На вуліцы стаялі людзі і гаварылі.
Варывон Вілач, высозны, пануры, згарнуўшы на жываце рукі, разважаў:
- У нас, васпане, заўсёды робіцца гэтак: калі чалавека агорне бяда, калі чалавека прыцісне, дык няма, каб яму паспагадалі. Будуць усе дакопвацца, а чаму, а як, а калі... Я не то што гавару, што от бо, канешне, хоць бы і гэты самы Хведар не вінен. Я гэтага не кажу. Але нашто гаварыць, што ён ужо, васпане, гэтакі гад. Яшчэ невядома, ад чаго яна была памерла. Мала што ён сядзеў. Але патом выразна сведкамі гэтага не паказана. Хто гэта, васпане, бачыў! Можа, ён зусім нявінна пакутаваў два гады ў гэтым самым, васпане, допры.
Варывону Вілачу адказваў Якуб Малькевіч:
- Добра кажа, ліха яго тут ведае. Але патом, што ты тутака ні гавары, дык усё роўна, мусібыць, Хведара не апраўдаеш. Я сам на свае вочы колькі разоў бачыў... Колькі разоў на свае вушы чуў... ад людзей чуў...
- То чаму ты, васпане, за сведку не стаў?
- За сведку стаць - дык я не ведаю выразна, але людзі кажуць... і казалі... і цяпер кажуць, што ён яе жывасілам у труну загнаў. Суд жа патом разбіраецца; не можа быць! Ён жа яе і ўзяў толькі для таго, каб, добра кажа, як зямлю абразалі, дык каб больш душ у сям'і было. На чорта ж ён бо канешне браў бы яе з дзіцём! Пажыў быў з паўгода, а тады разлучвацца захадзіўся. Памятаеш?
- Але ж жыў з ёю, не разлучаўся.
- Бо прыперлі, як вужа віламі. Ён думаў так выкруціцца. Адно ж частку падай! Як прыйшлося ёй часць выдзяляць, дык і асеў. Дзеля чаго ён яе браў, як не дзеля таго, каб выгаду нейкую мець. Што, не праўда?
- Чаму не праўда! - абазваліся галасы.
- Пасля ўсё грыз яе, як іржа жалеза, пакуль не забіў.
- Двое дзяцей асіраціў: і сваё, і яе.
- Адседзеў два гады. Гэтакаму каб хаця дзесяць год.
- Я, васпане, за яго вельмі не абстайваю, але... Што мне ён - ні сват, ні брат...
- А так сабе дружака.
- От, можа, сваяком зараз будзе.
- Гэта ўсё, што хто, васпане, гаворыць... Калі што ў яго і было, дык ён за сваё адпакутаваў... А можа, яму самому гарчэй за каго. Што яму ківаць, васпане, туды, дзе ён і сам бачыць. А цяпер ён прападае без сталай гаспадыні. Што ж, сёстры гэтыя дзве на вылёце з хаты - дзякуй Богу, абедзве не маладзенькія.
- Можа, даўно замужам былі б, каб не гэтакі брат. Можа, ніхто і браць не квапіць з гэтакае хаты.
- А што яны вінаваты!
- І старэйшая гэтакая самая. Яна ж і памагала яму нябожчыцу грызці; усё ж і падвучвала, а без падпалу дровы не гараць. Можа б, гэта і ёй трэба было з ім разам у астрог сесці.
- А маладзейшая, дык гэтая - чалавечая душа. Пра яе што хто скажа.
- Але, гэта інакшая.
- Жывучы, васпане, і так і гэтак бывае.
- Не ўспеў яшчэ ад астрога ачухацца за першую жонку, як ужо другую бярэ. От ахцак!
- Ды і гэтую бярэ за пасаг... Ты, Варывоне, думаеш, што гэта ён як-небудзь іначай?
- А гэтым сіратам дабра як не было, так і не будзе.
- Дзе ім тое дабро!
- У нас, васпане, калі на чалавека наваліцца бяда, дык усе толькі дакопваюцца яго грахоў...
- А што ж, яго па галоўцы гладзіць?
