I
Ішло яно доўга і часамі нават раней ужо з'яўлялася, але, памучыўшы трохі, адыходзіла. А гэта прыйшло зусім і моцна заявіла аб сабе: я ёсць! І тады здаровы і моцны мужчына - гарадскі поп Парфір Кіяцкі - адчуў: гэта ж смутак. І самае важнае было ў адчуванні, што гэта не на жарты, што прыйшло яно з вялікаю і страшнаю меркаю. Паставіць яно чалавека перад сабою і скажа сурова: «Пачакай жа ты, брат ты мой, вот я табе адно перамераю, што ты такое ёсць. Тады я табе дам, вызначу табе тое месца, да якога ты падыдзеш па гэтай мерцы».
Сперш хадзіў Парфір Кіяцкі неяк як бы што згубіўшы, адчуваў сябе так, як бы сапраўды яго мералі, пасля пачаў адчуваць, што ў гэтым як бы ўжо нейкая нармальнасць. Тады начамі не спаў, падоўгу хадзіў з кутка ў куток і бесперастанку курыў...
- Што з табою робіцца? - папытала раз жонка.
Ён паглядзеў на гэтую сытую, прывабную жанчыну, будзіўшую ў ім заўсёды дагэтуль вострыя жаданні, здавальненне якіх заганяла некуды далёка ўсе іншыя смуткі і радасці, сказаў:
- Смутак мяне заядае.
- Чаго? Ну, чаго ён у цябе?
- Я не ведаю. Як бы месца мне няма на зямлі, як бы тое, што ва мне і пры мне - не тое, што трэба, нават мне самому.
- Дзівак ты, - сказала спакойна жанчына, - ну, чаго табе трэба? Чаго табе не хапае? Вунь аднаго павідла наварыла я повен склеп. Еш ды жыві.
Ён насмешліва глянуў на яе і хацеў сказаць ёй што-небудзь вострае і зневажаючае, але толькі злосна плюнуў сабе пад ногі і пайшоў у другі пакой.
Была туманная раніца. Расплывалася імгла, і цякла вада. Плакаў сад мокрым галлём ад радасці блізкага сонца, і крычалі над садам вароны.
- Дзе дзецца? - сказаў моцна Парфір Кіяцкі і, выкінуўшы з губ папяросу, закурыў другую. Пасля прайшоў два разы з кутка ў куток і стаў напроці акна. І адчуваў ён, як у галаве яго фармуецца нешта шырокае і цяжкае, якое ці то гэта прызначана давясці да канца некую важную работу з ім, ці то проста, каб мучыць яго. Як бы гэта і думкі там збіраліся і нешта іншае, што некалі было і што яны цяпер зноў цягнуць за сабою. Пачало нешта раптам ціснуць у лоб, хацелася спаць, але ведаў, што не засне. Так стаяў і думаў. Думкамі стараўся скамбінаваць усё тое, што вакол, зрабіць з яго цвёрды і малы жгут, каб лепш зразумець яго, каб лепш і беспамылкова вызначыць яму месца, калі яшчэ ўмесціцца яно ва ўсякім месцы, - бо, можа, увесь свет яго - адзінае месца і прычына. Думкі ў яго галаве нек так варушыліся і былі такімі цяжкімі, што як бы і не плылі яны, а нек валакліся і прытым усё аб нешта спатыкаліся. Так не маглі яны доўга ясна паставіць перад чалавекам нечага таго, што самы важны, самы патрэбны пункт усяго. Гэты пункт не адчуваўся, была ўпэўненасць, што ён існуе, а што ён і дзе ён - трудна было ўведаць, і гэта мучыла.
І тады ўжо ясна адчуў Парфір Кіяцкі: «Гэта ж трэба мне нешта важнае прыпомніць». Адчуванне гэтае вызвала аднекуль з глыбіні істоты некую як бы ўпэўненасць, што гэта ж калі не прыпомніць ён, дык гэта будзе роўна таму, што каб гэта рушыўся раптам увесь парадак светабудовы.
Так усё стаяў ён, жмурачы вочы і збіраючы маршчакі на лбе ад наплыву думак.
Чутно было, як за сцяною ў кухні жонка бразгала жалезнай пасудай, і гэта таксама мучыла. Уяўлялася нек ад гэтых зыкаў, што гэта жонка як бы стаіць у некай бочцы з павідлам. Павідла ўваходзіць у яе ўсёю ненавіднаю масаю, і ад гэтага жонка такая гладкая. І ўжо з'яўляцца пачала нейкая варожасць да гэтай каханай увесь час жанчыны, некая нават агіднасць. Усё, што было дагэтуль, паказвалася нек іначай, з адваротнага боку. Раптам думацца стала аб тым, як гэтая жанчына ела, а ён глядзеў ёй у твар і з захапленнем думаў аб сваім каханні да яе. А гэта ўяўлялася ўсё так: есць яна - гэта значыцца, расцягваюцца мышцы, паднімаюцца зубы, складаецца туды яда, пасля праходзіць праз горла, і пасля адваротны бок усяго гэтага працэсу...
- Я, значыцца, пачынаю траціць розум, я хворы, - сказаў павольна і моцна Парфір Кіяцкі. - Так, гэта так і ёсць... Кончана, значыцца...
Ён усё гаварыў, як бы стараючыся ў гэтым упэўніць ні то сябе, ні то гэты самы працэс траты розуму.
- З кім ты гаворыш? - запытала жонка, уваходзячы раптам у пакой.
- З табою, - раззлаваўся мужчына.
- То што ты мне гаварыў, я не чула.
- Тое гаварыў, чаго не зразумееш.
- Няўжо, па-твойму, я такая дурная? - раззлавалася жанчына.
- Я гаварыў, - закрычаў раптам ён, - каб ты пабольш у павідле плавала, дык таўсцейшаю будзеш!..
Жонка пачала выціраць слёзы і выйшла, а яго душу запоўнілі раўналежна розныя адценні чатырох пачуццяў: побач умясціліся элементы гумару, горкай злосці, смутку і абыякавасці...
- Значыцца, так, - сказаў Парфір Кіяцкі, - значыцца, так... Ага... Так, так, так...
І ён застукаў пальцамі па акне, як бы разганяючы гэтым свае думкі ці завучы каго знадворку.
І чым больш стаяў ён так і стараўся нешта прыпомніць, тым больш яскрава ўяўлялася яму, як бы нешта шырокае плыве яму насустрач; плыве пад ім, і ён не ведае, куды глядзець, каб убачыць тое, што трэба яму. І вось яно па-троху прыпыніла свой рух і закружылася ўжо, збіраючы і зганяючы гэтым кружэннем на сабе сваю масу. Маса вырасла на сярэдзіне ў нейкі ўзгорак з вострым верхам; і гэтая вастрата раптам стала ўвасабленнем таго, што трэба, але яго яшчэ засталося зразумець...
- Гэта ж думкі мае так, - сказаў моцна Парфір Кіяцкі. - Так, так. Гэта думкі так рассыпаліся і збіраюцца...
Тады, ужо не стараючыся прыпамінаць, раптам прыпомніў.
Няма ў яго ніводнай думкі ў галаве, і настроі яго - як той сіне-халодны вечар, калі было гэта. Прайшло якраз у той дзень нешта тое тупое, што мучыла два дні і што яшчэ не аформілася, як востры смутак перад жыццём... Гараць агні, і крычаць нешта вуліцы вечару, а ён ідзе адзін, з лёгкасцю пасля таго сплыўшага, якое і прыйшло немаведама адкуль і ад чаго, і сплыло немаведама ад чаго і куды... На яго лінуліся вострыя каплі зыкаў: недзе блізка гралі і стукалі нечым у такт, і ад гэтага захацелася яму скінуць з сябе футра, бо нек горача стала, паплысці ў зыках і самому сярод іх арудаваць. Раптам страшна стала думаць пра дзеравяныя сцены свайго дома, бо яны нейк уявіліся як мізэрнасць, а душа запатрабавала тады ўсяго, процілеглага ёй. Зыкі вырвалі ў адчуваннях светласць і хараство і яшчэ нейкі прастор, у якім патрэбен смех і нейкія іскры - можа, гэта радасных пачуццяў ці лёгкіх настрояў. І тады ўжо не думалася, а толькі жадалася. Уявілася, што ўсё ж гэта ёсць - і зыкі чутны, і агні гараць, і лёгкасць адчуваецца і не хватае толькі распусціцца ва ўсім гэтым, але было адчуванне, што і гэта надыдзе.
Але тады ўбачыў ён перад сабой жанчыну. Ішла яна лёгка, квола стукала нагамі па цвёрдаму бруку і гулліва гойдала станам. І нек стала ясна тады яму, што гэта ж і ёсць увасабленне таго, што кагадзе адчувалася, што гэта, можа, і ёсць тое адзінае, што патрэбна было яму тады для нейкай гармоніі і ад чаго гусціліся жаданні.
Яна прайшла трохі перад ім і раптам згінула недзе на раздарожжы вуліц. І як бы гэта панясла яна з сабою ад яго быўшы настрой; парушыла тое, што кагадзе ўстанавілася; з'явілася раптам страшная ўпэўненасць, што гэта і ўсё, што вакол, - не яго, не ў ім, а недзе за ім, і да яго мае ён дачыненне неглыбокае, пустое. І ўся тая гармонія па-за ім. Ён непрыметны. І не ён гэта быў істотаю сваёю на ўвесь свет, а свет вырас хараством сваім, і свая велічыня толькі здалася, бо была істота адрознена ад вакольнага.
«То, значыцца, месца не вызначана мне, або адарвала нешта мяне ад майго месца», - шавяльнулася панурая, як макрата зледзянелага снегу, думка.
І пасля зразу пачало расці ў ім нешта і вострае, і тупое, і важнае, і непатрэбнае... Заставіла яно яго ўвесь той вечар хадзіць па вуліцах і да нечага прыслухоўвацца. А як надакучыла яму хадзіць - балець сталі ногі і прапаў усякі парадак у пачуццях і думках, нават нейк як бы спыніліся пачуцці і думкі, тады пацягнула яго ў цішыню чатырох сцен. Там было цёмна, і ў гэтым кутку стварыўся свой уласны свет, асобны ад таго, які быў па-за гэтымі сценамі і ў якім не было месца чалавеку. Тады ён сеў моўчкі ў куток і праседзеў так да паўночы, бяздумна адчуваючы гэтае страшнае і неаформленае... А назаўтра раніцаю яно ўжо вызначылася як смутак у свеце аб свеце. І ён адмежаваў яго ад усяго...
Да самага паўдня смутак гэты прымушаў бачыць кволы і недасягаемы стан бачанай учора жанчыны, а пад вечар затаіўся смутак самім сабою і сам у сабе...
II
Як ужо выявіцца ў адчуваннях пералом буры душы, раптам з'яўляецца процілеглы таму, што бывае ў пачатку буры. З'яўляецца вялікая патрэба ў цішыні ды спакоі. І як прыйдзе гэтая цішыня - гэта ёсць ужо новая бура... У часе гэтай патрэбы збіраецца ў чалавеку ўсё ў звычайны парадак: паволі і паступова збіраюцца ў свае берагі разбураныя пачуцці, выбіваюцца на свой след звычайны выбітыя з яго думкі. І гэта тады, калі засталіся ззаду жыццёвыя горы.
