БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Кузьма Чорны

Трыццаць год

ПЕРШАЯ ЧАСТКА
  ПАМЫЛКА НАТАЛІ ПАЎЛОЎСКАЙ
    I
    ІІ
    ІІІ

 

ПЕРШАЯ ЧАСТКА

 

ПАМЫЛКА НАТАЛІ ПАЎЛОЎСКАЙ

 

I

У тысяча дзевяцьсот дваццатым годзе, увосень, з захаду на ўсход бралася разбітая пад Варшавай чырвонаармейская рота. Чырвонаармейцы былі галодныя і голыя. У іх быў падвойны клопат: каб хутчэй дайсці да таго пункта, дзе яны могуць перафарміравацца, і — каб дзе чаго пад’есці. Яны ішлі скрозь пеша і мала спявалі — ім, змучаным, лягчэй было ісці моўчкі. У дні паміж першым і пятым верасня яны мінулі дробны гарадок і гасцінцам прайшлі яшчэ кіламетраў пятнаццаць, дзе іх і агарнуў вечар. Сонца заходзіла ясна, на ружовым небе абрысы гарадка вырысоўваліся вельмі выразна: над сінім засцілам ляснога далягляду можна было заўважыць востры, як іголка, верх ратушы і яшчэ штосьці ішло ўгару тупым сваім канцом — званіца ці так якая-небудзь вежа. Там, дзе надвечар спынілася рота, гасцінец быў на самым высокім месцы над усею мясцовасцю, і разлегласць воку адсюль была вялікая. Навакол сінелі лясы і горбіліся жоўтыя ад іржышча ўзгоркі.

Рота ўзышла на гасцінец яшчэ на той бок гарадка. Каб ісці трактам, які за гарадком скрыжоўваўся з гасцінцам, то льга было б за пераходаў тры дайсці да чыгуначнай станцыі і пагрузіцца ў поезд; гэта было і ў планах вайсковага руху, але камандзір роты, відаць, меў тут свае меркаванні. Гасцінцам было кружней, гасцінец нават ішоў не да станцыі, а ў бок ад яе, аднак жа камандзір павёў роту на гасцінец, не гаворачы нікому ані слова. У гэтыя дні, як толькі ўвайшлі ў гэтую мясцовасць, ён раптам стаў не гэткі, які быў заўсёды, гэты камандзір. У яго з’явіўся нейкі дзіўны настрой: ён то быў вельмі маўклівы і пануры, то раптам ім апаноўвала як бы беспрычынная весялосць. Ён жартаваў, высвістваў маршы, вабіў свістам з прыдарожных хмызнякоў птушак, і чырвонаармейцы шчыра смяяліся, калі ў хмызняку абжывалася птушка якраз гэтак, як свістаў іхні камандзір.

У гарадку рота настаяла не больш, як паўгадзіны. Людзі ляжалі на непадмеценым бруку рыначнага пляца, а камандзір вельмі пільна разглядаў тубыльцаў гэтага маленькага гарадка. Здавалася, што ён шмат каго з іх ведае. Пасля ён сваёй стомленай паходкай падышоў да сялянскіх вазоў. Іх было нешта з дзесяць. Яны стаялі паміж змрочнага будынка ратушы і белага двухпавярховага дома з шыльдаю настаўніцкай семінарыі. Іхнія гаспадары былі тут жа: паўзлягаўшы грудзьмі на білы, яны маўкліва жавалі хлеб. Камандзір роты спачатку пастаяў перад імі, шырока паставіўшы свае цыбатыя ногі ў паламаных пруткіх ботах і зялёных, пазацыроўваных на каленях, галіфэ. Пасля ён запытаў:

— Адкуль?

Некалькі твараў павярнулася да яго, і ён пачуў назву вёскі.

— Чырвонаармейцаў везлі,— дадаў вясёлы дробны чалавек.— А скажыце, таварыш, гэта ізноў да нас палякі прыйдуць, што вы адступаеце?

Камандзір роты нічога не адказаў і адышоўся. Неўзабаве да яго падышоў чырвонаармеец з яго ж роты. От што пачуў камандзір ад свайго чырвонаармейца: «гэтыя людзі з вазамі родам з яго вёскі, і няхай камандзір пусціць яго на адны суткі паехаць дадому пабачыцца з сваімі. Ён пасля роту дагоніць».

— А калі ты там астанешся? — адказаў камандзір.— Зараз палякі зоймуць, а ты і рад астацца!

— Не, я даганю роту.

— Не пускаю,— цвёрда сказаў камандзір.— Не маю права пусціць,— растлумачыў ён далей, не зводзячы позірку з чырвонаармейца. А пасля яшчэ выразней сказаў: — Ты сам свае галавы не маеш, ці што?

Правільна ці не зразумеў гэты чалавек свайго цыбатага і лысага камандзіра, ён пра гэта не думаў, ён думаў толькі пра тое, што даўно ўжо карцела яму. І ён папрасіўся, каб яго пусцілі, калі так, схадзіць па хвіліну да гарадскіх знаёмых.

— Праз пяць хвілін мы рушым у дарогу. Ідзі!

Чалавек, як не трэба лепш, разумеў ужо свайго начальніка. Ён неўзаметку падаўся ў суседнюю вуліцу. Сапраўды, праз пяць хвілін камандзір загадаў ісці далей, і, пакуль сонца спусцілася да захаду, рота прайшла яшчэ кіламетраў пятнаццаць, скрозь гасцінцам. Спыніліся людзі на зялёнай абочыне дарогі, дзе пачынаўся ціхі, жоўты ўвесь, дубовы і бярозавы гай. Крокаў за пяцьсот ад гэтага месца, на гасцінцы, стаяла нязграбная будыніна. Камандзір, пакінуўшы сваіх людзей на жоўтым узлеску, падаўся павольнаю хадою туды. Як бы одум панаваў над ім — у гэтую хвіліну ён быў пануры, як ніколі дагэтуль.

Будынак пры гасцінцы — гэта была карчма, самая сапраўдная, з стадолаю і нацярушанаю перад ганкам саломаю. Вайсковы чалавек быў высокага росту, і яму прыйшлося вельмі нагнуцца, каб увайсці ў карчомныя сенцы. Ужо ў сенцах ён з вялікім здзіўленнем агледзеў дзверы. Можна было падумаць, што чалавек прывык раней часта ўваходзіць у гэтыя дзверы і не згінацца і цяпер дзівіцца ад таго, што раптам дзверы сталі нізкія. Ён сапраўды ўбачыў, што дзверы сталі ніжэйшыя: сцяна схілілася набок так, што ўжо ледзьве стаяла, а верхні ляжачы вушак у дзвярах з’ехаў уніз і трымаўся крыва, так што дзверы ўжо не маглі зачыніцца шчыльна. Ён іх і не зачыняў, так і пакінуў адчыненыя: ён гэта зрабіў на тое, каб повідну абхмацаць клямку ў хатніх дзвярах. Ад ружовага захаду была ясная сцяна ў сенцах, напроці адчыненых дзвярэй. На гэтай сцяне чалавек убачыў двухкапеечную карціну, ці, праўдзівей сказаць, ікону, асаджаную ў чорную маляваную раму. Мадонна, ці так сабе багамольная і ціхая, як трава пад нагамі, маладзюсенькая дзяўчынка, з роўным праборам у гладка зачэсаных валасах на галаве, з экстазам глядзела кудысьці ўгару, згарнуўшы перад тварам рукі. Да яе шыі была падвешана (прыбіта цвічкамі) нітка сапраўдных караляў. З радасным задаваленнем чалавек паглядзеў на гэтую карціну, і твар яго як бы адлюстраваў на сабе думку: усё на месцы, нягледзячы на войны і рэвалюцыі. Чалавек падаўся ў карчомную хату. Там было пуста і гола. Да сцен, беленых за шмат год да гэтага, былі папрыбіваны дылёвыя лавы старасвецкага мацунку, і на покуце, пры дзвюх скрыжаваных лавах — стол, гэтакі вялікі, што за яго напэўна села б уся тая рота чырвонаармейцаў, якія асталіся непадалёку на ўзлеску. Апроч лаваў і стала, нічога ў гэтай хаце не было. На вокнах толькі стаяла некалькі бальзамінаў у ржавых банках ад кансерваў. Бальзаміны былі запаскуджаны мухамі, а стол увесь скрозь зрэзан нажамі. Шмат было тут павырэзвана чалавечых прозвішчаў — і кірыліцаю, і лацінкаю, і прозвішчы гэтыя належалі, відаць, людзям з розных куткоў свету, бо тут быў і «Громаў», і «Пшэвідніцкі», і «Карнейчык», і «Жуанвіль». Але гэтых прозвішчаў на стале чалавек не прачытваў уважліва, ён толькі вокам акінуў зрэзаны стол. Не спаткаўшы тут нікога, ён як бы крыху сумеўся — так стаяў некалькі момантаў каля стала, спусціўшы вочы ў загаджаную праз шмат год тысячамі ног падлогу. У плечах ён быў крыху ў гэты момант ссутулены, сваю камандзірскую шапку ён трымаў у руцэ і пагладжваў сваю бялявую, з вельмі рэдкімі валасамі, галаву. Хутчэй магло адразу здацца, што гэта чалавек лысы, чым бялявы. На няголеным твары яго выбівалася рыжаватае валоссе. Такая была бяздумная пільнасць у яго твары, што здавалася, што ўтома, ці нейкае жаданне, цякуць з твару яму пад ногі. Была яшчэ адна рыса ў стане яго постаці: так можа выглядаць чалавек, які пазнаў цану некаторым з’явам і размеркаваў іх па-свойму, сам убачыўшы пад нагамі зацвярдзелы грунт, які нядаўна яшчэ кіпеў, як разгневаная акіянская хваля.

Змяркалася вельмі шпарка. Сцены цямнелі, ружовасць на іх меркла. Чалавек адчыніў дзверы ў карчомную бакоўку. Там было ясней — акно там было большае і якраз напроці захаду. Яно было адчынена, і жаночая постаць на яго фоне вырысоўвалася вельмі рэльефна. Дзверы адчыняліся ціха, і чалавек увайшоў неўзаметку, так што жаночая постаць нават не зварухнулася. Праўда, яна магла думаць, што гэта ўвайшоў хто-небудзь з яе сям’і. Чалавек адразу пазнаў жанчыну.

— Клава! — сказаў ён.

Жанчына ўздрыганулася і, як вяртлявы звярок, умомант перакруцілася тварам да чалавека — у профіль да акна. Цяпер яе льга было разгледзець усю. Яна была вельмі маладая, ну проста-такі дзяўчынка. Нават, здавалася, і плечы яе яшчэ па-дзіцячаму завостраны. Яна была ў рудой сукенцы, і дзве пазлацістыя касы, цяжкія і тоўстыя, віселі ў яе паабапал грудзей. Твар у яе быў дробны і белы, валасы густыя, залатыя, але гэта не быў рыжы колер. Яна спалохалася.

— Што вам? — збянтэжана крыкнула яна.

— Вы хіба мяне не пазналі?

— Не,— адказала яна холадна і жорстка, робячы выгляд, што зараз пойдзе адгэтуль.

— Няўжо не пазпалі?

Перад тым як пайсці, яна акінула позіркам яго нязграбную постаць і на момант спынілася на яго ўсмешцы.

Гэтая ўсмешка была як нейкая назаўсёды застылая рыса. Па гэтай усмешцы яна і пазнала яго. Мусіць, ён думаў, што яна прыемна здзівіцца (ва ўсякім разе хоць так ды здзівіцца), убачыўшы яго, і ён стаяў, чакаючы гэтага здзіўлення. «Ці мала тут бывае ўсялякага народу, і знаёмага, і незнаёмага,— гаварыў яе позірк.— Клопат мне вялікі, гавары хутчэй, чаго табе трэба, і ідзі». Ён не прычакаў ні здзіўлення, ні адказу і сам абазваўся:

— Вы мяне ўсё ж такі, мусіць, не пазналі адразу?

— Пазнала... Адкуль вы ўзяліся? — апошнія словы яна сказала проста з гасціннай ветлівасці.

— Як адкуль узяўся! З-пад Варшавы адступаем... Я ў Чырвонай Арміі.

«Адступай сабе, калі хочаш. Будзь сабе не то што ў чырвонай, хоць і ў белай арміі»,— гаварыў яе твар. Але ж з той самай гасціннай ветлівасці яна сказала:

— У Чырвонай Арміі?

Ён маўчаў і не адыходзіў. Яна зазлавала:

— Вы ж, здаецца, адзін раз хвалілі белую армію?

— Калі гэта было? — сумеўся ён.

— Не памятаю добра, здаецца, яшчэ перад тым, як палякі прыходзілі. У горадзе, танцавалі. Я з Лізаветай... Не памятаеце Лізаветы? Лізавета Хімчык... Гм, мяне памятаеце, а Лізавету забылі. Вы ж ад яе не адыходзілі. Я з ёю ішла, а вы да нас прысталі...

— Дзе ж вашы больш? — спыніў ён яе гаворку.

— На дварэ,— яна паказала на дзверы.

Ён прайшоў праз кухню і выйшаў на трухлявы ганак з неакораных аполкаў. Глянуўшы коса на акно, ён убачыў дзяўчыну, з якой толькі што гаварыў. Перагнуўшыся цераз акно, яна штосьці разглядала на зямлі, забыўшы, здаецца, пра ўсё і нават пра таго чалавека, які толькі што ад яе выйшаў. На трухлявым ганку стаяла жанчына. Камандзір роты пазнаў Амілю Снацкую. Яна рэзала вялікім нажом буракі і кідала карове. На лаўцы стаяла вядро з малаком. Жанчына панура паглядзела на незнаёмага чалавека і ткнула пальцам у глыб двара. Вайсковы чалавек пайшоў туды. Там чуўся ціхі гоман. Было там двое людзей, абое яны стаялі адзін перад адным пад нейкай растрыбушанай паветкай. Вайсковы сам сабе ўсміхнуўся. Ён бачыў і чуў торг маштабаў невялікіх, але той гарачкі, з якою ён вёўся, хапіла б на справу куплі цэлага вагона мануфактуры. А тым часам тут усяго і было тое, што адзін купляў у другога некалькі мяшкоў. Мяшкі гэтыя ляжалі на зямлі, і вайсковы з іх перавёў свой позірк на таго чалавека, які іх прадаваў. З ажыўленнем, падобным да ажыўлення нераздумлівага чалавека, які знайшоў капейку на дарозе, вайсковец сказаў чалавеку:

— У чырвонаармейскі абоз ездзіў?

— Ездзіў.

— І казённыя мяшкі ўкраў?

— Не.

— А цяпер прадаеш?

— Ага, так? — выкарыстаў раптам справу сабе на карысць той, што купляў мяшкі.— Добра, што я ў цане не сышоўся. На чорта мне гэтыя мяшкі — крадзенага казённага дабра не купляю.

Прадавец пстрыкнуў каленьмі і чухануў лапцем лытку другой нагі. Вайсковец засмяяўся, а купец павярнуўся і рашуча пайшоў пад ганак. Вайсковец абагнаў яго і першы ўвайшоў у кухню, а купец гукнуў з ганка прадаўцу:

— Ідзі, разлічымся.

Мяшкі былі прынесены ў кухню, і гаспадар, на ўсё гатовы, спакойна стаў перад вайскоўцам.

— Ну, добры вечар,— падаў яму вайсковец руку.

Той зрабіў выгляд, што абсалютна не пазнае вайскоўца.

— Начаваць хочаце?

— І начаваць і можа пабыць колькі дзён.

— Пабыць?

— Мая часць стаяць тут будзе.

— Гола ўсё, жыўнасці ў карчме ніякай. Вайна, як чорная хмара,— раней ішла туды, цяпер назад гасцінцам...

— Ціха, Сёмка Фартушнік, ціха.

— Вы б адразу казалі, што мяне ведаеце.

— Нашто казаць, калі ты мяне адразу пазнаў.

— Дальбог, не пазнаў.

— Хлусіш.

— Каб я так жыў. Цяпер пачынаю пазнаваць. Ну, бацька як маецца?

— Даўно не бачыў.

— Палякі зноў прыйдуць ці так манеўры робіце?

— Не ведаю.

— Э-э, партыйны чалавек, таварыш Міша Піліпоўскі! (Ляпнуў па плячы) — сказаць не хочаш.

— Ты ж сам усё найлепш ведаеш, што ты галаву дурыш.

— Адкуль я ведаю!.. Ідзіце сюды. (Адчыніў кухонныя дзверы ў карчомную стадолу.) Бачыце ложак каля сцяны? Спіце.

— У стадоле?

— Клапы кусаць не будуць.

— А колькі ў гэтым ложку вошай?

— Не лічыў.

— Многа тут народу пераспала?

— Хто спаў, той пра сябе і ведае.

— Сяннік гэты ў ложку год дваццаць ляжыць?

— Э, нашто перабольшваць. Як пачыналася нямецкая вайна — змянілі: пяхотны капітан начаваў... А чаму ваша часць стаяць тут будзе? Усе адступаюць, а вы стаяць?

— Салдат робіць тое, што яму скамандуюць.

Так яны ні да чога і не дагаварыліся. Вайсковец бачыў, што не так ён пачаў гутарку. Таксама ён бачыў, што пранырлівы Сёма Фартушнік нездарма дапытваўся, чаму ўсе адступаюць, а яны стаяць? А Сёма Фартушнік так думаў: «Міша Піліпоўскі? Няхай купіць сабе прытулак, добры хлеб і маё поўнае маўчанне». Сваім закаранелым інстынктам ён чуў душу Мішы Піліпоўскага. «Мы яшчэ паспеем згаварыцца»,— думаў Міша Піліпоўскі, вяла выходзячы з стадолы. Ён дайшоў назад да жоўтага ляска і ўбачыў сваіх чырвонаармейцаў: каля раскладзеных агнёў яны грэлі кацялкі, чысцілі і вытрасалі бялізну, падсцілалі пад шынялі на зямлі вецце, каб мякчэйшыя былі пасцелі. На гасцінцы пачаўся рух: ішло некалькі абозаў і ваенных часцей. Міша Піліпоўскі падаўся глыбей у лясок, прысеў пад дрэва, прыпершыся да яго плячыма, і пачаў жаваць хлеб. Ён чуў, як каля карчмы людзі выпрагалі коні, як з таго боку пацягнула дымам. Захад зусім сцьмеў, і стала холадна. Міша Піліпоўскі перабіраў пальцамі сухое лісце і пачуваў сябе вельмі спакойна: усё ўжо было вырашана. Так ён сядзеў доўга.

Вайсковы рух на гасцінцы ў тую ноч, можна сказаць, не спыняўся. Часамі на якую-небудзь паўгадзіну рабілася ціха, пасля зноў грукалі колы, стукалі капыты і чуліся людскія галасы. Войска ішло гасцінцам скрозь праз гарадок, з захаду на усход.

У той час, як Міша Піліпоўскі спакойна сядзеў сабе на дубовых лісцях у ляску пад дрэвам, у гарадку па рыначным пляцу конна ехаў вайсковец. Ён пільна прыглядаўся, дзе пусцей на зямлі ад людзей, каб мацней пагнаць каня. Аднак жа людзей скрозь было поўна: увесь пляц ператварыўся ў лагер — над раскладзенымі агнямі кіпелі кацялкі, дыміліся кухні, людзі спалі і драмалі пры агнях тут жа на бруку. Конніка мучыла нецярплівасць, але як выехаў ён у пустую цёмную вуліцу, нецярплівасць яго яшчэ павялічылася. Там ён вельмі пагнаў каня і ехаў так аж да самага канца вуліцы, дзе пачыналася поле. Было вельмі цёмна, але коннік удала скіраваў каня ў чорную прорву глухога двара, пад’ехаў да самай сцяны нізкага і доўгага дома, там злез з каня і павёў яго паўз зарослую зеллем канаўку, з якой тхнула ўсім тым, што выліваецца гаспадынямі з брудных вёдраў. За канаўкаю чалавек прывязаў каня да мізэрнай астачы плота і сам крута павярнуў за вугал. Там ён адразу натрапіў на клямку ў дзвярах. Дзверы былі замкнёны з сярэдзіны. Ён пастукаў, і яму адчынілі пасля таго, як ён назваў сябе.

— Здароў, таварыш камандзір! — гукнула жанчына, абнімаючы яго.

— Камісар,— паправіў ён яе,— камісар палка.

«От мы якія сталі»,— гаварыў яго позірк.

— Валодзька, родненькі, адкуль ты ўзяўся?

— Адступаем... Наталька, колькі часу мы з табой не бачыліся! Як ты жывеш? Як твой бацька? Ну гавары хутчэй, я больш не магу быць у цябе як пяць хвілін.

— Ты яшчэ да маткі хочаш заехаць?

— Трэба, таму і спяшаю.

— Маці табе даўно пісала?

— Не ведаю, на фронце даўно нічога атрымаць не мог.

— Каб табе не была дома нечаканасць — скажу табе: у цябе сястра памерла.

— Што? Хто? Вера?

— Памерла. Ад тыфусу.

— А маці мая як жыве? — выгаварыў ён праз сцятыя зубы.

— Даўно не бачыла яе.

«Эх ты!» — прачытала яна папрок у яго вачах.

Можа, з хвіліну яны маўчалі. Яна была роўная з ім ростам і таму, стоячы блізка перад ім, твар у твар, як жанчына, здавалася вышэйшая за яго. З выгляду яна была за яго старэйшая на гадоў тры.

— Я цябе не прывыкла бачыць такога,— яна памацала рукою яго туга нацягнены пояс і кабуру ад нагана.

— Бацька мой паехаў ужо.

— Куды? (Навіна з сястрою прыглушыла яго; думкі яго не былі ясныя.)

— Выехаў. Што ты, не разумееш?

— Паехаў, значыцца, твой бацька,— сказаў ён механічна, думаючы зусім пра іншае.

— Што ты — не верыш ці дзівішся? Або ён тут да гэтага горада прывязан? Або трэба, каб яго тут расстралялі, як акупацыя зноў вернецца? Ён выехаў з сваім камісарыятам. Праз колькі дзён прыйдуць палякі.

— А ты?

— А я?

Яна змоўкла і адышлася.

— Чаму ты не гаворыш?

— Я, можа, астануся да самай апошняй хвіліны.

— Чаму?

Яна зноў абняла яго і прытулілася галавой да яго галавы, а пасля стала перад ім і глянула яму ў вочы:

— А можа, і зусім астануся.

— Цябе тут усе ведаюць.

— Але не ведаюць, хто я. Ніхто і ніхто не ведае.

— Эх, глядзі! Ты як мае быць пра гэта падумала? І ці падумалі тыя, што цябе тут пакінулі.

— Падумала і падумалі. Перш за ўсё — я не ўвесь час тут буду, а ў гарадку, што на ўсход па гасцінцы. Пасля — з самага прыходу Чырвонай Арміі я зусім тут не была, а працавала па вёсках вёрст з шэсцьдзесят адсюль. Явілася я толькі ўчора ўночы, і ніхто пра гэта не ведае. Учора ж уночы выехаў і мой бацька. Яны паехалі на фурманках, можа, так і скрозь паедуць, пакуль даедуць да бліжэйшай, не папсаванай вайною станцыі, там, напэўна, будзе бездань народу.

— Ён што рабіў, твой бацька?

— Па хутарах развёрстку браў.

— Наталя, сястрыца, будзь здарова і шчасліва! Ну бывай, ну бывай!

Ён яшчэ на момант спыніўся каля парога — абветраны, абпылены, загарэлы. Глянуўшы, як ён стаіць, яна ўспомніла яго ранейшую прывычку прытупваць наском бота. Ён і цяпер прытупваў, і гэта была адзнака, што яго мучыць неспакой.

— Бывай, Валодзечка.

Усёю сваёй нізкарослаю і спрытнаю постаццю ён яшчэ раз нахіліўся да яе і сціснуў яе руку. У наступную хвіліну ён ужо вёў дваром свайго каня і чуў, як за ім замкнулі з сярэдзіны дзверы. Але адразу ж ён пачуў, як дзверы зноў стукнулі. Ён вярнуўся і ўбачыў Наталю пры сцяне. Яе высокая постаць вельмі рэльефна выдзялялася на белай сцяне.