Варывон Вілач пайшоў. Якуб Малькевіч зноў загаварыў:
- Усё роўна ж і сам сабе бяды нарабіў. Што гэта яму, вельмі шчасце самому цяпер вялікае, што два гады сядзеў, што людзі пальцамі паказваюць? Патом не будзе мець спакою ён. А ўсё горла шырокае, зайздроснае, вока няпоўнае. І сам сабе, гад, жытку атруціў, і дзяцей пасіраціў. Колькі б ні сядзеў, усё роўна таго не адседзіш. Што зрабіў - назад не вернеш. Нежывога з магілы не падымеш. Што меў адразу, у маладыя гады ўзяць сабе добрую дзеўку ды жыць, як добрыя людзі, дык от бярэ гэтае пакідзішча.
- Роўны роўнага ўбачыў.
- А Вілачу абы з хаты збыць братаву ўдаву. Гэтаму што!
- А яна ж таксама нікому свайго не перапусціць.
- Што свайго, ёй і чужога мала!
Пасля таго як госці падпілі, у хаце стала шумна. Больш за ўсіх гаварыў Варывон Вілач. Твар у яго быў чырвоны, а голас гучны, з лёгкай хрыпатою.
- Мёртвым неба, а нам, васпане, выпіўка. Пускай, Хведар, чарку да свахі.
- Мае галубочкі, да мяне і першую чарку пускалі, і другую, і... я ўжо ўпілася.
- Што гэта вы?
- Яшчэ адну, цётка Аўгіння:
Сваха піла ўсё з прыказкамі:
- Каб не стаяў над душой сват-прыганяты, вып'ем па пятай. Хі-хі-хі...
Сам Хведар не лішне піў і не лішне пільнаваўся «маладой». На тую ўсё налягала Аўгіння:
- Нешта ж ты, Зося, не п'еш. Ні калі бывае. Пускай гарэлку, не трымай усіх. Няхай людзі вып'юць.
Варывон гаварыў Хведару:
- Мы гэта, васпане, прыйшлі, можна сказаць, у гэтыя самыя аглядзіны так сабе. Што, мы ў цябе ў хаце ніколі не былі, ці што? Мы гэта ў госці прыйшлі, а не ў аглядзіны нават. Што, мы не ведаем, як ты жывеш, ці што? Мы будзем, васпане, лічыць, што гэта ты нас сабе ў госці паклікаў. А раз мы, васпане, будзем сваякамі, дык мы з дарагою душою прыйшлі. Дык я ж кажу. Як нябожчык брат памёр, вечны пакой, дык мы ж не былі падзелены, ты ж сам ведаеш. Мы сабе жылі гэтак, як з табою, васпане, будзем жыць. Дык я яму і гавару, калі ён канаў: я, кажу, васпане, твае Зосі не скрыўджу. Яе частка заўсёды будзе пры ёй. І я ад яе не адбіраю нічога і не хачу што-небудзь скруціць. У нас гаспадарка адна. Дам я за ёю, васпане, кабылу, цялушку і два, васпане, падсвінакі. А там якое драбязы - збожжа ці што сабе яна трохі захоча, дык я цанавацца не буду. Мы памяркуемся.
Хведар зусім ужо адцягнуў яго ад стала.
- Не, браце, ты мне дай не кабылу, а жаробку.
- Што табе гэтая жаробка, яна не лішне складзістая. А кабыла добрых жарабят, васпане, водзіць. Гэта завод!
- Дык і жаробка ад гэтай самай кабылы. А ты кажаш, што вельмі добрыя жарабяты.
- Н-ну, жаробка не ўдалася. Як цявіна. Бывае. Што меў ты, васпане, гэтую жаробку (яна ж як дошка, паглядзі, які ў яе зад!) меў ты браць, дык я табе як добра - гатовую кабылу і... Што табе гэтая жаробка ў вока ўпала!
- Кабыла ўжо ў гадах.
- Ты, васпане...
Але тут сваха падцягнула яго да стала:
- Цераз вас, Варывоне, людзі не п'юць. Пускайце чарку.