Самае ж вялікае бывае тады, калі яшчэ бурамі рвецца душа і не пазнаць яшчэ - шырацца буры ці заціхаюць, а істота дайшла ўжо да найвышэйшага пункта імкненняў - або сцішыць буру, або адысці ад яе, каб яна заціхла сама ў сабе... Тады тое, што змагаецца з варожымі сіламі, выходзіць з глыбіні істоты, па-за яе і можа выяўляцца ва многіх, дробных часам, жаданнях, незразумелых чалавеку ў звычайных настроях. З'яўляецца жаданне бачыць вакол сябе і ва ўсім парадак, як бы гармонію ўсяго, бо бура - хаос, патрэбны для аднаўлення гармоніі... Гарэла пры сцяне ў хаце маленькая лямпачка і давала хаце прытульны выгляд, але ляжала на зямлі некалькі паленняў дроў, і гэта хвораму Паўлу калола ў вочы, хоць гэта было і не самым вялікім. Самае вялікае даходзіла да свядомасці: ці гэта праходзіць хвароба, ці праходзіць жыццё? Але было гэта рэдкімі момантамі, пасля ападала яно, і думкі былі такімі слабымі, што не ў іх гэта, а так недзе ў істоце было адчуванне непарадку ў тым, што накіданы былі ў хаце дровы. Было гэта з самага вечара, а пасля, у глыбіні ночы, мусіць, было вялікае змаганне жыцця з хваробаю, і пасля гэтага, у першыя ж моманты, з'явілася жаданне, каб прыбралі гэтыя дровы.
Звычайна ва ўсе дні хваробы мала гаварыў Павал, а гэта неспакойна пачаў патрабаваць.
- Якія дровы і што яны мяшаюць? - пыталі ў яго.
- Дровы прыбярэце, - прасіў ён і прабаваў падняцца, ды слабасць мяшала.
А пасля нек і сіла стала з'яўляцца. Тады прыбралі дровы, падумаўшы, што гэта баіцца Павал холаду і думае, што дровы знадворку халодныя, вільготныя. І хоць прыбралі іх, але ў хворай свядомасці яны засталіся на цэлую ноч і як бы ціснулі грудзі. І зусім ужо ўявілася яму, што гэта ж ляжаць гэтыя дровы на грудзях і давяць, і, значыцца, трэба скінуць іх з грудзей, хоць ясна было, што параскідаюцца яны ў большым яшчэ непарадку па хаце. Але тады раптам ускінуўся вялікі бунт істоты, бура супроць буры, і няважным стаў непарадак. Вышэй усяго стала сваё «я», якое давілі і тады.
- Вакол зраблю хаос, а сам паднімуся над ім!..
З усіх сіл рваўся Павал і раптам пачаў дыхаць раўней. Сціх і ні то задрамаў глыбока, ні то бура пачала выяўляцца надворнай цішынёй.
Пачалася другая палавіна ночы, і мела яна ў сабе нешта падобнае да таго, што было ў пачатку хваробы. У тыя дні нек раптам стала любым, дарагім усё, што было і вакол і раней. Хоць у жыцці і не звярталася на яго ніякай часам увагі, а гэта раптам вырасла яно сваёю прывабнасцю, веліччу сваёю і багаццем хараства і глыбіні для радасці чалавека. Гэта не праходзіла праз Паўлавы думкі, кволыя ад пачуццяў, усё перажытае за пяцьдзесят шэсць год жыцця, а нейк усплывалі наверх у разуменнях і адчуваннях вострыя моманты таго, што ахоплівала дагэтуль жыццё. І тады ўжо вырасла тая мяжа, вострае, кволае і патрэбнае чалавеку для ацэнкі шчасця, па адзін бок якой апынілася тое, што было, а па другі - тое, што ёсць.
Быў гэта нядаўна ясны дзень, і з самага ранку яму нездаровілася. Не мог ён малаціць і ўзяў сякеру ды пайшоў поплавам на бераг рэчкі высеч алешнікавых прутоў. І адтуль не хацелася яму ісці дадому. Можа, гэта затым, што часта тут бываў, заўсёды сядзеў на гэтым самым беразе, апусціўшы ногі ўніз. А цяпер толькі ўбачыў, што ў гэтым жа можа быць месца і нават прычына для радасці. Раптам стала ўсё любым, і хацелася гаварыць з людзьмі... Сеў ён і цяпер на беразе, ахвачаны млявасцю ад таго, што ўжо забірала хвароба. Так сядзеў і глядзеў на ваду. А яна ўсё цякла-цякла і нясла на сабе сухія лісця, дубцы, некую каламутную пену ды ўсё гаварыла з берагамі аб ціхай вясенняй волі.
І як каля паўдня пайшоў адтуль Павал дадому, зусім цяжка ўжо было ісці. Скураныя лапці здаваліся цяжкімі, балела галава. А вечарам зусім злёг. І ўсё думаў: няўжо гэта старасць так рана прыйшла?
У наступныя дні было ў думках тое, як сядзеў на беразе ясным днём, і думалася, што няма ж гэта на свеце нічога лепшага за вясеннія берагі, ясныя дні, гаворкі з людзьмі, і жаданай была, непрыметная раней, ціхая радасць вясенняй зямлі.
І ў гэтую ноч таксама вызначылася яснае гэтае пачуццё...
І ў чалавека, і на зямлі было тое нявыказанае, мала кім прымячбнае, растаптанае нагамі, пакінутае без увагі, - што важнае, заўсёды патрэбнае і вялікае. І імкненне, і тонкае адчуванне радасці, нявыказана яснай пасля цямноты смутку, і ўсё, што ва ўсім, было тут...
Яшчэ сядзела ноч на вільготнай зямлі. Сагнуўшыся ад лёгкага холаду, яна задрамала ў перадранняй цішы. Яна сабе сядзела і не спяшала ўставаць, бо была такая пара, калі ёй прызначана даўжэй быць на зямлі. І гулка беглі тады ўсякія зыкі: абзываліся часам дарогі, людскія прытулкі; а пасля гінулі зыкі, і ноч рабілася падобнай як бы да нейкай вялікай думкі. Было ў ёй многа вялікасці, якая не так прымячаецца днём... Дзень будзе прыглушаць усё клопатам, будзе ўзнімаць у істотах адчуванні светласці або ўяўленні ці думкі аб ёй, бо тады павялічацца людскія імкненні; усякае ж імкненне мае перад сабой адзін пункт - ясноту.
Была восень.
Востра пахла зямля, і дыхала поле неабдымным прасторам. І ўсё, самае нават малое, праходзячы праз людскія пачуцці, поўна было вялікага сэнсу.
І як бы думалі гэта голыя дрэвы вялікія думы. Ціха ляталі над імі сухія лісты; яны ўпрыгожвалі сабою зямлю і давалі гэтым асалоду таму, хто адчуваў гэтую прыгожасць, на свеце ж усё так: смерць аднаго - здавальненне другому. І гэта тут вялікі закон выяўляе імкненне ўсяго да хараства, вялікую здольнасць усяго хаваць агіднасць і мізэрнасць; выяўляе, можа, цяжкую неабходнасць хаваць ад вачэй смерць у кветках і музыцы...
Дык ноч сядзела і маўчала, і пад ёю маўчала зямля - як бы хацела гэта яна цішынёю вымераць тое, што існуе вакол і на ёй...
III
От так, як гэта часам бяздожджныя хмары пачнуць аблягаць зямлю, так яшчэ з учарашняга дня пачалі аблягаць Мітрафана думкі. Мінулую ноч правёў ён у горадзе і выйшаў адтуль рана, каб хутчэй прайсці гэтыя дванаццаць вёрст...
Выходзіў ён ужо з апошніх вуліц дзеравяных кварталаў, адчуваў істотаю некія вялікія гімны ўсяго ўсяму і раптам пачуў музыку.
Мітрафан азірнуўся і ўбачыў: ідуць людзі, і на тварах іх тое самае, што заўсёды. Нават і гавораць яны аб нечым, аб сваіх звычайных, мусіць, справах, бо таксама, як заўсёды, махаюць рукамі, іншыя паплёўваюць у бакі, чухаюцца, а то ўсміхаюцца... Пасля ідуць музыканты, і яны так прывыклі да ўсяго гэтага, што нават не адчуваюць зыкаў, якія самі твораць. Пасля пара коней у чорных папонах цягнуць нейкую чорную прыстройку на чатырох калёсах, там белая труна, а над ёю высока сядзіць чалавек з буйным тварам, касматы, цесна падпяразаны па нейкай доўгай стараватай адзежы. Ён, з абыякавасцю да ўсяго гэтага, стрымлівае лейцамі коні і думае нешта неглыбокае, можа - колькі гэта ён на гэтай справе заробіць; і, ад прывычкі, зусім няма ў яго думкі або адчування, што вось усе вакол яго ідуць, а ён едзе ды вязе ляжачага і нежывога, ды яшчэ сядзіць вышэй усіх...
Мітрафан паволі пайшоў з усімі.
Магілкі былі за горадам. Ціха стаялі там голыя бярозы, а дзірван зямлі быў усыпаны жаўцізной іх дробных лістоў. Было тут усё спакойна нек, быў гэты спакой у самай зямлі ды ў сухім лам'і, што валялася пад дрэвамі. І гэтае адчуванне спакою тут было нейкае як бы выпадковае, бо і магілкі будзяць у чалавеку буры і бунты душы, і нават часам мацней, як усё іншае, што існуе апрача іх.
Там адчынілі труну, і Мітрафан убачыў белы твар, малы і вастралобы, над ім рэдкія светлыя валасы, зачэсаныя набок. Выраз гэтага твару быў зусім асабісты, было ў ім нешта далёкае ад усяго таго, што рабілася тут вакол яго, і тады Мітрафану ўявілася: колькі б ні гралі тут жывыя, колькі б ні стараліся яны ў музыцы выявіць, адбіць усё гэтае - нічога не будзе... Тое, што гралі музыканты, высока і шырока ўзнімалася над зямлёй. Аўтар, які яго тварыў, стараўся выявіць у ім сум смерці, а яно, можа, нават абуджаючы ў кім гэты сум, гаварыла ўсё ж аб жыцці, адзначала, што чым глыбей слёзы, тым глыбейшае стаіць за імі шуканне радасці, што смутак, можа, гэты затым і ляжыць на дарозе жыцця, каб сваёю цеменню навучыць і сляпога бачыць і цаніць вялікія ясноты радасці...
«Нешта іншае трэба тут, каб адбіць тое, што вось зрабілася з гэтым чалавекам», - несвядома шавяльнулася ў пачуццях у Мітрафана, і ўжо пакінуў глядзець ён на людскія твары, на нежывога ў труне, а пачаў толькі слухаць.