— Валодзька,— загаварыла яна,— я табе скажу... Вельмі можа быць, што ў твае маці мне прыйдзецца мець некалькі дзён прытулак. Гэта я цяпер сама дадумалася. Я вельмі рада, што ты наведаў мяне. Ты... Сам ведаеш. Скажы там пра гэта сваёй маці колькі слоў, а як гаварыць і чаму навучыць яе — ты сам ведаеш... Не, стой! — раптам схамянулася яна,— можа, тваёй маці нічога не трэба гаварыць. Калі мне прыйдзецца,— я сама прыйду і скажу, і гэта будзе больш натуральна, прасцей будзе. Ну, скажам, не ўспела ўцячы, мяне шукаюць — каб пераначаваць употай колькі ночаў... Валодзька, бывай! Як я рада, што ты наведаў мяне!

І яна кінулася назад, а ён вывеў каня з двара, ускочыў на сядло і шпарка паехаў. На рыначным пляцы былі ўсё тыя ж чырвонаармейцы. Ён пазнаваў некаторыя твары. Ён мінуў гарадок. У полі, пад зборышчам старых дрэў, таксама гарэлі раскладзеныя агні. Ён запытаўся, якой часці. Гэта была рота яго палка. Кіламетраў праз шэсць ад гарадка ён таксама напаткаў часць з свайго палка. Неўзабаве перад ім вырысаваўся нязграбны будынак прыдарожнай карчмы. Там таксама гарэлі агні і адпачывалі чырвонаармейцы. Якой часці — ён не пытаў, а якраз насупраць карчмы крута завярнуў каня ў вузкую палявую дарогу, і паабапал яго адразу ж зачарнелі хмызнякі. Праз кіламетр які пайшоў нізкарослы дубняк, і тут ужо ён пусціў каня ціхім ходам. Дарога ўся ўсыпана была сухім лісцем, і яно шуршэла пад конскімі капытамі. Тхнула грыбным водырам, і Валодзя злез з каня і павёў яго па повадзе. Часам ён на момант спыняўся і прыслухоўваўся да ночы. Яму як бы хацелася аддаліць той момант, якога ён даўно прагнуў, момант спаткання з маці. Ціха было на гэтай дарозе. Часамі толькі чуцён быў шум паходнага лагера з-пад карчмы. Ён ведаў, што спаткае адну-адзінокую маці, але не так уяўляў сабе гэтае спатканне, якое яно было сапраўды.

Перш за ўсё маці не магла пазнаць яго. Ён яе пабудзіў стукам у акно. Яна доўга пытала з-за дзвярэй, хто гэта. Некалькі разоў адказвала, што ў яе нічога няма і што яна адна і што начаваць «няма дзе прылегчы, бо ні каліва нават саломы няма». «Мама, я ж Валодзя, ну — Валодзя ваш»,— назваў ён сябе, убачыўшы, што з голасу яна яго не пазнае. Спачатку яна адказала сонным голасам, што Валодзі няма дома, што ён на вайне, пасля пазнала ці здагадалася. І тады пачалося самае страшнае. Яна тузала дзверы, бразгала жалезам, пакуль адчыніла. А пасля ніяк не магла знайсці запалак. А як знайшла запалкі,— не магла знайсці газоўкі. Валодзя выразна бачыў, што гэта ад змучанасці, ад нечаканасці, ад усялякіх няшчасцяў. Нарэшце ён убачыў яе. Як яна змянілася! Перад ім стаяла зусім старая жанчына, дробная з постаці і твару. Яна раней не была гэткая! Здавалася, нават яна ростам ніжэйшая стала. Яна калацілася ўся і зусім яго не бачыла. Так і стаяла з працягненымі да яго рукамі. Пасля, калі ён прыгарнуў яе да сябе, яна загаварыла такім голасам, якога ён у яе не ведаў дагэтуль: «Вера памёрла!» І пачала гаварыць: «бацьку ж на вайне забілі, на нямецкай!.. Але ж, праўда, ты ведаеш, пры табе гэта яшчэ было... Пасля Валодзя пайшоў у бальшавікі і на вайну... А, гэта ж ты, Валодзька, сам!..» Яна не выпускала яго з сваіх рук. «Старасць мая цяпер будзе спакойная з табою!.. Веру тыфус задушыў. Каб ёй хворай было чаго есці, яна не памёрла б!» Нарэшце, яна, утаміўшыся і адумаўшыся, села на лаву і паспакайнела. Але пакутная халоднасць адлюстравалася на яе твары.

— Цябе пусцілі, ці як?

— Не, мама, я сам заехаў. З дарогі звярнуў з табою пабачыцца.

— Дык ты толькі пабачыцца?! Ненадоўга?!

— Ненадоўга, мамуся.

— А як жа я адна буду?

Ён нічога не адказаў. Сапраўды, як яна будзе адна? Ён адышоўся ўбок, а позірк яе ўсё аставаўся на ранейшым кірунку. Ён жахнуўся:

— Мама, ты кепска бачыш?

— Кепска, удзень магу яшчэ, а пры агні...

— Ты не спрабавала лячыцца?

— А што гэта паможа, калі я гэтак жыву!

Гэта гучэла як дакор, але ён ішоў ад страшнага замілавання да яго, да гэтага Валодзі, што цяпер стаяў перад ёю і маўчаў.

— Валодзька, астанься са мною, не едзь.

— Як жа я магу астацца, ты ж сама ведаеш.

Але ўся справа і была ў тым, што яна не ведала. Яна сказала проста, па-свойму, ад усяго свайго змучанага сэрца:

— Табе шырокі свет раднейшы за мяне?

І абое яны маўчалі. Пасля яна загаварыла з жаданнем спыніць свой неспакой:

— Пашукай на стале хлеба сабе на дарогу.

Яна, значыцца, дазволіла яму ехаць?! Ён моўчкі выйшаў да свайго каня, зняў з сядла паходны мяшок і вытрас адтуль свой салдацкі хлеб і крыху нейкай сушанай рыбы. Яна павярнула свой твар да стала, дзе ён стаяў, апусціўшы рукі.

— Ну, едзь, Валодзька, сабе, не нудзь і не думай пра мяне.

Але лепш бы яна не гаварыла гэтага «не нудзь і не думай». Ён бачыў, што гэтая хвіліна павінна быць хвілінай развітання.

— Я табе палажыў на стале свой паёк. Я пастараюся скора вярнуцца. Але ты паслухай мяне — можа, хто з блізкіх людзей гэтымі днямі прыйдзе да цябе і будзе памагаць табе. (Гаворачы так, ён думаў пра Наталю ІІаўлоўскую.)

Яго душыў у гэтыя хвіліны знаёмы пах бацькоўскай хаты. Ён тхнуў на яго адразу, як ён толькі што ўвайшоў быў знадворку, і спрыяў таму ўтрапенню, якое да гэтай апошняй хвіліны ўзрасло неміласэрна.

— А чаго табе ехаць у гэты свет? Чаму табе не астацца дома?

— Дык жа я, мама, буду дэзерцір.

— То што? А ў дэзерціра матка адзінокая з голаду і холаду не будзе ўміраць, ці што?

— Ты ж ведаеш, мама, што я гэтага не магу зрабіць і не зраблю, і я не вінаваты ні ў чым у нашай бядзе.

— Хіба ж я адважуся цябе вінаваціць у чым? Я цябе пусціла на свет і каб яшчэ вінаваціла цябе?

— Чаму ты так гаворыш?

— Ну, бо жыць на свеце — дык гэта не дабро. Больш пакуты, як радасці. Мусіць, так думала Вера, уміраючы, і, мусіць, так думаў бацька твой, як канаў немаведама дзе... Паедзеш — думай пра мяне, шкадуй мяне, бач заўсёды мяне перад сабою!

Ён выйшаў з хаты змучаны больш, як пасля доўгага пераходу. Ён так пагнаў каня, што ў адзін момант выехаў у хмызняк, і перад ім засвяціўся агнямі лагер на гасцінцы. Было яшчэ не позна, неба было халоднае і зорнае. Яму хацелася хутчэй рушыць далей у дарогу. Ён запытаў у чырвонаармейцаў пры агні, якая часць. І гэта быў яго полк! Ён злез з каня і пачаў праходзіць паміж соннымі людзьмі да карчмы. Дзверы ў стадолу былі адчынены, і там таксама было паўнютка людзей. На ложку спала двое чырвонаармейцаў. Праз дзіравы дах свіцілася зорнае неба. «Дах апаў нізка»,— думаў Валодзя Кастрыцкі, стараючыся гэтым азначэннем факту даць сабе разрыўку ў трывозе і смутку. Пасля ён увайшоў у карчомныя сені — і тут было поўна людзей. Ён таксама, як незадоўга перад гэтым і Міша Піліпоўскі, заўважыў на сцяне багамольную, змучаную, як цявіна пад ветрам, жанчыну ў раме і з каралямі на шыі. І думкі яго мелі некаторае падабенства да думак Мішы Піліпоўскага, хоць яны і ішлі ў іншым кірунку: «Дзве вайны і дзве рэвалюцыі, а вось зараз выйдзе адсюль чырвонаармейская часць, і Клава, напэўна, як і раней, будзе глядзець на гэтую мадонну... Але ж быў час, што яна сама выкінула была гэтую карціну! — успомніў ён раптам.— А цяпер зноў павесіла? Ці, можа, хто іншы? Але хто? Сам Сёмка Фартушнік!» — ён засмяяўся, крыху, праўда, штучна, і падаўся далей. Ён прайшоў некалькі карчомных баковак і ўсюды бачыў поўна сонных людзей. Нарэшце страшная ўтома агарнула яго, і ён выйшаў да свайго каня. Прылёг ён за карчомнаю сцяною на складзеных у парадак бярвеннях, падаслаўшы пад сябе ўсё, што меў. Засынаючы, ён чуў, як конь яго, прывязаны тут жа, жаваў сена, і гэтыя спакойныя гукі яшчэ больш адцянялі яго трывогу аб тым, што вельмі блізка адсюль не можа недзе заснуць і думае пра яго маці, якая, можа, ужо стоячы адной нагою ў магіле, дайшла да думак, што «жыць — гэта значыць пакутаваць».

Валодзя Кастрыцкі рашуча падняўся і адарваў каня ад сена. Ён гнаў яго гэтак, як той мог толькі імчацца. Валодзя Кастрыцкі ехаў назад у горад. Ноч хілілася да свайго канца, калі ён зноў пастукаў да Наталі. Ніхто яму не адказваў. Ён стукаў некалькі разоў, і ўсё было ціха. Нарэшце ён сказаў у шыбу, стрымліваючы голас:

— Я Валодзя Кастрыцкі.

Тады Наталя яму адчыніла. Яна гаварыла:

— Што ты робіш, нашто ты падводзіш мяне. Ніякага шуму каб каля мае кватэры не было. Хоць і я выеду ў горад на ўсход, аднак жа...

— Наталька! Я прыехаў ведаеш чаго? Я прыпаручаю табе маю маці. Што я ўбачыў дома — гэта жах. Яна ледзьве стаіць на нагах і нічога не бачыць. Яна кажа, што жыць — гэта пакутаваць. Гэтыя словы яна ўзяла з свае ўласнае практыкі. Ну? Памагай як-небудзь ёй, хоць здалёку. Я, ведаеш, чаго баюся? Калі яна зваліцца з ног — каб хоць слова хто ёй сказаў добрае. Каб хоць хто вады ёй падаў.

— Валодзька, гэта праўда, але як жа я магу? Найлепш мне ўсё ж найменш паказвацца на людзях. Так што я з горада таго выязджаць не буду. Я буду памагаць ёй, але трэба, каб хто каля яе быў... Пачакай, я прыдумала,— раптам заявіла яна,— пагавары з Клавай Снацкаю.

— Што ты, жартуеш? Чаму?

— Я не жартую. Гэтае дзіця можа быць другам.

— Нават другам?

— А што ж ты думаеш?

— Я яе цярпець не магу! Як яна можа быць другам?

— Я гавару не пра цябе аднаго. Не на табе адным увесь свет сыходзіцца. А чаму ты яе цярпець не можаш?

— Мы з ёю людзі розных катэгорый.

— Можа, і праўда, але пакуль што я не адчуваю таго, што ты гаворыш. Скажы выразней.

— Бачыш, тут можна зразумець не так адразу, з-пад абуха. Такія, як я,— раслі галодныя і босыя, а яна гэтакая ніколі не была. Я яе ўзненавідзеў з таго часу, калі, шмат яшчэ год да гэтага, галодны ўбачыў, як яна ела такое, чаму я і назвы нават не ведаў. Я гавару не пра сябе, а пра мільёны такіх, як я, або як ты.

— Дык ты знайшоў вінаватаю Клаву Снацкую? Я таксама бачыла, як яна добра ела і чыста хадзіла, але ведаеш, як гэта было? Муж яе маці, Сёмка Фартушнік, адзін раз уначы пакінуў свой двухспальны ложак і пусціў на сваё месца афіцэра польскай арміі — Жаунвіля, за добрую, вядома, плату. Клава заўважыла гэта, тады Сёма Фартушнік дастаў ёй з сваіх куфраў усялякіх дарагіх падарункаў. Праўда, праз дзён пяць ён іх замкнуў назад у куфар. Назаўтра яна прыбегла да мяне з плачам.

— Добра,— сказаў Валодзя Кастрыцкі,— я пагавару з Клавай Снацкай.

— Вядома, ты пра мяне ёй нічога не гавары. Ты мяне не бачыў і нічога пра мяне не ведаеш.

Валодзя Кастрыцкі, маўклівы і сумны, пагнаў каня назад да карчмы. Ён паціху ўвайшоў у першы карчомны пакой і тут заўважыў, што пачынаецца дзень: у вокнах сінела. Ён пайшоў у другі пакой. Дзверы не адчыняліся. Ён пастукаў і пачуў Клавін голас. Ён назваў сябе і папрасіў, каб яго ўпусцілі.

— Вы пачакайце, пакуль я лягу і накрыюся,— сказала Клава, адмыкаючы дзверы.

Здзіўленымі вачыма яна глядзела на яго з пасцелі, калі ён увайшоў. «Гэты разумнейшы і сімпатычнейшы за Піліпоўскага, але што яму трэба?» — думала яна.

— Я вас зайшоў папрасіць па-таварыску ці па знаёмству, як сабе хочаце можаце назваць.— Голас яго знізіўся.— Я еду далей, з арміяй. Вы ведаеце маю маці? Вы ж не раз былі ў нашай хаце. Я вас прашу — маці мая ледзьве ходзіць. Калі можаце — даведайцеся яе і, калі яна зляжа хворая,— пабудзьце хоць колькі дзён пры ёй, каб яна адна не зайшлася.

Як бы хто разануў Клаву Снацкую, так яна ўстрапянулася. Яна села, не зважаючы на тое, што коўдра засталася ляжаць толькі на каленях і яна сама была ў адной кашулі.

— Добра, я дагледжу вашу маці,— горача сказала яна і працягнула Валодзю Кастрыцкаму руку.— А цяпер ідзіце, а то я заплачу.

У тую хвіліну ён выйшаў, дзівячыся — што гэта за натура такая. На двары чырвонаармейцы рыхтаваліся ў паход. Гасцінцам зноў ішла нейкая часць. Днела.

Праз хвілін дваццаць Валодзя Кастрыцкі ехаў гасцінцам у кірунку на ўсход сонца. Часці яго палка таксама ўжо рушылі. Усход ружавеў, цьмелі зоры. Пахла поле. Валодзя Кастрыцкі азірнуўся на хмызнякі, дзе ішла палявая дарога, якою ён нядаўна ўночы пад’ехаў быў да свае хаты. Смутак заварушыўся ў ім, і ён ужо больш не азіраўся. Змрок разыходзіўся павольна, таксама павольна ўзыходзіла сонца. Шарэла неба, тухлі зоры, туман валокся над лагчынамі. Страшна ціха было ў полі, і шум вайсковых часцей па гасцінцы яшчэ больш адценьваў цішыню ў полі. Так успрымаў усё ў гэтыя хвіліны Валодзя Кастрыцкі.

 

 

грукнула некалькі соцень галасоў. Валодзя Кастрыцкі сам пачаў уцягвацца ў гэту песню. Нарэшце ён ужо спяваў разам з усімі. Сонца ўзышло, і прыдарожныя лясы залаціліся пад ім. Імкненне і ўзнятасць пачалі апаноўваць Валодзем Кастрыцкім. Усё асталося за ім, і ён ужо зноў быў у свеце таго, да чаго прывык: паход, людзі, шынельны пах, калыханне прымкнутых да вінтовак штыкоў. Неўзабаве ён пачуў, як чырвонаармеец на двуколцы заграў на гармоні. Пакрысе ён адчуў нейкую прыхільнасць да Клавы Снацкай, якое раней ніколі не меў. Чамусьці ён верыў, што яна зробіць тое, што дакляравала.

Пра гэтую сваю даклярацыю Клава Снацкая не забыла. От як пачала яна той дзень. Больш ужо яна не магла заснуць. Ёй здавалася, што яна знайшла сапраўдную вялікую справу на свеце, дзеля якой варта жыць. Так яна расцаніла ўсё гэта. Яна адразу адчула сябе добра і вельмі прасторна ў цеснай шчыліне, у якой яна дагэтуль задыхалася ад бяздзейнасці. З тае хвіліны, калі яна, устаўшы рана, убачыла першага чалавека, яна пачала пагардліва глядзець на ўсіх: яна адна ведае, што трэба для чалавечага шчасця ў свеце, а ўсе іншыя, прынамсі большасць, на фальшывай дарозе.

Стрымліваючы нервовае жаданне не ісці, а бегчы, яна пайшла да хаты Валодзі Кастрыцкага. Ад карчмы ісці было кіламетраў тры. Гэта было тады, калі Валодзя Кастрыцкі быў ужо далёка ад карчмы, на тым месцы, дзе высокае месца пачынала сыходзіць у вялікую лагчыну. Адгэтуль, як праз туман, льга было заўважыць, калі пільна прыглядацца, цёмныя абрысы гарадка на захадзе. Яшчэ пяць крокаў — і гэтыя абрысы згінуць. Валодзя Кастрыцкі з нянавісцю глянуў на далягляд, як бы там ён убачыў прычыну ўсялякіх няшчасцяў. Ён пагнаў каня і больш не азіраўся.

Клаве Снацкай лепш відны былі абрысы гарадка. Яна з момант стаяла, чуючы ў сабе вялікую радасць цішыні і свае адзіноты і не зводзіла позірку з далёкай гарадской званіцы, ёй нават хацелася, каб там зазванілі — гэтыя знаёмыя гукі дарэшты б умацавалі ў ёй яе радасць.

Да хаты Кастрыцкіх яна падышла ціха. Дзверы былі незамкнёны, і яна моўчкі ўвайшла ў хату. Старая жанчына сядзела на ўслоне і нават не азірнулася — мусіць, не чула, як стукнулі дзверы.

— Дзяндобры! — сказала Клава Снацкая.

Жанчына доўга ўглядалася, пасля запытала:

— Адкуль жа вы будзеце?

— З карчмы! — крыкнула Клава.

— Дык гэта вы дачка Амілі Снацкай, калі так?

— Але.

— Чаго ж вы прыйшлі?

— Я тут ішла і ўспомніла пра вас, што вы адны; можа, думаю, я вам памагла б што.

— А што ж вы мне паможаце. Каб вы маглі вайну спыніць і каб Валодзя вярнуўся або каб Веру з магілы падняць. (Клава стаяла збянтэжаная.) Вы кажаце, памагчы — ну што вы мне паможаце? Як гэта вы дадумаліся?

— Я бачыла Валодзю, ён мне сказаў, што вы адна, я і падумала...

— У вас добрая душа, але я і сама не ведаю, за што вам узяцца, каб мне памагчы. Не, я адна прывыкла... Гэта нейк не падыходзіць, каб вы мне памагалі... Ён паехаў, кінуў мяне адну, кажа, не вінават ён. Я яго і не вінаваціла, хіба я магу яго вінаваціць? Я, можа, зараз памру, а ён хіба не гаруе, праз каторы час на вайне?!

Жанчына доўга гаварыла пра сваё замілаванне да Валодзі, пра тое, што ён гаруе. Клава стаяла доўга і не магла даслухаць да канца. Яна сказала, што яшчэ зойдзе, і выйшла з хаты. Яе душылі слёзы і прыкрасць. «Не хочуць мае дапамогі і мяне не разумеюць»,— крычалі на ўвесь свет яе зняважаныя пачуцці. І яна бязмэтна пайшла па дарозе. Але яна была ўпартая, і от яна ўжо вырашыла так: «Гэта жанчына сама не ведае, як ёй можа спатрэбіцца гэтакі блізкі чалавек, як я. І я памагу ёй».

На гасцінцы яна ўбачыла новыя чырвонаармейскія часці. Яна бачыла абарваных і галодных людзей, страшна стомленых, абпыленых, абветраных. Ёй хацелася расказаць ім пра свае пачуцці, і думала яна, што гэта на свеце самае важнае. «У такім людскім руху недзе Валодзя Кастрыцкі. Сёння ўночы ён кінуў адну сваю хворую маці. Чаму? Што яго прывязвае да той справы, за якую ён ваюе? Ён з Наталяю Паўлоўскаю часта гаварылі пра радасную чалавечую будучыню, пра вялікую справу пралетарскай рэвалюцыі. За шчасце людзей ваююць. Але ж ваююць, а ўсялякая вайна ёсць кроў. А кроў — гэта пакута. Ну от гэты самы высокі чырвонаармеец. Цяжка жыў і цяпер, можа, загіне на вайне. Дык як ён пазнае тую будучыню? Ён цяпер жывы, пасля мёртвы — што яму будучыня, хоць сабе і ясная?» — так думала яна, ідучы да карчмы.

На карчомным ганку стаяла жанчына. Яна трымала ў руках заклеены канверт.

— Клавачка,— загаварыла жанчына,— пачытай, дачушка, мусіць, гэта ад майго Колі. Я цябе ўжо, можа, з паўгадзіны чакаю.

Жанчыніна слова «Коля» яе ўстрапянула. Яна прачытала ліст:

«Мама, я цяпер ад вас далёка. Мы адступаем, але мы вернемся назад. Як я хачу, каб наша часць выкіравалася на шлях бліжэй да дому, я хоць бы на хвіліну забег да вас. Так мне хочацца пабачыцца з усімі вамі. Мне сумна, але разам з тым і весела. Я быў каля самай Варшавы. Можа, зноў акупацыя зойме нашу мясцовасць, але мы вернемся. Прывітанне ўсім. Цалую Вас моцна. Коля Высоцкі».

Клава сунула ліст жанчыне ў рукі і кінулася ў карчомную бакоўку. Як бы адчувала яна, што там будзе ёй радасць: на стале ляжаў і ёй ліст, напісаны таею ж самаю рукою. Яна рванула канверт гэтак, што парвала самы ліст.

«Клавачка,— чытала яна,— я прывык заўсёды быць у полі і ў лесе, але гэтая прывычка яшчэ больш мучыць мяне. Не думай, што я які баязлівец. Бачыш жа, я сам пайшоў у армію, хоць мог і не ісці — у мяне была з ваенкамата адтэрміноўка як студэнту настаўніцкай семінарыі. Я мог афіцыяльна не ісці, але я пайшоў. Праўда, мяне падгаварыў на гэта Валодзя Кастрыцкі, але ўжо і без яго ў мяне з’яўляліся такія думкі. Клавачка, ты мяне адгаварвала, праўда, мала, але я і цябе мог паслухаць. Я хістаўся паміж Валодзем Кастрыцкім і табою. Але я рад, што цябе не паслухаў, а Кастрыцкага. Ён гаварыў праўду, але ў цябе добрыя пачуцці, і я вас памірыў бы. Я ведаю, што вы недалюбліваеце адзін аднаго. Я люблю найбольш быць у дарозе — хоць цяжка ісці па шмат вёрст за адзін пераход, але — вялікая разрыўка. Каб хутчэй скончыць вайну, назаўсёды пабіць паноў і вярнуцца дадому. Там я перажываў дарагія мне моманты...»