Хведар падсунуўся следам за Варывонам і ўсё шаптаў сам сабе разважліва:
- Такі, мусіць, жаробкі не дасць. От як упяўся. Тады няхай хіба яшчэ колькі авечак накіне...
- Накінь авечак, - сказаў ён, падсунуўшыся да Варывона.
- З авечкамі нешта, браце, нядобра. Сам жа ведаеш, пазводзіліся.
Раптам сваха ўстрапянулася:
- А дзе ж гэта паненкі?
- Матыльда, васпане, тут.
І, глянуўшы сабе пад локаць, Варывон не ўбачыў Матыльды.
- Нясу гарбату, - сказала Матыльда, з'яўляючыся ў дзвярах з кухенькі.
- А я бо, васпане, гляджу, у брата, можна сказаць, гэтакі дзень сёння, а сястра ўцякае. А дзе ж Анэта?
- От гэта мне не падабаецца, - устрывожыўся раптам Хведар. - Калі яна маладзейшая сястра ды калі яна за нашымі галовамі была ў хаце за паненку, дык чаго яна яшчэ цяпер тут свае камэды паказвае. Дзе яна дзяецца! Я не пасаромеюся і перад людзьмі скажу.
У Матыльды жоўты і злосны ад прыроды твар яшчэ пажаўцеў:
- Надулася, як смоўж, і сядзіць у бакоўцы.
- Чаго яшчэ ёй трэба? Анэта!
- Ат, можа, яна нездарова, пускайце, мае родныя, чарку, - падагнала Аўгіння.
Хведар раптам зноў сеў і прыгнуўся да Варывона:
- Ну то давай нечага будзем канчаць гаворку, трэба ж рабіць які-небудзь лад.
- Я, васпане, не адказен хоць цяпер лад зрабіць... Што ж, Зося засталася бяздзетнаю, малое яе як памерла...
- Гэта то ўсё нічога. Што ты мне пра гэта гаворыш... Пра дзеці ўспамінаеш? Дык што, калі ў мяне на руках іх двое - майму чацвёрты год і яе, нябожчыцы, - восьмы год. Што ж з таго! Большы ўжо гатовы пастух. А ў мяне гаспадарка!
- А як, васпане?
- А так што, я ж кажу, мы лішне спрачацца з табою не будзем...
- Не, не, васпане, што не - то не, спрачацца не будзем...
Аўгіння зноў устрапянулася:
- А дзе ж гэта дзеці? Хай бы яны па паўчарачкі выпілі. Шмат не можна, а трошкі - няхай паспытаюць.
Зося адразу выявіла клапатлівасць новай маці:
- Але дзе ж гэта малыя?
Агледзела трохі санлівымі ад гарэлкі вачыма хату і, кіўнуўшы галавою Матыльдзе, вылезла з-за стала. Яна ўжо назвала Матыльду братаваю:
- Хадзем, братавенькая, да малых.
І ўзяла Матыльду пад руку.
У маленькай бакоўцы стаялі два ложкі і памаляваны столік. Скрозь на сцяне вісела адзежа, і вельмі было тут цесна.
На ложку сядзела заплаканая Анэта і трымала на каленях малога хлопчыка. Большы сядзеў на другім ложку, як стары, успёршыся локцямі на калені і падпёршы імі твар. Ён наморшчыў лоб, падняў вочы і глянуў на Зосю і Матыльду. Зося пагладзіла яго па галаве.
- Няхай бы ты, сынок, туды, да таты, падышоў.
І Матыльда падышла да яго:
- Можа, ты з'еў бы чаго?
У Анэты зморшчыўся твар. Зося села поплеч з ёю. Матыльда, глянуўшы на яе, сціснула губы.
- Нешта, мусіць, нездарова, Анэта, што сядзіш тут адна?
Зося прыхінулася бліжэй да яе і пастаралася паказаць ласкавай усмешкай шчырае спачуванне. Анэта бліжэй прыгарнула да сябе малога. Тады ўскочыла вёрткая Аўгіння:
- Дайце ж сюды сыночка, няхай жа ён да стала падыдзе. Хадзем жа да таткі.