«Музыка гэта тут для жывых, для саміх сябе», - было далейшае адчуванне, і ўжо была як бы нейкая злосць ад вось якой думкі:
«А ці стараліся даць музыку людзі гэтаму чалавеку пры жыцці яго? Можа, ён на душы сваёй насіў нешта такое, што трэба было па-брацку расказаць усім, а ён маўчаў, хоць і ведаў, што ўсякі той, хто насмяяўся б над ім, сам у сабе гэтае самае носіць. Так, можа, і памёр ён «казённым» для ўсіх, не сказаўшы нікому таго, што патрэбна было сказаць».
І тут ужо прыпомнілася Мітрафану, што там дома ў хаце ляжыць хворы дзядзька. Як жыў ён здаровым, гэты дзядзька, дык от жыў сабе - рабіў усё ў гаспадарцы, выпіваў часам для вясёласці, ніколі не быў жанатым, бо не было дзе жонкі дзець, многа басякаваў у маладыя гады, пад старасць паспакайнеў, больш сядзеў дома ўжо ды нешта як бы думаў, а можа, гэта і нічога не думаў, а так маўчаў, несвядома прывыкшы да таго, што гаварылі з ім за ўсё жыццё толькі аб драбінах, аб дажджах, аб сякеры, якую нехта ўкраў, а ён не ўпільнаваў, аб сарочцы, якую ён раз быў скінуў з сябе і палажыў на лаву, і ад гэтага не вельмі чыстаю стала лава...
«Што гэта цяпер адчувае дзядзька», - першы раз у жыцці з'явілася ўпартая думка ў Мітрафана, і ўжо тады ва ўсёй істоце перамяшалася, а ў вушах стаяла музыка. Яна як бы хацела нешта сказаць і не магла, не магла выявіць таго, што трэба было ў гэтую хвіліну, а выяўляла нешта іншае. От была яна сама сабою, і мусіць, гэта, хто слухаў яе, усякі па-свойму яе адчуваў...
Пасля, як ішоў ужо Мітрафан палявою дарогаю, быў у яго нейкі надзвычайны настрой, што мала калі з ім было. Тое, бачанае за горадам, пакінула пасля сябе востры след, і тут па гэтаму следу пайшло ўсё тое, што было ўжо вакол яго па дарозе. Ясным рабіўся дзень - пачало выглядаць сонца, і тады прыпомнілася, што гэта ж яшчэ зусім рана. Ціха ляжала поле, відзён быў ззаду горад, а тут блізка, пад нагамі, ляжала вільготная зямля. Ізноў прыпомніўся хворы дзядзька. Ізноў паўстала пытанне: «Што гэта ён цяпер, аб чым думае? Можа, гэта трэба пагаварыць з ім, пагаварыць іначай, не так, як усё жыццё гаварылася?» І ўжо ідучы думаў толькі аб дзядзьку, з цвёрдай упэўненасцю, што трэба, прыйшоўшы дадому, пагаварыць з ім.
Дарога была няроўная - то паднімалася на ўзгорак, то збягала ў лог; а з узгоркаў відаць было далёка зямлю, і нешта звала туды ісці. Уяўлялася, што там вось горад з людзьмі, пройдзеш ты яго, пагаворыш з людзьмі і далей пойдзеш. А там вёскі з людзьмі. Адтуль далей, ізноў горад, людзі і ўсё зямля, зямля...
І слаўна было ісці...
Дома Мітрафан тупаў цэлы дзень па хаце і жадаў сказаць што-небудзь хвораму дзядзьку, а той маўчаў, як бы спаў, лежачы на непрыбранай пасцелі каля печы. Нястрыжаная пшаніца барады яго задралася ўгору, і дробны твар увесь быў у змаршчках. Меў ён на сабе адбітак прыдаўленага непакою ды яшчэ быў колерам падобны да тае старое салдацкае шэра-жоўтае вопраткі, якою быў накрыты.
- Дзядзька, - сказаў паціху Мітрафан, - я паеду па доктара.
І гэтыя словы яго празычэлі і заціхлі, бо не жывуць зыкі доўга для вуха.
Але пасля, як Мітрафан выйшаў з хаты і прайшло некалькі хвілін, пачалі гэтыя словы зноў зычэць у вушах Паўла і ўжо вызываць у мазгах аб сабе разуменне: гэта было некім сказана. І пасля пачаў высвятляцца сэнс гэтага сказанага. Высвятляцца паволі, няроўна і нейкімі ўдарамі. Адзін за адным развязваліся вузлы, што хавалі ў сабе тое яснае, чыстае, што ў свядомасці, якая плыве па роўных і чыстых хвалях думак...
І раптам нешта як бы разарвалася ў істоце. Адышлі далёка берагі, што ціснулі некай чарай адчуванні.
Выбухнуў агульны ўздым, і Павал запытаў:
- Якое сягоння надвор'е?
Ніхто не адказаў яму, бо ўсе спалі, хто быў у хаце. Толькі Мітрафанава жонка, пачуўшы скрозь дрымоту Паўлавы словы, няясна падумала:
«Гэта ж ён з гарачкі, мусіць. Трудна яму, хутка памрэ...»
Ад таго, што ніхто не адказаў Паўлу, пачаў думаць ён нейк аб усім. Плылі думкі бурна, навострывалі яны пачуцці. І ўсё ляжаў ён ціха ды глядзеў у адно месца.
«Гэта ж я ачуньваю», - была ўжо ясная думка.
IV
Макей Пілат у той дзень устаў позна - ужо пачало развідняцца. Цэлую ноч не спаў ён ад нервовасці - усё думаў аб тым, што ён сведка на судзе Андрэя з Змітром. Быў суд на тым тыдні, ды Змітрок не здаволіўся пастановаю суда і падаў вышэй, і цяпер зноў давядзецца гаварыць перад судом, як ён з сынам-хлапчуком Міхалкам ехаў з поля, от так каля паўдня. І як на дарожцы, проці Карасёвага поля, раптам убачыў ён разам з Міхалкам, што Змітрок б'е Андрэя. І як ён тады хацеў ад'ехаць далей, каб далей быць ад гэтае справы, але Андрэй пачаў зваць яго на помач ці то, можа, у сведкі - хто яго ведае, што тады думаў Андрэй... А тады якраз хадзіла па познім аўсе, што быў пасеян Мікалаем Аднавокім на настаўніцкай зямлі «напалавіну», Юстынава кабыла, ды яшчэ была тады добрая пагода, і гусі разам з варонамі цягаліся па свежым жытнім іржышчы...
І тады суддзя будзе ўсё перабіваць ды ўсё патрабаваць, каб ён яму гаварыў аб тым, як, за што і чым Змітрок біў Андрэя і што ён можа наогул сказаць аб гэтай справе, а не гаварыць аб сонцы, іржышчы, гусях ды варонах ды настаўніцкім аўсе з Юстынаваю кабылаю.
А тут, як жа ты будзеш гаварыць аб тым без гэтага? Гэта ж яно нек і тое, і гэтае непадзельнае. От, бачыў усё гэта агулам, а тут выдзяляць даводзіцца. А што суду патрэбна і што непатрэбна? Хто яго ведае, што там ім трэба запісаць у гэтыя паперы, якіх на сталах цэлыя кучы...
То гэта тады было ў мястэчку, хоць блізка, а цяпер у горад давядзецца ехаць за сорак вёрст.
- От, ніяк не пазбыцца гэтай цяганіны, - сказаў Макей сам сабе моцна ўжо пад самы дзень, выпростваючы рукі з-пад кажушка, якім акрываўся.
І мацнеў усё тады ў яго не то што каб страх, а так, нейкі непакой.
Перад самым досвіткам усё гэта пачало ў галаве блытацца, скрозь дрымоту ўяўляліся прысады, па якіх ехаць у горад, вазы з нейкімі запыленымі паперамі, пакрыўджаны Змітром Андрэй і сярдзіты Змітрок. А тут якраз раптам за сцяною, мусіць, у Кастусёвым агародзе на сухой яблыні ці, можа, у хлевушку, спяваюць пеўні, і іх галасы ўваходзілі ў вушы і мазгі як нешта цяжкае і вострае...
Такая дрымота была, як гэтыя галасы, а пасля кароткі сон. А як разбудзіўся, ужо развіднялася: відны былі сцены і праз акно па-асенняму голая груша-дзічка, клён ды будынак Рамана-шаўца. У сенцах нешта стукнула - мусіць, гэта кот з гары скочыў.
Усё было звычайнае, прывычнае з малых дзён, і нейк тады спакайней яму зрабілася. Ён устаў, пацёр пальцамі кароткую шчаціну барады і пазяхнуў, моцна і доўга. І тады ўжо яму стала ясна, што гэта цяпер вось, зараз жа трэба ісці ў гумно, даць каню трохі сена, а пасля ператрасці ў запас аўсянае саломы з сенам і ачысціць ток, каб днём звеяць намалочанае за апошнія дні жыта.
І тады раптам несвядома ўявілася, што гэта ж будзеш ісці ў гумно вільготнаю ад асенняга досвітку, маленькаю і густою травою па прыгуменні, закіданым сухімі лістамі з дрэваў ды трохі зацярушаным саломай. А каля гумна цераз плот відно будзе туманнае поле - зялёная жытняя рунь, а бліжэй - агароды з высечанаю капустаю. Будзе ў гумне пахнуць саломаю, сухою мятліцаю, што ў жытніх снапах, і яшчэ нешта будзе там - ці то гэта ў зыках якіх-небудзь, ці ў выглядзе ўсяго, ці ў гэтым паху. Яно несвядома роднае, яно ахапляла ўсё жыццё, праходзіла праз яго; і ўсе радасці жыцця, і ўсякі смутак яго былі з ім, ці то гэта яно з імі. Яно вялікае, значнае, што заўсёды адчуваецца ўсякім і ніколі нікім не выказваецца ў словах, і заўсёды звязана з чалавечымі настроямі...
І тут неяк раптам адышоў некуды далёка суд Андрэя з Змітром. Ні то прапаў, ні то прытаіўся непакой, што быў усю ноч, і захацелася гаварыць з кім-небудзь аб усім, аб чым ён сам захоча.
Ужо зусім зыходзіла ноч, як Макей шукаў па кутках хаты шапку. Спаў пад акном на лаве Міхалка - худы і шчуплы чатырнаццацігадовы хлапчына. Дачка Ганна даўно ўжо ўстала і хадзіла нечага перад вокнамі на двары.
І ўжо тады, як усё гэта, прайшоўшы праз пачуцці, увайшло ў думкі, заставіла яно Макея ціха выйсці з хаты, каб не пабудзіць Міхалку.
«От, няхай паспіць, калі не прачнуўся, - думаў Макей, зачыняючы паволі дзверы, - колькі яго ёсць, гэтага хлапчаняці, і так, небарак, з малых дзён на работу пайшоў».
Было ні то шкода дзяцей, ні то нейкую віну сваю перад імі адчуў, ні то гэта любасць раптам бацькаўская да іх з'явілася.