Яна перарвала чытанне і задумалася. Як жывы стаяў перад ёю Коля Высоцкі. Яна доўга не чытала рэшты таго ліста. Яна думала пра свайго друга Колю Высоцкага. Яна ведала, што гэты чалавек пайшоў у Чырвоную Армію таму, што выканаў мабілізацыйны загад. Праўда, ён меў афіцыйнае права і не ісці, на гэта ў яго была паперка — ён вызваляўся як студэнт, але Валодзя Кастрыцкі адразу пасля адыходу акупацыі з’явіўся ў роднай мясцовасці на малы час і сказаў яму: «Коля, друг, ты хочаш ціха сабе слухаць у сваёй настаўніцкай семінарыі ўсялякую ерунду ад сваіх настаўнікаў тады, калі трэба ваяваць за рэвалюцыю? А ці ведаеш ты, што ваяваць за рэвалюцыю, гэта значыць праходзіць самую вышэйшую навуку ў свеце? Брыдка табе!» І Коля Высоцкі пайшоў назаўтра ж у ваенны камісарыят, а яшчэ праз дзень ён прыйшоў развітацца з Клаваю. Чаму яна лічыла яго за свайго друга? Ён не адкідаў ні яе мадонны над ложкам у сенцах, ні яе нянавісці да ўсяго, што ненавідзела яна. Ён ненавідзеў усялякі здзек, шанаваў і паважаў чалавечыя пакуты і слёзы і казаў: «Вялікая сімфонія свету — гэта цішыня. Бо калі б на хвіліну аддзяліцца ад зямлі і падняцца ў іншую сферу свету — што, апроч ўспамінаў, астанецца ад таго, што называецца чалавечымі клопатамі?» У той дзень, калі яны з Клаваю развіталіся, яны абое да самага вечара прасядзелі на беразе драбнюсенькае рачулкі, кіламетраў за два ад карчмы, спусціўшы босыя ногі ў ваду, і гаварылі на тэмы «аб космасе». Прычым у хваляванні пазалеташняга багавіння на вадзе яны бачылі вечнасць. На след гэтай вечнасці яны траплялі, але не з таго боку. І гэта адзначыла пасля Наталя Паўлоўская, і гэта ўжо было праз чатырнаццаць год — у тысяча дзевяцьсот трыццаць чацвёртым годзе. Тады ж, развітваючыся ўвечары, Клава Снацкая сказала Колю Высоцкаму: «Ты адзін мяне разумееш. Я плачу над людскімі пакутамі. Свет і чалавечыя ўстанаўленні — гэта недарэчнасць».— «Ты таксама толькі адна мяне разумееш»,— адказаў ён.

І яго смактаў чарвяк за сэрца — ісці ў армію ці пакарыстацца студэнцкаю льготаю. Аднак жа ён пайшоў. Клава хадзіла сумна цэлы дзень, а пасля знайшла сабе ўцеху ў сумным сузіранні з’яў свету — разгляд травы пад вокнамі, жвіру на гасцінцы, ружовасці на захадзе.

Прачытаўшы ліст Колі Высоцкага, яна спусцілася на карчомны двор пашукаць сабе работы. Яна была поўна расчаравання пасля справы з маткаю Валодзі Кастрыцкага. Ёй трапіўся на вочы яе айчым, Сёмка Фартушнік. Яна з нянавісцю адвярнулася ад яго і з такім пачуццем прычакала вечара. Увечары яна стала сведкаю некаторых спраў, якія праз шмат год выйшлі наверх і пралілі шмат святла на адну важную справу, вельмі важнае дачыненне да якой мела яна, Клава Снацкая. От што было ў той вечар.

Заходзіла сонца, але ўжо на самым захадзе яно сцьмела, і адвячорак спахмурнеў. З прыкарчомнага ляска мацней запахла грыбамі. Клава Снацкая пайшла паўз жоўты лясок да рачулкі. Там яна ўбачыла Мішу Піліпоўскага. Ён ірваў вяршкі сухой мятліцы і кідаў у ваду. На яго быў накінуты наапашкі шынель, і твар быў заспаны і прыпухлы.

— Ваюеце? — з пагардай сказала Клава Снацкая.

— Адкуль вы ўзяліся?

— Усе адступаюць, а вы хочаце адны фронт стрымаць? — не пакідала яна кпіць, цьмяна здагадваючыся наконт замыслаў Мішы Піліпоўскага.

— Сёння ж уночы мы рушым. Трэба ж было даць людзям адпачыць.

Яны разам пайшлі назад, і яму было нядобра ісці поплеч яе і маўчаць. У яе з рук выпаў пучок нарванай мятліцы. Ён па-кавалерску падняў і даў ёй. Яна ветліва падзякавала, але праз крокаў пяць закінула мятліцу далёка ад дарогі.

— Мне трэба пайсці да сваіх людзей, даць загад аб выступленні сёння ўночы,— сказаў ён і адразу сышоў убок.

Яна не адказала і пайшла ў карчму. Нейкім інстынктам яна чула, што ніякага выступлення ўночы не будзе, і яна зларадна пачала наглядаць усё, што рабілася. Не спала яна, можна сказаць, усю тую ноч. Каля гадзіны дванаццатай ночы яна пачула, што Міша Піліпоўскі гаворыць дзесьці непадалёку ад карчмы. Яна патушыла агонь, неўзаметку адчыніла акно і пачала слухаць. Гаворка адбывалася за карчомным дваром.

— Я даў вам адпачыць,— гаварыў Міша Піліпоўскі.

— Нам не ясна,— адказваў голас, мусіць, чырвонаармейскі,— чаго ж мы стаім тут ужо другія суткі. Усе адступілі. Мы ж ішлі на перафарміраванне, а асталіся, каб нас забралі ў палон? Мы самыя апошнія асталіся. Ужо ўсе адышлі. Чаго нас трымалі?

— Зараз мы выступаем.

— Трэба было раней выступаць, чаго нас трымалі!

— Таварыш чырвонаармеец! Ты камандуеш ці я? Праз дваццаць хвілін выступаць!

Гаворка спынілася. Міша Піліпоўскі падаўся бліжэй да карчмы: яго постаць пачала цьмяна вырысоўвацца каля карчомных драўляных загарадзей. На гасцінцы было ціха і пуста. Але неўзабаве да Піліпоўскага хтосьці падышоў. Клава выразна гэта бачыла з свайго акна.

— Я казаў праз дваццаць хвілін выступаць,— пачула Клава голас Мішы Піліпоўскага.

— Таварыш камандзір,— пачуўся другі голас.— Я дагнаў бы роту, каб мяне адпусцілі. Мне дадому дваццаць вёрст. Каб я ведаў, што больш за суткі тут будзем стаяць — я раней бы папрасіўся ў вас.

— А з якой ты вёскі?

Чалавек назваў вёску.

— А, гэта ты, Цвірка? Дык слухай, Цвірка...

— Я не так, як той, што вы яго пусцілі ў горадзе пабачыцца з знаёмымі. Ён не вярнуўся.

— А скажы па праўдзе — сам не думаеш варочацца? Хочаш астацца дома? Я цябе навылёт бачу! Дык чаго ты пытаеш у мяне? Ты хочаш ачысціць сваё сумленне і адказнасць на мяне ўзваліць?

— Я вас ведаю, таварыш Піліпоўскі. Памятаеце, даўно ўжо вельмі, мы з бацькам везлі ў горад свінню продаць, вы таксама з бацькам везлі, і мы разам папасваліся ў гэтай самай карчме.

— Я цябе таксама ведаю з таго часу. Чаму ты прыйшоў пытацца да мяне?

— Я проста хацеў не то што пытацца, але проста пагаварыць.

— Многа ў нас нашых землякоў?

— Чалавек з дзесяць з гэтай самай мясцовасці. А чалавек дзесяць крыху зводдалека, але таксама хацелі б схадзіць дадому, сваіх даведацца. Пасля роту дагналі б.

— Ты адвакат за ўсіх?

— Не, я проста так.

— Пасля дагоняць роту? Каго ж даганяць, калі ўсе пойдуць.

— Усе не пойдуць. Ну, шостая частка можа пайсці. У некаторых тут поблізу свае хутары — ну як жа не даведацца дадому — хоць дзень усмак сала паесці.

— Праз дваццаць хвілін выступаюць, і больш я нічога не ведаю. Ідзі.

Няясна было сказана гэтае «ідзі». Куды «ідзі»? Дадому, на свой хутар, ці сказаць чырвонаармейцам, што праз дваццаць хвілін выступаць?

Міша Піліпоўскі астаўся адзін. Клава бачыла, як ён падышоў яшчэ бліжэй да карчмы, пастаяў з хвіліну, пасля ўздзеў на рукавы шынель і вельмі шпаркім ходам падаўся пад тую самую рачулку, каля якой быў надвечар.

З гэтай хвіліны прайшло не то што дваццаць вызначаных хвілін! Прайшло, можа, дзве гадзіны і дваццаць хвілін, а чырвонаармейцы ў паход не выступалі. Чуўся ціхі шум ротнага лагера ў ляску, ціха гулі галасы. Нарэшце галасы чутны сталі мацней, пасля людзі выйшлі на дарогу. Густы бас гуў на ўсю разлегласць:

— Дзе камандзір? Згінуў, сукін сын! Падвёў нас, афіцэрская морда! Ён жа родам непадалёку адсюль. Дэзерцір! Рота, слухай маю каманду!

Клава чула, як была зроблена пераклічка і пасля той самы голас, пакуль скамандаваць выступаць у паход, крычаў і лаяўся:

— У дэзерціры паўцякалі, паршывая навалач!

Пасля ён скамандаваў паход, і навокал усё неўзабаве стала вельмі ціха. Ноч была цёмная. Усё было пуста. Да самай раніцы не чуваць было ніякіх гукаў. Як у мяшку ўсё было. Толькі гадзін за дзве да рассвітання з боку гарадка бухнула гармата. Вельмі можа быць, што ў гэты момант у гарадок увайшло польскае войска.

У гэтую ноч перад Клаваю паўставала здань француза Жуанвіля, афіцэра польскай арміі, штабнога прахадзімца, праз рукі якога праходзілі справы ўсялякіх канфіскацый: ён карміў польскую армію. Клаве здавалася, што ён неўзабаве зноў явіцца сюды. Пад дзень яна падышла да соннай маці. Сёмкі Фартушніка, яе айчыма, нідзе тут не было, яна яго тут, цэлую ноч не бачыла.

— Мама,— сказала Клава,— ты ведаеш, нікога нідзе няма. Ужо бальшавікі адышлі ўсе.

— Чаму ты не спіш, Клава?

— Я яшчэ не лажылася. Мне страшна.

— Ляж са мною і спі.

Яны абняліся і так доўга ляжалі. Пасля Клава пачула, што хтосьці ходзіць па суседняй бакоўцы. Ціхом, каб не пабудзіць маці, яна злезла з ложка і глянула ў дзірку ад ключа ў дзвярах. Ёй добра відны былі шырока расстаўленыя ногі Мішы Піліпоўскага. Пасля яна пачула шэпт Сёмкі Фартушніка: «Выйдзем сюды». Міша Піліпоўскі пайшоў, і ўсё стала ціха. Клава адчыніла дзверы і ўвайшла ў самы большы карчомны пакой. Адгэтуль дзверы выходзілі ў карчомныя сенцы. Там цяпер і былі Міша Піліпоўскі і Сёмка Фартушнік. Клава прыціснулася да дзвярэй і ўсё чула, што яны гаварылі. Міша Піліпоўскі гарачыўся часамі, Сёмка Фартушнік сваёй вытрыманасцю яго асаджваў. Гаворку пачаў Сёмка Фартушнік. Ён вельмі проста і адкрыта падышоў да справы і гэтай сваёй тактыкай адразу ўвёў у шчырую адкрытасць і Мішу Піліпоўскага.

— Вы мне сказалі, што пагаварыць хочаце? — сказаў ён.— Мы адзін аднаго ведаем, і нам няма чаго адзін перад адным гуляць у цацкі. Мы не дзеці. Я адразу здагадаўся, пра што вы хочаце гаварыць, як толькі вы мяне знайшлі на двары. Прызнацца — я сам вас чакаў, я ведаў, што вы недзе тут.

— Адкуль жа ты ведаў?

— Будзьце спакойны.

— Я спакоен, але мне цікава.

— А чаго ў вас ногі дрыжаць? Вам страшна? Я не ведаў, што вы такі баязлівец. Дык я табе скажу (Сёмка Фартушнік перайшоў на «ты») —я табе скажу — табе трэба спакойна жыць на свеце. Так ці не?

— Так.

— Бачыш, я чужое сэрца добра ведаю. А чаму ведаю? Не можаш сказаць? Дзівак ты, Міша Піліпоўскі,— я ведаю гэта таму, што кожны чалавек хоча спакойна і як найлепш жыць.

— Праўда.

— Табе трэба на мяне абаперціся. Ты кінуў сваю роту якраз тут з дзвюх прычын: першая — тут табе яшчэ далёка ад дому і ніхто з знаёмых гэтага не ведае. Другая прычына — гэта я! Я тут! Усё ж такі як-ніяк ты партыйны і гэтага не схаваеш. І ў адным гарадку, і ў другім — поблізу твайго дома — гэта кожны сабака ведае. Мала што ты быў у царскай арміі афіцэрам, пакуль разбяруць, то могуць пацягаць цябе. От ты пра мяне і падумаў.

— Не зусім пра цябе.

— Я ведаю, ты думаў пра Хурса, але пра яго можна думаць толькі праз мяне.

Сёмка Фартушнік зрабіў паўзу і дапытліва глянуў у вочы Мішу Піліпоўскаму. «Нікуды ты ад мяне не схаваешся, сам дагавары маю думку да канца»,— гаварыў гэты позірк.

— Я хацеў думаць пра Хурса праз Клаву,— схітрыў Піліпоўскі.

— А чаму ты сам не можаш пагаварыць з Хурсам?

— Ён мяне мала ведае.

— Ты праўду кажаш, перад такім магнатам лепш мець пасрэднікаў, хоць ты раз з ім і выпіваў за маім сталом.

У Клавы кіпела жаданне хапіць што самае першае патрапіцца пад рукі і растаўчы галовы аднаму і другому,— такая душыла яе злосць і нянавісць з таго моманту, як пачула яна ў гэтым згаворванні сваё імя.

— Ты з Клаваю не гавары,— сказаў Сёмка Фартушнік.— Гэта ж дзіця, ды яшчэ і шалёнае. Ты май справу са мною. Мы не дзеці, і мы абое разумеем жыццё. Дай руку. Твой бацька прывязе мне свінню?

— Прывязе.

— Давай сюды свой партыйны білет. Не рві яго і не кідай. Навошта псаваць тое, што здабыта? Я яго так схаваю, што ніякі чорт не дакапаецца. А калі ён табе спатрэбіцца,— будзь спакоен, я яго не з'ем.

Міша Піліпоўскі нерашуча палез у кішэню, дастаў штосьці і перадаў у рукі Сёмку Фартушніку. Той гаварыў:

— Барані божа, цябе б убачылі з білетам — каюк. Пакуль разабраліся б...

— Паслухай, Сёмка Фартушнік, ты бярэш усё на сябе? І ці ўпэўнены ты, што Хурс прыедзе? Ці не зманіў ты мне і тады, калі я запытаў быў цябе пра гэта, прывёўшы сюды роту?

— Будзь спакоен.

— Усё зробіш?

— Будзь спакоен.

— А адкуль ты ведаеш, што прыедзе Хурс?

— Будзь спакоен. Ён не можа не прыехаць.

— А калі не прыедзе?

— Будзь спакоен.

Клава пайшла назад. Можна сказаць — быў ужо дзень. Ён вельмі павольна цадзіўся праз шыбы, гэты хмурны дзень. Клава легла і неўзабаве заснула.

Міша Піліпоўскі ўвайшоў у той карчомны пакой, дзе стаяў вялікі стол і лавы. Ён сеў на стол і адзін астаўся сядзець з паўгадзіны, пасля выйшаў у сенцы — там ужо спаў Сёмка Фартушнік на ложку. Міша Піліпоўскі выйшаў у стадолу — усюды было пуста і ціха. Ён заўважыў у далёкім куце стадолы салому, ушыўся ў яе так, што яго зусім не відаць стала, і адразу спакойна заснуў.

Выпарала яго адтуль Клава. Яна спала позна. Каля дванаццатай гадзіны дня яна прыйшла з мяшком узяць саломы, каб падаслаць карове. Скубянуўшы ахапак саломы, яна хапіла рукою з Піліпоўскага бот. Ён астаўся ляжаць, хоць і прачнуўся. Яна, не зважаючы, пачала набіраць салому і раскрыла яго ўсяго. Ён, збянтэжаны, падняўся — з прыпухлымі вачыма, увесь у пацярусе.

— Гэта вы? Я ж думала, што вы сваю роту даўно павялі.

— Яшчэ паспею,— жаваў ён словы, чырвоны, як бурак, не ведаючы, што б тут прыдумаць, каб схлусіць.

— Чаго вы хлусіце? Я ж ведаю, што вы асталіся.

— Няпраўда! — сашчаміў ён зубы.— А можа, мне было заданне застацца да сённяшняга дня. Ведаеце вы гэта? Можа, я заданне сваё выканаў і зараз пайду даганяць армію.

— Але ж у вас і злосці поўны косці!

— А вы раззлаваць чалавека можаце!

— Напхайце ў мяшок саломы. От так. Тужэй, тужэй. А цяпер ідзіце за мною і падсцяліце карове!

Яна пастаяла ў дзвярах, пакуль ён вытрасаў у хляве салому, і, не дачакаўшыся канца, пайшла. У той дзень яна яго ўжо больш не бачыла. Яна ўжо і не старалася яго бачыць, ды яго і самога не відно было. Яе займалі іншыя думкі.

Гадзін за дзве да вечара яна пайшла да маці Валодзі Кастрыцкага. Там яна застала Наталю Паўлоўскую. Гэта было ёй так неспадзявана, што яна нават не адразу адчула сваё расчараванне ў тым, што не яна адна будзе выконваць абавязак дапамогі абязвечанай старасцю і жыццём жанчыне. Клава ўвайшла неспадзявана, без стуку. Каб гэты прыход раней заўважыла Наталя, яна, можа б, і пастаралася не папасціся ёй на вочы.

— Што вы тут робіце, Наталя?

— Валодзевае маткі даведалася. Я ж ведаю, што яна адна.

— Добра, Наталька, зрабіла,— абазвалася старая з пасцелі.

Клава адчула расчараванне і зайздрасць да Наталі: пра яе гэтак старая не гаварыла, а яна ж таксама прыходзіла да яе.

— У вас таксама добрае сэрца,— зноў загаварыла старая і ўжо цяпер да Клавы,— гэтак жа вы прыходзілі? Я вас з голасу цяпер пазнала.

Клавін твар радасна зачырванеўся. Яна сказала да Наталі:

— Праўда, я заходзіла. Вы ведаеце? Мяне сам Валодзя прасіў пра гэта.

— Гэта вас Валодзя прасіў? — устрапянулася старая.— А я ж пра яго нядобра думала, што ён забыўся пра мяне. Божа мой, як ён пра мяне думае і якія вы ўсе добрыя! Валодзя абы-каго не будзе прасіць, я ведаю. Мае вы дзеці, і ты, Наталька, добрая, ты пра мяне ўспомніла... А мне, з поўдня горш стала. Занудзілася па Валодзю і зусім аслабела. Не ведаю, як я астануся адна.

— Я ж і прыйшла, каб з вамі астацца! — аж гукнула Клава.

Наталя з матчыным пачуццем глядзела на Клаву, не адчуваючы да яе нічога такога нядобрага, як гаварыў пра яе Валодзя.

— А я вас даўно не бачыла, Наталя.

— Я вас таксама, Клава.

— Вы тут будзеце начаваць?

— Мусіць, не, пайду дадому.

Клаве гэта і трэба было. Яна баялася, што Наталя можа застацца і яе місія не здзейсніцца. Наталя ж у гэты момант не ведала, што ёй рабіць. Яна хацела тут астацца на некалькі дзён, але цяпер пра гэта нельга было і думаць — пабочны чалавек ужо бачыў яе тут. Такім парадкам, ёй трэба было рушыць у дарогу, на ўсход, у далёкі гарадок, ператуляўшыся дзе-небудзь тут дзён чатыры. Ёй трэба было астацца тут на некалькі дзён. Перад тым як пайсці, яна разгаварылася з Клаваю:

— Вас, значыцца, Валодзя прасіў?

— Прасіў, і я вельмі рада.

— Вы з Валодзем не дружылі?

— Гэта нічога не мае да гэтай справы. Людзям трэба памагаць у няшчасці.

— Усім?

— Я ведаю, пра што вы гаворыце. Заядламу ворагу я, можа б, і не памагала... Але ж вораг у няшчасці, калі ён, скажам, памірае, ён ужо не вораг... Не, пачакайце... Ёсць такія, што, каб нават і ўміраў, я не памагла б. Ёсць на свеце такія справы, якія на век вечны не даруюцца.

Наталя нехаця выйшла з хаты. Куды ёй было ісці? Назад, у гарадок варочацца? Яна раздумвала, стоячы на панадворку. Пабыўшы тут некалькі дзён, ёй тады можна будзе хоць назаўсёды пакінуць гэтую мясцовасць. Хоць цераз фронт перабрацца тады, на ўсход, хоць да Масквы рушыць. Але цяпер! І яна адважылася: пайшла назад у хату і заявіла, што дзень меркне — цёмна, пуста, час такі, будзе начаваць — баіцца ісці адна ў горад. Клава да гэтага аднеслася з абыякавасцю, старая ўзрадавалася:

— Хоць адну ноч я буду з добрымі людзямі. Я вельмі аслабела.

— Мы ж з Клаваю вас не пакінем... Толькі ў сенцах або дзе на саломе я спаць буду ў вас...

— Восень, холадна.

— Я не прывыкла ў гэткую пару спаць у хаце.

Яна выйшла «прайсціся». Падышла дарогаю ў хмызняках аж пад гасцінец і слухала.

Усё было ціха і пуста. Ноч надыходзіла шпарка. Неба навісала, але было суха. Наталя доўга стаяла пры гасцінцы. Ніхто не прайшоў і не праехаў. Напроці яе цераз гасцінец вырысоўваліся чорныя абрысы карчмы. У адным акне слаба цьмела святло — свечка ці газоўка? Паўз гэтае акно, знадворку, шатнулася высокая постаць. Яна спынілася каля карчомнага ганка, пасля падалася на карчомны двор. Наталя не ведала, што гэта Міша Піліпоўскі, колішні яе знаёмы, соўгаецца з кута ў кут, чакаючы, каб хутчэй прыехаў Хурс. Наталя пачакала, пакуль высокая постаць схавалася па той бок карчмы, і пайшла абочынаю гасцінца. Яна прайшла, можа, кіламетраў пяць і пасля пайшла назад. З аднаго боку гасцінца ціха стаялі хмызнякі, з другога ў адным месцы свяцілася агнямі вёска — кіламетраў за чатыры ад карчмы. Бясхмарнасць думак была ў Наталі. Яна адчувала сябе гэтак, як быццам бы яна мела ўладу над усёю гэтаю мясцовасцю. Яна чула, як у вясковай хаце, крайняй ад гасцінца, плакала дзіця, як пасля там жа кашляў чалавек. Гэта ўсё было прывычнае і кожнадзённае. Гэтая кожнадзённасць чулася Наталі і ў тым стане, у якім яна была цяпер: так нават усялякая навіна ў жыцці паказвалася ёй адразу ж сваім строгім тварам. Вярнуўшыся назад пад карчму і ўзышоўшы на бакавую дарогу, Наталя пачула на гасцінцы стук капытоў, звон жалеза і чалавечыя галасы. Яна прыслухалася і разабрала польскую мову. Мясцовасць займаў атрад польскай кавалерыі. Яна пайшла шпарчэй і неўзабаве падышла да хаты, з якой нядаўна выйшла. Там яна застала Клаву ў клопаце: Валодзевай маці стала горш. Яна скардзілася на боль у грудзях і на яшчэ большую слабасць. Наталя выразна ўбачыла, што з гэтай хвіліны канчалася Клавіна рамантыка: цяпер справа ішла аб выразнай рабоце. Трэба было падцягнуць хворую вышэй, ведаць, з якога боку за гэта ўзяцца. І як была Клава рада, што прыйшла Наталя! Пасля Наталя сказала, што яшчэ звечара бачыла на гасцінцы польскую кавалерыю. Клава на гэта нічога не адказала і яшчэ больш унурылася.

— Вам бы, можа, схадзіць дадому, Клава. Хоць паказацца, а то вас шукаць яшчэ гатовы.

— А вы тут пабудзеце?

— Пабуду. Толькі вы ані слова нікому, што я тут. Ведаеце чаму? Валодзя Кастрыцкі камуніст, ён прыпаручыў вам сваю маці, я — дачка Паўлоўскага — тут... Ведаеце? Я і так баюся з-за бацькі, хоць я з ім нічога агульнага і не маю, я нават не жыла з ім. Усё ж такі пакуль навокал паспакайнее, увойдзе ў берагі...