Яна папрабавала сцягнуць з ложка большага.
- Не хачу!
- Чаму? Чаму ж ты не хочаш?
- Не чапайце яго! - жорстка сказала Анэта.
- Чаму? - шчыра здзівілася Аўгіння.
- Таму...
Матыльда пастаралася ўлагодзіць усіх, каб спыніць гэтакія непаразуменні:
- Няхай бы ты, Анэта, гасцям гарбату падала.
- Добра.
І Анэта выйшла ў кухню. Тады Аўгіння сілком узяла пад пахі большага і падвяла пад гасцей. Варывон Вілач паглядзеў на хлапчука:
- Расце, васпане. Расці, расці, гаспадаром будзеш.
Аўгіння наліла паўчаркі гарэлкі і дала малому. Той узяў і баязліва паглядаў на ўсіх.
- Пі, сынок, пі.
Малы нясмела глянуў на айчыма Хведара, як бы баючыся, што той скажа.
- Пі, - сказаў той, нагінаючыся да Варывона, каб зноў загаварыць пра жаробку.
Усё застолле ўпарта пацвердзіла:
- Пі, сынку.
Малы памачыў губы і скрывіўся.
- Пі, пі.
Малы пацягнуў, белымі худымі рукамі шпарка паставіў чарку назад і моцна закашляўся.
- А-а, трэба было, васпане, разам!
Малы кашляў, цёр кулакамі па твары слёзы.
- Не, жаробкі я, васпане, не дам, - адразу схіліўся да Хведара Варывон.
- А Зося як сама захоча?
- Мы з ёю, васпане, не дзяліліся і не сварыліся...
Анэта прынесла гарбату і ўбачыла: малы кашляў, за ім стаяла Зося і трымала на руках меншага. Аўгіння нешта тлумачыла суседу.
- Хоць бы хто адвёў яго ад стала назад. Нашто яго тут трымаць, - сказала з пагардаю Анэта.
Хведар ускочыў:
- Чаго ты ўсё бурчыш? Чаго ты дзьмешся, сястрыца, на мяне! Што ты перад людзьмі мне брыдка робіш?
- Ціха, васпане.
- Бо я калі добра, дык добра, а як захаджуся, дык...
Зося занесла ў бакоўку малога і прыйшла назад, збянтэжаная.
- Мне як добра, дык добра, а не - дык я не пагляджу.
- На што ты не паглядзіш?
- На ўсё. За шыю ды з хаты, як жабу. Перад людзьмі гавару.
- Няможна, васпане.
- Каб у мяне тут у хаце!..
Анэта не даслухала, моўчкі пайшла ў бакоўку. Матыльда глянула на Хведара.
- Не крычы, Хведарка, што табе здалося...
Яна, відаць, трымала яго руку. Гасцям зрабілася не па сабе.
- Пускайце, пане Варывоне, чарку.
- Я, васпане, не адказен. Здароў будзь, Хведар.
Але ніякавасць гэтак шпарка не прайшла. Зося пайшла следам за Анэтаю, а за Зосяю Хведар.
- Не варт ісці, васпане, - зазлаваў раптам, сам не ведаючы з якой прычыны, Варывон Вілач.
- Ты што гэта? - сказаў Хведар Анэце яшчэ здалёк.
- Вам, можа, што трэба сказаць, братавенькае, ці што...
- Ат, - з'явілася раптам Матыльда, - што тутака лішне браць у шух. Калі ўжо на тое пайшло, дык тут жа льга сказаць у адкрытую.
- Але, васпане.
Ён ужо стаяў у дзвярах, вялікі, плячысты, як гара.
- Панна Анэта, васпанна.
- Я не панна і не васпанна!
- Ого!
- Я вас прашу, ідзіце вы і не чапайце вы гэтых малых! Што яны вінаваты перад вамі ці перад кім!
- Ого!
- Што табе не падабаецца?
Анэта закрыла рукамі твар і пайшла. Перад ёю расступіліся ў дзвярах, далі ёй дарогу. Малыя кінуліся за ёю:
- Куды ты, цёця!
