Камандзір палка заўсёды быў маўклівы і хмуры, бо адчуваў тую вялікую адпаведнасць, якая ляжала на ім. Выслухаўшы разведчыкаў і разгледзеўшы карту-трохвёрстку, ён паволі падняўся з пажоўклай, мёрзлай травы і падышоў к вялікаму рабінаваму кусту, дзе каля тэлефона сядзелі начальнік штаба палка, ад'ютант і маладзенькі, вясёлы тэлефаніст.
Развярнуўшы перад імі карту і паказаўшы на ёй некалькі кропак, якія ён, слухаючы разведчыкаў, толькі што паставіў алоўкам, камандзір панура і ціха сказаў:
— Здаецца мне, што трэба біць...
Тэлефаніст весела зірнуў у твар камандзіру, збіў трохі назад сваю вострую шапку-«будзёнаўку», каб не перашкаджала, і паправіў у кусце тэлефонны апарат: ён знаў, што скора па тэлефону, на многа вёрст направа і налева, будзе перададзена слова «біць».
Ён быў рад гэтаму, бо яму ўжо надаела вось ужо некалькі дзён сядзець на адным месцы ў кустах і кожную гадзіну прымаць тэлефанаграмы аб тым, што ўсё спакойна.
Апрача таго, начамі прыходзілася мерзнуць: быў канец восені, і былі маразы, а адзежы цёплай не было.
Вакол жа было ціха і спакойна: ужо некалькі дзён ні з таго, ні з гэтага боку не стралялі, а сядзелі сабе ціха па сваіх плыценькіх земляных норах. І здавалася ўжо тэлефаністу, што гэтая ціш толькі псуе дзела: яна адцягвае канец вайны, аб якім ужо некалькі тыдняў гаварылі, і, чаго добрага, прыйдзецца вось тут, у полі, сярод кустоў і спаленых вёсак зазімаваць без цёплай адзежы. Але, думаючы так, малады тэлефаніст не страціў яшчэ сваёй прыроднай вясёласці...
Таму, што «трэба біць», быў рад і ад’ютант камандзіра палка, але ад другой прычыны.
Яму было непрыемна і цяжка ад таго, што прыходзілася адступаць, аддаваць крок за крокам родную савецкую зямлю белым ворагам.
Паласа рэчкі прыпыніла белых, і тады стала ясна, што калі яны пяройдуць на гэты бок, то пойдуць наперад на многа вёрст. Загэтым у галоўным штабе фронту пастанавілі выбіць іх з пазіцый і пачаць адганяць.
Некалькі дзён таму назад вясёлы тэлефаніст прыняў з галоўнага штаба тэлефанаграму аб тым, што месца, якое займае яго полк, з’яўляецца самым лепшым дзеля пачатку гэтага дзела: у гэтым месцы ў ворага былі самыя горшыя і слабыя сілы, праз якія можна было лёгка прабіцца ім у тыл.
Загэтым камандзіру палка быў дадзен загад самому падабраць удачны момант і пачаць дзела.
І ўсе гэтыя ціхія дні полк высылаў многа разведчыкаў.
А ад’ютант нецярпліва чакаў таго моманту, калі з громам пачнецца рух уперад, за ворагам, які павінен будзе спешна адыходзіць назад.
«Так павінна быць»,— думаў ад’ютант — аб гэтым дзеле ён іначай не думаў.
І як толькі камандзір сказаў, што пара «біць», ён моўчкі кіўнуў галавою і глянуў яму ў твар з нецярплівым запытаннем ў сваіх вачах.
Камандзір зразумеў, што кіўком галавы ад’ютант згадзіўся з тым, што «пара біць». Зразумеў ён тое, што пытаўся той сваімі вачыма, і замест адказу махнуў рукою.
Тады ад’ютант падышоў к тэлефону і паведаміў галоўны штаб аб тым, што «дзела пачынаецца».
А цераз некалькі хвілін той жа тэлефон перадаў направа і налева па фронту рашучае слова «біць».
Пасля таго як белыя сталі адступаць і нашы, перабраўшыся цераз рэчку, пагналі іх, перабірацца стаў на той бераг і штаб палка. На плыткім месцы перайшлі ўброд некалькі чырвонаармейцаў з сумкамі за плячыма, напакованымі паперамі і картамі, за імі ўслед пайшоў і вясёлы тэлефаніст са сваім апаратам.