— Я ўсё сама ведаю. Я буду маўчаць як магіла. Можа, я нават больш за каго жыццё ведаю... Я не дзіця...

Наталя паклала ёй руку на плячо і правяла аж да дарогі.

— Скора прыходзьце,— сказала яна,— я, можа, дадому пайду.

І падумала: «як бы там ні было, хоць ёй і можна верыць, што яна будзе як магіла, усё ж такі няхай будзе на воку. А мне абы перабыць тут яшчэ некалькі дзён».

Клава пайшла дадому. Яна бачыла на гасцінцы рух польскага войска. І не толькі на гасцінцы. За некалькі кіламетраў ад карчмы на поўдзень відны былі рухавыя людзі. Яны здалёк былі малыя, як мурашкі, і зялёныя ад свайго абмундзіравання. Клава шпарка перабегла ўпоперак гасцінец і апынулася дома, думаючы доўга тут не чакаць і ісці назад. Але гэта ёй у той дзень не ўдалося: каля карчмы стаяў польскі легіянер на варце і яе не пусціў. Так яна прычакала вечара, трымаючыся блізка каля свае маці і разам з ёю чагосьці баючыся. Так прайшла і ноч. За гэтыя суткі шмат польскага войска прайшло тут. Яна была вельмі рада, што там асталася Наталя. На другі дзень вартавога легіянера каля карчмы не было. Яна хацела ўжо ісці туды. Дзесьці далёка чуўся на гасцінцы аўтамабіль. Яна пачакала і пазнала. На машыне сядзеў Хурс у цывільнай адзежы, як і заўсёды, і два-тры польскія вайскоўцы. Аўтамабіль прамчаўся паўз карчму і цераз паўкіламетра завярнуў налева з гасцінца, на палявую дарогу. Клава паволі ўвайшла ў дом, пацалавала сваю маці і пайшла туды, дзе была Наталя. Яна не бачыла, што з-за вугла карчмы адначасова з ёю глядзеў на Хурсаў аўтамабіль Сёмка Фартушнік. Як толькі аўтамабіль ад’ехаў, Сёмка Фартушнік пабег у далёкі кут карчомнага двара. За трухляваю сцяною, пад невялікім стогам саломы, ён абмацаў Мішу Піліпоўскага.

— Хурс! — гукнуў Сёмка Фартушнік, трасучы Піліпоўскага за калена.

Міша Піліпоўскі бачыў, як раптам змяніўся гэты чалавек. Дзе дзелася яго хітрая вытрыманасць!

— Хурс! — яшчэ раз гукнуў Сёмка Фартушнік.

 

ІІ

Яшчэ і да гэтых апошніх год захавалася была на павароце прысад у дробны гарадок старасвецкая будыніна: нізкая і доўгая хата, на шэсць акоп у сцяне. Замест сянец да яе была прыбудавана велізарная стадола, гарбатая і высокая напроці хаты, як вярблюд ля авечкі, так што здавалася, што хата ёсць дадатак да стадолы. Уся гэта надобіна калісьці пакрыта была гонтамі. У часы вайны і рэвалюцыі, калі пад гэтым дахам перавярнулася бездань усялякага народу — каб траха, дык з усёй Еўропы, з усходу і захаду,— у дажджы вада лілася праз гэты дах неміласэрна. Не памагаў і цвёрды мох, з-пад якога саміх гонтаў ужо шмат год не відаць было. Гаспадар, ратуючыся ад вады, накрыў хату саломаю пад колас, а стадолу пакінуў так дагніваць свой век. Да вайны з палякамі дах на стадоле зусім ужо згніў і праваліўся. Тырчэлі толькі, як павыварочаныя рэбры, некалькі крокваў, дах спусціўся ніжэй сцен, стварыўшы ў стадоле як бы столь, няроўную і дзіравую.

Дзе стаяла гэтая карчма — было самае высокае месца тут. Гэта не быў узгорак з крутым якім-небудзь уз’ездам на яго. Уся мясцовасць як бы сыходзілася тут угару, пакрысе і неўзаметку. Адгэтуль разлегласць воку была вялікая. Проста па прысадах на захад ледзь туманіліся абрысы дробнага гарадка. На ўсход таксама быў гарадок, але да яго было ўтройчы далей, як да першага, кіламетраў пяцьдзесят. На поўнач ішлі лясы, а на поўдзень мясцовасць была чыстая, зусім адкрытая.

Калі дзьмуў вецер з поўначы, тут заўсёды пахла смалою, ішоў здаровы лясны імпэт. Нават чуўся роўны шум хваёвых вершалін. Блізкая вёска была ад карчмы кіламетраў з чатыры. Гасцінец паўз карчму быў адзіны шлях зносін паміж гарадкамі, чыгунка была далёка. Так што на гасцінцы раз-пораз ляскацелі колы. Гасцінец жыў, але павольна, задуменна, як старасвецкі гаспадар, які ўпэўнены, што ўсё будзе гэтакае, якое было і дагэтуль.

Зямля навокал была ўрадлівая, такая была ўся мясцовасць паміж гарадкамі. Парабкоў тут было многа, бо фальваркі і маёнткі былі багатыя.

Па гасцінцы часта чуваць быў свінячы крык: тут звозілі на бліжэйшую чыгуначную станцыю за гарадком на захадзе кормныя свінні з усёй акругі. Адтуль гэта жывое сала ішло на Варшаву, а адтуль ужо лепшыя гатункі ў Нямеччыну і, нават, здаецца, далей. Свінні тут пладзіліся і карміліся добра, а каля іх выгадаваўся і забагацеў іхні ж, свінячы, перакупшчык — Хурс («пане Хурс»), чалавек высокі, чарнявы, драбнатвары. Вельмі забагацеў на свіннях Хурс у вялікую вайну, на вайне ён зарабіў: цераз яго рукі свінні з усяе акругі пайшлі ў рускую армію.

Жыў ён у гарадку на захадзе ад карчмы, і карчма пад сваёй столлю часта яго бачыла.

Калі ён толькі яшчэ пачынаў багацець і шукаў багацця, яшчэ да вайны, прыстаў у прымы да паўпанскага фальварковага пакідзішча — да старой паненкі — худой, касцістай і бурклівай ведзьмы. І такім парадкам стаў ён гаспадар фальварка.

Навокал у маёнтках курыліся бровары. У гарадку быў вялікі завод, дзе пераганяўся і ачышчаўся спірытус з усіх навакольных бравароў. Можна сказаць, цераз кожныя тры дні на чацвёрты гасцінцам у гарадок грукацеў абоз з неачышчаным спірытусам. Абозная папаска заўсёды была ў карчме на гасцінцы.

Ганка ў карчме не было. Проста ляжаў пад парогам сапсаваны камень з ветрака. Прызба па самыя вокны зарасла была лебядою і лопухам. За хатаю быў агарод, а перад хатаю да самага гасцінца (крокаў з трыццаць) буяў спарыш і трыпутнік. Карчомны рух найбольш быў у стадоле і перад ёю. Там трава не расла. Зямля выцярушана была гноем, саломаю і сенам. Быў тут і кірмашны водыр: тхнула сенам, дзёгцем і гноем. Начамі, калі было ціха, чуваць тут быў грукат вадзякоў. Іх было некалькі на дробных рэчках на захадзе пад гарадок. З усяго наваколля яны перамолвалі жыта і належалі Хурсу. Ён іх паскупліваў у розных паноў і фальваркоўцаў. Хоць сам Хурс быў бітая штука, праныра на вялікіх маштабах, аднак жа само жыццё вучыла яго млынароў красці з-пад сучкі яйца. Хітры і ўвішны чалавек, дзе-небудзь збоку завёўшы гешэфт з млынарамі, мог жывіцца. А без такога чалавека і самі млынары не маглі абысціся. Таксама без яго не маглі абыходзіцца і вінакуры ў маёнтках, і Хурсавы падручныя скупшчыкі свіней. Бывае, напрыклад, здарэнне, што з вялікага гурта купленых свіней пара самых сыцейшых захварэе або як-небудзь скалечыцца. Трэба як мага хутчэй везці свінні на станцыю, дарога вялікая, а тут гэтую хворую пару хоць сярод дарогі кідай, бо от-от здохне. Вядома, лепш жа прадаць, хоць за бесцань, чым кідаць сабакам падлу. Ды і патрэбен гэтакі чалавек, каб адразу мог купіць. Вядома, гэты чалавек павінен ужо ведаць наперад, у які дзень і ў якім месцы на гасцінцы захварэе свіння і на колькі пудоў вагою яна будзе. Але ўмеючы жыць на свеце, можна ўсё гэта ведаць і за паўгода наперад. Трэба адно варушыцца на свеце, не спаць у шапку, знацца з людзьмі і як найшырэй, добра ведаць кожнага чалавека натуру, дагадзіць каму трэба, а каму не трэба, дык можна і не дагаджаць, нават пашкодзіць.

І от гэтакі падручны ўсім чалавек быў Сёмка Фартушнік — несусветная праныра, увішны, як чорт. Сёмку Фартушніку належала карчма на гасцінцы. Карчма гэтая дайшла да свайго канчатковага заняпаду, калі была вайна з белапалякамі. Сёмка Фартушнік асеў тут перад пачаткам імперыялістычнай вайны. Родам ён быў з гарадка, і сын ён быў радавітага сальніка. З малых дзён сядзеў ён у бацькоўскай сальнай крамцы на гарадскім рынку. Кажуць, што вялікаму караблю — вялікае і плаванне. Дык Сёмка Фартушнік, як узбуяў добра, не стаў вялікі карабель. На вялікую глыбіню ён нырца ніколі не даў, меў дробны ход. Ён быў увішны, як чорт, але гэта трэба разумець умоўна. Увішны-то ўвішны, але калі браць на маштабы, дык напроці яго Хурс, напрыклад, быў увішны не як чорт, а як сам старшыня ўсяго чартоўскага кодлішча.

Сёмка Фартушнік выбіваўся ў людзі з бруднай і цеснай бацькоўскай крамкі. Спачатку ён вучыўся. Бацька марыў вывесці яго за якога-небудзь адваката ці хоць за якога-небудзь пісара, павятовага закуліснага заправілу.

Бацька ўмасціў яго ў гімназію. Але тут ён навучыўся ўсяго паўгода: быў нейкі царскі дзень, па ўсім гарадку вывешаны былі трохкаляровыя сцягі Расійскай імперыі. На самай люднай вуліцы Сёмка дадумаўся зрабіць штуку. Ён нацэліўся з гумавай пускалкі каменьчыкам у царскі сцяг. Цалок ён быў някепскі, каменьчык даўся ў сцяг, звярнуў яго набок і рыкашэтам уляцеў праз шыбу ў нейкую павятовую канцылярыю. Паліцэйскі хапіў свавольніка за каўнер, і пачалася гісторыя. Па-першае, яго выкінулі з вучылішча, па-другое, гэта надоўга парушыла спакой у сям’і. На Сёмку сталі глядзець крыва, маці аплаквала загубленую сынаву кар’еру. Бацька тады пачаў як мае быць прывучаць сына да сальнай справы, думаючы ўтлумачыць сыну і на практыцы прышчапіць яму гандлярскую дыпламатыю, каб пасля ён мог павялічыць маштабы свайго фамільнага таленту. Але Сёмка не мірыўся з гэтым. Ён пацёрся ў вучылішчы сярод падпанскіх і так сабе панаватых сынкоў. Пасля — ён бачыў, як старэйшае пакаленне гэтых «сынкоў» выходзіла ў людзі: мешчанчукі і падпанкі выходзілі за чыноўнікаў, зіхацелі гузікамі і цэшкамі. Такая ж доля рыхтавалася і тым яго таварышам, якіх ён пакінуў у вучылішчы. А бацькоўская крамка смярдзела і ліпла брудам. Трэба было перарасці як-небудзь гэтую справу. I Сёмка Фартушнік пачаў кідацца па свеце. Ён спрабаваў зрабіць некалькі дробных (па сваёй кішэні і гадах) спекуляцый, падаўся для гэтага ў іншыя гарадкі. Справа ў яго пачала крыху ладзіцца, але аднойчы, калі трэба было вырашыць нейкі закручасты ход, не хапіла ў яго дыпламатычнай спрактыкаванасці, і ўсё ў адзін дзень ляснула марна. Ён вярнуўся ў свой гарадок і пачаў спачатку.

Малады Сёмка сфармаваўся ў прыгожага юнака. Адзяваўся гэты белатвары кучаравы малады чалавек па модзе. Любіў пярсцёнкі і залатыя гадзіннікі. У сваім жа гарадку, занадта нешта рана, перажыў ён быў ужо два ці тры раманы з жанкамі немалых павятовых чыноўнікаў — і поспех гэты меў пад сабою тую прычыну, што хлапец быў вельмі прыгожы, страшна ў гусце тых жанчын, да якіх ён меў дачыненне. Ды і сам быў хлопец не промах.

Чалавек гэты ўжо з самых маладых год сваіх меў як бы два абліччы: кожны дзень ён быў заклапочаны і, здаецца, аніяк не браў на ўвагу ўсё, што не яго справа. Людзей, яму непатрэбных у яго справе, ён не заўважаў. Ён тады пачаў ужо прывыкаць да неахайнасці. Пінжак яго быў абсыпаны мукой, калені ў нагавіцах у гліне ці ў пяску — як бы ён дзесьці на двары стаяў на каленях. Боты былі — дык адна халява падцягнена да калена, другая сціснута ўніз.

Але былі дні святыя ці так вольныя яму. Тады яго не пазнаць было. Ён быў у дарагім гарнітуры, і гарнітур гэты сядзеў на ім вельмі спрытна. Пярсцёнак, залаты ланцужок ад гадзінніка, капялюш. Самы прыгожы і франтаваты юнак на ўвесь гарадок быў тады Сёмка Фартушнік. Зусім гэта не быў той чалавек, што круціўся каля смярдзючай крамкі.

Гэтыя два абліччы як бы не маглі ўжыцца ў чалавеку разам. Калі панавала адно, не было і адзнакі другога. Тут было штосьці падобнае да змагання. І пасля адно аблічча зусім перамагло другое. Гэта было ўжо тады, калі Сёмка Фартушнік узбіўся на адну простую дарогу, прайшоўшы першыя няпэўныя сцежкі ў пошуках гэтай дарогі. Час гэтаму — яшчэ да імперыялістычнай вайны. Тады ўжо ён пачаў проста вызначацца гэтакі, які быў у вайну і рэвалюцыю. Але пакуль гэта было, ён зрабіў у сваім жыцці адзін важны крок, цікавы для насельніцтва гэтага гарадка. На гэты ўчынак ён пайшоў таму, што пачаў ужо тады біцца, як муха ў павуціне: яму стала ясна, што ў вялікія маштабы выйсці так проста не ўдасца, бо тут, наогул, у цэлай мясцовасці, не было вялікіх маштабаў. Самы большы маштаб загроб сабе ў рукі Хурс. А дзе больш тут такія маштабы? Пасля, часамі адумаўшыся, ён шкадаваў, што проста не выехаў з гэтага закутка куды-небудзь у вялікі горад, там знайшоўся б і размах, якога ён прагнуў. Але тады ўжо было позна пра гэта думаць. А яшчэ далей, пастарэўшы, ён ужо як мае быць асеў на сваёй дарозе; бунтоўны неспакой, што ішоў з юнацкіх год, сплыў на век вечны. І астаўся чалавек суцэльны і ўпэўнены ў праўдзе свайго жыцця. А над жыццём гэтым стаў гаспадарыць Хурс.

Хурс, калі яшчэ не прыставаў у свае фальваркоўскія прымы, меў сабе ў гарадку маладую жанчыну, Амілю Снацкую. Калі між ёю і Хурсам пайшлі інтымныя дачыненні, ёй было год васемнаццаць. Тады Хурс быў зусім яшчэ дробны свіны купчык і, казалі, меўся браць сваю прыгожую Амілю замуж. Яна была дачка нейкага садавода, які, уміраючы, нічога ёй не пакінуў, апроч малюсенькага дамка, хутчэй хаты, на пяць акон кругом ва ўсіх сценах. У гэтым дамку Хурс шмат сваіх маладых дзён праседзеў і начэй пераначаваў. Якраз у той час, калі яго свіны гандаль пайшоў шырэй і ён намерыўся падгрэбці сабе ў пасаг за старою паненкаю фальварак, Аміля Снацкая нарадзіла дачку. Хоць дзіця і было на яго падобнае, аднак жа ў яго былі даволі паважныя меркаванні, каб цяпер ужо не звязвацца навек з Аміляю: яна, беспасажная, не магла пашырыць яго купецкіх маштабаў, а ён сама што пачаў іх разгортваць. Аміля не пагадзілася моўчкі з сваёй такою доляй. Яна перш за ўсё разведала пра ўсе яго планы. Прыціснуты да сцяны, ён прызнаўся. І каб хоць чым-небудзь пацешыць яе, ён выказаў думку, што фальварковая паненка, якую ён возьме замуж, старая і, напэўна, не пажыве доўга, а ён толькі гэтага і чакаць будзе, каб ужо тады павянчацца з ёю, з Аміляю. Аміля нават не даслухала да канца гэтай споведзі. (Можа быць, у гэтай споведзі гучэлі і сапраўды шчырыя ноткі ў дачыненні да Амілі. А гэта было яшчэ горш.) Аміля, як каршак, кінулася да Хурса і, скурчыўшы пальцы, хапіла яго за твар. Каб траха, дык яна яму вырвала б вочы. Ён, адарваўшы яе ад сябе, уцёк. Цераз дзень ён прыслаў ёй канверт з грашыма і ліст, у якім пісаў, што купіў ёй тут жа ў гарадку двухпавярховы дамок. Першы паверх арандуецца пад аптэку, а ў другім паверсе есць кватэра, дзе кватаруе сям’я. З домам яна можа рабіць, што сама захоча. Як бы там ні было, прыбыткаў з дома павінна хапіць ёй на пражыццё. У канцы ліста ён упікаў яе, што ў яе чэрствае сэрца і яна не разумее яго, што яго ўчынкі не залежалі ад яго добрай волі, а ад спраў, камандаваць якімі яго паставіла само жыццё. І калі яна такая, дык можа сабе ісці замуж за каго хоча. (Тут быў намёк, што цяпер яна ўжо мае пасаг — двухпавярховы дом.) Ліст канчаўся лірыкай: хоць яна і пойдзе замуж, ён усё адно не забудзе яе і заўсёды рад будзе сустракацца з ёю. Нават ён хацеў бы, каб усё гэтак добра, шчыра, весела і гладка было.

Аміля Снацкая добра разумела, што яна адна з прыгожых жанчын у гарадку. І ад гэтага крыўда яе была яшчэ большая. Яна была высокая ростам, белатварая, з густымі белымі валасамі. Не маючы за што спраўляць дарагое адзенне, яна ўладала ўмельствам нават у простае адзенне адзявацца гэтак, што магла задаваць нават тон. Яна асталася жыць у сваім малюсенькім бацькоўскім дамку і там гадавала сваю дачку. Адразу ж яна заявіла, што ніколі не пойдзе замуж, што ўсялякага мужчыну будзе гнаць ад сябе, што яна дзякуе богу, што ў яе нарадзілася дачка, а не сын. Справа шумела на ўвесь гарадок, але калі доўга есці адну і тую ж патраву, хоць сабе і найсмачнейшую, дык яна нават і ласуну надакучыць. Праз гады чатыры ўсё пайшло ў арсенал мінуўшчыны, а сама Аміля Снацкая набыла рэпутацыю ганарыстай і недаступнай жанчыны, зусім адзінокай і рэлігійнай. Некаторыя, праўда, не верылі ў яе рэлігійнасць, гаварылі, што гэта проста ад таго ж самага гонару да ўсяго гарадка. Яе ў гарадку пэўныя колы пачалі не любіць: ведаюць жа ўсю яе справу, бачылі яе навылёт, а разам з тым яна проста-такі не заўважае іх, ідучы па вуліцы. І пакрысе грамадская думка змянілася. Калі раней ёй спачувалі, лічылі яе нявіннай ахвярай гада Хурса, дык цяпер наадварот — яна была ва ўсім вінавата, а Хурс зрабіўся раптам нявінны анёлак. Так прайшло яшчэ год пяць ці шэсць. Хурс паспеў вырасці ў добрага свінячага купца. І от у гэтыя часы было аднойчы такое здарэнне.

Заходзіла сонца. Званілі ў касцёле. Пад вокнамі ў Амілі Снацкай сохлі восеньскія кветкі. Журботны дзень праходзіў так, як і ўсе дні — усе яны, як адзін. Дзве ці тры кабеціны сядзелі ў Амілі Снацкай і ціха ўздыхалі: што ж можна рабіць у такі час у гэтай жанчыны, якая мае двухпавярховы дом, маладая, прыгожая. Кожнай з гэтых баб хацелася больш за ўсіх увайсці ў Аміліна давер’е, бо гэта быў тавар, які можна было ўсватаць шмат каму і мець ад гэтага нейкі заработак. З некаторых часоў падобныя бабы пачалі, як назола, церціся ля Амілі Снацкай. Яна глядзела на іх звысоку, але даволі блізка падпускала да сябе: у той меры, як праходзіў час, праходзіла і атаясамліванне ўсіх мужчын з Хурсам.

Раптам у дом явіўся малады чалавек. Ён зіхацеў пярсцёнкамі і на камізэльцы ланцужком ад гадзінніка. Бабы адна за адной пахаваліся ў бакоўку і там панатапырвалі вушы.

— Фартушынскі,— адрэкамендаваўся малады чалавек.

«Які ты к чорту Фартушынскі,— вельмі выразна прачытаў малады чалавек у сціснутых крыху пагардліва губах Амілі Снацкай,— ніякі ты не Фартушынскі, а проста Фартушнік, ды яшчэ і Сёмка, цябе ж усе як лупленага ведаюць. Дзе быў твой гэты форс, калі ты зранку чуцен быў на ўвесь рынак, нешта перапрадаючы».

— Фартушынскі,— пачаў апраўдвацца малады чалавек.— У гэтай глушы чортам могуць абазваць чалавека! Тут у метрыку не глядзяць.

І ён засмяяўся вельмі выразна. Усмешка была яму да твару.

— Мне ўсё роўна, Фартушынскі вы ці Фартушнік. Хоць яна і сказала гэта, але ўсё ж твар яе па-дзявочаму заружовіўся.

— Дазвольце адразу да справы. Ваш двухпавярховы дом вы занадта танна выпускаеце.

Яна паціснула плячыма: можа, і танна, але пры чым тут ты?

— Я вам дам даражэй, здайце яго ў арэнду мне.

— Там жа жывуць людзі. Палова дома арандуецца пад аптэку.

— Тэрміны арэнды канчаюцца.

«Можа, і канчаюцца, але адкуль ты ўсё ўведаў»,— думала яна з пагардай.

— Я сам пацікавіўся ў аптэкара. Ведаеце, што...

І ён пачаў гаварыць. Гэта было залатое слова, як першае зерне з-пад арфы. Тут была і агіда да такога абармота, як аптэкар, і практычнасць сумленнага чалавека, які ніколі не пойдзе на тое, каб пакрыўдзіць і ашукаць каго-небудзь, а тым больш жанчыну (здаецца, выразны намёк!) — «але што з гэтага дома, умеючы, можна больш мець прыбытку, дык гэта ясна як божы дзень». У яго гаворцы была і жальба аб людзях, слабых і непрактычных, і свядомасць уласнае практычнасці і просталінейнасці. «Я люблю ўсё проста казаць». Гаворка яго перамешвалася з чыста бацькоўскімі ласкавымі зваротамі да Амілінай дачкі Клавы, з пагладжваннем яе па галоўцы. Часам у гаворку ўкліньвалася заўвага аб тым, што кветнік перад вокнамі не дагледжан і двор запушчан; часам ішла хвілін пяць тэма аб ружовасці неба на захадзе сонца («так і плыве такая ружовасць, а на зямлі ціха...»). Ён быў далікатны, практычны, вясёлы, развязны, нават з адзнакамі паэтычнасці. Яна пачала даваць згоду выпусціць яму дом, але ён сумысля не скончыў справы.

Канчаць справу ён прыйшоў назаўтра, але пра яе гаварыў мала: знайшліся іншыя тэмы. Так ён пачаў прыходзіць усё часцей, а справа з домам усё не канчалася. Ён вёў сваю справу з умельствам. Часам ён, дзеля эксперымента, не прыходзіў некалькі дзён. Аміля Снацкая тады пачала пакрысе нават упікаць яго, што ён доўга не паказваецца. Так ён даводзіў справу да канца, а гэта ўжо не была тая справа з домам. (Дом тут, праўда, граў вялікую ролю.)