- Не ідзі!
- А мой сынок, - абазваўся Хведар, - куды ты, чаго ты, хадзі да мяне. Ідзі от да цёці Зосі, да яе... Гэта ж мама.
- Да мамы ідзі, васпане...
- Цёця Анэ-э-эта, - заплакалі малыя ўдваіх і кінуліся бегчы.
Анэта ўжо стаяла ў кухонных дзвярах.
- Яны баяцца чужых людзей, - сказала Матыльда. - Анэта, куды ты?
Дзеці сталі каля Анэты.
Хведар ірвануўся.
- Анэта, што гэта?
- А гэта што? - крыкнула Анэта. - Ты думаеш, дзеці нічога не ведаюць? Ты думаеш, яны не ведаюць больш за цябе? Ты думаеш, яны не бачаць, што ты за бацька? Што каля іх робіцца?! А ты памятаеш, як гэты большы крычаў і людзей ззываў, калі ты біў яго маці? Можа, ты яго навек скалечыў гэтым самым. Можа, ён іншым цябе і не можа бачыць, як з узнятым паленам над яго нябожчыцаю маткаю. Можа, тое, што ён убачыў тады, навек сядзіць у яго сэрцы і, колькі ён будзе жыў, ніколі не вытравіцца з яго. Што ты тутака развёў гандаль перад імі - цераз гэты гандаль і тады сям'ю раскідаў і цяпер моцнай не зробіш! Як тады было не вяселле, а нейкі гандаль, дык і цяпер тое самае. Не навучыў цябе і астрог; хоць бы ты малых дзяцей пашкадаваў...
- Што ты мяне, гадаўка, сарамаціш перад усімі людзьмі...
- Я табе гэта і без людзей гаварыла, кожны дзень дзяўбла табе ў галаву, што зноў пасля пачнецца калатня ў хаце, толькі што тады гатова больш сірат застацца.
- А Божа ж мой, - заплакала Зося.
- Васпане Хведар, што гэта робіцца?
- Ці ты ж не бачыш, што ён цябе бярэ не як жонку, а як пасаг. Яму ж мала, яму ж - ён і сам не ведае, колькі яму трэба, каб утхланіць сябе.
- Анэта!
- Гэты большы - дык, можа, і не дзіва гэта, што ён цябе баіцца. Але тваё дзіцянё - чаго гэта яно ад цябе ўцякае, чаго гэта яно дрыжыць перад табою...
- Ты нагаворваеш дзецям на бацьку, ты сама адбіваеш іх ад мяне!
- Што ты робіш з свае хаты?!
Варывон адцягнуў Хведара да стала і сілком пасадзіў на лаву. Госці заварушыліся; Аўгіння выціскала слёзы і цёрла далонню сухія вочы. Твар у Матыльды больш яшчэ пажаўцеў, і сціснутыя губы зрабілі яго больш худзейшым.
- Дзеці, васпанна, доўга не бачылі яго і яшчэ не прывыклі.
- І не прывыкнуць ніколі. У дзіцячую душу што западзе, ніколі, колькі і жыць будзе чалавек, не вытруціцца адтуль.
- Дык як загадаеце, васпанна Анэта, брату свайму Хведару: жаніцца яму ці не. Хэ-хэ-хэ! А нам як: пабыць яшчэ тут трохі ці зараз жа выносіцца з хаты?..
- Чаго ж ты маўчыш, сястрыца мая, можа, чакаеш, каб я цябе папрасіў?
Зноў яго сілком абсадзілі на лаву.
- Хэ-хэ-хэ, мы не ведаем, што нам рабіць, васпанна.
- Што рабіць? Зараз жа вон адгэтуль усе! Усе зараз жа!
- Божа мой, - залілася слязьмі Зося, стукнуўшы локцямі аб стол.
Хведар быў белы як палатно. Губы яго сціскаліся і дрыжалі. Дзеці трымаліся за Анэту і плакалі.
- Ты думаеш пра дзеці ці не?