Праходзячы па двары ў гумно, ён бачыў, як Ганна цягнула цяжкі мяшок з капустаю, месячы босымі нагамі халодную гразь.
- Дай я табе паднясу, - сказаў Макей.
Ганна нічога не адказала, бо было ёй цяжка гаварыць, валакучы мяшок. А ён падумаў, што гэта яна з ім, так, як і заўсёды, мала стараецца гаварыць не за тое, што ніколі не меў ён да яе і Міхалкі патрэбнае вельмі ж у жыцці шчырасці, а, як яму здавалася, проста затым, што няласкавая яна, нядобрая дзяўчына.
Ён пайшоў моўчкі на прыгумень, не губляючы свайго настрою, ды яшчэ з думкай, што, можа, гэта ён і дарэмна зусім упікаў Ганне ўвесь час за тое, што яна запісалася ў камсамол, «нягледзячы на тое, што дзяўчына яна, а не хлапец».
Але каля гумна ўжо настроі яго нек трохі пачалі зменьвацца. Раптам праходзіла ўжо непрывычнае замілаванне да дзяцей і заставалася толькі тое, што затульвала сабою непакой ад адчування неабходнасці хутка зноў ехаць за сведку ў горад на суд Андрэя з Змітром. Але і непакой варушыўся недзе на дне душы. Думкі тут маўчалі, было нешта толькі ў пачуццях. Ужо не прыпаміналася, што гэта нек непакоіць, але недзе далёка-далёка, ледзьве адчуваемае, заварушылася яно зноў. І, можа, гэта затым, што Ганна нічога не адказала і гэтым парушыла настрой.
Недзе ў тумане за агародамі крычалі вароны, цягнула адтуль вільгаццю, ды чутно было, як нехта вёў там на паплавы коні, усё падганяў іх, цмокаў ды высвістваў нейкія няхітрыя матывы.
«От, не пабудзіў тады Міхалкі, - ужо падумаў Макей, - няхай бы і ён каня завёў на паплавы: усё роўна работы няма».
І ўжо тады, як выбіраў сена, каб занесці даць каню, розныя думкі былі, змянялі адна адну. Раптам прыпомнілася, як у глінішчах аб'ехала зямля і чуць не падавіла дзяцей, што гулялі там; прыпомнілася, што цяпер дубовы лес жоўты і зямля там усыпана жалудамі; а пасля думка пераскочыла на тое, што сусед Павал - дзядзька камуністага Мітрафана - зусім слабы.
- От, невядома, ці прывязе Мітрафан папа спавядаць перад смерцю дзядзьку, ці не, - зусім моцна і з развагаю сказаў Макей, кладучы сена на ток, - хто яго ведае. Павал-то жыў абы-як, часам не па-людску басякаваў, а гэта, хто яго ведае, можа, і захоча папа. А Мітрафану што рабіць?..
А пасля і гэтая думка выйшла некуды, і ён ужо маўчаў ды слухаў, як крычалі вераб'і на пустых агародах... І пацягнула яго пайсці ды глянуць на гэтыя агароды...
І раптам усё папярэдняе пачало забывацца. І хацелася цяпер толькі курыць ды глядзець у туман. Было гэта падобна да працэсу жыцця тады, калі ўсё чалавеку здаецца аднолькавым: або добрым, або кепскім, але нейкім роўным...
Тады і выйшаў ён з гумна. А насустрач ужо ішла да яго Мітрафанава жонка.
- Што з Паўлам чутно? - трэба было запытаць у яе. І ён запытаў.
- Прывязеце, дзядзька, вы да яго папа, - адказала жанчына.
- А Мітрафан?
- Мітрафан не захоча.
І тады раптам нек пачала варочацца да Макея Пілата рухавасць. З'явілася нейкая зацікаўленасць да ўсяго. І падумаў ён аб тым, што прывязе ён вільготнаю дарогаю папа, а пасля назад завязе яго. А там жа робіцца нешта важнае, незвычайнае, можа. Можа, гэта Павал там памірае. Гэта тут праходзіць нейкі працэс, і ў ім прымаюць удзел многія. Адзін памірае ці хворы ляжыць, а вакол яго другія ходзяць, нешта робяць ды думаюць. Гэта было ў яго несвядомае імкненне прапусціць гэта скрозь думкі. І раней, чым прайшло яно праз думкі, вельмі ж глыбока і востра прайшло яно праз адчуванні...
Як пайшла жанчына, весела запрагаў ён каня.
V
...І не то што вельмі нудна было ў той вечар Парфіру Кіяцкаму. Ён не нудзіў, і смутак быў нейкім незвычайным. Быў ён сам у сабе і як бы ад сябе. Не ішоў ён з усяго вакольнага на чалавека, а з чалавека на ўсё навакольнае. І яшчэ тады днём, калі ў вачах стаяла постаць жанчыны, смутак быў жаданнем таго, што блізка, а здавалася далёкім; а вечарам і пазней не было ўжо ніякага жадання, нічога не плыло, нішто не ішло, а нек усё стала. Зыкі былі цішынёю, а цішыня - нічым. І горш за ўсё было тое, што нічога не прымячалася, як бы нічога і не існавала, а свая ўласная істота была цяжкаю і вялікаю, і была яна на нічым, і не было дзе падзець яе. І гэта давіла душу...
Позна вечарам, стараючыся не папасціся на вочы жонцы, выйшаў Парфір Кіяцкі на цёмны ганак, і пастаяў там трохі, і там прыйшоў да ўпэўненасці, што трэба гэта яму пазбавіцца ад усяго. «Усё - нічога, то чаго ж я «што» на нічым?» Тады і ўявіліся яму два бакі яго сапраўднасці: або ўсё з нічога зрабіць усім, такім, якім я, або сябе зрабіць нічым, якім усё, бо страшна бяздонне між мною і ўсім. Значыцца - ці ўсё прыцягнуць да сябе, ці самому прыйсці да ўсяго. І выйшла так: або я буду я, або я буду не я, а нічога...
І раптам смутак патануў у вялікім страху перад магчымасцю канца. Тады ногі шпарка застукалі па дзеравяным ганку, і самому захацелася бегчы ўсюды, абы не стаяць. І Парфір Кіяцкі пайшоў мокраю вуліцаю. Пайшоў угору па тратуары, дзе гарэлі агні шырокіх вуліц. І гэтыя вуліцы неяк раптам пазвалі да сябе, ужо настойна дакляроўваючы пазбаўленне. І, як пазвалі яны яго, у адзін момант усё зверху пайшло ўніз і ўсё знізу ўверх; гэтыя вуліцы жылі несціхана і нек горда - што вось ні да чаго няма справы ў іх, а да іх ад усяго справа. Тады ўжо моцна афармляцца пачала вострая думка ў яго: «Гэта ж памыляўся я ў тым, што я ўсё, а ўсё нічога, гэта я нічога ў параўнанні з усім». І ад гэтай думкі спачатку паднімацца пачала воля, каб ісці да ўсяго і стаць усім, але раптам усплыло пачуццё, народжанае адсутнасцю веры ў сябе, што трудна мізэрнасці стаць вялікасцю, і паплылі ў істоце шырокія кругі роспачы. І, аднак, усё гэта цягнула на вуліцы з агнямі і людзьмі.
Людзі там ішлі і беглі, гналі з крыкам і стукам машыны, смяяліся і плакалі, гаварылі і маўчалі. І чым больш уваходзіў ён у гэты рух, тым больш, з горкаю крыўдай, бачыў, што гэта з дробных часцін хаосу складзена для вечнага руху гармонія. І гэтая крыўда была ў тым, што ўласная істота далёка стаіць ад гэтай гармоніі. І тады ўсяго яго ахваціла думка: «Гэта ж у мяне такі жах у душы, а людзі, што бачаць мяне, упэўнены, што я сабе спакойна іду па якой-небудзь справе, а значыцца, я і ёсць часціна гэтай гармоніі». Гэтая думка паступова пачала ўладаць усёю яго істотаю і вызвала за сабою кіслую насмешку над людзьмі, якія яго не прымячалі, а, як яму здавалася, прылічвалі яго да сваёй агульнасці. Можа, у гэтай усмешцы быў яшчэ элемент зайздрасці да ўсіх, што вось і ў неспакоі іх - спакой, і ідуць яны сабе і гоняць усе весела, і імкненні свае апраўдваюць сваёю мэтай, неабходнай ім і вялікай для іх, і што яны на месцы сваім. І гэтая насмешка, перамешаная са злосцю, заставіла яго мацней пайсці па халоднаму і звонкаму тратуару і распіхваць рукамі людзей.
Тады ўжо толькі на яго пачалі звяртаць увагу. Азіраліся на яго высокую постаць з непаразуменнем і таксама са злосцю, давалі яму дарогу.
Побач з ліхтарным слупам заўважыў ён раптам плячыстага тоўстага чалавека, які плыў сабе паволі на сваіх сытых нагах і як бы раздумваў нешта лёгка-вясёлае. Шырынёю свае постаці займаў ён увесь тратуар, і Парфір Кіяцкі нават рад быў, што ёсць прычына штурхануць яго.
- Э, э! Гражданін! Лягчэй! - абазваўся злосна той.
- Дарэмна вы так думаеце. У гэтым бачу я вашу памылку! - грозна крыкнуў яму Парфір Кіяцкі.
- Вы гэта аб чым? - ніжэй ужо і спакайней, нек трохі як бы спалохаўшыся неспадзяваных слоў Парфіра Кіяцкага, сказаў тоўсты чалавек.
Парфір Кіяцкі раптам стаў, схваціў за плячо свайго выпадковага суседа, павярнуў да сябе і, узяўшы яго за гузік шэрае цёплае жакеткі, таксама грозна растлумачыў яму:
- Уся ваша бяда ў тым, што вы лічыце мяне ўдзельнікам усяе вашае агульнасці. Я ж лічу, што калі я непатрэбен, то і непатрэбен.
- Вы гэта аб чым - зноў пытаю я вас. Я вас не разумею, і чаго вам трэба ад мяне?
Парфір Кіяцкі заўважыў перад сабою шырокі і чырвоны твар з круглымі, неглыбокімі і вясёлымі вачмі, жаўтавата-цёмную бародку і тоўстыя, мокрыя губы. І яму раптам уявілася, што гэты чалавек ідзе некуды па нейкую асалоду. Вострыя думкі раптам зноў зашавяліліся ў яго галаве, і першы раз стала тое, чаго ніколі не было ў часы смутку: закружылася нек трохі галава; на хвіліну найшло нейкае разважанне, а пасля думкі паразганялі ўсюды ўсякія пачуцці і пакінулі адно толькі жаданне. Гэтае жаданне абкружана было думкаю, што найлепш і патрэбней за ўсё не забягаць далей гэтага тратуара наперад і не аглядацца зусім назад, а бачыць пад нагамі кавалак тратуара ды перад сабою гэты дурны і вясёлы твар. Парфір Кіяцкі адступіў на адзін крок назад і, гумарыстычна пакланіўшыся тоўстаму чалавеку, весела сказаў:
- Дазвольце сказаць вам аб сабе: я - Парфір Кіяцкі!