І от нарэшце справа была даведзена да канца. Вынікі адразу ўвесь горад і ўбачыў. Гэта было ўжо зімою. Быў мароз, і снег блішчэў на сонцы. У кароткім, да калень, футэрку, з кенгуравым каўняром, у каракулевай шапцы і глянсаваных ботах з галошамі. Сёмка Фартушнік вёў пад руку Амілю Снацкую. Твары іх ружавелі ад марозу: абое былі вясёлыя. Яна, здавалася, уся змянілася. Дзе дзелася яе панурасць апошніх год. Яна бесперастанку шчабятала, як ластаўка. Сёмка Фартушнік трымаў сталы выгляд, але даволі было бліжэй глянуць яму ў вочы, каб убачыць, што гэты чалавек шчаслівы ад гладка зробленай справы.

Была ў той дзень нядзеля і званілі ў царкве. Няважна, ці хадзіў калі Сёмка Фартушнік дагэтуль у царкву. Важна тое, што ён цяпер павёў Амілю Снацкую ў касцёл. З гэтага дня і да самай вясны ён не прапусціў ніводнай касцельнай імшы. Найбольш ён прыходзіў адзін, але станавіўся там, адкуль Аміля Снацкая магла заўважыць, што ён у касцёле. Яна зразумела ўсё так, як бачыла, а ён выявіў якраз надзвычайную прыхільнасць да яе ідэалаў. І от, увесну, па ўсім гарадку, як з перуна ляснула: Сёмка Фартушнік прымае каталіцтва і бярэ замуж Амілю Снацкую.

Саборны пратаіерэй з гэтай прычыны падвысіў свой аўтарытэт прапаведніка: ён вельмі складна і з вялікім энтузіязмам сказаў некалькі пропаведзяў на тэму аб тым, якое вялікае зло ёсць «стяжанне блат земных». Прыкладу ён доўга не шукаў, бо і ў гэтым гарадку знайшоўся чалавек, што за двухпавярховы дом адцураўся царквы. Вядома, пратаіерэй, гаворачы гэта, не меў на ўвазе выпадку з сабой, калі ён адсудзіў ад свае сястры спрэчны, таксама двухпавярховы дом, і тая, з малымі дзецьмі, у траскучы мароз прымушана была выбрацца з наседжанага месца.

Сёмка Фартушнік заўладаў двухпавярховым Аміліным домам. Але не толькі на гэты пасаг ён гнаўся. Тут была яшчэ адна справа, проста-такі страшная справа, якая пасля доўгія гады пераварочвала душу самому ж Сёмку Фартушніку, аднак жа ён на яе пайшоў. Гэтая справа наклала канец гарманічнасці Сёмкі Фартушніка. Ён тут распалавініўся надвае. Адна палова цягнула яго да Амілі Снацкай, яго ўжо жонкі, а другая палова прымушала яго сашчаміць зубы і кідацца да Хурса. І гэтыя дзве паловы грызліся адна з адной шмат год, пакуль хурсаўская палова не ўзяла верх. Тады Сёмка Фартушнік зноў стаў гарманічны, але ўжо цяпер не было ранейшага Сёмкі Фартушніка. Гэта быў ужо не той чалавек.

Каб чалавек мог ведаць наперад, што з ім будзе, ён ніколі не гінуў бы ад сваіх памылак. Тады і Сёмка Фартушнік не пайшоў бы на гэтую справу. Але ён прагнуў вялікіх маштабаў. Чамусьці ён верыў у іх, гледзячы на Хурса. Каб ведаў ён, што яму, замест вялікіх маштабаў, прыйдзецца асесці ў трухлявай карчме на гасцінцы, ён, напэўна, пагнаў бы ад сябе к чортавай матары Хурса. Але ён, прагнучы ўласнасці, сам лез да яго, абы толькі той міргнуў яму. Зусім не думаў Сёмка Фартушнік, што гэты свінячы магнат будзе есці яго доўгія гады і рэгуляваць кожны яго рух,— чатыры, скажам, з паловаю сантыметры направа, два з чвэрткаю сантыметры налева. Маштабы, як той казаў, ніштаватыя!

Гэта ўсё было так. Сёмка Фартушнік бачыў раз Хурса з яго жонкаю. Гэтая пара выязджала з гарадка на параконным рамізніку. Сёмка Фартушнік імчаўся па вуліцы, увесь у клопаце сваіх спраў. Убачыўшы Хурса, ён даў яму дзяндобры. Гэта ён рабіў ужо нешта з паўгода, пачаўшы казыраць Хурсу неўзаметку: Хурс быў такі чалавек, на ўвагу якога варта патрапіць.

— Дзяндобры, пане Фартушнік! — гукнуў яму Хурс з рамізнічнага фаэтона, будучы, відаць, у добрым гуморы.

Фартушнік аслупянеў: што ён Хурса ведаў, дык гэта не дзіва. Было б дзіва, калі б ён яго не ведаў. Але адкуль Хурс ведае яго, такую дробную птушку? Пасля, пазнаўшы больш Хурса, Фартушнік ужо не дзівіўся гэтаму. Ён ужо ведаў, што Хурс не быў бы Хурс, каб не меў таленту ведаць усялякую драбязу. Гэта памагала яму варочаць справамі, грабучы сабе ў рукі адусюль прыбытак.

Фартушнік правёў Хурса даўгім позіркам. Той азірнуўся. Азірнулася і Хурсава жонка. (Пасля іхняга вяселля прайшло ўжо некалькі год.) Фартушнік убачыў нейкую зялёную жанчыну з касцістым тварам, з ротам да вушэй, з носам, занадта ўжо высунутым над губою.

— Каб ты згарэў з такою жонкаю, тфу! — аж плюнуў Сёмка Фартушнік, весела ўсміхнуўшыся.— Снацкую кінуў ды да гэтай прыстаў. Гэта ўсё адно, як з раю ды ў пекла.

Але тут жа ён змоўк і з не лёгкім пачуццём пайшоў у сваю дарогу. Ён успомніў, што Аміля Снацкая бедная, нават ніякага пасагу не мае, а гэтая — адразу паставіла Хурса на ногі. Пасля вяселля ён пускаў ужо ў зварот у разоў тры большыя грошы і выразна ўжо вырас у вялікага варацілу. «Каб да Амілінага хараства ды багацце гэтай ведзьмы»,— пайшла ў ход думка Сёмкі Фартушніка. І дзесьці глыбока заварушылася пачуццё цяжкага непаразумення перад недасканаласцю светабудовы, перад яе супярэчлівасцю.

З гэтага спаткання пачаў вырашацца лёс Сёмкі Фартушніка. Ён не ведаў, што Хурс даўно ў яго нацэліўся. Але, каб зразумець, у чым тут справа, трэба вярнуцца крыху назад.

Аднойчы, позна ўвечары, за паўгода якога да ўсяго гэтага, Хурс ціха падышоў да дамка Амілі Снацкай. Яна сядзела адна, не зводзячы вачэй з сваёй маленькай соннай Клавы. Хурс абышоў увесь дамок навокал і вельмі нясмела пастукаў у дзверы. Аміля ўздрыганулася і выйшла ў сенцы.

— Хто? — запытала яна.

— Аміля гэта я.

Яна пазнала яго голас і не ведала, што гаварыць і што рабіць. Яна стаяла, як аслупянелая, прытуліўшыся галавою да сцяны.

— Ну што ж ты не адчыняеш, Міля?

Яна гэтак збянтэжылася, што пачала мацаць ключ у дзвярах. І нарэшце ўпусціла яго. Ён стаяў перад ёю, нечаканы, высозны, як сталюга, нясмела ўцягнуўшы дробную стрыжаную галаву ў вузкія свае плечы. Аміля адумалася і села.

— Я прыйшоў, Міля, да цябе.

— Чаго?

— Я не магу больш без цябе. Я ўсё пра цябе думаю. Мне цяжка без цябе.

Ён усё гаварыў гэтакія фразы і падступаў да яе бліжэй.

— А жонка ж твая дзе?! — на ўсе свае сілы крыкнула яна.

Аміліна дачка прачнулася і заплакала.

— Жонка? — ён адступіў крок назад.— Жонка? Я яе ненавіджу. Я цябе толькі адну люблю.

Ён, сказаўшы гэта, пасмялеў. Ён быў упэўнены, што яна зноў з гэтай хвіліны стане яго ранейшаю Аміляю: так прывык ён ужо да ўдачы ў сваіх справах, да камандавання людзьмі, да якіх меў дачыненне.

— Дык ты ж ведай, што як ты сваю тую падлу ненавідзіш — у сто раз больш я ненавіджу цябе! — закрычала яна і плюнула цераз стол на яго.

Ён стаяў і маўчаў.

— Вон! — крычала яна.

Ён не паварушыўся. Яна хапіла са стала талерку і шпурнула ў яго. Пасля яшчэ і яшчэ. Яна шпурляла ў яго сподкамі, хлебам, лыжкамі. Ён устрапянуўся. Зносячы ўдары, ён самаўпэўнена сказаў:

— Я прыйду праз пяць...

Раптам спыніўся і падумаў: «не праз пяць, а праз дзесяць,— праз пяць дзён я буду адпраўляць са станцыі свінні».

— Я прыйду праз дзесяць дзён.

— Вон! Каб і нага твая...

Ён павярнуўся і выйшаў, а яна хадзіла шмат гадзін з кутка ў куток і скрыпела зубамі. А назаўтра яна дастала заядлага сабаку, узяла яго ў сенцах на ланцуг і пачала прывучаць да сябе. Праз дзесяць дзён явіўся Хурс. Гэтак, як і той раз, ён неўзаметку ў змроку падышоў да дзвярэй і пастукаў.

— Хто там?

— Я.

Яна шпарка спусціла з ланцуга сабаку і адчыніла дзверы.

— Кусі! — крыкнула яна, выходзячы на ганак і беручыся ў бокі.

Яна бачыла, як сабака рынуўся на Хурса і абняў яго за грудзі. Хурс ірвануўся бегчы, сабака адарваўся ад яго і абсядлаў яго ззаду. Так сабака выехаў на Хурсу на вуліцу. Аміля выйшла следам глядзець. Хурс не падаў і гуку, каб не склікаць людзей. Ён качаўся з сабакам у гразі, скаціўся ў нейкі рышток, пакусаны, абкрываўлены, абслінены. Удвух з сабакам яны раўлі, як звяры, кідаючыся адзін на аднаго. Нарэшце Хурсу ўдалося прыдушыць каленам да зямлі сабачую галаву. І пасля гэтага ён адразу выхапіў з кішэні рэвальвер, прыціснуў рулю ў сабачы бок і стрэліў. Сабака разоў некалькі яхнуў і кончыўся. Хурс ракам вылез з рыштка і кінуўся бегчы як утрапёны: сваім стрэлам ён паабуджваў людзей. Прабегшы да рынка, ён напаткаў соннага рамізніка.

— Вязі! — загадаў Хурс, кідаючыся ў разламаную рамізніцкую надобіну.

— Куды? — аж умлеў рамізнік ад гэткага спрыту нейкага высознага абмочанага абарванца. І раптам, пазнаўшы, ёкнуў на каня, падтрымліваючы аднаею рукою скураны верх над Хурсам.

— Пане Хурс, паночку Хурс, а божачкі мае!

Хурс паехаў на сваю гарадскую кватэру, вымыўся, пераадзеўся, паслаў па віно і загадаў фурману запрагаць коні і ехаць дадому, у фальварак. Выехаў ён не зусім цвярозы, але такі, як і заўсёды: халодны практык і сам у сваіх думках. Усю дарогу накіпала ў ім злосць і нянавісць, але ён гэтыя анархічныя пачуцці здолеў нават у гэткую хвіліну падпарадкаваць сабе. «Колькі б гэтая дурная авечка ні вар’явалася, маіх рук яна ўсё адно не міне»,— думаў ён. За дарогу якраз і выспеў яго план. Ён думаў: няма чаго і думаць сысціся цяпер зноў з Аміляю. (Пачуццё вострага смутку па ёй павярнулася ў ім, як нож у жываце жывое рыбы, калі яе патрошаць.) Адпомсціцца ёй? Не, занадта я прагну яе. Гэта ўсё адно не дасць мне спакою. І раптам думка жахнула яго: яна, відаць, ужо мае сабе жаніха. Можа, гэта — малады, смелы, прыгожы, варты яе самае. Тады што? Тады яна навек мне страчана. Не, няхай яна не выйдзе з-пад мае апекі.

Ён загадаў ехаць паволі, каб больш мець часу падумаць. Прыехаў дадому ён позна. Ціхом увайшоў у дом. Давялося яму ўвайсці ў жончыну спальню. Ён кінуў вокам на жонку. Гэтае стварэнне спала сабе анёльскім сном, укрытае дзвюма коўдрамі: ёй усё мерзлі калені. Ён адвярнуўся і выйшаў з смуткам, нянавісцю і злосцю. «Што б там ні было, а Аміля не павінна пайсці замуж за такога чалавека, з-за якога да яе не будзе доступу. А лепш за ўсё самому аддаць яе замуж, так сказаць, клін выбіць клінам».

Чаму ён успомніў пра Сёмку Фартушніка? Таму, што ведаў ужо гэтага развязнага маладога чалавека. Ён яго шмат разоў бачыў, як ён цёрся, здавалася б, і без прычыны, у гурце яго свіных вазюроў або дзе-небудзь каля піцейнага дома, дзе ён сам (Хурс усё рабіў сам — гэта быў яго гаспадарлівы метад) ставіў сваім падручным барыш. Ён часам заўважаў, як гэты малады чалавек спрытна, як з-пад зямлі, раптам і вельмі дарэчы з’яўляўся там, дзе трэба было экстраным парадкам збыць хворага япрука, якога ўжо далей нельга было везці. Ён бачыў, што гэты чалавек увішны, спрытны, кемлівы, але, разам з тым, ён птушка дробная. Спачатку ён намерыўся быў узяць яго сабе ў агенты на скуплю свіней, але тут падвярнулася ўся гэтая справа. Да справы гэтай ён як не трэба лепей падыходзіў: ён быў малады і прыгожы, у Аміліным гусце. Але, каб ён пасля не пагнаў яго, Хурса, ад сябе, яго трэба было ўзяць на службу і трымаць у пэўным стане, не выпускаць з рук.

Пасля таго як ён прывітаўся з Сёмкам Фартушнікам на гарадской вуліцы, ён пачаў лічыць, што справа можа быць зроблена, калі ўжыць умела ўсе захады.

Аднойчы Хурс загадаў свайму падручнаму, каб за гадзін дзве да адпраўкі свіней з горада захварэў адзін з лепшых япрукоў. Падручны не здзівіўся ад гэткага загаду. Гэта быў адзін з блізкіх Хурсавых падручных, ён стаяў, так сказаць, каля Хурсавае камерцыйнае душы (у самую душу Хурс нікога не пускаў). Падручны верыў у Хурсаў гандлярскі талент і лічыў, што для справы не то што япрук павінен захварэць, а нават сам чалавек. Ён жыў з таго, што слухаў Хурса і выконваў яго загады. Калі захварэў япрук, адразу, як з-пад зямлі, вырас Сёмка Фартушнік Хурс сам стаяў пры ўсёй працэдуры, калі Сёмка Фартушнік таргаваўся. Пятнаццаць рублёў ён вытаргаваў з такім умельствам, гэтак спрытна прадбачыў усе ходы і выхады, што Хурс не мог нацешыцца з фартушніцкага таленту. Але разам з тым Хурс паглядаў, як Фартушнік, таргуючыся, шчыра пачынаў злаваць там, дзе не злуе сапраўдны купецкі талент. «Ніколі ён не выб'ецца ў вялікія справы»,— падумаў Хурс і загадаў спусціць пятнаццаць рублёў. Фартушнік падзякаваў і адлічыў грошы. «Дзякуе, сукін сын,— падумаў Хурс.— Сапраўдны купец не дзякуе ў гэткіх справах».

— Скідаю яшчэ дзесяць рублёў,— сказаў Хурс, варочаючы Фартушніку дзесяць рублёў і не зводзячы з яго праніклівых вачэй.— Вы мне спадабаліся.

Фартушнік аж падскочыў, аж затросся, беручы грошы. «Каб быў хвост, дык вільнуў бы,— весела падумаў Хурс.— Гэта золата, а не чалавек».

— Зойдзем у кватэру,— міргнуў ён Фартушніку.

Фартушнік, радасна здзівіўшыся, пайшоў за Хурсам.

Яны ўвайшлі ў кватэру.

— Проша,— сказаў Хурс.

Фартушнік паслухаў і сеў на канапу. «Добрая канапа,— думаў Фартушнік.— Мякка, і спрунжыну пад сабой чуваць гладка. У гэтага чалавека ўсё добра і падагнана адно да аднаго».

— Ідзіце да мяне служыць,— сказаў Хурс,— будзеце наглядаць за адпраўкай і прыёмкай свіней у горадзе. Вы мне спадабаліся. Такі чалавек мне патрэбны.

Хурс не вытаргоўваў па рублю і па паўрубля змяншэння пенсіі, як гэта ён рабіў з усімі сваімі службоўцамі. Ён даваў зразумець Фартушніку, што з ім гутарка не гэткая, як з усімі іншымі. Фартушнік спачатку ашаламаніўся, пасля напусціў на сябе сталасці: «таленавіты, значыцца, я чалавек». Хурс яго бачыў навылёт і смяяўся, як толькі Фартушнік выйшаў. Выйшаўшы ад Хурса, не чуючы пад сабой ног, Фартушнік кінуўся ў піцейны дом і гакнуў паўтузіны піва. «Прыгледзімся да Хурсавых спраў, пацягнем у свой бок і паспрабуем... Хто ведае, можа, мне суджана калі-небудзь збіць з дарогі самога Хурса»,— думаў Сёмка Фартушнік у той вечар.

На чорта быў Хурсу наглядчык Сёмка Фартушнік у горадзе, калі там шмат год ужо працаваў больш спрактыкаваны чалавек? І Хурс даў Фартушніку нейкую іншую работу, сказаўшы:

— Пабудзьце там да часу, пакуль я не адчыню ў другім горадзе свінога пункта і не пашлю туды тутэйшага наглядчыка.

Хурс усё так падстройваў, каб Сёмка Фартушнік мог абрываць час ад часу сабе ў кішэню рублі, апроч пенсіі. Хурс прывучаў да сябе Фартушніка, як гаспадар сабаку. Часамі ён даваў яму грашовыя ўзнагароды, выдумляючы прычыны. А адзін раз ён паклікаў Фартушніка на сваю халасцяцкую гарадскую кватэру вячэраць.

— Падфранціцеся,— сказаў ён Фартушніку.

Фартушнік явіўся ў манішцы, у пярсцёнках і ланцужках.

— Добра,— сказаў Хурс, пакручваючы Фартушніка перад сабою.— У нас сёння будуць жанчыны.

Пакуль з’явіліся тыя жанчыны, яны выпілі бутэльку, і Фартушнік адчуў сябе Хурсавым другам. Калі жанчыны (адборная пара!) прыйшлі, яны ўжо мелі пэўны настрой да інтымнага спаткання іх. Начавалі яны па пары ў розных пакоях. А зранку, выправадзіўшы сваіх госцей, селі снедаць. Хурс сказаў Фартушніку:

— Чаму б табе не ажаніцца?

— Рана,— адказаў Фартушнік.— Пакуль чалавек вольны, ён можа прабіваць сабе сцежкі на вялікую дарогу. А звязаўшы сябе — будзеш як спутаны.

— А ты глядзі на мяне,— паддаў жару Хурс,— я і ажаніўся на тое, каб пашырыць сваю дарогу.

Фартушнікам апанавала думка: «праўда»,— думаў ён.

— Ты ведаеш Амілю Снацкую? — не сціхаў Хурс.

Фартушнік зразумеў усё, але не так, як Хурс, а інакш.

«Хурс гэты — дзіўны чалавек, клапоціцца аб шчасці пакрыўджанай ім Амілі Снацкай. А значыцца, тут без добрага пасагу не абыдзецца. Будзь што будзе,— думаў Сёмка Фартушнік,— паспрабуем закінуць вуду». Ён уздыхнуў і вельмі выразны зрабіў выгляд, што яму цяжка гаварыць пра тыя рэчы, якія каменем ляжаць на Хурсавай душы. «Але нічога не зробіш, жыццё часамі вымагае гаварыць і пра тое, пра што не кожны рад успамінаць. А тут жа сам Хурс успомніў». Праз хвіліну яго думка стала больш рэальная: «Хурс хоча, каб Аміля Снацкая хутчэй пайшла замуж і каб уся гэтая справа раз назаўсёды забылася».

— Ведаю я Амілю Снацкую,— сказаў Сёмка Фартушнік.— Бландынка, беспасажная.

Ён глянуў у Хурсавы вочы. Яны разумелі адзін аднаго як не трэба лепш.

— Беспасажная? — сказаў Хурс.— А двухпавярховы дом?

— Што гэта за пасаг,— рызыкнуў не паддацца Сёмка Фартушнік.— На адным доме далёка не заедзеш.

«Эйш ты, сукін сын, таргуецца»,— думаў Хурс і пранікліва зірнуў у самыя Фартушнікавы вочы.

— У яе грошы ёсць,— адчаканіў ён.

— Няма,— катэгарычна заявіў Фартушнік.

— Ёсць,— раз назаўсёды пераняў яго Хурс, ткнуўшы пальцам сабе ў кішэню.

Гэта ён зрабіў так, што Сёмка Фартушнік зразумеў, але самы жэст можна было растлумачыць, як жаданне пачухаць свярбячы палец. Так што Хурс ніякіх абавязкаў на сябе не ўзяў, але разам з тым даў даклярацыю Сёмку Фартушніку. Канцы былі ў каламутнай вадзе.

Моўчкі яны скончылі снедаць. Сёмка Фартушнік, як ішоў дадому, ужо бачыў перад вачыма сваімі Амілю Снацкую. «Як гойдае станам, калі ідзе»,— думаў ён, бачачы яе ў ружовым арэоле.

Праз паўгадзіны пасля таго, як Сёмка Фартушнік старгаваў у Хурса Амілю Снацкую, Хурс выехаў з гарадка ў свой фальварак. Не даязджаючы да дома кіламетраў чатыры, каля карчмы на гасцінцы, ён пачуў свінячы крык: абоз з свіннямі спыніўся на папаску. Хурс загадаў фурману стаць.

— Адкуль свінні? — гукнуў Хурс, саскачыўшы на зямлю.

У дзвярах карчомнай стадолы з’явіўся складзісты чалавек, у юхтовых ботах, у суконнай свіце да пят. У адной руцэ ён трымаў лусту хлеба, у другой брус сала. Рот яго быў повен. З гэтага поўнага рота пайшоў адказ. Хурс выслухаў, адкуль везлі свінні. Даўшы тлумачэнне, чалавек з трэскам у горле праглынуў тое, чым быў напханы рот, і ўжо выразна (бо рот быў пусты) сказаў:

— Дзяндобры вам, пане Хурс!

Зняў шапку, зноў уздзеў і адразу ж зноў пачаў есці. Еў ён павольна, гучна цягнучы дыхам сабе ў рот хлебныя крошкі з лусты і роўна адкусваючы сала. Хурс увайшоў у стадолу і пайшоў аглядаць вазы, часам тыкаючы палкаю ў ружовыя свіныя чэравы. Чалавек з салам і хлебам хадзіў за ім следам. Як Хурс дайшоў да яго воза, чалавек, закладаючы за губу апошні кавалак сала, таркануў кулаком у салому на возе, адкуль тырчаў кірпаты лыч і зажмураныя ружовыя шчыліны, за якімі, далёка ў глыбі, хаваліся ад божага свету свіныя вочы. Япрук ойкнуў флегматычным хрыпам.

— На чыстым цесце сядзеў, заду падняць не можа. Тавар!

— А колькі просіш? — усміхнуўся Хурс. Цана была стандартная, на вагу, але Хурс жартаваў.

— Цаны я вам, паночку, не ўстаўлю свае, але за такую таварыну варта было б скідкі менш лічыць на вантробы.

Хурс нічога не адказаў і самаздаволена пагладзіў палкаю япрука па спіне. Той задаволена выканаў танклявую руладу.

— А гэта што ў цябе за студэнт на возе? — запытаў з усмешкай Хурс, на момант яшчэ спыніўшыся ля воза.