Услед за фронтам прыйшлося ісці доўга, але потым адвячоркам ворагі прыпыніліся і прабавалі наступаць.
З абодвух бакоў затрашчалі выстралы з вінтовак.
Цямнела, было суха ад лёгкага марозу і холадна.
Штаб ляжаў, прытаіўшыся на зямлі, за невялічкаю горкаю. Дзержачыся абедзвюма рукамі за апарат, ляжаў і тэлефаніст, чакаючы загаду, каб рушыць наперад ці назад.
І вось у тую хвіліну, як ворагам зноў прыйшлося адступаць, з іх боку засакаталі кулямёты. Прыцэл узят быў дрэнна, і кулі, пералятаючы цераз галовы франтавікоў, садзіцца сталі ў зямлю там, дзе ляжаў штаб.
Каб схавацца ад куль, штабныя сталі лепей укладацца па зямлі. Пхаючы перад сабой свой апарат, папоўз і тэлефаніст к месцу, дзе ў змроку чарнелі высокія куп’і.
У палавіне дарогі ён зачапіўся палою за сухі корань быльніку і, каб адчапіцца, чуць-чуць прыпадняўся.
Сухі корань прарваў шынель і прайшоў навылёт. Тэлефаністу шкада стала новага шыняля, і, каб не рваць яго больш, ён стараўся выцягнуць корань і прыпадняўся яшчэ вышэй — к кулям ён ужо, за некалькі гадоў вайны, прывык.
Некалькі куль з гулам уваткнулася ў зямлю, а адна папала якраз у грудзі тэлефаністу і там засела.
Не пачуўшы зразу болі, ён яшчэ адарваўся ад сухога карча і, не выпускаючы апарат, падпоўз к куп’ям.
Там, лёгшы і супакоіўшыся, ён зразу стаў адчуваць, як у грудзях стала смактаць і пячы, як агнём.
Сперш ён прыклаў два пальцы к параненаму месцу, каб уняць кроў, але ад гэтага стала яшчэ горш балець рана. Тады ён адняў пальцы і ад слабасці прытуліўся грудзьмі к зямлі.
З раны выцекла многа крыві, і яна, звярнуўшыся ў скарынку і змяшаўшыся з зямлёю, заляпіла рану і ўняла тую кроў, якая яшчэ не ўспела выцечы.
І ад таго, што тэлефаніст не варушыўся, боль пачала патроху сціхаць і на яе месца стала з’яўляцца жаданне сну і супакою.
Утомленае бяссоннымі начамі і вандраваннем па полі, аслабеўшае ад раны, цела прасіла сну і цяпла.
А тым часам белыя адступілі яшчэ далей, і не стала ўжо чуваць выстралаў.
Прыйшла светлая і халодная ноч. Узышоў месяц.
У поўнач, як ужо стала для ўсіх зразумелым, што белыя больш не вернуцца, сталі наладжваць сувязь штаба з палком на фронце. Знайшлі апарат, і тады санітары падабралі тэлефаніста.
У лагчыне, каля балота, уцалеў ад агню хутар. Туды занеслі тэлефаніста і яшчэ некалькі чалавек раненых.
На зямлі было светла, ціха і холадна...
Хутар быў бедны; у вялікай хаце было цёмна і сыра. Самога гаспадара дома не было — ён хаваўся недзе ў лесе з коньмі.
Гаспадыня, яшчэ маладая кабета, была напалохана ўсім тым, што рабілася вакол хутара ў гэтыя дні.
Нядаўна яшчэ, як кругом сакаталі кулямёты, яна сядзела ў халодным, сырым склепе і, баязліва прытуліўшыся к сцяне, раз-поразу хрысцілася.
Потым, як стала ціха, яна пасмялела — вылезла са склепа і хрысціцца пакінула.
Узяўшыся за сваю звычайную жаночую хатнюю работу, яна нават зусім забыла пра тое, што ёсць на свеце нешта, што называецца крыжам. Забыла да таго часу, калі ў яе жыцці з’явіцца што-небудзь зноў страшнае. Наогул жа яна ніколі і не думала аб тым, ці памагае што-небудзь крыж ці не. У звычайны час яна ніколі нават і не хрысцілася, бо ўсе варункі жыцця заўсёды гаварылі, што крыж нічога не паможа, калі не памогуць свае ўласныя рукі.
