на рабочых. І пайшоў ад іх, паволі павярнуўшыся.
І тады адчуў Алёша, што між ім і Строніным - бяздонне. Што ён, Алёша, будзе жыць, Стронін жа адыходзіць у нябыт. І чым хутчэй Стронін і яму падобныя адыдуць у нябыт, тым хутчэй размахнецца шырыня жыццёвай радасці.
1925