Звесіўшы з драбін ногі ў шнураваных гамашах, сядзеў там у форме вучня настаўніцкай семінарыі хлапец, тварам вельмі падобны да самога гаспадара воза: твар буйны, тулава простае, бландзіністы і здаровы. Год яму можна было даць семнаццаць.

— Гэта — сын,— адказаў чалавек.

Сын еў сала такім самым парадкам, як нядаўна бацька, угінаючы пры кожным глытку галаву ўніз.

— У якім класе?

— Ды от толькі першы раз вучыцца едзе, нядаўна акзамінт вытрымаў.

— Дык ты дзве карысці маеш,— жартаваў Хурс,— і япрука вязеш прадаць і сына вучыць. За фурманку я табе недадам. Вучыся, вучыся,— паляпаў ён па плячы семінарыста.— Як тваё прозвішча?

— Міхаіл Піліпоўскі! — як салдат генералу, адрапартаваў семінарыст з запханым ротам.

Хурс пайшоў далей. Ідучы, ён азірнуўся.

— Колькі на год такіх япрукоў прадаеш?

— Два, часам тры — як каторы год.

— Гаспадарка вялікая?

— Шаснаццаць дзесяцін... Нявыгадна нам сюды вазіць свіней: далёка і за пастой у карчме плаціць трэба. З усяе акругі, можна сказаць, народ едзе з свіннямі, і ўсе за пастой карчмару плацяць. А гэты грабе грошы. Прыгандлёўвае. Тут жа яшчэ да чыгункі вёрст дваццаць пяць. А часам бывае, што чалавеку не пашанцуе, не падыдзе свіння — вязі далёка назад. А каб у вас было больш пунктаў, дзе вы самі або вашы намеснікі самі прыязджаюць глядзець свінні і забіраюць...

— Сына, значыцца, у семінарыі вучыш?

— Але. Як кажуць, што знацьмеш — за плячыма не насіцьмеш.

— Ну знацьмеш — не насіцьмеш — выйдзе за чыноўніка, тады нос задзярэ паверх лесу, от табе і знацьмеш, і не насіцьмеш! Тады саромецца будзе з табою, мужыком, на людзях спаткацца.

— Ну што ж, затое на бацьку наракаць не будзе, што не надбаў пра яго, як кажуць.

Іх ужо абкружылі людзі. Заўвагі былі гэткія:

— Калі чалавек у людзі выб’ецца праз навуку, панаваць тады будзе.

— А за каго з семінарыі выходзяць? За настаўнікаў?

— Вучыць сваіх дзяцей будзе той, хто мае за што вучыць.

— А от у нас Высоцкая нічога не мае, а сын яе таксама падаўся ў настаўніцкую семінару. Калі-небудзь за настаўніка выйдзе.

— Ну, дык гэта ў настаўніцкую семінарыю, а няхай бы паспрабаваў у гімназію ці куды-небудзь яшчэ.

Хурс пайшоў у карчомную хату, за ім следам увайшло некалькі чалавек.

— Каб вы тут зрабілі пункт на прыёмку свіней, дык гэта было б добра,— гаварыў Піліпоўскі, семінарыстаў бацька.— Тут бы, калі не прадаў свінню, дык бліжэй дадому везці, а то з самае станцыі трэба. Вы маглі б сабе або ваш чалавек ува ўсякі пункт паехаць і старгаваць свінні, а тады — хто сам павёз бы, а хто і так наняўся б у фурманку. А каб вам не было крыўдна, вы за фурманку б адлічвалі.

Ці цікавіўся сам Піліпоўскі гэтаю справаю, даючы наконт яе Хурсу параду, ці не цікавіўся, а гаварыў толькі на тое, каб пагаварыць з Хурсам — гэта няважна. Важна тое, што Хурс, слухаючы Піліпоўскага, лішні раз падумаў пра той план, што даўно ўжо выспеў у яго. План быў гэтакі: зусім скасаваць у гарадку пункт па прыёмцы свіней, а замест гэтага зрабіць некалькі пунктаў у самых глухіх кутках, у самых вёсках, дзе свінні могуць добрыя выкормлівацца, але адкуль іх цяжка было дагэтуль збываць. Такім парадкам пашырыцца ўся справа.

— Пункт з гарадка я пераношу ў гэтую карчму. Даўно ўжо я думаў пра гэта,— сказаў Хурс.

Ён пайшоў шнырыць па ўсіх бакоўках у хаце, аглядаючы іх. Стары карчмар хадзіў за ім следам.

— Колькі хочаш за карчму,— сказаў Хурс карчмару, мала думаючы пра тое, ці хоча ён яе прадаць. І пакуль той сабраўся што-небудзь адказаць, даў яму параду: — Дзівак, пераедзеш у горад, краму адчыніш.

Мужчыны сядзелі на лавах і развязвалі торбы. Піліпоўскі ля парога атрэпаў з свае світы саламяную пацяруху. Увайшоў семінарыст.

— Ведаеш,— сказаў ён бацьку,— тут за вёрст тры жыве Высоцкі Коля, мы з ім разам акзамін трымалі і падружыліся. Ён мне памог — я забыўся, не то што забыўся,— паправіўся ён,— а не дачуў, што пыталі, дык ён мне падказаў. Я яму дакляраваў, што возьмем яго куфэрак, як будзем ехаць. Ён павінен прынесці, дзень ён ведае.

— А што, у яго каня няма?

— Няма, здаецца.

Сын з бацькам выйшлі ў стадолу. Неўзабаве туды ж увайшла жанчына, адзетая дрэнна і па-сялянску.

— Людцы, хто тут Піліпоўскі? — запытала яна, ідучы паміж вазоў.

Стары Піліпоўскі абазваўся. Жанчына трымала ў руках торбу, у якую была ўкладзена булка хлеба.

— От вы які,— сказала яна, з выглядам добрай маці разглядаючы семінарыста,— мой Коля пра вас расказваў. Вы ўжо сабе і паліто пашылі. Няўжо і мой сын так будзе хадзіць? — дадала яна, панізіўшы голас і ўкрадкі сцёршы з вока слязу.— Мой Коля казаў, што вы яму дакляравалі ўзяць яго рэчы, падвезці. Каня я не маю, жыву так...

— Гэта ўсяго рэчаў? — запытаў стары Піліпоўскі, гледзячы на торбу з хлебам.

— Гэта я яму хлеба ўлажыла, а рэчы ён сам зараз нясе. Я ўперад пайшла.

— Многа рэчаў?

— Невялічкі куфэрак. Кнігі там у яго, бялізна. Не цяжка.

— Не, я не пра тое, а дзе іх прыткнуць. Япрук увесь воз займае. Хіба мы іх тут ззаду прывяжам.

— Прыйдзецца пагараваць,— гаварыла жанчына,— але, можа, пасля на старасць добра мне будзе за сынам, каб адно бог памог яму навуку прайсці. Ён такі да навукі здатны!

Неўзабаве перад стадолаю ў дзвярах з’явілася два хлапцы... Яны былі роўныя, год кожнаму было шаснаццаць. Не даходзячы да стадолы крокаў сто, адзін з іх перадаў другому на плечы куфэрак. Жанчына іх убачыла і растлумачыла Піліпоўскім:

— Гэта таварыш яго, Кастрыцкі Валодзя, памагае яму несці. Вельмі ж дружаць яны.

Хлопцы паставілі куфэрак ля воза, і Коля Высоцкі прывітаўся за руку з Піліпоўскім-семінарьтстам.

— Паліто ўжо ў цябе? — здзіўлена сказаў Коля Высоцкі, з зайздрасцю разглядаючы Піліпоўскага ў новым чорным паліце з жоўтымі меднымі гузікамі.

Жанчына, як бы саромеючыся і з спачуваннем, паглядзела на свайго Колю. Ён быў яшчэ ў саматканай шэрай вопратцы.

— Можа, дазволяць яму крыху так пабыць,— сказала яна,— пакуль я яму паліто спраўлю. Як-небудзь, можа, дзе пастараюся.

— Мог бы і сам пад’ехаць,— сказаў стары Піліпоўскі,— але ж япрук воз займае.

— Я пехатой пайду,— адказаў Коля Высоцкі.— Ты ўжо ідзі,— павярнуўся ён да мацеры.

Хлопцы ўтрох выйшлі на двор, пад прысадныя бярозы. Валодзя Кастрыцкі адчуваў сябе як звязаны: тыя два ўжо іншыя людзі, хоць адзін яшчэ і без блішчастых гузікаў. Яму самому хацелася быць на іх месцы. Не то што тут справа была ў гэтых гузіках, але яны былі першаю адзнакаю чагосьці такога, што выбіваецца з сферы яго кожнадзёншчыны, якая ўжо апрыкрала яму з яго маладых год. Яна душыла яго маленства і маладосць.

Семінарыст Піліпоўскі пайшоў назад — бацька паклікаў, што неўзабаве трэба ехаць, а Коля Высоцкі пайшоў прысадамі. Валодзя Кастрыцкі крыху правёў яго. Былі яны як адзін, аднаго росту, роўна адзетыя.

— Калі будзеш у горадзе, дык зайдзі да мяне,— сказаў Коля Высоцкі.— Запытаешся, дзе семінарскі інтэрнат.

Валодзя Кастрыцкі падаў свайму таварышу руку і сумны пайшоў назад. Была ў той дзень нядзеля, і ён быў вольны ад работы. Калі ён дайшоў па прысадах да павароткі ў сваю вёску, убачыў, што маці Колі Высоцкага стаяла, прытуліўшыся плячыма да бярозы, і плакала.

— Мне хацелася з ім прайсці, але ён не любіць, як я плачу.

— Дык чаго ж вам плакаць? Каб я быў на яго месцы!

— Ён жа цяпер дома, як госць, ужо будзе, і толькі.

Насупраць цераз дарогу была карчма. Там сяляне запрагалі коні. Крычалі на вазах свінні. Піліпоўскія выехалі з стадолы першыя. Семінарыст Піліпоўскі сядзеў ззаду на сядзенні, стары Піліпоўскі ў перадку, звесіўшы набок ногі.

— Дык няўжо твой бацька не мог бы аддаць цябе ў семінарыю,— сказала Валодзю Кастрыцкаму маці Колі Высоцкага.— калі ты так хочаш вучыцца... Я ўдава...

— У бацькі не я адзін... Дзе там.— Адказаў ён фразаю, якую чуў заўсёды ад бацькоў.

На ўвесь спрыт сытых бегуноў праехаў у свой фальварак Хурс, мінуўшы іх у адзін момант. Маці Колі Высоцкага нават не паспела даць яму дзяндобры.

— От каму жывецца,— уздыхнула яна.

Яны ішлі глухою дарогаю паўз лес. Пахла грыбамі. Які гэты пах быў праціўны Валодзю Кастрыцкаму: гэта была кожнадзённая прыкрасць, цяжкасць работы, бесперспектыўнасць гэтага існавання. Тое, што яго таварыш Коля Высоцкі «пайшоў у людзі» — абудзіла ў яго адразу ўсё гэтае нездаваленне, якое даўно ўжо драмала у глыбі яго істоты.

Дома ён сказаў:

— Коля Высоцкі пайшоў ужо ў семінарыю.

— Дык ён у яе адзін сын,— адказаў бацька, наскрозь бачачы сына,— а мне трэба вас усіх... А з чаго жыць!

Ён быў чулы чалавек і не ўспомніў сыну ў гэты дзень тое, пра што ўжо раней было дагаворана з ім: трэба ісці з дому шукаць работы. Ён намерыўся сказаць сыну гэта назаўтра. Ён не ведаў, што сын сам у гэтую хвіліну пра гэта думаў. Думалася сыну пра гэта цяжка: што ён і дзе на свеце знойдзе? Не лягчэй думаў і сам бацька. Праз нейкі час ён сумна глядзеў сыну ўслед: той пайшоў шукаць работы.

З краю гарадка, на беразе рэчкі, некалькі ўжо год існаваў скураны заводзік маштабаў невялікіх. Жыццё ў ім не кіпела, але так сабе ішло паволі. Тут і быў бы грунт для таго, каб завод гэты пусціць на добры ход і даць яму большы рост, але ўласнік завода, гарадскі мешчанін, які таксама, як і Хурс, выбіўся ў людзі праз гандаль, даўно ўжо валачыўся па судах з прыгараднымі памешчыкамі і гарадскімі домаўласнікамі, дамы якіх стаялі паўз рэчку, на адной лініі з заводам. Фармальная прычына для судоў была, па-першае, тое, што завод нібыта (як пасля, нейк вельмі ўжо раптам, пачало выяўляцца) пабудован на чужой тэрыторыі. Уласнік гэтага пляца, паспеўшы зацвердзіцца ў правах спадчыннасці, падаў на ўласніка завода ў суд. Другая фармальная прычына была тая, што завод загнюшвае ў рэчцы ваду на працягу некалькіх кіламетраў аж за гарадок. За гэта навакольныя памешчыкі і домаўласнікі таксама праз суд дамагаліся ад заводчыка кожнадзённае ўзнагароды. Але фактычная прычына ўсяму гэтаму была тая, каб заводчык адцураўся завода, каб ачысціў месца акцыянернай кампаніі, якая складалася з багатых мяшчан і некалькіх памешчыкаў. Думалася разгарнуць справу шырока, але адзінае выгаднае месца для завода было тое, дзе стаяў гэты дробны заводзік. Каб прайшло яшчэ з паўгода, дык заводчыка суды з’елі б дарэшты і ён саступіў бы месца сваім праціўнікам. Але тут з’явіўся Хурс.

Якраз праз некалькі дзён пасля таго як Валодзя Кастрыцкі правёў вучыцца свайго таварыша Колю Высоцкага, у гарадку ўсе загаварылі, што Хурс старгаваў у заводчыка завод. Кантракт яшчэ не быў падпісаны, але ўсё было згаворана. Заводчыкавы праціўнікі тут і затрапяталіся. Хоць іх было і некалькі, але ўсе яны думалі так пра Хурса: гэты калі ўжо возьмецца за справу, дык ім ваяваць будзе цяжэй. І от яны адразу пайшлі на такі ход. Перш за ўсё яны дазналіся, што кантракт сапраўды яшчэ не падпісаны. І от яны паслалі спешным парадкам да заводчыка пасланца: яны давалі за завод цану большую, як Хурс. Пасланец меў інструкцыю цвёрдую. Ён спачатку ўпікнуў заводчыка за тое, што ён не прадаў завода тады, калі кампанія яшчэ да судовае цяганіны прапанавала яму завод прадаць ёй. Заводчыку не было чаго траціць, і ён сказаў проста, што тады была іншая справа, а цяпер судамі яго давялі да гэтага. І завод ён прадасць таму, хто больш заплаціць. Назаўтра было тое, што Хурс падбавіў яшчэ цаны. Пачалася гонка і торг. Заводчык ад гэтага толькі выйграў, але завод пачаў працаваць ненармальна. Ён стаяў па шмат дзён, пакуль цяглася гэта справа і пакуль завода не ўгроб сабе ў рукі Хурс. І от гэты месяц меў даволі важнае дачыненне да Валодзі Кастрыцкага. Абышоўшы да гэтага часу ўсе ваколіцы і перапрабаваўшы шмат усялякай работы, служачы часта па паўгода і больш на адным месцы за парабчука, ён падрос і пасмялеў ужо. Колі Высоцкага ён ужо другі год як не бачыў. Некаторыя прычыны зблізілі яго з адной дзяўчынай. Гэта была Наталя Паўлоўская. Ёй тады было год каля васемнаццаці.

Калі Хурс толькі што прыстаў быў у прымы да свае жонкі і зрабіўся гаспадаром фальварка, ён з першых жа дзён прагнаў адтуль парабка Рыгора Паўлоўскага. Чалавеку гэтаму было тады год пад трыццаць. Хурс яго адразу як убачыў у сваім фальварку, дык і пазнаў. Ён успомніў ясны марозлівы дзень зімою тысяча дзевяцьсот пятага года. Ён, тады яшчэ дробненькі свіны купчык, стаяў на гарадскім рынку ў натоўпе народу. Нядаўна чыталі рэвалюцыйную пракламацыю, нядаўна выступаў агітатар, нядаўна натоўп разбіў самы багаты магазін у горадзе. Чалавек сярэдніх год, у лапцях і ў шапцы з чорнай аўчыны, крычаў у натоўпе камусьці ў адказ:

— Шкада? Нічога не шкада! Я сам панскі парабак і на пана ўвесь век свой раблю з усіх жыл сваіх! Няхай народ расцягвае ўсё.

— Грабяць толькі зладзеі і забойцы,— сказаў Хурс да натоўпу.

— Ты, свінячы купец, сціхні! — пераняў яго чалавек. Гэта і быў Рыгор Паўлоўскі. У часы, калі Хурс браў у пасаг фальварак, ён апынуўся там за парабка.

— Ты пазнаў мяне? — запытаў Хурс, спаткаўшы Паўлоўскага праз некалькі дзён пасля свайго вяселля.

— Хто вас не ведае,— адказаў Паўлоўскі.

— Што ты тут робіш?

— За парабка служу.

— Тут, у фальварку?

Гутарка скончылася, і праз некалькі дзён Паўлоўскі не меў работы. І ён выбраўся ў горад, дзе ўдалося яму астацца на работу на скураным заводзіку, які пачаў існаваць толькі за некалькі год да гэтага здарэння. Кватэру Паўлоўскі знайшоў сабе на другім канцы горада, дзе быў выезд на тракт да бліжэйшай чыгуначнай станцыі. Дачка яго, Наталя, пачала хадзіць на падзённую работу ў блізкія маёнткі.

Пасля таго як Хурс угроб сабе ў рукі заводзік, ён некалькі дзён і ночаў праседзеў на ім разам з майстрам. Раіўся з ім і аглядаў завод. На трэці ці на чацвёрты дзень ён, унурыўшыся ад восеннай імжы ў настаўлены каўнер, з палкаю ў руках, выходзіў з заводскай брамы. У браме ён убачыў знаёмага чалавека. Чалавек гэты нібы неўзаметку, адвярнуўся ад Хурса і стаў нешта калупацца ў паркане, як бы папраўляючы адарваную дошку.

— Што ты тут робіш, Паўлоўскі? — усміхаючыся, запытаў Хурс.

— Я тут працую.

— Зноў мы спаткаліся,— не зводзіў Хурс вачэй з Паўлоўскага.

— Але,— адказаў Паўлоўскі.

— Доўга думаеш тут быць? — хітра запытаў Хурс.

Паўлоўскі падумаў: «усё роўна прагоніць зараз». І адказаў:

— Не, доўга тут мне, здаецца, быць не прыйдзецца.

— Чаму?

— Мне тут не падабаецца.

І Паўлоўскі цвёрда адставіў нагу ўбок. Хурс мармытнуў:

— А што будзеш рабіць?

— Гэ, ці мала работы на свеце?

— Яно так, работы можа быць многа. На вялікую дарогу выходзіць, крамы разбіваць...

— Шыбеніцы ставіць,— перабіў яго Паўлоўскі, прыпіраючыся плячыма да дубовага шула.

— Шыбеніц многа было пастаўлена ў дзевяцьсот пятым годзе,— адсек Хурс.

— Э, тыя даўно пагнілі. Пара ставіць новыя.

— Думаеш гэтым рамяством заняцца? — вар’яваўся Хурс.

— Не. Калі каго трэба, можна будзе павесіць і на гэтай браме. Высокая, якога б доўгага ні павесіў, усё роўна нагамі да зямлі не дастане,— рэзаў Паўлоўскі, праводзячы зіркам па Хурсу ад твару да пят.

Хурс як стаяў, так адразу замахнуўся палкаю. Паўлоўскі хістануўся ўбок і сказаў:

— Хіба вы кандыдат на шыбеніцу?

Хурс адумаўся і пачаў аднаўляць свой аўтарытэт халоднага чалавека з вялікім розумам.

— Калі шыбеніцы стаяць, дык крыві многа льецца,— сказаў ён, стараючыся мець выгляд халоднага мараліста.

— Сабачае крыві не шкада, і я гавару не пра тыя шыбеніцы, пра якія ўспомнілі вы.

— Але ж сабачая кроў запаганьвае зямлю.

— Нічога, крывавая зямля добра родзіць.

Хурс узяў сябе ў рукі і павольна павярнуўся ісці назад у заводскую канцылярыю загадаць, каб Паўлоўскага звольнілі. Але ў тым месцы, дзе ў паркане была адарвана дошка, ён спаткаўся вачыма з вострым і цікаўным позіркам. Там па той бок паркана, сагнуўшыся, каб высадзіць твар праз дзірку, стаяў хлапец, босы, у падперазанай вузенькім раменьчыкам выцертай і залатанай скрозь шэрай суконнай куртачцы, у рыжай шапцы з паламаным казырком. Позірк гэтага хлапца здзівіў і збянтэжыў Хурса.

— Хто гэта? — сказаў ён.

Такое ў яго было адчуванне, як бы з-за кожнае дошкі глядзяць на яго такія вочы.

Хлапец палез праз дзірку на заводскі двор і зняў шапку (так навучыла яго маці).

— Я прашуся, можа, дзе якая работа тут будзе.

Хурс нічога не адказаў і пайшоў у глыб двара.

— Чаго ж ты лазіш праз дзірку? — сказаў Паўлоўскі.

— Я пільнаваў Хурса, каб у яго папрасіцца. А каб я стаяў ля брамы, дык мяне прагналі б.

— Адкуль жа ты, з горада?

— Не, з вёскі, што насупраць карчмы, на гасцінцы.

— Якое ж ты работы хочаш?

— Хоць якое.

— Як жа ты завешся?

— Валодзя Кастрыцкі.

— Даўно ты тут чакаеш?

— Я ўжо даўно стаяў за парканам.

— А чаму ты думаеш, што тут можа быць работа?

— А дзе? Цяпер, увосень, у панскіх дварах работа канчаецца. Мне бацька сказаў папрасіцца тут. У нас ужо ўсе гавораць, што Хурс будзе завод больш разбудоўваць.

— А ты хіба будаваць умееш? Хэ! — Паўлоўскі сумна ўсміхнуўся.

— Не, будаваць-то я яшчэ не ўмею.

Змяркалася. Сеялася восенная імжа. Валодзя Кастрыцкі стаяў у браме, апусціўшы рукі. Паўлоўскі думаў: «зараз лахі пад пахі і дадому — канец маёй рабоце тут». Гарадок мок у імжы; дзесьці ляскаў аб камень падковамі конь, ціха спяваў на званіцы звон. Бруднае, як і зямля пад нагамі, неба нізка вісела.

— Якая тут табе, хлопча, работа,— сказаў нарэшце Паўлоўскі.— Ідзі хіба ты дадому — за гадзіны дзве яшчэ забяжыш. Цёмначы ісці табе прыйдзецца.

Валодзя Кастрыцкі нічога не паспеў адказаць: вельмі блізка, дзесьці над самымі вушыма, грукнула музыка і аж аглушыла іх абодвух у заводскай браме. У тую ж самую хвіліну з-за павароту вуліцы выехаў на белым кані афіцэр. За ім, на конях, высыпаў цэлы хвост удалых меншых чыноў, а пасля на цэлую вуліцу расцяглася артылерыя. Грукату цяжкіх колаў за музыкаю не чуваць было.

Валодзя Кастрыцкі стаяў як зачараваны. Ён не зварухнуўся, пакуль усё гэта не прайшло паўз яго і не схавалася за паваротам. Ён кінуўся быў следам, але Паўлоўскі хапіў яго за руку:

— Куды ты, хлопча, лепш дадому ідзі. Не бачыў ніколі?

Ён стаяў на тратуары ўвесь як прыглушаны. Ён адчуваў сябе як бы ў нейкай яме, адкуль дарогі не было. Дзесьці блізка, але недасяжна ёсць іншае жыццё, дзе і гукі гарманічныя, і колеры бліскучыя. Але што людзям з таго жыцця да яго, босага абарванца?!

Як на тое ішлося, каб варушыць у ім усялякія думкі: ён раптам убачыў семінарыста Піліпоўскага. Сталаю паходкаю гэты мужычок у блішчастых гузіках спяшаўся аднекуль.

— Здароў! — устрапянуўся Валодзя Кастрыцкі.— Ты хіба мяне не пазнаў? Я з Колем Высоцкім пад ваш воз прыходзіў быў. Што робіць цяпер Коля?