У страшны ж і рашучы момант жыцця яна пачынае хрысціцца, думаючы: можа што-небудзь і паможа, а калі не паможа, то і не пашкодзіць.
Вылезшы з склепа, яна адамкнула сенцы і абышла паволі ўвесь хутар. Кругом было ўжо ціха і спакойна. Каб як-небудзь супакоіцца, яна ўзялася за работу: набрала бярэма дроў, унесла ў хату і, запаліўшы газоўку, стала класці іх у печ.
Было ўжо каля поўначы, як на двары загаманілі людзі. Кабета зноў перапалохалася і зноў пачала хрысціцца.
Скора ў хату ўвайшоў шэры чалавек.
— Ёсць хто ў хаце? — запытаў ён весела.
— А чаго трэба? — баязліва і ціха абазвалася кабета з кутка.
Чалавек ужо разглядаў хату, моцна стукаючы нагамі па яе сырой падлозе.
— Салома ў вас ёсць? — зноў запытаўся ён.
Кабета выйшла з кутка і, ужо павесялеўшы, чуць-чуць усміхнулася радаснаю ўсмешкаю. Яна бачыла перад сабой жывога чалавека, які гаварыў звычайна, не страляў і не крычаў. Ёй стала смялей.
У гэтую хвіліну яна, не думаючы, магла аддаць не толькі салому, а і ўвесь свой хутар. І яна адказала весела:
— Чаму няма? Каб чаго добрага, а то саломы! — І, сказаўшы гэта, павяла чалавека на двор і паказала стог саломы.
На двары было больш людзей. Адны ляжалі на зямлі, другія стаялі.
Тыя, што стаялі, пачалі цягаць салому ў хату. Гаспадыня ім памагала.
Яна не думала аб тым, нашто салома ў хаце. Усё тое, што рабілася апошнімі днямі вакол, было ёй незразумелым. І каб цяпер ёй сказалі абкласці гэтаю саломаю сваю ўласную хату і запаліць яе, яна, мабыць, не доўга думаючы, гэта зрабіла б.
Услаўшы хату саломаю, пачалі ўносіць туды раненых і класці на салому.
Іх было шэсць чалавек.
Доктара чакалі назаўтра.
Чатыры санітары, якія былі пры раненых, сталі слаць і сабе пасцелі на саломе. Скора тры ляглі, не раздзеючыся, і адразу заснулі, і толькі адзін астаўся пільнаваць раненых. Каб разагнаць дрымоту, ён ціхенька хадзіў па хаце.
Раненыя стагналі. У некаторых з іх ужо пачыналася гарачка, і яны варушыліся, шамяталі саломаю і выкрыквалі розныя словы.
І толькі малады тэлефаніст ляжаў ціха: ён ужо ўпаў у бяспамяцтва...
— Адны дома? — запытаўся ціхенька санітар гаспадыню.
— Адна. Зараз павінен быць гаспадар,— адказала яна. Санітара марыў сон, і ён рознымі спосабамі стараўся разагнаць яго.
— І не страшна адной? — зноў запытаў ён.
— Цяпер не,— адказала кабета.
Пакуль што ў санітара не было чаго сказаць, і ён зноў захадзіў па хаце.
А жанчыне зрабілася яшчэ весялей. Яна бачыла, што кругом хутара спакойна і ціха, усё тое страшнае, што прымушала яе хавацца ў склепе і хрысціцца, недзе знікла. Скора павінен прыехаць і гаспадар. Яна выйшла на двор.
Шэрая, мёрзлая зямля блішчала ад месяца; каля цёмнага гумна бялеў стог саломы, а направа чарнелі знаёмыя чорныя кусты.
І ў жанчыны стала з’яўляцца радасць.
І захацелася ёй тады зрабіць што-небудзь жаданае і карыснае для ўсіх, сказаць людзям аб тым, што вось зноў пачынаецца спакойнае жыццё, няма вакол ні стуку, ні груку, і ўсё, як і трэба.
«Пайду, дам гэтаму чырвонаармейцу малака, — падумала яна пра санітара, — а можа малако трэба і раненым, трэба запытацца...»