- Ага, - сказаў чалавек і пачухаў у нерашучасці бародку.
- Так, так, я - Парфір Кіяцкі.
- Што вы мне гэтым хочаце сказаць?
- Тое хачу сказаць, што хачу сказаць і што сказаў ужо.
- Дзякую вам за ваша слова і бывайце здаровы.
Чалавек злёгку адапхнуў ад сябе Парфіра Кіяцкага і пайшоў далей, раскачваючыся трохі, мусіць, ад свае цяжкасці, у бакі. Парфір Кіяцкі пастаяў трохі на адным месцы і сказаў сам сабе:
- Чаго я пайду дадому? Гэта раз. Чаго я буду стаяць тут? Гэта два. І куды мне ісці? Гэта тры. Значыцца, тры пункты я маю.
- Што вы кажаце? - запытаў яго нейкі маленькі чалавечак, што ішоў міма з нейкімі белымі, зялёнымі і чырвонымі скруткамі пад пахаю.
Парфіру Кіяцкаму раптам стала весела ад думкі, якая зразу ахваціла яго. Яна была вось якою: «Гэта ж хаджу я сабе і гавару сам з сабою, а людзі думаюць: «От што гэта ён гаворыць?» І гэты аж прыпыніўся ды запытаў». І ён сказаў чалавечку:
- Па-першае, вы запыталі мяне затым, што вас або ўзяла вельмі ж цікавасць, або вы, можа, якім-небудзь чынам зарабіць на гэтым хочаце. Па-другое, калі ўжо на тое пайшло, дык гаварыў гэта я аб тым, што маю цэлых тры пункты. Першыя два пункты вырашаны як мае быць, а над трэцім трэба падумаць дасканала.
Перапалоханы чалавечак пабег скоранька далей і нават два разы на хаду азірнуўся на страціўшага розум. А Парфір Кіяцкі гумарыстычна падумаў: «То трэба хіба вырашаць трэці пункт - куды мне ісці?»
І далёка ўжо наперадзе ўбачыў тоўстага чалавека, цьмяна асвечанага вулічным ліхтаром. Ён ішоў усё таксама паволі, і нейкая ўпэўненасць была ў гэтай постаці. Парфір Кіяцкі раптам прыпомніў сваё ўяўленне, што гэта чалавек гэты пайшоў на нейкую сваю асалоду, і падумаў: «Пайду следам за ім, дарогі ж назад, можа, ніхто не загародзіць, а калі загародзіць, то яна, значыцца, будзе загароджана. Ну, што то?!»
Абмацаўшы ў кішэні грошы, ён забіяцкі маргнуў цёмным прасторам над дамамі і пайшоў услед за тоўстым чалавекам. І чым больш ішоў ён, тым большае паўставала ў ім жаданне зачэпваць праходзячых людзей, усім насмешліва падморгваць і тут жа здавальняць усе свае патрэбы, жаданні і імкненні, як бы ад нейкай свядомасці таго ўсім вядомага, што нічога не існуе, апрача таго, што ў гэтую хвіліну існуе...
VI
Сцены былі абклеены цьмяна-рыжаю папераю, і выраз гэтага іх шырокага твару быў такі, як бы гэта яны падмаргнулі некаму мізэрнаму і смешнаму ды так і застылі, не ведаючы, ці больш падморгваць з папярэднім сваім гумарам, ці заплакаць. Вельмі ж ужо мізэрная гэтая постаць. Ёсць у ёй і бляск нават, нават і слепіць ён адразу вочы, але нешта глыбока ў ім, нават усё, што там, - малое і пустое. І хоць каб была пустата гэтая глыбокая, каб можна было глянуць у ёй далёка ўніз ці ўгару, а то і гэтага няма.
Нешта такое было ў тым чалавеку, што стаяў пасярод піўной тады, калі Парфір Кіяцкі адчыніў дзверы. Гэта была першая постаць, што кінулася яму ў вочы. Там далей за столікамі і сталамі, найбольш каля сцен, былі больш людзі, але нек зліваліся яны як бы ў агульны адзін нейкі фон. Хадзіў нехта каля сталоў, а ўсе гаварылі і варушыліся ў накураным дыме. А той усё стаяў, стаяў такім, якім здаўся Парфіру Кіяцкаму. Было на ім чорнае паліто, кароткае, моднае. Белы, напудраны твар меў на сабе адбітак нейкай вясёлай расчараванасці. Доўгі нос і вузкія вочы нейк як бы мяшалі агульнай асабовай гармоніі ўсяе гэтае постаці, здавалася, што лепш магло б адбіцца тое, што ў сярэдзіне душы гэтага чалавека, на гладкім твары, толькі абцягненым напудранай скурай.
Гэта ўсё трохі пасля ўявілася Парфіру Кіяцкаму. Зразу ж было нешта іншае. Як падыходзіў ён да дзвярэй піўной, дык нейкая неглыбокая гуллівасць нават была ў ім, як бы ад адчування, што тут усё вырашыцца. А як адчыніў дзверы і ўбачыў перш за ўсё гэты твар і постаць, адчуў раптам навалу таго самага смутку, што вялікаю безнадзейнасцю мучыў яго з самага вечара, - што вось дарэмна гэта я ішоў сюды, нічога тут я не знайду, апрача халоднай, напудранай абыякавасці да мяне. І тады ўжо, з нейкай неміласэрнай помстай да самога сябе, пачаў Парфір Кіяцкі разглядаць гэтага чалавека. Гэта як бы даўся ён нечакана ў якую перашкоду, - тут ашукалі цябе, то ідзі шукай далей, але раней знайдзі надзею на адшуканне...
- Ш-ш-ш... - зашыпеў чалавек і растапырыў рукі.
Каля самай сцяны за столікам адбыўся нечаканы рух разнастайных постацей, і з адчыненых дзвярэй суседніх каморак вылазіць пачалі і сумныя, і радасныя твары. Чалавек махнуў рукамі, і за тым столікам, дзе кагадзе заварушыліся разнастайныя постаці, стройна і дзіка гранулі зыкі. Былі яны непадобныя на звычайныя, на прывычныя і вельмі з самага пачатку нек ні то прыглушылі Парфіра Кіяцкага, ні то прымусілі яго падумаць аб мізэрнай, але сытай пакорнасці і агіднай дурнаце моцнага. Пасля ж агарнула яго нейкая цікавасць, несвядомая і цяжкая. І ўжо ў яго скончылі моцную работу пачуцці, і думкі пачалі высвятляць тое, што рабілася вакол.
Чалавек усё стаяў і памахваў рукамі, а тыя за сталом выконвалі польку ці марш. Было іх чатыры чалавекі. Агульнае ў іх было толькі ў вачах - каламутных і нежывых ад выпітай гарэлкі. Твары ж і постаці былі самыя разнастайныя, нават процілеглыя адзін аднаму. Але іх звязвала ў адно агульнае ў іх жаданне губамі, зубамі і кулакамі замяніць музычныя прылады.
Той, што сядзеў пры самай сцяне, меў твар круглы, як яйцо, і маўклівы, як магіла. І ён стараўся сабой замяніць флейту: скрозь патрэсканыя ад бяссонніцы і перапою губы ён выпускаў пісклівыя зыкі нейкай полькі:
Піль-лім-пі-пі, піль-лім-пі-пі,
Піль-лім-пі-пі, піль-лім-пі-п-пі!..
Бокам да яго сядзела труба. У яе быў твар надзвычайна шырокі і вусаты. Вусы былі падкручаны да самага гарбатага носа, мусіць, каб не мяшалі вылятаць густым зыкам:
Г-ха-а-х-ха!
Гу-ха-а-х-ха!
У больш моцных мясцах ён надуваў твар і біў кулакамі сябе па ім з абодвух бакоў разам, і з недасягаемай сваёй вышыні вялікасна азіраў маленькіх перад ім людзей, якія былі толькі слухачамі.
Быў яшчэ нейкі інструмант. Ён праразлівым голасам ойкаў і, здавалася, гэтым мучыцца, аднак твар яго быў повен добранькай вясёласці, важнай і яму, і тым, хто яго слухае.
У барабаншчыка быў твар і худы і востры. Ён грукаў кулакамі па стале і роў у такт нечалавечым голасам ды ўсё з вялікай зайздрасцю паглядаў на недапітыя бутэлькі.
І тая незвычайная і асабовая цікавасць, што з'явілася была ў Парфіра Кіяцкага зразу да ўсяго гэтага, пачала мяшацца з думкамі. Пачаў яшчэ рабіцца непарадак у настроях, а пасля пакрываць усё пачала абыякавасць. У ёй пачалі тапіцца карэнні смутку. Але яна не затапіла яго, а зацягнула нейк зверху рухавай і чулай карой. Тады ўжо свядомасць з думкамі пачалі дапамагаць, і Парфір Кіяцкі махнуў абедзвюма рукамі зразу, сказаўшы:
- Чорт яго бяры.
Пасля падышоў да буфета і выпіў гарэлкі. Закусіўшы, сам не памятаючы чым, ён прыпёрся плячыма да сцяны і некалькі хвілін слухаў арыгінальны аркестр, глядзеў, як не менш арыгінальны капельмайстар махаў рукамі, як вакол радаваліся гэтаму ўсяму вясёлыя і сумныя твары, як захадзіўся рогатам з гэтага таўсты чалавек у белым фартуху, палажыўшы жывот на стол каля буфета. Пасля музычны нумар быў скончаны, і капельмайстар заказаў для музыкантаў некалькі новых бутэлек. Піўная загула іначай, спакайней, і нейк усё шырэйшым пачало тут здавацца ці шырэй ахапляць усё.
Ад выпітай гарэлкі ў Парфіра Кіяцкага закружылася трохі галава і раптам з'явілася нейкае безнадзейнае жаданне больш піць, каб, можа, хоць гэтым увайсці ў людзей, хоць у тых, што былі тут. А тут якраз падышоў тоўсты чалавек, што нядаўна быў бачаным на вуліцы. Ён быў ужо падпіўшы і ад гэтага вясёлы. З-пад расшпіленага каўняра чырванела тоўстая шыя, а вочы стала і разам з тым гумарыстычна ўхмыляліся.
- То, значыцца, г-гр-р-ражданін мой тут, значыцца, аг-га! - сказаў ён, ткнуўшы Парфіра Кіяцкага пальцам у жывот. - Г-гэта той самы, што на вуліцы мне тлумачыў аб сабе, - звярнуўся ён да нейкіх змрочных асоб, якія сядзелі над півам і пустымі чаркамі і з нуднай вясёласцю азіралі Парфіра Кіяцкага.
- Эй, тлумач! Таварыш тлумач, - гукнуў адзін з іх да Парфіра Кіяцкага, - хадзі растлумач нам што-небудзь баявое, значыцца.
Сказаўшы гэта, ён ікнуў, а Парфір Кіяцкі паглядзеў на расцягнены ўхмылкай рот тоўстага чалавека і падумаў: «Чаго мне злаваць? Дзе віна мая ці яго? Мяне сюды тое прыгнала, чаго я не перамагу. А ён што?..»
