У ціхіх скаргах непрыбранага жыта чуў я вялікія буры.
За многа вёрст адсюль узрываліся камяніцы, на чыгунках рваліся цэлыя паязды, а тут не было вялікага стуку. Тут проста гарачымі днямі асыпалася пераспелае жыта, і начамі ціха гарэлі вёскі - смерць у цішы страшней за раптоўную смерць у бурах.
Тады жах панаваў над зямлёй; з чорным дымам плыў ён над дарогамі. Быў ён у бляску сонца і ў трывожным шуме жыта. Яно, месцамі зжатае, валялася на зямлі ў расцярушаных мэндліках, рэшта высыпалася на зямлю спелым і перасохлым зернем. Цяпер яго не жалі і не вазілі, і дарогі былі пустыя і нудныя.
Гэтая нуда, перамешаная з жалем і нездароваю, нервоваю вастратою, была і ў яго шырокіх, змучаных бессанню вачах. Я спаткаўся з ім каля глінішчаў пры кустах і пры вузкай палявой дарозе - ён сядзеў на пыльнай каляіне, падабраўшы пад сябе ногі, і глядзеў на сухую пакутную галаву каня. Конь, худы, страшны сваёй худзізнаю, ляжаў, выцягнуўшы мокрую шыю, на гарачай раллі, хроп і раз-поразу шараваў нагамі па зямлі.
Ён паглядзеў моўчкі на каня і на мяне, ад хваравітасці паморгаў вачыма.
- Палякаў не відаць?
- Не відаць.
- Нашых не відаць?
- Не відаць.
Цяжка было разабраць, дзе фронт. Учора была наша разведка, сягоння ж раніцою, чуць дзень, у разбіўку, невялікімі кучкамі, спешна прайшоў польскі полк. Цяпер запытаў я:
- Здалёк?
- З-за Нясвіжа.
- Далёка былі загналі?
- За Бабруйск. Заставілі везці нешта, што - сам не ведаю. От налажылі повен воз, а воз стаяў у гумне, а бацька на рабоце ў Нясвіжы... Дык яны то рады былі б, каб я зусім не ехаў, а я ўплёўся; каня шкадаваў, дык яны мне от...
Ён прыгнуўся, і я ўбачыў на яго шыі чырвоны рубец ад нагайкі.
- Адзін калі свісне... От, каня шкода - і мучыцца, і дома няма другога...
- Колькі табе год?
- Каля пакроў трынаццаць будзе...
Нудна махалі крыллем над кустом вароны, нудна крычалі. Толькі не было голай нуды ў чуць жывога каня. Тут была вялікая вастрата - пакутная мяжа жыцця і смерці. І раптам гэтая вастрата перадалася яму, ён усхваціўся на ногі, пацерабіў зрэбную сарочку і сказаў:
- За Бабруйскам конь пачаў прыставаць, а яны гоняць - адно скінеш, другое кладуць. Іх там націскалі... Дык уначы, пакінуўшы драбіны, верхам на яго (ён паказаў вачыма на каня) ды ўцёк. А ў яго ад сібернай дарогі над правым капытам нарыў пачаў рабіцца, дык ён з самага Бабруйска кульгаў-кульгаў, а тут зваліўся сягоння ўначы, есці не ўзяў, а паіць яго - я паіў учора вечарам, як цераз рэчку пералазілі...
Ён зноў сеў і заплакаў.
Я прысеў каля іх абодвух на пяску, і так былі тут яшчэ з гадзіну.
Конь пачаў кідацца ў бакі, качацца па зямлі і стукаць нагамі. Шыя яго больш памакрэла.
Ён дакрануўся да гэтае мокрае шыі рукою і сказаў:
- Халодны пот.
Тады конь пачаў канчацца. Канчаўся ён доўга - цёрся галавою аб зямлю, зямля налазіла яму ў рот, залеплівала жоўтыя зубы.
- Нутро ў яго здаровае, дык яму трудна канчацца.
Я памаўчаў.
- Ужо!!
Ён яшчэ трохі пастаяў над нежывым канём. Цяпер гэта была толькі куча худога мяса і даўгіх касцей - жывая істота загінула, і ўжо было лягчэй глядзець на гэта.
Мы з ім падаліся ў лес, праляжалі там да вечара, а як закрычалі ў куп'ях начныя птушкі, пайшлі мы ў бок вёсак шукаць на полі бульбы. За ўзгоркамі былі пажары - трапяталіся ў чырвоным бляску вярхі ўзгоркаў, і зорнае неба пакрывалася густым дымным променем. У тым баку раптам загаварылі кулямёты, і тут сціхлі птушкі. Пэўна, што недзе тут быў фронт, і вакол шныралі палякі... Кулямёты загаварылі з другога боку. Есці нам больш не хацелася. Ноч была трывожная.
Пад дзень тухлі пажары. І раніцою прыйшлі першыя атрады нашых.
Я з ім у той дзень і развітаўся.
Ён пайшоў услед за фронтам, думаючы пра свайго замучанага каня, пра не зжатае ўпору і, мусіць, знішчанае дома жыта. І адчуваў боль на шыі, дзе быў чырвоны рубец.
Я чую яго апошнія словы, і я ўвесь у агні і бурах.
1926
Каментары
Друкуецца па кнізе «Выбраныя творы» /Менск, ДВБ, 1934/. Упершыню апублікавана ў часопісе «Малады араты», 1926, № 12. Датуецца ліпенем 1926 года.