Раптоўна рвануў вецер і сціх. І ў адказ яму зашапталі кусты.
Жанчына паслухала, як паціху сціхалі гэтыя кароткія і сухія зыкі, і, з думкаю ў галаве — памагчы санітару пры раненых, пайшла ў хату.
На другі дзень раніцаю першая прачнулася гаспадыня. Яна падаіла каровы, і ўсё малако пакінула ў хаце раненым. Потым, стукаючы вёдрамі, узялася за сваю работу...
Дзень быў ясны. У хаце было светла, і можна было падумаць, што гэта не восень, а ранняя вясна.
Скора паўставалі і санітары.
Раненыя ляжалі; адзін моцна хрыпеў.
Другі, цяжка ранены ў нагу, расплюшчыўшы вочы, угледзеў, што ў хаце светла, і з нейкаю радаснаю і ласкаваю ўсмешкаю быстра ўсхваціўся і сеў.
— Ты, брат, чаго? — запытаў яго адзін з санітараў.
Але ў тую хвіліну ранены пачуў боль у раненай назе і, заплюшчыўшы вочы, так жа хутка, як і ўстаў, кінуўся на салому.
Прачнуўся тэлефаніст. У яго ўжо прайшло бяспамяцтва. Ён глядзеў у адно месца, не варушыўся, каб не ўразіць раны, і думаў аб смерці, бо баяўся ўміраць.
Санітар спаў, успёршыся на стол. Недзе далёка, у хляве, глуха пеўні праспявалі.
Гаспадыня нечага выйшла з хаты і, скора вярнуўшыся , сказала:
— Салдаты ідуць!
І, падышоўшы к акну, стала выглядаць на двор.
Там, моцна грукаючы чаравікамі па мёрзлай зямлі, ішла к фронту ў рэзерв рота чырвонаармейцаў. Іх песня чуваць была ўжо ў хаце.
Запявала, малады і чырвоны ад холаду хлапец, стараючыся пападаць у такт нагам, весела пяяў:
Яшчэ сонца не ўсхадзіла,
Рота выйшла ваяваць.
Аць, два, эх!..
Больш сотні здаровых галасоў, не даўшы яшчэ яму скончыць, гучна хваталі вясёлы прыпеў:
Эх, ура, эх, ура!
Волю-славу здабываць!..
Пачуўшы вясёлую песню, тэлефаніст заварушыўся. З яго затуманенай галавы раптоўна згінулі думкі аб ране і смерці. І захацелася яму ў гэты ясны і нейкі радасны ад яснасці дзень самому заспяваць і пабегчы па зямлі.
Сашчаміўшы зубы ад натугі, ён усхваціўся і сеў і, згубіўшы пачаткі і канцы сваіх думак, весела і няведама дзеля чаго крыкнуў санітарам:
— Хадзеце адно сюды, браткі, будзем жыць!..
І, крыкнуўшы гэта, ад слабасці зваліўся, як сноп, на салому.
Санітары кінуліся к яму, стараючыся ўняць кроў, якая забіла з-пад струпа.
Каля паўдня на хутар прывезлі больш раненых, якіх учора не ўспелі падабраць, з імі прыбыў і доктар.
Перавязаўшы раны другім, ён агледзеў тэлефаніста І і маўкліва махнуў рукою.
Тэлефаніст моцна варушыў па саломе рукамі і нагамі і весела крычаў нейкія нікому не зразумелыя словы, шырока расплюшчыўшы свае пацямнеўшыя, з нежывым ужо, мёртвым колерам вочы...
А ў некалькіх кроках ад «вясёлага» ўміраючага тэлефаніста стаяла каля печы кабета і парыла раненым малако.
Ёй было радасна ад таго, што яна зноў пачне так, як і раней, насіць з калодзезя вёдрамі ваду, даіць каровы, працаваць светлымі летнімі днямі ў грамадзе другіх кабет і мужчын у полі і хадзіць па роднай слаўнай зямлі.
Вестка аб смерці тэлефаніста дайшла ў яго вёску зімою.
У той дзень яго стары бацька прачнуўся рана, калі яшчэ было цёмна.
Ён паволі злез з палатак, запаліў лямпачку, абуўся і, уздзеўшы кажушок, пайшоў з ліхтаром у гумно дамалочваць учарашні посад жыта.