- А ты што? - запытаў ён раптам таго чалавека.
- Хадзі сюды, - рашуча адказаў той.
Парфір Кіяцкі падышоў да стала.
- На, пі, - падаў яму той чарку.
Парфір Кіяцкі выпіў, раптам сеў на скрыпячае крэсла і пачаў есці.
- Пі больш, - загаварыў скоранька, трохі заікаючыся, чалавек, - пі, сягоння я гул-ляю. Пасколькі ў мяне сягоння, значыцца, такая спр-рава, то, як той казаў, душы мае свята.
Ён падняў палец угору і сціх, нават як бы задрамаў трохі так.
- Гавары, - з зацікаўленасцю сказаў Парфір Кіяцкі.
- Значыцца, пасколькі ў мяне сын з'явіўся, можна сказаць, з прапажы вялікае. Прыехаў быў на два дні, бацьку ўспомніўшы. «На табе, кажа, грашанят трохі. Жыві сабе ціха, дажывай дні, а мае дарогі іншыя. Грошы, кажа, слаў і слаць буду». Сягоння раніцаю паехаў, а мне гэтыя грошы рупяць. Я куплю курыцу ды прадам ды дзве капейкі на фунт хлеба зараблю сабе, а ты аддай мне сына майго. Я яго гадаваў і хачу, каб душа яго была пры мне, а мая пры ім. А ён толькі грошы дае мне. От грошы, браткі, грошы, і г-гуляй!
Ён гумарыстычна звесіў п'яную галаву, дастаў з кішэні тры рублі і кінуў на стол. Яго сусед падхваціў іх і пайшоў заказваць выпіўку.
- Гавары, братка, яшчэ, - сам не ведаючы чаму, прасіў Парфір Кіяцкі.
А яго па плячу ляпаў тоўсты, бачаны на вуліцы, і сярдзіта шыпеў:
- Ды сціхні ты, халера, ты мяшаеш мне распарадзіцца.
- Не чапай яго, - заікаўся чалавек, якому сын толькі грошы дае. - Не чапай яго, ён мяне братам назваў.
- Пацалуй яму ў рыла або плюнь, - гарачыўся тоўсты, - гэта будзе аднальковая прыхільнасць твая да яго.
Парфір Кіяцкі ўжо толькі піў ды закусваў, не цікавячыся, што за людзі вакол яго, чаго яны сюды сабраліся, што іх мучыць і што радуе. Скрозь нейкі туман бачыў ён, як уваходзілі новыя людзі, як за адным сталом нешта ўсе разам расказвалі, як за другім спрабавалі наладзіць нейкае вяселле. Бачыў ён, як тоўсты валок з другога пакоіка высокага чалавека з чырвананосым разадраным тварам, у шэрых, да немагчымасці парваных галіфэ і з гармоняю на рамні цераз плячо. Той не ўпінаўся і сам вельмі ахвотна ішоў, а гэты з нейкаю роспаччу цягнуў яго за рукаў. Ніхто ўжо нічога гэтага не прымячаў, і ўсякі займаўся ці гаворкамі, ці думкамі, ці проста нічым. Было густа накурана, было вельмі шумна, нек задумёна бяздумнасцю.
Тоўсты прывалок гарманіста да стала.
- Для храбрасці выпі! - падаў ён каманду.
Гарманіст выпіў дзве чаркі зараз, панюхаў хлеб і застыў на месцы.
- В-валі! - скамандаваў тоўсты, садзячыся пасярод пакоя на крэсла.
Гарманіст кінуў два моцныя праразлівыя акорды і глянуў на ўсіх з запытаннем у вачах.
- Братка, разварушы мне душу, - папрасіў раптам нейкі голас.
Гарманіст зайграў нешта смутна-журботнае.
- Не так. Не гэта трэба, - моцна перабіў яго той самы голас. - Ты не лі мне слёз у душу, а зрабі, каб яна сама ліла іх.
- Ага! - з упэўненасцю сказаў гарманіст і грануў нечакана для ўсіх нейкі цыркавы галоп.
Чалавек паслухаў трохі, пасля пахіліў галаву на стол і стаў нешта глыбока думаць ці то, можа, без дум адчуваць. Нехта пачаў у такт стукаць рукамі па стале...
Парфір Кіяцкі раптам усхваціўся і, ківаючыся ад выпітай гарэлкі, стаў пасярод пакоя. Чаго яму хацелася тады - не мог ён ясна вызначыць думкамі. Толькі адчуваў ён, што як бы гэта дайшоў ён да самага апошняга пункта нейкай цёмнай і бруднай дарогі. І што ў гэтым пункце нейк усё давіць яго. І яшчэ стала яму здавацца, што, каб пазбавіцца ад гэтага, не трэба выбіраць сярэдзіну - або ўсё, або нічога. І лепш усяго - гэта або бяскрайная шырыня, або цясней цеснаты. І тады яму зусім стала ясна, што гэта ўсё ў яго ад таго, што непатрэбны ён людзям на зямлі чалавек. А зямля - чалавечая, дык і месца на ёй няма.
- Цесна мне, - сказаў ён змоўкнуўшаму гарманісту.
- Я табе заграю так, што табе зробіцца прасторна.
Парфір Кіяцкі адчуў, што ад гэтага яму будзе яшчэ цясней, і ён, як бы жадаючы што разарваць, выцягнуў з кішэні ўсе грошы і кінуў на стол.
- Рабі, каб было прасторна! - крыкнуў ён.
Грошы схвацілі і мацней загулі.
- Няможна так крычаць, - упэўніваў усіх чалавек у белым запэцканым фартуху, - тут вам не карчма.
- Я знаю, што няможна, але папрабую зрабіць, каб было можна. Што з гэтага выйдзе!
- Я пазаву міліцыю! - крычаў чалавек.
- У гэтым і ўвесь сэнс! - крычаў Парфір Кіяцкі.
А тут ужо з'явіліся аднекуль жанчыны. Адна прайшла міма яго, і ён адчуў, як у яе нядобра пахне з рота. Гарманіст рэзаў ужо нешта востра-гуллівае і тупое настроямі, якія яно навявала. Жанчына ўжо ішла, узяўшыся ў бокі, стукала моцна нагамі, старалася рухам сваім узбудзіць мужчын. І ў такт музыкі і стуку ног выкрыквала п'яныя словы:
Так Манька, так Манька,
Так і я рабіла -
Свайго мужа шанавала,
А чужых любіла!..
- А ці быў у цябе муж? - чуўся голас.
- У яе што ноч, то і муж, - адказаў нехта вясёлым крыкам.
Парфір Кіяцкі тупнуў нагою і пайшоў услед за жанчынай. Яго прыпыніў чалавек, што махаў рукамі перад людзьмі, жадаўшы сваёй воляй ці без яе замяніць капэлу музыкі.
- Чалавек вы шырокі, - гаварыў ён Парфіру Кіяцкаму ў самае вуха, - шырокіх людзей я люблю. Апрача вашай шырыні, бачу ў вас чалавека далікатнага, надзеўшага на сябе дэкарацыю і прыйшоўшага сюды развярнуць душу. Вы не той, кім сябе тут паказваеце. Дазвольце сказаць аб сабе - Бутлевіч, служу. Ад смутку, пасля смерці адной жанчыны, хаджу сюды. А той, - ён паказаў на тоўстага чалавека з бародкаю, - ходзіць сюды, бо не ведае, куды дзець сілу сваю!..
Ён нешта хацеў яшчэ сказаць п'яным голасам, але два чалавекі, брудна адзетыя, што падавалі дагэтуль на сталы, пачалі наводзіць парадак. Лічачы вінаватым больш за ўсіх гарманіста, яны на яго першага накінуліся з крыкам:
- Пайшоў вон! З цябе гэта ўвесь свет гарыць... Ты тут не павінен быць. Чуеш?!
- Калі ласка, - адказаў упэўнена гарманіст.
- Я табе зараз пакажу такую ласку, што табе храпа пачне лашчыцца!
- Выкідай яго вон!
Адзін схваціў гармонь і выкінуў некуды за дзверы. Яго самога пхнулі да дзвярэй, а ён улажыў рукі ў кішэні і з смешнай грознасцю сказаў:
- Мяне чапай, а гармоні не маеш права. Гармоня людзей цешыць, а ты чым іх пацешыш?
- Бач ты, людская ўцеха знайшлася, - пачалі рагатаць.
- Я ведаю, хто я, - крычаў гарманіст, - але куды ты мяне гоніш? Дай ты абарванцу месца!..
- Месца табе дзе хочаш. Хоць па ўсім свеце, толькі не тут!
- Я ведаю і без цябе, што мне месца не тут. Ды не магу прыстаць я ўжо там. З дзяцінства зламалі мяне. Што я вінават!.. А-аа!
Ён завыў і пайшоў у цёмныя дзверы, куды выкінулі яго гармонь.
А Парфір Кіяцкі абхваціў ужо жанчыну рукамі і, нічога не памятаючы, тупаў так нагамі. Ківаўся ён у бакі, і здавалася яму, што сцены некуды падаюць і не могуць ніяк даляцець да дна. Мала ўяўляў ён што і тады, калі адарвалі яго ад жанчыны і вывелі праз цёмныя сені на двор. І толькі на двары, седзячы на вільготных і халодных дравах, пачаў ён збіраць патроху сваю свядомасць. Адчуў ён востра-вясёлы холад асенняга вечара, вялікую задумёнасць нерухомых дрэў за нізкай каменнай сцяною і нейкае чулае пачуццё зямлі і ўсяго, што на ёй існуе... Ён нават доўга і не сядзеў на гэтых халодных дравах. Раптам уявілася яму, што трэба гэта некуды ісці. І перад тым як падняцца з свайго месца, адчуў ён, які ён нямоцны. Тады захацелася яму сціснуцца ў адзін жмут, каб быць зусім непрыметным. Тут прыпомніў ён, што мае дом, дзе ў чатырох сценах можа перабыць астатак ночы. Праз нейкія вузкія і цёмныя вароты выйшаў ён на вуліцу і пайшоў паволі, без дум, з цяжасцю незадаволенасці і смутку. Зноў адчуваў ён, як бы гэта ўсё згусцілася вакол яго і давіла яго. Ужо не мог бы ён вызначыць ясна думкамі, што гэта з ім, ды так і ішоў сам, не думаючы, куды і чаго...
Пачала раптам з'яўляцца ў яго злосць на самога сябе, што дарэмна ён патраціў вечар у піўной, нічога там для сябе не знайшоўшы, хоць і не было ў яго яснасці - што б рабіў ён іншае ў гэты вечар.