Піліпоўскі прыпыніўся на момант, не ведаючы што сказаць. Пасля вымучыў словы:

— Коля? У інтэрнаце. А мне стаяць доўга на тратуары няможна. Не дазволена,— сказаў семінарыст з гонарам ад таго, што яму не дазволена стаяць на тратуары.

І ён пайшоў. Паўлоўскі паківаў галавою:

— Уніз ужо і глядзець не хоча... Дык што ж ты не ідзеш! Хіба табе ісці няма куды?

У гэты момант на двары пачуліся галасы. Па кладцы з дошчак цераз увесь двор ішоў Хурс і за ім чалавек чатырох рабочых. Адзін з іх гаварыў:

— Мы памесячна рабілі, і нам плацілі так. А што цяпер мы вінны, што вы куплялі завод, а наш ранейшы гаспадар прадаваў яго. Работы ад гэтага не было поўнае, а мы ж усё роўна дзень пры дні былі тут. А як жа нам жыць цяпер, калі вы нам не заплаціце?

— Я сказаў, што заплачу, але палавіну.

І Хурс пайшоў шпарчэй, каб рабочыя асталіся ад яго. Яны і асталіся.

— Мы чулі,— сказаў адзін Паўлоўскаму,— як новы гаспадар загадаў паставіць на тваё месца іншага чалавека... А нам плаціць не хочуць за гэты месяц.

— О, на работу просіцца,— усміхнуўся Паўлоўскі, паказваючы на Валодзю Кастрыцкага.

— Ці няможна ў вас пераначаваць? — пралепятаў змораным галаском раптам Валодзя Кастрыцкі.

Яму было ўжо холадна. Босыя ногі карчанелі. Імжа не сціхала.

— Баішся дадому ісці?

— Далёка. А заўтра я, можа, сабе работу дзе знайду.

— Хадзем,— махнуў Валодзю рукою Паўлоўскі.

І Валодзя Кастрыцкі пайшоў следам за Паўлоўскім. Яны прайшлі некалькі вуліц, а за імі канчаўся ўжо гарадок. Апошняя вуліца была з адных платоў. Моклі жоўтыя бярозы. Далечыня, блізкая ад навесі шэрага неба, чарнела балотамі і равамі. Доўгі і нізкі, калісьці пабелены, даміна цягнуўся пасярод платоў. Разламаная фортка брамы ляжала на зямлі на самым уваходзе ў двор, і праз шчыліны паміж дошчак павысоўвалася за лета крапіва і драсён.

У кватэры гарэла лямпа, пры самай сцяне на цвіку. Пад лямпаю жанчына штосьці шыла, а ў печы на прыпеку, пад трыножкаю, гарэў агонь і ў чыгуне штосьці кіпела. Дзяўчына, рослая і бландзіністая, у вязанай з шэрых нітак кофтачцы, расколвала сукаватае палена. Пасля яна падклала дрэвак у агонь. Села на зэдлік і вымыла ногі. Як абувалася ў чаравікі, Паўлоўскі сказаў:

— Гуляць куды, Наталя, збіраешся?

— Не, ногі памерзлі. Босая бульбу выбірала.

— Мяне сёння Хурс з работы выкінуў.

Дзяўчына памаўчала, пасля сказала:

— Табе так — куды ні павернешся на свеце, усюды на Хурса натрапіш.

— Чый жа гэта хлопец? — сказала жанчына.

Валодзя Кастрыцкі выйшаў бліжэй на хату: дагэтуль ён стаяў ля парога.

— Дзядзька дазволіў мне начаваць.

— Адкуль жа ты? Чый жа ты?

Валодзю Кастрыцкаму надакучыла за той дзень гаварыць людзям, адкуль ён і чый ён. Кожны перш за ўсё пытаўся ў яго так, пакуль адказаць, што не ведае, дзе тут ёсць работа. І ён неахвотна адказаў. Паўлоўскі за ўвесь вечар больш не сказаў ні слова. Валодзя Кастрыцкі скоса паглядаў на яго. Яму ўсё здавалася, што ён нездаволены тым, што пусціў яго начаваць. Неўзабаве прыйшла дзяўчына. Ліза — называла яе Наталя, Лізавета — называла яе Наталіна маці. Яны з Наталяю дасталі з-за люстэрка растрыбушаную, як вата, калоду карт і варажылі. Пасля пачалі гуляць «у дурня». Падсела маці і запрасіла Валодзю Кастрыцкага. Яму не хацелася, але ён саромеўся адмовіцца. І ўсё чырванеў, калі да яго гаварыла Лізавета ці Наталя. Пасля Лізавета і Наталя выціналі голасам польку і колькі разоў прайшлі танцам па хаце. Валодзя Кастрыцкі хацеў спаць, чакаў сну, не зводзячы вачэй з Лізаветы і Наталі. Больш яму падабалася Лізавета. Уночы ён спаў моцна, але заўважыў, што Паўлоўскі пазашморгваў на вокнах занавескі і штосьці пісаў, прыгнуўшыся да ледзьве выкручанага ў лямпе агеньчыка. Валодзю здзівіла тое, што ён трымаў пяро не гэтак, як звычайна трымаюць яго, а праўцом, як быццам бы ён не пісаў, а выдрукоўваў літары. Але тут жа Валодзя зноў заснуў. Калі ж ён прачнуўся, Наталі дома ўжо не было. Паўлоўскі сядзеў на калодзе і прышываў да бота латку.

— Ты, рабочы чалавек,— сказаў ён з бацькоўскай клапатлівасцю да Валодзі, як той падняў галаву,— спіш. Гэтак ты ніякае работы не знойдзеш. Мая Наталя даўно ўжо ў маёнтку бульбу капае... У цябе ж, мусіць, і есці няма чаго?

— Не, ёсць хлеб у торбе.

Але Паўлоўскі пасадзіў яго есці разам з сабою.

— Я ўспамінаю цяпер. Кастрыцкія жывуць побач з Хурсавым фальваркам. Я сам там жыў калісьці... Ну, пойдзеш работы шукаць? — смяяўся Паўлоўскі.

Валодзю Кастрыцкаму ў той дзень пашэнціла: у заезджым доме ён наняўся складаць дровы. Працаваў ён дацямна. На змроку ён выйшаў на гарадскі рынак купіць сабе есці — ён ужо атрымаў за сваю работу некалькі медзякоў задатку. Ён купіў акраец сітніцы, але выбраў чарсцвейшы, каб было танней. Еў ён тут жа, стоячы на рынку і прыглядаючыся да абтынкаванае камяніцы на два паверхі: там вучыцца Коля Высоцкі. Меркнуў дзень. У вокнах гарадка запальваліся агні. Гандляркі разыходзіліся з рынку.

Валодзя Кастрыцкі стаяў доўга, як падарожны на скрыжаванні незнаёмых дарог. Яму хацелася дадому, у сваю сям’ю. Ён сумаваў у гэты момант па сваіх блізкіх. Нават ён цяпер ужо з дрыжаннем сэрца думаў пра той, прыкры раней, грыбны водыр, які заўсёды стаяў на лясістай дарозе пры яго хаце. Разам з тым яго мучыў белы дом, дзе вучыцца Коля Высоцкі. Ён зайздросціў Колю Высоцкаму. Усё было цяпер яму нядобра. З’еўшы хлеб, ён пайшоў назад у заезджы дом начаваць. Спаў ён на дрывах, паклаўшы туды сена і не раздзяваючыся. Устаў ён рана, каб хутчэй скончыць работу: згадзіўся ён на ўсё, а не ад дня.

Так прайшло яшчэ дзён два. Паўлоўскага ён не сустракаў. Але аднойчы ўбачыў на вуліцы Наталю. Яна першая пазнала яго. Яна здалася яму не такая цікавая, як тады вечарам: тады яна была прыадзеўшыся, цяпер у парванай і бруднай вопратцы. Яна ішла з работы.

— Што ты робіш дзе? — сказала яна.

— Сёння скончыў сваю работу.

— Хурс пачаў завод разбудоўваць. Я там цэглу насіла.

Назаўтра ён быў там. Яго паставілі з рыдлёўкай мясіць гліну і перадаваць яе мулярам. Рабіў як дарослы, але за меншую плату. І таму быў выгадны рабочы. Там ён на рабоце і астаўся.

Гэта было ўжо цераз тыдзень нешта пасля таго, як начаваў ён у Паўлоўскага. Гэты першы дзень работы Валодзі Кастрыцкага на Хурсавым прадпрыемстве быў якраз той дзень, калі перад ім пачалі ўставаць няясныя абрысы новай, дагэтуль не веданай ім, грані жыцця. Гэта быў дзень незвычайны, і многа новых думак абудзіў ён у Валодзі Кастрыцкага.

Праз паўгадзіны якой пасля таго як пачалася праца — і на самым заводзе і на яго разбудове, хтосьці заўважыў прылепленую да паркана на заводскім двары паперку. Пасля пайшла чутка, што гэта пракламацыя. Людзі кінулі рабіць і пабеглі туды. Мала хто астаўся на месцы. Пачалі таксама выходзіць людзі і з самога завода.

Нічога на сцяне ўжо не было. Валодзя Кастрыцкі чуў у натоўпе рабочых, што ў пракламацыі, прыклеенай да сцяны, гаварылася так: кідаць работу і спыніць завод датуль, пакуль Хурс не заплаціць поўнай платы за той час, калі ён таргаваў завод. А ўсе, хто працуе на разбудове завода, няхай будуць салідарны з сваімі таварышамі і таксама кінуць работу.

Валодзя Кастрыцкі цёрся паміж людзей, можа, з гадзіну і бачыў, што работы няма. Не толькі гаварылі, не беручыся за работу, што рабіць: «быць салідарнымі ці не», але яшчэ і іншыя гутаркі былі: вайна пачнецца гэтымі днямі, бо прайшоў тэрмін міру, падпісанага паміж Расіяй і Японіяй. Але ўсё было недакладна, і ніхто нічога як мае быць не ведаў. Ясна было адно: на заводзе больш не робяць, завод ужо стаў. З будаўнікамі ж справа была такая: каб быў там рашучы чалавек і сказаў кідаць работу, і, можа, работу кінулі б. Не было каму скамандаваць. Камандзір прыйшоў гадзіны праз дзве. Гэта быў Рыгор Паўлоўскі. Валодзя ўбачыў, як ён стаяў на вуліцы, пакурваючы папяросу і, як заўсёды, стала адставіўшы нагу ўбок. Сам не ведаючы чаго, Валодзя пайшоў да яго.

— Робяць? — запытаў Паўлоўскі.

— Пачынаюць,— адказаў Валодзя.

Паўлоўскі азірнуўся навокал і падаўся туды. Ён убачыў у глыбіні заводскага двара чатырох паліцэйскіх і абышоў двор сцежкаю паўз рэчку.

— Вы яшчэ робіце? Эх, вы! Вас сцёбаюць дубцамі, а вы задніцу падстаўляеце. Кідайце работу!

Пайшоў гул галасоў. Разброд пачаўся поўны. Бадай што работу кінулі б. Але ў гэты момант на вуліцы грунула палкавая музыка: з казармаў уязджаў у горад эскадрон кавалерыі. Праз пяць хвілін грукацела артылерыя. Рабочыя стаялі ўсе на тратуары, і Валодзя Кастрыцкі бачыў, як некалькі чалавек на месцы будоўлі павыварочвалі з скрынь замешаную гліну і ўваткнулі ў гэтую мокрую масу палку з надпісам на дошчачцы: «Хто возьмецца за работу, будзе вораг свайму ж брату рабочаму».

Праз хвілін дзесяць Валодзя стаяў у вялікім натоўпе на рыначным гарадскім пляцы. Пасярэдзіне быў пусты чатырохкутнік, прыпёрты адной гранню сваёй да белага дома. Злева стаяла шарэнга пяхоты, справа — кавалерыі, а проста — паліцыі. Артылерыя стаяла па вуліцы, злітай з пляцам. Пачаўся малебен «о ниспослании победы христолюбивому воинству». Так стала вядома, што пачынаецца вайна з Германіяй.

Пасля малебна была патрыятычная маніфестацыя. Валодзя Кастрыцкі бачыў Міхала Піліпоўскага ў шэрагах семінарыстаў. Ён адважна ступаў па бруку сваімі гамашамі з падбітымі пад абцасамі гумавымі кружкамі і не зводзіў прагнага позірку з кожнага, натрапленага на вочы, афіцэра. Колю Высоцкага таксама гналі ў шэрагах маніфестантаў. Валодзя і яго бачыў. А сам ён стараўся выбіцца бліжэй да цэнтра маніфестацыі. І гэта яму ўдалося: ён быў увесь у гразі і гліне, і публіка давала яму месца, абы аб яго не запэцкацца. Пасля ён трапіў у натоўп горш адзетае публікі, і тут ужо не баяліся яго гліны. Яго адапхнулі ў пустую вуліцу, адкуль ён і пайшоў туды, дзе начаваў апошнія дні — да Рыгора Паўлоўскага.

Да вечара было яшчэ гадзін тры. Ён сядзеў пасярод хаты на нізенькім зэдліку і цярпеў голад — грошай у яго у той дзень не было, а Паўлоўскі сам сланяўся з кута ў кут, чакаючы Наталі, каб разам палуднаваць. Нарэшце прыйшла Наталя. Яна адразу накінулася на Валодзю:

— Чаго ты сядзіш, ідзі вымыйся. Пасля работы трэба мыцца. Ты ўвесь у гліне, у зямлі.

Ён падкасаў нагавіцы і пайшоў на двор мыцца. Наталя выйшла паліць яму на рукі вады.

— А сама! — сказаў ён.— Чаму ж ты сама не памылася?

— От паглядзіш, якая я зараз буду.

Няўмела, па-дзявочаму, яна яму падміргнула і пайшла даваць полудзень.

Яшчэ добра не ўмеркла, як у хату явіліся госці — чатыры паліцэйскія. Ператрэслі ўсю кватэру і забралі Паўлоўскага. Валодзя ўжо зусім астаўся на гэтай кватэры. Паўлоўскі прасядзеў пад арыштам да глыбокай зімы. Зімою яго пусцілі,— не знайшлі выразных доказаў. Валодзя за ўвесь гэты час мала бываў дома — з Наталяю разам ён хадзіў на ўсялякую падзённую работу. Тут ён як бы знайшоў сабе другі дом.

Аднойчы ён сабраў сабе крыху грошай. Наталя навучыла яго што зрабіць: трэба яму прыадзецца крыху. Купляць адзежу ён пайшоў не адзін, а з спрактыкаваным усюды чалавекам — Паўлоўскім. Прыйшлі яны назад увечары, і Валодзя адразу ўздзеў новы гарнітур і боты. Гэта ў яго былі першыя ў жыцці боты і першы крамны гарнітур. Ён шмат разоў украдкі заглядаў у люстэрка. Наталя бачыла гэта, ёй было смешна з яго, але яна і выгляду не паказала. Назаўтра пад вечар, прыйшоўшы з работы, яна сказала яму:

— Пераадзенься і хадзем з табою гуляць.

Ён увесь устрапянуўся ад радасці, але адказаў, стараючыся мець абыякавы выгляд:

— Куды ісці, нашто?

А сам баяўся, што яна згодзіцца і не пойдзе. Але яна бачыла яго навылёт і пацвялілася з ім:

— Ну добра, будзь дома. Я пайду адна.

Ён, здаецца, укусіў бы сам сябе за язык. А яна сказала:

— Ну, пойдзем? Пераадзенься.

Ён моўчкі пераадзеўся і стаў перад люстэркам. Яна знячэўку намачыла яму рукою валасы, і цяпер ён ужо смела, не чырванеючы, зачасаў іх набок. Так яны разам выйшлі з хаты. Але куды ісці — яна і сама не ведала. На вуліцы яна ўзяла яго нават пад руку, і ён страшэнна збянтэжыўся; усё думаў, ці добра ён трымае сваю руку, ці зараз Наталя з яго зарагоча? Гэта першы раз ён так ішоў з жанчынаю, і Наталя з гэтай хвіліны заняла надоўга ўсе яго думкі. Ён не ведаў, што, каб на месцы Наталі была іншая дзяўчына, ён таксама думаў бы пра яе. Справа была не ў Наталі, а ў першай блізкасці жанчыны.

Яны спаткалі на вуліцы Лізавету. Тая іх пацягнула за сабою. Прыйшлі яны да нейкіх Лізавеціных знаёмых. Там збіралася моладзь на вечарынку. Пад гармоню танцавалі. Валодзя сядзеў у самым цёмным куце і з зайздрасцю і сарамлівасцю паглядаў на Наталю — яна многа танцавала. Раптам адчыніліся дзверы, і ўвайшло трое: кожны зіхацеў жоўтымі меднымі гузікамі на чорным паліце і цэшкаю на шапцы. Валодзя Кастрыцкі пазнаў двух: гэта былі Міша Піліпоўскі і Коля Высоцкі. Валодзя аж ірвануўся з месца, убачыўшы Колю. Ён адразу падбег да свайго друга. Той таксама быў рад. Валодзя трапіў у кола святла з лямпы. Як бы добра ні адчуваў ён сябе дагэтуль у сваёй новай крамнай адзежы, аднак жа Коля ўжо выразна быў іншы чалавек у сваёй семінарскай форме. Старое пачуццё зайздрасці заварушылася ў Валодзі. Міша Піліпоўскі яго не так не пазнаў, як не хацеў пазнаць. Ва ўсялякім разе звысоку глядзеў на яго і ледзьве зрабіў ласку сказаць яму некалькі слоў. Валодзя здзівіўся: Коля Высоцкі вельмі спрытна танцаваў. Калі ён мог навучыцца? Міша Піліпоўскі не адыходзіў ад Лізаветы. Для Валодзі ў той вечар выявілася, што яна зямлячка Мішы Піліпоўскага і толькі некалькі год, як пераехала з бацькамі ў гэты горад: бацька яе купіў тут каля самага горада тры дзесяціны зямлі і купіў хату на самым уездзе ў горад. Ішлі назад пасля танцаў разам: Піліпоўскі, Высоцкі, Наталя, Валодзя і Лізавета. Міша Піліпоўскі яшчэ загадзя дастаў з кішэні манету. Коля растлумачыў Валодзю:

— Гэта трэба даць вартаўніку пры браме. Нам няможна выходзіць за сцены семінарыі і трэба падгадзіць вартаўніка.

— І за цябе ён плаціць?

— Ён мне так грошы дае.

— Як гэта?

— Я яму растлумачваю геаметрыю і ўсё іншае.

— Чаму? — нічога не разумеў Валодзя.

— Бо ён вельмі ж тупіца.

— А як ты жывеш?

— Каб хутчэй дадому на лета.

— Чаму? — не верыў Валодзя і дзівіўся — як гэта можа быць?!

Тут яны развіталіся. Пасля гэтага выпадку Валодзя не бачыў Колі Высоцкага аж да лета, а ўлетку бачыўся з ім усяго два разы, калі быў дома. Першы раз яны спакойна пагаварылі, седзячы на жардзяным плоце, другі раз яны, можна сказаць, нічога паміж сабою не гаварылі, але былі разам доўга. От як гэта было. Валодзю наказалі, каб ён ішоў дадому. Ён перапалохаўся гэтай катэгарычнасці і нечаканасці і, калі явіўся дадому, застаў усіх сумнымі, а маці ўсю ў слязах. Бацьку бралі ў салдаты. Бацька начаваў дома тады апошнюю ноч. З самага ранку ўся сям’я праводзіла бацьку ў горад. Гэта была страшная хвіліна. Валодзя бачыў, як, вярнуўшыся дадому, маці рвала на сабе валасы. У Валодзі слёз не было, але страшны смутак душыў яго. Ад яго не адыходзіў яго друг Коля Высоцкі. Ён усё гаварыў:

— Ціха. Пакінь. Чуеш?

Пасля яны моўчкі леглі спаць у Валодзевых сенцах, а назаўтра Валодзя пайшоў зноў у горад на работу. Калі раней ён частку заробленых грошай пакідаў сабе, то цяпер усё да капейкі аддаваў сваім. Заработак жа яго быў невялікі.

У тысяча дзевяцьсот пятнаццатым годзе, цераз паўгода пасля пачатку вайны, Хурс ужо як мае быць дайшоў да думкі не пашыраць свайго скуранога завода. Можа быць, ён нават цяпер шкадаваў, што купіў яго. Цяпер іншая справа яго займала. Гэта была вайна. Ён благаслаўляў той дзень, калі яна пачалася. Завод ён падправіў і пусціў так, як ішоў і раней, але прастояў ужо цяпер тут не было. Ён узяў вялікі падрад на выраб падэшвы для арміі, і яму важна было хутчэй гэты падрад зрабіць, бо наперадзе яму чуліся новыя падрады. Яму патрэбны былі людзі: рабочых з завода больш палавіны пайшло на вайну. Калі ён набіраў сабе людзей, астацца на заводзе ўдалося і Валодзю Кастрыцкаму. Паўлоўскі і Наталя асталіся туды пазней — у пачатку тысяча дзевяцьсот шаснаццатага года, калі сам Хурс на заводзе ўжо ніколі не бываў, а ўсю справу прыпаручыў новаму свайму заводскаму кіраўніку. Той не ведаў і не цікавіўся, завошта Паўлоўскага ўжо раз былі зволілі з завода. Хурс у гэтыя часы як бы забыў пра такую драбязу, як гэты скураны заводзік. Ён цяпер па вушы сядзеў у сваёй роднай свінячай справе. Маштаб гэтае свае дзейнасці ён пашырыў яшчэ на адзін павет і лез яшчэ далей, збіваючы там з пазіцыі тамашняга свінога купца. Справа была ў тым, што ён цэлымі эшалонамі пхаў свіныя тушы ў рускую армію. Маштабы яго прыбыткаў цяпер у шмат разоў выраслі паводле таго, калі ён яшчэ да вайны адпраўляў свіней у Варшаву. Тут і справа была большая, і інтэнданты не любілі таргавацца. Хурс цяпер цёрся каля усялякіх інтэнданцкіх кіраўніцтваў, каля арменскіх штабаў, але ні на хвіліну не спускаў вока з глухіх дарог, цёплых хутарскіх свінухоў, дзе пладзілася і красавала свіное племя. Ён часта бываў у местачковых заездах, у карчомных стадолах, дзе яго падручныя вялі свінячы торг з непадатлівымі засцянкоўцамі і хутаранцамі.

Стадола і карчма! Знаёмыя нам словы з самага пачатку гэтай хронікі! Пяройдзем да справы бліжэй. Скажам прасцей — у той карчме, пра якую так шмат гаварылася ужо раней, Хурс бываў часцей, як дзе ў іншых пунктах свае свінячае справы. Тут перад ім трапятаўся Сёмка Фартушнік. Сёмку Фартушніка сюды пасадзіў Хурс. Сёмка Фартушнік скупліваў і прымаў у гэтай карчомнай стадоле Хурсу свінні з цэлае воласці. Але гэта была толькі павярхоўнасць справы. Сярэдзіна была іншая. Там пахла не свінячым гандлем, і не свіныя галасы там гучэлі. Там гучэў роспач Амілі Снацкай, там фармаваўся жах Клавы Снацкай, там Сёмка Фартушнік ішоў на дно галавою ўніз, лічачы сябе практыкам і майстрам жыць. Ён не заўважаў таго, што адзін год прыходзіць на змену другому, што калі з’явіўся на галаве адзін сівы волас, дык неўзабаве з’явіцца і другі. Ён нават не заўважыў таго, што з яго душы дашчэнту пачалі выветрывацца ўсялякія імкненні у вялікія маштабы, а замест гэтага асталася добра ўжо сфармаваная натура чалавека, які, чым мацней імчыцца падняць на дарозе капейку, тым больш вытрасае з свае кішэні рублі.

Гэта было яшчэ перад пачаткам вайны, калі Сёмка Фартушнік толькі што асеў у карчме. Увечары на сваёй параконнай брычцы з’явіўся пад карчму Хурс. Сёмка Фартушнік нічога асаблівага не адлюстраваў на сваім твары: няма нічога дзіўнага, калі гаспадар бывае там, дзе ён уладае справаю. Фартушнік думаў пра свінячую справу. Але з таго вечара ён пачаў глыбей думаць, пакуль не захлынуўся ў гэтых сваіх думках.