Распусціўшы снапы, ён прабіў іх на абодва бакі цэпам і стаў выбіраць кулі.
Скрозь шамятанне саломы пачуўся яму шум крокаў па снягу.
«Максімка ідзе памагаць, — падумаў ён пра свайго шаснаццацігадовага сына, — стараецца небарака».
І ўжо моцна, сам сабе, з нейкаю гордасцю ў голасе, весела сказаў:
— Слаўнага сына маю: працуе і тут і «там».
Максімка быў камсамолец. Стары быў сперш нездаволены гэтым, але потым, як Максімка стаў загадчыкам вясковай хаты-чытальні і як да яго часта сталі прыходзіць вясковыя хлопцы на раду — як лепей наладзіць спектакль, — ён пачаў іначай адносіцца к сыну.
Але, скрыпнуўшы дзвярыма, у гумно ўвайшоў не Максімка, а сусед Астап. Ён таксама малаціў у сваім гумне і, пачуўшы стук цэпа ў суседа, пайшоў к яму, каб сказаць навіну.
Добрая ці кепская навіна, ён не ведаў, думаў, што добрая.
— Добрага дня,— сказаў ён, увайшоўшы ў гумно.
— Добрага здароўя,— адказаў стары.
— Адліга стала на дварэ, цёпла,— сказаў Астап, падаючы старому руку.
— Але, слаўна,— адказаў яму той.
Пагаварыўшы аб пагодзе і малацьбе, Астап сказаў:
— А вам ёсць пісьмо ў воласці. Учора мяне сельсавет пасылаў з паперамі, дык там гаварылі, каб я паведаміў вас. Мне не хацелі аддаць — нейкая, мусіць, казённая.
— Ага... кажаш, пісьмо,— сказаў стары.— Можа ад сына з войску,— ні то падкрэсліваючы, ні то пытаючы, сказаў ён.
— Гэтак і я думаю,— адказаў Астап.— Еду сабе з іспалкома і думаю — пэўна ад сына. Вось будзе стары рад.
— А я думаю, хто гэта ідзе к гумну. Думаў, Максімка памагаць, аж гэта ты. І кажаш, пісьмо,— загаварыў стары весела, як бы ўжо вычытаўшы ў пісьме радасную навіну...
Сказаўшы гэта, ён выйшаў з Астапам з гумна і, зачыніўшы яго, пайшоў у хату. За ім увайшоў і Астап.
— Максімка, а, Максімка,— загукаў стары,— уставай: нам пісьмо ёсць у іспалкоме.
— Дык зараз паеду,— абазваўся Максімка, устаючы.
— Не, я сам паеду,— сказаў бацька.
Устаўшы, Максімка пайшоў пакарміць кабылу на дарогу.
Астап сядзеў на лаве і моўчкі курыў і, як стары паснедаў, адзеўся цяплей, памог яму запрэгчы кабылу і правёў яго ў канец вуліцы...
У іспалкоме стары папрасіў старшыню прачытаць пісьмо.
З пісьма ён даведаўся, што сын яго, тэлефаніст, пры адгоне белых быў цяжка ранен і памёр.
У канцы пісьма штаб палка прапанаваў іспалкому назначыць сям’і памёршага пенсію.
У старога паволі выкаціліся з вачэй дзве слязінкі і згінулі недзе ў пасівеўшых вусах. Ён стаяў нібы акамянеўшы, маўчаў і не варушыўся.
Старшыня сказаў яму:
— Сын ваш памёр слаўнай смерцю. Ён бараніў нас, бедных, працоўных людзей. Доля яго лепшая, чым многіх другіх. Будзем жа жыць і радавацца аб тым, што і ў нашым кутку ёсць такія слаўныя людзі.
— Будзем жыць ірадавацца, — не думаючы, як машына, паўтарыў стары і стаў выціраць рукавом слёзы.
Старшыня памог яму выйсці на двор, пасадзіў у сані і сказаў яшчэ некалькі слоў.
— Будзем жыць,— паўтарыў стары, едучы дамоў.— Так. Будзем жыць.
І мала-памалу з гэтых пустых спачатку слоў пачало выплываць у яго шчырае, радаснае жаданне жыць...
Кабыла бегла моцна. У палях было цёпла. Дарога чарнела і рабілася мокрай.