- Гэта каб падзякаваць, мусіць, мне, што я іду гадаваць чужыя дзеці, - закрычала Зося, выбегшы на сярэдзіну хаты.
- Можа, ты і дабра ім хочаш, але як гэта ўсё робіцца!
Варывон Вілач ужо ўсцягваў на плечы кажух. Але адразу, адумаўшыся, уздыхнуў і сказаў да Зосі:
- Ціха, пляваць на ўсё. - І да Хведара: - Ты тут гаспадар ці хто? Каб гэта на мяне, дык я тут доўга лішне не глядзеў бы, а адразу...
- Што адразу? - крыкнула Анэта.
- Каб больш я твайго слова не чуў! - кінуўся да яе Хведар.
- Не, будзеш чуць!
- Дай сюды хлапца. Мой сын, я над ім бацька.
- Ты бацька яго, але не над ім.
Ён адарваў ад яе меншага хлапчука і панёс на руках. Хлапчук немым зайшоўся плачам. Анэта з большым зачынілася ў кухні.
Варывон Вілач усё ж усцягнуў на плечы кажух і падаў вялікую хустку Зосі.
Ліст
Як два разы жаніўся Хведар Тамілоўскі, вёска Канатопшчына, Бабелянскага раёна. Я чалавек просты і невучоны, дык не вельмі складна апішу, як жывуць малыя дзеці і ўся іх сям'я, але затое чыстую праўду скажу. Эх, горка і кепска жывецца бедным хлопчыкам без роднай маткі! Гэта ў Хведара Тамілоўскага. Дык адзін большанькі хлапчук, можа, яму гадоў якіх сем або восем - не Хведараў, а яго жонкі, якую ён забіў, за што і адседзеў два гады. А меншы - родны сын Хведараў, і яму, можа, якіх год тры ці трохі больш. Забіў Хведар жонку з зайздрасці, і ўзяў ён быў яе дзеля выгады, а жыць з ёю не хацеў. І гэтыя два хлапчукі за свой кароткі век вельмі ж гора, небарачыны, ужылі. Няма ў іх цяпер ніякага скутку, ці як тут сказаць, каб ім прасветлую гадзіну мець. У Хведара дзве сястры ёсць, дык старэйшая, Матыльда, спрыяе Хведару, гэтакая самая, як і ён, наглая і ненаедная. А маладзейшая, Анэта, толькі і ёсць абарона гэтых малых. Яна нейкі, можна сказаць, вырадак ува ўсёй іх сям'і, не падобна на ўсіх іх. Ёй і самой дрэнна тутака жыць пры гэтакім браце. Як ён у астрозе сядзеў, дык яна за мужчыну была і на полі, і дома. А гэтыя малыя нават жыццём сваім рашалі, плакалі і рыдалі, калі бацька жаніўся. Большы - ён жа ўсё ўжо ведае. Пра яго гэта я і хачу напісаць, бо меншы то гэты яшчэ як воск, што з яго хочаш, тое і зробіш. Ён яшчэ нічога не ведае, і лепш, можа, каб і не ведаў. А большы ўсё змалку дзён сваіх уведаў, на няшчасце сваё. Калі Хведар Тамілоўскі жаніўся, дык пад акном народ стаяў, і некаторыя рагаталі з гэтага вяселля, бо ён ізноў узяў з-за выгады і набраў пасагу чорт што. Дык ізноў у хаце з гэтаю Зосяю ў яго дабра не будзе. А большы хлапчук, не Хведараў, а той, першай яго жонкі, як дзікі нейкі і як бы скалечаны застаўся. Пра гэта я колькі разоў чуў ад самое Анэты, якая за малых вельмі абстайвае, а пасля я пачаў сам прыглядацца - адно ж праўда. Тады я ўспомніў, што яшчэ як ён быў меншы, дык як Хведар біў раз на панадворку паленам яго маці нябожчыцу, дык я прыбег па-суседску ратаваць. А малы гэты стаіць каля платца і дрыжыць увесь. І нейк не па-людску глядзіць. Можа, ён тады нічога не бачыў больш, апроч гэтага палена, якое біла ў плечы