Хутка выйшаў ён на шырокую трактавую вуліцу, высаджаную высокімі дрэвамі, голымі ад восені. Будынкі былі тут нізкія, і далёка відаць было яснае неба белай асенняй ночы. Дрэвы былі высокія, неба было бяздонным, вуліца была пустою, і ўжо адчувалася за ёю поле - зямля, для яго дзікая, таемная. Нейк глыбінёю істоты адчуў ён гэтую шырыню, і прыпомнілася яму на момант дзяцінства сярод нейкай падобнай шырыні ў нейкім пасёлку. У гэтай шырыні была радасць, далёкая для яго. Была ў гэтым нават крыўда, што шырыня гэта для радасці людзей, а ён па-за людзьмі, не з імі, далёка ад іх і чужы ім. Яму стала страшна ўсяго вялікага і моцнага. І разам з гэтым да немагчымасці моцна захацелася самому стаць вялікім і моцным. Можа, гэта істота так баранілася ад страху перад усім. І ўжо ўсё пакрыла новая хваля смутку ад таго, што свет вялікі, а ён малы, і немагчыма яго перамагчы. Ён стаў пад голымі галінамі высокага дрэва і нейк несвядома пачаў слухаць звонкую цішыню. Ніхто не ішоў па вуліцы, ніхто не гаварыў, і можна было ўявіць, што гэта - або ўсё нічога не мае ніякіх слядоў на сабе пакіненай жывымі істотамі радасці ці смутку, ці мае ўсё ў сабе, ды прыцішылася востра, і слухае ўсё, і сочыць за ўсім. Вострае было гэтае ўяўленне, і параджала яно жудаснасць. І патроху, нейк паступова пачаў ён як бы забывацца. Тут яшчэ было і тое, што ад выпітай гарэлкі цяжкаю стала галава і думкі асядалі востра на ўсё і ў адзін момант маглі пераносіцца на зусім процілеглыя між сабою пункты. Так ён стаяў адзін сярод усяго, як сярод пустэчы. І з нейкай санлівасці ён выціснуў цяжкую думку, што нічога, мусіць, не здолее звязаць яго з усім і напоўніць радасцю аб усім.
І тут ён раптам пачуў людзей. Яны на момант уявіліся яму як нешта далёкае і моцнае. Чутно было, як недзе зайграла вялікая капэла. Сярод цішы і ночы гэта была надзвычайнасць, гэта была вялікасць, гэта быў нейкі сэнс усяго. У гэтым была сіла, што дзейнічае, каб гэтым пачалося ўсё і кончылася ўсё. І гэта вызвала ў ім малюнак таго, як у маладыя гады ехаў ён на караблі па моры. Зямлі не відаць было. Была толькі вада ды неба. Была роўнасць ва ўсім, адзінакаляровасць і неабдымны размах. Уяўлялася, што гэта свет - неабдымнасць і сіла. Мора тады было ціхае, і некалькі гадзін стаяў карабель. І на верхняй палубе гралі гэтае самае. Той вялікасцю, нявыказанасцю, што была ў музыцы, поўны былі людзі: матросы выконвалі танец - і яны, і зыкі ў сваёй гармоніі і размаху былі хараство.
І слухаў ён. І тое, што чуў ён, зрабіла з ім няведанае за гэты час: у адзін атам часу адчуў ён вялікі ўздым істоты і нястрыманае імкненне да дзейнасці. І ўжо тады ў яго паспела раптам веда, што рабіць яму трэба. З'явілася тое, што, можа, можна назваць - несвядомая свядомасць: чым хутчэй і цясней увайсці ў людзей, якія трымаюць у сабе хараство і вялікасць.
З вялікай упэўненасцю кінуўся ён хутка ісці дадому, ведаючы, што будзе рабіць, за што возьмецца і што надалей. Панёс ён у сабе вялікую радасць аб сабе, аб свеце і аб людзях, і здавалася яму, што вельмі далёка дадому, - так хутчэй хацеў ён туды дабегчы.
VII
Глінішчы плачуць маўклівасцю; гліна з іх ляжыць пры дарозе. І смяецца, і маўчыць, і плача, і пакутуе, і цешыцца зямля.
Зямля, зямля!
І звоны гучаць, і гром шырыцца, і цішыня ляжыць.
Ціха сабе па дарозе ехаў Макей Пілат. З смешнай сталасцю паглядаў вакол, тузаў лейцы і нават часам спяваў сабе нешта пад нос; нешта доўгае і люба-нуднае, у якім можа ўмасціцца і плач, і смех, і існасці светабудовы, прайшоўшай праз Пілатаву душу...
Вільготнымі грудамі жаўцела пры дарозе гліна; і гэта яна навеяла Пілату надзвычайны настрой. Трывога тая, што мучыла ноччу і што прайшла была раніцаю, зноў пачала да яго варочацца, як толькі праехаў ён адзін па дарозе. А гліна давала дарозе нейкі вясёлы выгляд, у душы ж з'яўлялася тая трывога, і вясёласць поля і дарогі здавалася нечым патрэбным і любым, але далёкім. І хацелася яму чым хутчэй уладзіць усё тое, што застаўляла яго быць сведкаю на судзе. І патроху пачала ў яго выразна акрэслівацца думка і пасля - неабходнасць самому здзейсніць яе, каб скончыць усю справу... Так ён, ужо з практычнымі разважаннямі, пад'ехаў да горада, праехаў некалькі канцавых вуліц і прыпыніўся каля дома Парфіра Кіяцкага... Знайшоў яго ён у маленькім пакоіку, куды нейк нерашуча ўвайшоў, бо баяўся таго, што з ботаў яго нацячэ гразі на падлогу.
Парфір Кіяцкі сядзеў за сталом, нешта пісаў, і твар яго быў вясёлы. Нешта ён як бы гаварыў сам з сабою, нешта як бы прыпамінаў і, так паразважаўшы, зноў пачынаў пісаць.
Макей Пілат пастаяў каля дзвярэй, папрабаваў кашляць, але той не звярнуў на яго ўвагі. Пасля, як кончыў пісаць, запытаў:
- Чаго?
- Да хворага, - адказаў Макей Пілат.
Парфір Кіяцкі з вясёлай урачыстасцю глянуў на Макея Пілата. У вачах яго свяцілася нейкае разуменне спазнанай праўды.
- Да хворага, значыцца?!
- Да хворага.
- Умірае?
- Але.
- І ўміраючы хоча здавальнення, спакой!
- Хто гэта?
- А той, хто ўмірае.
- Не ведаю.
- А не ведаеш ты, што слаўна жыць на свеце.
- Хто гэта не ведае!
- А каб табе, скажам, уміраць прыйшлося, то як?
- Яно, пэўна, чалавек сягоння жыў, а заўтра можа памерці... А хто не бароніцца ад смерці?!
Парфір Кіяцкі весела азірнуў Макея Пілата, пасля ўзяў са стала напісанае і моцна сказаў:
- Я не паеду, бо нічога гэтага хвораму непатрэбна. Нічога я не памагу і ніякага супакаення таму чалавеку не дам. Сягоння ноччу я прызнаў, што ўсё гэта выдумана, і сам усяго гэтага выракаюся. Цяпер я ўвайшоў у людзей...
Макей Пілат, з непаразуменнем ад нечаканасці, паглядзеў на Парфіра Кіяцкага і, бачачы яго вясёлы твар, сам весела сказаў:
- Ну, то я пайду зраблю, што мне самому трэба, а ім так і скажу. Мне што! Прыйшла Мітрафанава, суседава, значыцца, жонка і просіць, каб я паехаў. То чаму не ехаць?! Я і прыехаў... Мне што!..
І ён яшчэ не скончыў гаварыць, а Парфір Кіяцкі пачаў мяняцца з твару. Абыякавасць Макея Пілата да ўсяго гэтага прабудзіла ў ім новыя адчуванні і думкі. Было тут многа расчаравання, што вось такое вялікае, што было столькі перапакутавана, перадумана, што здабыта так цяжка, - спаткана так спакойна, як бы так і павінна быць. Што ўсё ж не запаўняе яно свету, і для гэтага чалавека, што стаіць каля дзвярэй, яно можа быць нецікавым. Пойдзе ён вырашаць свае справы, а там скажа: «Папа не прывёз, бо выракся ён веры». «То, значыцца, тое, чым я дагэтуль жыў, ніколі не чапала яго душы, цяпер жа я не ўвайшоў у тое, чым жыве ён. Значыцца, я далёка ад людзей...»
Раптам акрэслілася гэта ў яго думках, і твар яго стаў хмурным.
І тут у адзін момант прыпомнілася яму тая шырыня зямлі, якую адчуў ён быў ноччу, стаяў на пустой вуліцы адзін і чуў музыку. Непакой нейкі ахваціў яго. Ён прайшоў па пакоі і са смуткам адчуў, як пацягнула яго некуды ісці па зямлі. Ісці па ёй далёка, ісці без канца, шукаць нечага патрэбнага і невядомага, што б дало супакой. І ён раптам, нечакана ні для сябе, ні для Макея Пілата, сказаў:
- Калі вы едзеце?
- Па паўдні.
- Падвязеце мяне.
- Чаму не!
І пачалі ўжо з'яўляцца ў яго нейкія надзеі. Макей жа Пілат выйшаў на двор, мацней прывязаў каня, падкінуў яму сена і пайшоў у горад.
VIII
Напярэдадні таго малады доктар Ман-Гэн першы раз у жыцці рабіў сталую і вялікую аперацыю старому чалавеку, хвораму на горла. Аперацыя прайшла добра і, нягледзячы на ўзрост хворага, абяцала поўнае знішчэнне хваробы. І ад гэтага ўвесь час у доктара быў вясёлы і гуллівы настрой. Была тут і гордасць сабою, і вера ў сябе, і свядомасць, што пазбавіў ён чалавека ад пакуты... І ўсё гэтае параджала жаданні дзейнічаць, быць бачаным усімі і патрэбным усім. Было відно, што гэта так і ёсць, і повен сілы і ўзбуджэнняў устаў рана доктар Ман-Гэн. Той дзень быў яго выхадным, і раніцаю ён прайшоў некалькі прыгарадных вуліц. Пасядзеў некалькі хвілін на лаўцы ў скверы, паслухаў, як маўчала жоўтае лісце на дрэвах, і паволі пайшоў у свой бок па пустых яшчэ вуліцах, бо было яму прыемна ісці.
Ён з ахвотаю пагаварыў з Мітрафанам аб тым, што хворы Павал ноччу быў у гарачцы, і рашыў паехаць туды, хоць ніколі нікуды не ездзіў. Выехалі яны адразу, і абаім было весела глядзець на дарогу з пяском і лужамі. Яму хацелася гаварыць з Мітрафанам.
- Як жыта ўзышло? - запытаў ён Мітрафана, хоць не жыў ён ніколі ў вёсцы і нічога ў гэтым не ведаў.
Мітрафан памаўчаў і сказаў:
- От так жыве, жыве чалавек, многім пры жыцці вялічным бывае, ці, здаецца, на яго і злуюць, з ім і мірацца, але ўвагі мала звяртаюць. А калі прыйдзецца яму, небараку, уміраць, дык тады адчуюць усе, што гэта ж жыў ён, можа, чым мучыўся, а ніхто яму не сказаў таго, чаго яму трэба...
- А што чалавеку трэба?