яго маці. З таго часу ўжо колькі год прайшло, а ён часта гэтаксама глядзіць. Памятаю, калі яна, маці яго, колькі дзён была непахаваная - усё следства вялі, - дык ён не адыходзіў ад яе нежывой і гэтаксама глядзеў. Не плакаў, а глядзеў гэтак страшна. Я па-суседску прыйшоў зняць з яе мерку, каб труну зрабіць, бо я сталяр, а ён стаіць і вокам не змігне. Дык мне самому стала страшна ад гэтага яго зірку. Вялікі жаль агарнуў маё сэрца, і з таго самага часу я калі ўбачу яго, дык маё сэрца крывёю абліваецца. Бо я і сам, сказаць, гледзячы на яго, успамінаю, як я гадаваўся. Я просты чалавек і не ведаю, што са мною часамі робіцца. Паеду араць і ўспомню гэтага хлапчука; дык жаль душу агорне, і пакуль забудуся, дык хоць немаведама дзе дзецца. Гэтаксама і з яго цёткаю Анэтаю, сама гаварыла; за гэта яе ў хаце і не любяць. А гэтыя людзі ў іх у сям'і жывуць сабе - ядуць, п'юць, спяць, робяць, сварацца і нічога не бачаць і нічога гэтага не ведаюць, што можа быць усё гэта на свеце. А гэты хлапец нешта ўсё як бы бачыць і маўчыць. Нешта з яго будзе, калі ён вырасце. Дык от я і хачу тут напісаць вам, дарагія таварышы, у рэдакцыю газеты (бо я не ведаю, куды больш пісаць пра гэта), каб, можа, якая апека была над гэтым хлапцом, ці што, а то вельмі ж і цяпер яму нясоладка жыць. А яшчэ каб які-небудзь закон быў, каб прыглядацца, калі судзяць, да таго, напрыклад, што Хведар зрабіў з гэтым хлапцом, калі біў і забіў яго мацеру, бо сядзець у астрозе то ён сядзеў два гады, але што гэта памагло? Ён мог пасядзець і адзін месяц, і дзесяць год, і адно ўсё роўна было б. І яго калі засуджвалі, дык толькі і ўспамянулі, што хлопца асіраціў. А можа, ён зрабіў з гэтым хлапцом нешта больш! А можа, ён яго зрабіў гэтакім, што ён колькі будзе жыць, дык не будзе падобным на ўсіх. Можа, ён будзе бачыць на свеце і ў людзях больш, чым усе; будзе бачыць і ведаць тое, чаго ўсе навокал яго не бачаць і не чуюць. Ён будзе разумнейшым за ўсіх. Ён будзе бачыць навылёт усіх людзей, а яго не будуць бачыць, і ведаць, і разумець, што ён гаворыць, і ўсе як ёсць будуць не толькі смяяцца, а аж здзекавацца над ім. Можа, ён сярод тых людзей, што без розуму і сэрца, будзе, як трава на дарозе. Бо разумнейшаму чалавеку, таму, хто больш бачыць за ўсіх, хоць прападай сярод усіх. Гэта заўсёды было і ёсць, можа, хіба пасля не будзе. Сярод усіх калі будзе адзін гэтакі, дык няма каб у разумнейшага вучыцца, дык яшчэ, яго абсаджваючы, смяюцца, крыўдзяць, каб ён от, канешне, быў гэтакі самы без розуму і сэрца, як яны самі. Можа, я не гэтак усё гавару, як трэба, можа, нягладка ці цяжка, але я чалавек просты. Хоць і бываў шмат дзе на свеце, але мала вучоны; можна сказаць, не вучаны, а мучаны. Трэба яшчэ, каб бралі на ўвагу тое, што гэты хлапец, калі нават пад'еўшы і адзеўшыся, усё адно мучыцца сэрцам сваім, бачачы заўсёды ў вачах сваіх, як дрыжаць губы і твар у яго мацеры, калі яе паленам забіваюць. На гэтым я канчаю. З тае самае вёскі Якуб Малькевіч.
1929