Мітрафан пачаў маўчаць і, ахвачаны думкамі, глядзець на дарогу...
Доктар яшчэ спробаваў загаварыць з Мітрафанам, але той найбольш усё думаў і неахвотна адказваў. Тады доктар, ужо нейк нават трохі як бы пашкадаваўшы, што паехаў, пачаў высвістваць нейкі вясёлы, цыркавы матыў. Паехалі мацней.
І прыехалі рана.
Павал каламутным поглядам сачыў, як дзве мухі нехаця поўзалі па шыбе, і нейк спачатку сумна і страшна было яму ад думак, што гэта апошнія дні, а можа, і часіны, дажываюць гэтыя мухі. Пасля гэта прайшло ад наплыву адчування сілы, якая ўжо пачала з'яўляцца. Люба было адчуваць пах вапны, якою нядаўна пабялілі печ, слаўна было глядзець на зялёна-жоўты мох, якім былі заткнуты шчыліны ў сценах.
Усхваляваўся ён ад таго, што прыйшоў да яго доктар, бо нейк на момант зноў прайшло ў пачуццях кагадзе быўшае. Пасля весела яму стала, як Ман-Гэн, агледзеўшы яго, пачаў адзявацца...
Як выходзілі з хаты, Мітрафан ведаў, што дзядзька ачуньвае і што зусім не варта было вязці доктара, але тое, што прывёз ён доктара, задаволіла яго, прынясло яму спакой. Тое новае пачуццё, якое прабудзілася ў яго тады, калі чуў ён у горадзе пахавальную музыку, цяпер не мучыла яго. І ўжо, едучы назад з Ман-Гэнам, многа гаварыў яму аб усім.
Было хмурна, і зямля падсыхала ад марознага ветру. І апрача ветру і хмар нічога не было над полем. Ехалі моцна. І на паўдарозе спаткалі Макея Пілата з Парфірам Кіяцкім.
- Ці не ў горад вы? - крыкнуў Кіяцкі.
- У горад, - адказаў Ман-Гэн.
- То пачакайце на хвіліну.
Дзве фурманкі прыпыніліся, і Парфір Кіяцкі дастаў з кішэні кавалак паперы і канверт і, палажыўшы паперу на калена, пакрытае палою драпавага паліто, напісаў: «Дадому я не вярнуся, буду хадзіць па зямлі, сярод яе і людзей. А жыві сабе, як табе лепш, як хочаш. Парфір».
Пасля ўлажыў гэты ліст у канверт, напісаў адрас жонкі і папрасіў Ман-Гэна ўкінуць ліст у горадзе ў паштовую скрынку.
IX
Парфір Кіяцкі палуднаваў у Макея Пілата. А пасля вызначыў сабе пункт - за сорак вёрст сяло, дзе жыў яго швагер, каб адтуль намеціць новыя пункты. Макей Пілат даў яму ядлаўцовую палку і правёў за вароты, сам не ведаючы і не стараючыся лішне даведацца, чаго туды пойдзе гэты чалавек.
Зачыніўшы вароты, Макей Пілат прайшоў два разы па двары, стараючыся прыпомніць, што гэта яму так рупіць. Неўзабаве яно ўзбегла яму на думку, гэта ж суд той Андрэя з Змітром. І зноў трывожна стала яму. І ён стаў пасярод двара і стаў думаць:
«Яно-то і праехаць няважна ў горад, і пастаяць перад судом, і расказаць зноў, як ён там яго біў, можна, але ўсё, разам узятае, не то што клопат непрыемны, а так, нейкая як бы пагроза. То гэта раз. Другое ж - Змітрок, скажам, вінават, што біў Андрэя. Чалавека няможна біць, сумленне не дазваляе наогул біць. А тым часам, зноў жа, можа, Андрэй што і прыкрае зрабіў Змітру. Прыкрасць жа гэтая, можа, у падзяку за якую-небудзь ранейшую Змітраву прыкрасць. А там зноў ад Андрэя да Змітра, а ад Змітра зноў да Андрэя. А там яшчэ... А чорт яго ведае, хто тут вінават, хто не. Пачаўшы дакопвацца праўды, можа, выйдзе, што і я тут якім-небудзь парадкам трохі ўмешаны... То пачаўшы гаварыць на судзе, набудзеш сабе ворага - або Змітра, або Андрэя...»
І раптам зноў трывога яго павялічылася. Тады ён пайшоў у хату, дастаў са століка восем рублёў і, падумаўшы, чатыры палажыў назад, а чатыры схаваў у кішэню. І выйшаў на двор, дзе некалькі хвілін глядзеў, як спацыруюць куры па чорным лісці, што асыпалася з грушы. Пасля паволі пайшоў да Змітра. Застаў ён яго ў сенцах - ён сядзеў на калодзе і раскручваў нейкую вяроўку.
- От што, брат ты мой, - сказаў Макей Пілат, - на табе чатыры рублі, заплаці імі штраф Андрэю за тое, што біў ты яго, ды не цягайся ты па судах, няхай на вас агні з вашымі судамі. Спакайней будзе, няхай яна згарыць, гэтакая работа. Не цягайце вы мяне па гэтых судах, няхай з вас жылы павыцягвае...
Ён палажыў чатыры рублі на лаву і са злосцю і крыўдаю на Змітра пайшоў з сяней. Змітрок памкнуўся спачатку аддаць яму назад гэтыя грошы, але таго ўжо не было, і ён палажыў грошы сабе ў кішэню.
А Макей Пілат сказаў дома дачцэ Ганне:
- Сягоння здох малы кабан.
- Няўжо?! - перапалохалася Ганна.
- Значыцца, так, - растлумачыў Макей Пілат, - што меў я, думаю сабе, валачыцца па іхніх судах, то няхай лепш маё пяройдзе. Думаў купіць за гэтыя грошы кабана, а выйшла - няхай Змітру яны праз бок вылезуць...
І ён расказаў усю справу.
Ганна сперш крычала на яго, пасля зарагатала з яго, а ён, апусціўшы галаву, выйшаў з хаты. Было яму і крыўдна, і нядобра нейк, і брыдка. Была злосць на Змітра і Андрэя. Сам не свой прахадзіў ён да самага змроку па двары; з нейкаю нязграбнасцю ў руху сваім напаіў каня, назграбаў у саду лісця і, не заходзячы ў хату, пайшоў у Мітрафанаву хату і там глядзеў, як Павал ужо сядзеў на пасцелі і з замілаваннем слухаў усё, што гаварылі.
Макей Пілат расказаў там, як поп, выракшыся веры, пад'ехаў з ім аж у самую вёску, нават палуднаваў у яго, і пасля пайшоў некуды. Расказаў яшчэ аб тым, што як зграбаў ён лісце, дык вельмі ж прыстала яно да травы і трудна яго граблямі ўздзіраць.
Пасля гаворкі ішоў ён дадому позна, ужо ён супакоіўся пасля ўсяго, ужо нават адзнакі нейкай вясёласці сталі з'яўляцца ў яго. Былі яшчэ адзнакі нейкай гордасці таго, што як бы перамог ён суд, нейкія ўстановы, нейкія ўстанаўленні. Ці то гэта абышоў іх, нейк паказаў сябе перад імі...
X
Свяціла сонца, і было холадна. Зямля была мёрзлаю і шэраю, і халодны жвір, рассыпаны на вуліцы, навяваў уяўленні аб вясёласці зямлі і яе глыбакадумнай маўклівасці. Высахшы мох, не страціўшы свайго зялёнага колеру, вабіў да нейкага разглядання ўсяго, да думак аб усім.
Павал паволі абтыкаў гэтым мохам вокны знадворку і сцены. І думалася яму аб тым, як нядаўна ён хварэў. Было яму холадна ў старой ватовай салдацкай жакетцы, і стараўся ён кончыць усё ды ісці грэцца ў хату. Глыбока яго агарнулі думкі, і загэтым нейк здрыгануўся ён ад нечаканасці, пачуўшы за сабою грубы, ахрыпшы голас. Высокі чалавек пытаў у яго дарогі ў горад. Павал растлумачыў яму і пасля пастаяў і паглядзеў, як высокая постаць чалавека рушыла ў палявую дарогу... Цераз некалькі хвілін Макей Пілат падышоў да Паўла расказаць, што бачыў ён усё гэтае праз акно і адразу пазнаў таго самага папа, якога не вельмі даўно падвозіў з горада.
Узнімаўся вецер. Лажыўся ён на зямлю і расказваў ёй аб вялікай адзіноце... Канчалася восень.
Шырокая дарога нават трохі і пыліла пад ветрам нейкай сухой мерзлатою. Бегла пад ветрам расцярушаная салома. Па дарозе ішоў чалавек.
Высокая постаць яго роўна гойдалася ў такт крокам, у руках была палка. Ішоў ён паволі, як бы ў свядомасці, што няма куды спяшаць. Прайшоўшы так некалькі вёрст, спакойна і ціха, ён раптам часта паднімаў голаў угору, страшным бляскам вачэй акідаў хмары, ускудлычаныя ветрам, і далёкае сіняе і халоднае неба між імі. Пасля неспакойна азіраў зямлю пры дарозе і далей і пачынаў ісці хутчэй. Нервова пастукваў канцом палкі па зямлі і раптам рваўся ісці так, што як бы хацеў моцна пабегчы. Пасля зноў супакоіўся, пасля ізноў так... Была ў гэтым няроўнасць, неразмеранасць. Была і бяздумнасць, і густата думак без вытрыманасці і парадку.
Так ветраным днём прыйшоў Парфір Кіяцкі ў горад. Дома ён начаваў тры ночы і недзе згінуў на пяць дзён. Пасля знайшлі яго на краю горада ў піўной за бутэлькай гарэлкі. З тых часоў ён дадому ўжо мала паказваўся, а пасля і зусім не падыходзіў да яго.
Жонка яго перш многа плакала і нудзела, але цераз некалькі месяцаў сышлася з загадчыкам нейкай канторы, маладым і вясёлым чалавекам, і знайшла сабе ў гэтым поўную ўцеху...
Парфіра Кіяцкага ведаюць ва ўсіх глухіх піўных. Асабліва яго там ведаюць тоўстыя буфетчыкі і заўсёды падвыпіўшыя гарманісты. Ён мала з кім гаворыць, стараецца не адказваць на пытанні. Амаль заўсёды маўчыць. Толькі раз, калі яму нехта сказаў аб тым, што жонка яго жыве з загадчыкам канторы, ён філасафічна паглядзеў на гаварыўшага і прачытаў нешта накшталт лекцыі аб смеху і слёзах. З яго гэтых, не звязаных між сабою, слоў ніхто нічога не зразумеў. Не разумеў іх і ён сам. І калі разумеў што, дык гэта пункт думак, з якіх яны стараліся выйсці...
Скончыў ён сваю гаворку на паўслове, не скончыўшы пачатае думкі. І каламутным зіркам сачыў, як у кутку, за маленькім столікам, рамізнікі елі селядцы і як праз мокрыя ад пары дзверы выходзілі і ўваходзілі ўсё новыя і новыя людзі.
1926