Хурс зрабіў у Сёмкі Фартушніка вячэру. Гэта было зроблена неўзаметку — нібыта ён зайшоў на хвілінку, перадыхнуць пасля прыёмкі свіней. Вячэра была з віном — усё гэта знайшлося ў Хурсавай брычцы. Пасля вячэры Хурс папрасіў Сёмку Фартушніка праехацца ў яго фальварак і сказаць жонцы, што ён паедзе не дадому, а ў горад, бо там вельмі выгадныя і неадкладныя справы. Ужо даўно Хурсава слова было для Фартушніка закон. І ён адразу сеў у Хурсаву брычку і паехаў. Хурс астаўся адзін з Аміляю. Яна вячэрала разам, але не сказала ні слова за цэлую гадзіну. Яна прывыкла ўжо бачыць тут часта Хурса, і праз каторы ўжо час яны не сказалі адно аднаму ні слова. Хурс толькі пры спатканні ёйі кланяўся, і яна холадна ківала галавою. Такія дачыненні ўсталяваліся паміж імі.

— Аміля,— сказаў цяпер Хурс.

Аміля маўчала.

— Аміля, маё пачуццё да цябе асталося ранейшае. Я мучуся па табе.

— Ты смееш мне гаварыць гэта?

— Гэта пачуццё гаворыць.

— Ты загубіў мяне навек і цяпер выстаўляеш свае пачуцці? Цераз цябе я прымушана была пайсці замуж за гэтага Фартушніка!

— Чаму цераз мяне? — з’яхіднічаў ён, а сам падумаў: «Добра! Яна адкрыта загаварыла мне пра свае пачуцці да мужа».

— Ты яшчэ пытаеш? Ты прыкідваешся нявінным хлопчыкам? Удава з дзецьмі магла быць шчаслівейшая за мяне тады. Я вымушана была ісці замуж за першага, хто пасватаўся.

— Чым жа ён кепскі, твой муж? — выварочваў Аміліну душу Хурс.

Яна ўскочыла, сашчаміўшы кулакі. Гэта было падобна да таго, калі яна тады, даўно, нацкавала на яго сабаку. Ён гэта заўважыў і хістануўся да сцяны.

— Ты пытаеш? Ты нічога не ведаеш? — крычала Аміля, стоячы перад сталом.— Ты зрабіў з яго цацку, таксама, як і з мяне?! І ён рад гэтаму. У яго душа гэтакая, як і ў цябе! Я яму не жонка, а тавар. Ён увесь свет памераў бы на аршыны і назначыў бы цану на кожны аршын. Ён і мяне мог бы прадаць каму хочаш і на які хочаш час, абы яму заплацілі. Калі яшчэ не было гэтага, дык можа быць! Я пазнала яго! Цераз цябе я навек пахавала сябе ў гэтай карчомнай нары, з гэтым, з гэтым... (Яна не магла знайсці слова, каб даць мянюшку свайму мужу.) Ён не той, якім умее прыкідвацца, ён цяпер такі, які ёсць, а не такі, які быў тады, калі першыя разы да мяне прыходзіў!..

Яна крычала доўга, ужо не бачачы перад сабою Хурса. Само сабою пайшло бушаваць і рваць яе абурэнне, агіда і роспач. Яна гаварыла пра неахайнасць Сёмкі Фартушніка, пра яго скнарнасць, пра чэрствасць, пра грубасць, пра нячуласць, пра гандлярскую хітрасць, пра капеечную блізарукасць, пра тое, што з кожным годам у яго выдоўжваецца нос і выростае кадык; яна крычала пра агідны пах з яго пінжакоў і фуфаек. Хурс маўкліва ўсё гэта выслухоўваў, і гэтая вытрыманасць не перашкаджала яго радасці. Нарэшце ён устаў і паклаў руку Амілі на плячо. «Зараз закрычыць — вон!» — думаў ён.

— Вон! — крыкнула Аміля.

Ён апусціў руку і падумаў: «Зараз пабяжыць адгэтуль».

Аміля рванулася ў бакоўку і ляпнула за сабою дзверы. Ён пачакаў хвілін дваццаць і пайшоў туды. Аміля сядзела, уткнуўшыся тварам у падушку. Плечы яе пакідалі ўздрыгваць. Хурс сеў побач і пачаў гладзіць яе галаву. Яна нібы не чула. Праз хвілін пяць застукалі калёсы і пачуўся голас Сёмкі Фартушніка. Толькі цяпер Аміля адчула, што на яе галаве Хурсавы рукі.

— Вон! — закрычала яна.— Вы абое мне ненавідныя!

Хурс спакойна зняў рукі, заклаў іх у кішэні і выйшаў з бакоўкі. На парозе стаяў Сёмка Фартушнік. Ён і Амілін крык чуў і бачыў яе істэрычную разгневанасць. «Што гэта такое?» — гаварыў яго позірк, накіраваны на Хурса. Хурс прайшоўся два разы ўздоўж стала і дастаў з кішэні пук грошай. Дэманстрацыйна ён паклаў іх на стол і вытрымаў паўзу. Пасля адарваў трэцюю частку гэтага грашовага пука і паклаў Сёмку Фартушніку ў рукі:

— На гэтыя грошы я ў цябе буду абедаць, калі раз у месяц буду прыязджаць сюды.

Ён шпарка адзеўся і пайшоў. У парозе ён сказаў:

— Не, я перадумаў. Абедаць я буду дома, у сваім фальварку.

— А грошы? — скалынуўся Сёмка Фартушнік.

— Ерунда,— махнуў рукою Хурс, і праз хвіліну чутно было, як фурман гукнуў на коней.

Сёмка Фартушнік падаўся ў стадолу і запаліў там лямпачку. Ён пералічыў грошы і жахнуўся. Сотнямі мералася гэтая сума! Ён кінуўся ў свой пакой і замкнуў грошы ў стол, туды, дзе ляжалі яго ўласныя пачкі. Ён доўга не мог заснуць: гэта ўжо было дзіва з Фартушнікам. Штосьці блізкае да чалавечага суму не давала яму спакою. Гэтае пачуццё рвалася наверх і патрабавала, каб ён кінуў назад Хурсу яго грошы. Але тут жа выплыла другое пачуццё: яно было падобнае да тых пачуццяў, якімі ён жыў тады, калі яшчэ нежанаты рваўся ў шырокія маштабы. Перад гэтым другім пачуццём першае адступіла і сплыло. Калі праз дзён дзесяць ізноў з’явіўся Хурс, у Фартушніка зноў заварушыўся смутак, пры думцы аб Амілі, аднак жа ён вельмі ўслужліва кінуўся Хурсу насустрач. На гэты раз Хурсу не ўдалося пагаварыць з Аміляю, ён адно кідаў на яе вельмі выразныя позіркі — на кожным кроку цёрся Сёмка Фартушнік. На ад’ездзе Хурс зноў пакінуў Сёмку Фартушніку грошай, выдумаўшы на гэта прычыну, але Сёмка ўжо ведаў, што гэтую прычыну трэба тут жа забыць. Гэты раз Сёмка Фартушнік менш думаў, а больш падлічваў грошы і меркаваў, ці можна ўжо самому завесці якую-небудзь уласную справу. Ён пералічваў, якія ў рускай арміі могуць быць падрады паводле яго кішэні. Так ён ні да чога і не дадумаўся. Трэці раз Хурс грошай не пакінуў, але намякнуў, што ці не пара Сёмку Фартушніку стаць кампаньёнам у якой-небудзь спекуляцыі. Хоць гэты намёк ні да чога Хурса і не абавязваў, але яго было даволі, каб Сёмка Фартушнік пакінуў Хурса з Аміляю адных. Цяпер Хурс дзейнічаў без усялякіх лішніх прадмоў: ён заявіў Амілі рашуча, што не можа без яе жыць, і зашчапіў на кручок дзверы. Сёмка Фартушнік калаціўся, стоячы пад дзвярыма, а пасля не вытрымаў і падаўся ў стадолу. Як бы нейкі пераварот адбыўся ў яго думках: ён пераадзеўся ў нейкі брызентавы гарнітур і пачаў падчышчаць у стадоле гной. Ён не выйшаў нават развітацца з Хурсам. За гэта Хурс у наступны раз намякнуў яму, што ўсялякія бываюць службоўцы ў вялікіх купцоў: адны да самае смерці пануюць, а другія могуць быць так пастаўлены ў жыцці, што дажываюць веку з жабрачымі торбамі. Хоць гэта і не гаварылася выразна пра Сёмку Фартушніка, хоць Хурс і «забыўся» на стале крыху грошай, аднак жа Сёмка Фартушнік памагаў Хурсу сесці ў брычку. З гэтага дня Хурс пачаў бываць у карчме рэгулярна два разы на месяц і ўжо не «забываўся» на карчомным стале грошай. Сёмку было даволі і чакання, калі Хурс штурхане яго ў кампаньёны якой-небудзь спекуляцыі.

Праз некалькі год Клава шмат пра што з гэтых спраў расказвала Наталі: яна многа ведала, хоць яшчэ была, можна сказаць, дзіця. Яна, як рухавы звярок, кідалася з кутка ў куток, падглядала, падслухоўвала, бачыла, як Фартушнік лічыць грошы, чула, як маці ўздыхае і плача пасля кожнага Хурсавага візіту, і адзін раз выклікала маці на гаворку. От якую філасофію пачула яна з матчыных вуснаў: «Кожны чалавек створаны печаным гадам. І тое добрае, што ёсць у кожным чалавеку, вельмі мала калі бярэ верх над злым. А той, у каго гэты добры пачатак задушыў зло, мала, калі можа астацца вольны: на яго накідаецца навакольнае чалавечае звяр’ё, і такім парадкам зло перамагае. Слёзы, кроў — усё гэта вынік гэтага парадку светабудовы. І чалавечае шчасце ў тым, каб самому сабе змагацца з злом. Рэлігія? Гэта і ёсць шлях да чалавечае чыстаты і шчасця. Я радзілася хрысціянка? Дык я і памру ёю. Любіць усіх пагалоўна? Можна, толькі не Хурса і Сёмку Фартушніка!»

Гэтая апошняя супярэчлівасць з хрысціянскаю мараллю не перашкаджала аднак Амілі Снацкай усё мацней і мацней усталёўвацца ў сваёй філасофіі.

— На! Бачыш? — паказала яна Клаве на двухкапеечную карціну ў рамцы.

— Дзяўчына моліцца. Яна імкнецца ў чыстату ад чалавечага звяр'я.

І Клава ўчапіла на мадонну каралі.

— Бачыш? — паказала яна на свае маршчыны каля вачэй.— А я ж яшчэ маладая!

Не ўсё Клава разумела тут. Яна была яшчэ дзіця. І гэта было няважна Амілі Снацкай. Ёй было важна хоць перад кім-небудзь пагаварыць. Клава ж толькі адчувала той жах, які панаваў у яе маці.

Яны ўдваіх хадзілі пад закарчомную ручаіну і глядзелі, як плыве вада. Гэта сузіральнасць легла ў аснову натуры маладой Клавы.

Месяцаў за чатыры да рэвалюцыі, уночы, Паўлоўскі выканаў тое, што было яму даручана: ён атрымаў пракламацыі да рабочых і пусціў іх па руках. От што было сказана ў пракламацыях: «Хурс багацее на вайне. Нашы бацькі і браты на вайне ўміраюць. Мы галодныя робім на заводзе, каб Хурс багацеў. Далучымся да забастовак іншых гарадоў. Не выйдзем на работу, пакуль Хурс не павялічыць заработку. Установім васьмігадзінны рабочы дзень».

На чацвёрты дзень рабочага хвалявання сам Хурс быў на заводзе. Ён, пакуль шукаць вінаватых, сам прайшоў па натоўпе рабочых і зноў убачыў Паўлоўскага. Ён успомніў колішнюю гутарку з ім і цяпер нічога не гаварыў. Увечары Паўлоўскага зволілі, а праз тры дні і Валодзю Кастрыцкага: хтосьці сказаў, што ён вельмі дзейна пускаў па руках пракламацыі.

Быў хмурны дзень. Снег быў мокры, і неба нізкае. Паўлоўскі і Валодзя ўдвух рушылі з гарадка гасцінцам на ўсход — яны думалі пашукаць работы ў гарадку на ўсходзе. За гадзіны дзве яны падышлі да карчмы. Валодзя пацягнуў Паўлоўскага ў сваю хату, да сваіх — начаваць дома хацеў Валодзя. Пакуль звярнуць на палявую дарогу, яны ўвайшлі ў карчомныя сенцы, а пасля ў карчму. Было многа народу — сяляне-фурманшчыкі і местачковыя мяшчане. Было страшна накурана, і пахла мокраю воўнаю і селядцамі. За вялікім сталом пілі гарэлку. Валодзю зажадалася выпіць гарэлкі. Але пакуль ён збіраўся, зазвінелі на двары шамкі і ляснулі абцасы аб падлогу ў сенцах. Адчыніліся дзверы, і на ўсю карчму бліснуў малады афіцэр. Валодзя падаўся ў кут к сцяне. Афіцэр акінуў вокам сялянскі натоўп і пайшоў да карчомнае бакоўкі. Але выпадкова з бакоўкі выйшла Аміля Снацкая. Афіцэр хапіў Аміліну руку, паднёс да рота і адрэкамендаваўся:

— Прапаршчык Піліпоўскі.

— Калі ж вы ўспелі? — здзівілася Аміля Снацкая.— Ці даўно гэта было, што вы, едучы ў семінарыю і назад, заўсёды спыняліся тут з бацькам.

— Толькі што з ваеннае школы. Еду на дзесяць дзён у водпуск, пабачыцца з сваімі. А пасля — на фронт! На фронт!

Аміля Снацкая задуменна сказала:

— Як скора імчацца гады.

Міша Піліпоўскі невядома к чаму і да чаго сказаў:

— Судьба играет человеком.

Валодзя Кастрыцкі не вытрымаў.

— А Коля Высоцкі? — запытаў ён, выходзячы з свайго кутка.

— Коля Высоцкі? — з пагардаю адказаў Міша Піліпоўскі, прыглядаючыся да Валодзі Кастрыцкага.— Коля Высоцкі? Гэты будзе спакойна настаўнічаць да канца дзён сваіх... А, гэта вы? — пазнаў ён Валодзю Кастрыцкага.— Што ж вы?

Ён і сам не ведаў, што сказаць, бачачы перад сабою юнака ў вышмальцаванай вопратцы і з заскарузлымі рукамі. Пасля ён казырнуў Валодзю і пайшоў у бакоўку, смела і развязна. З гэтага моманту ў Валодзі Кастрыцкага нарадзілася і пачало ўсталёўвацца да Мішы Піліпоўскага пачуццё страшнае нянавісці. Больш ён яго ніколі ўжо і не бачыў, аж да тысяча дзевяцьсот трыццаць чацвёртага года.

Валодзя з Паўлоўскім пайшлі з карчмы. Як толькі ўвайшлі яны ў Валодзеву хату, заплакала сястра Вера, загаласіла маці, закалаціўся меншы брат: ужо з самай раніцы на стале ляжала паведамленне, што бацька сканаў у акопах ад шрапнелевае раны ў жываце.

Гаварылі, што ў той самы вечар Міша Піліпоўскі вельмі весела піў у карчме разам з Хурсам Хурсава віно і лез цалаваць рукі Амілі Снацкай. Пасля Хурс паехаў, а Міша Піліпоўскі пацалаваў руку ў вяртлявага звярка, бландзіністага падростка — Клавы. А пасля Сёмка Фартушнік уклаў яго спаць і сам вельмі шчыра падкладаў яму пад галаву падушкі. Зранку ж ён пазычыў у Сёмкі Фартушніка грошай на дарогу: у яго недзе дзеўся з кішэні партманет, але яму брыдка было прызнацца, і ён маўчаў. Сёмка ж Фартушнік пазычыў яму грошы і нават вокам не міргнуў: ён пазычаў прапаршчыку яго ж уласныя грошы.

Гэта было зімою. А як толькі сонца пайшло на вясну, у гарадку з ратушы быў збіты двухгаловы, бронзавы, цяжкі арол. Ён бразнуўся аб замакрэлы брук. І тады ж Паўлоўскі сказаў у гарадку першую адкрытую рэвалюцыйную прамову. А цераз некалькі месяцаў Валодзя Кастрыцкі быў ужо ў Чырвонай Арміі.

 

ІІІ

Позна ўвечары Наталя сцягла з палатак вопратку Валодзевай маці. Жанчына ляжала зусім слабая і нічога не чула, як Наталя апраналася. Наталя думала: «Калі зараз не прыйдзе Клава — будзе дрэнна. Старая можа памерці адна. Што тады скажа Валодзя! Як яму тады растлумачыць, што не магла я ніяк знайсці сюды сталага чалавека! А яшчэ — я яму нараіла Клаву, а яе другія ўжо суткі няма. А калі я сама астануся тут яшчэ дзве гадзіны — усё будзе прапала. Тады я ніколі не знайду тых, хто мне патрэбен. Я не магу цяпер астацца тут, бо размінуся з чалавекам, з якім ужо ўчора размінулася. Чаму ён не прыйшоў? Калі сёння я з ім не спаткаюся — заўтра апошні дзень астанецца. І калі не ўбачуся з ім — тады страчу ўсялякую сувязь з падполлем. Тады мая місія па-дурному скончыцца... Што з Клаваю? Учора ўдзень прыбегла ўсхваляваная, напалоханая нейкая, сказала, што з’явіўся Хурс, пабыла з гадзіну і пабегла. Што з ёю?»

Наталя падышла да жанчыны. Цёмна было. Наталя ўзяла ў рукі лямпу і асвяціла жанчынін твар. Хворая ружовасць трымалася на скулах яе твару; завастрыўся нос, грымаса ішла па твары і канчалася ў маршчынах на лбе. Маршчыны на лбе варушыліся. Відаць было — яна хоча нешта сказаць і не можа выгаварыць. «Валодзя — копія з маці; рыса на пераноссі каля вачэй»,— падумала Наталя.

— Што вы кажаце? — сказала Наталя, нагінаючыся да вуха жанчыны.

— Паклічце Валодзю,— ледзьве выгаварыла жанчына.

Наталя сумна адышлася.

— Валодзя зараз вернецца,— сказала яна.

— Ён вярнуўся. Вы яго хаваеце. Вы ўсе такія!.. А бацька, на вайне забіты?! Вы гэтаму рады? Вы рады, што і Вера памёрла! Вам каб адным толькі жыць! Вы не верыце? А вы ж самі бачылі! Па той бок лесу, як сцяна — лес роўна стаіць. З таго боку сонца ўсходзіць. Я там малілася не раз — і як яго на вайну праводзіла, і як Валодзю ў бальшавікі выпраўляла, і як Веру занеслі на могілкі, а я адна з могілак дадому варочалася. Сонца свяціла на лес, а я малілася. Людзі ведаюць, колькі я вымалілася. Раз там Хурс на машыне ехаў і перашкодзіў мне маліцца. Людзі ведаюць, ён на машыне ездзіць, у яго мільёны!..

Пачалося бяспамяцтва. Яна ўтамілася ад гаворкі і знізіла голас. Голас перайшоў у шэпт. Яна ўсё гаварыла, гаварыла, і канца гэтаму не было.

Наталя адышлася, паставіла на стол лямпу, укруціла агонь і ўкрыла коўдраю жанчыну. Паглядзела на вокны — яны былі шчыльна завешаны дзяружкамі, і знадворку нельга было заўважыць, што яна тут. Як яна кіне Валодзеву маці? Што яна рабіць будзе? Дзе Клава? Сэрца яе рвалася ад жалю да жанчыны, і з гэтага пачуцця нараджалася другое — злосць на Клаву; відаць, з-за нейкіх капрызаў не ідзе. Можа, ёй не падабаецца, што я тут асталася? Пасля нашай гаворкі, пасля таго, як ёй стала вядома, што «я лепш хачу пачакаць тут некалькі дзён, пакуль усё стане спакойна». Бо хоць я нічога з бацькам агульнага не маю, з-за кавалка хлеба ў іншай воласці працавала, аднак жа, пакуль разбяруцца — гатовы арыштаваць. Пасля, як польская ўлада ўсталюецца — тады можна будзе спакойна вярнуцца, пашукаць работу і жыць. Паверыла ці не паверыла мне Клава? Аднак жа на яе твары было спачуванне да мяне — яна шкадавала мяне, чалавека, якому цяжка прыйшлося, які баіцца. Яна ж дакляравала мне маўчаць пра мяне, што я тут гэтыя дні. І яна будзе маўчаць. Я яе ведаю. Што ёй да рэвалюцыі або да контррэвалюцыі? Так ёй здаецца. Яна думае пра «звярыную чалавечую прыроду».

Так думала і ўспамінала Наталя, стоячы цяпер пасярод хаты і не ведаючы, што рабіць. І хоць была яна ўпэўнена, што Клава нікому не скажа, што яна тут, аднак жа ў думкі закрадалася трывога: чаму яе няма? Можа, яна пра што здагадваецца і наўмысля не хоча больш прыходзіць сюды?

Жанчына ўсё шаптала і выбівалася з сіл. Было позна. Наталі няможна было і хвіліны ўжо траціць. І яна, сціснуўшы зубы, пайшла. Яна зашчапіла знадворку дзверы і пабегла бягом. Жанчыніна вопратка была цяжкая і гаматная, але каб повіду, дык Наталя была б цяпер падобна да дзяўчыны, якая варочаецца дзе-небудзь з работы або выбралася трапаць лён у суседнюю вёску.

Наталя прайшла з паўкіламетра, пакуль больш трапіліся хаты — тут была расселеная вёска. Пасля хаты пайшлі гусцей, было нешта накшталт вуліцы. Наталя не спаткала анікога і прайшла да таго месца, дзе ішла чыстым полем шырокая дарога з тэлеграфнымі слупамі. Дрот на слупах гуў і звінеў. Наталя неўзаметку азіралася па баках. Нікога нідзе не было. Ціха, і ніякага руху. Фронт, відаць, далёка ўжо быў на ўсходзе. Наталя пазнавала каменні пры дарозе і адзіночныя кусты — учора яна тут таксама ішла і нікога не застала. Як будзе сёння?

Нарэшце быў лясок, ці хутчэй — проста града маладых дрэў. Вось і два камені, шырокія, пляскатыя, крыху бялявяцца ў начным змроку. Тут трэба спыніцца. І як толькі яна спынілася, з-за дрэў выйшаў чалавек. Яна зрабіла выгляд, што баіцца, і паволі рушыла далей. Чалавек пайшоў за ёю. Ён запытаў:

— Куды вы ідзеце? Можа, нам па дарозе?

— Мне па дарозе з кожным.

— З някрытага сяла?

— З даўно някрытага.

— Гонта?

— Папалам з саломаю.

Цяпер яна спынілася. Так і трэба было гаварыць. Чалавек вытрымаў пароль, умоўленую гутарку. Яшчэ дзён дзесяць таму назад яна вызубрыла яе з слоў таго, хто даваў ёй даручэнне. Цяпер яна абмацала ў кішэні ключ.

Чалавек быў малады і адзеты па-сялянску, нават у лапцях. Яна падумала: «Сапраўды селянін ці пераадзеты».

— Ну, што чуваць? — загаварыў ён ціха, адводзячы яе за руку да дрэва.— Вы ўчора прыходзілі? Учора быў першы дзень умоўленай сустрэчы.

— Прыходзіла. Чаму вас не было?

— Нечакана прыйшоў пасланец з усходу, з-пад горада.

— Дзе фронт?

— Горад па гэты бок.

— Што гаварыў пасланец?

— Як толькі акупацыя зноў заняла мясцовасць, з лесу вярнулася банда дэзерціраў. Яшчэ як нашы нават не адышлі былі з тае прыгараднае мясцовасці, яны спрабавалі напасці на камісарыят, што эвакуіраваўся з нашага горада. Дзіўна, што сярод іх быў стары чалавек, нейкі Піліпоўскі, багаты хутаранец. Ён, ходзяць чуткі, сцярог гэтыя камісарыяцкія фурманкі, калі яны павінны былі ехаць да станцыі. Справа была на лясной дарозе. Глуш, хоць дарога бітая. За вёрст тры наперадзе адыходзіла чырвонаармейская часць, вёрст пяць назад таксама ішла чырвонаармейская часць. Але яны паспелі пастраляць. Піліпоўскі, кажуць, пазнаў ўпаўнаважанага па прадразвёрстцы па павеце Паўлоўскага і нахабна закрычаў: «Ага, пазнаеш мяне? Калі забыўся, як развёрсткай мае засекі падчысціў, дык я табе напомню. А гэта бачыў?» — і стрэліў...

— Забіў? Раніў? — не вытрымала Наталя.

Яна ўся трэслася.

— Здорава раніў. Ужо колькі дзён прайшло, ён яшчэ жыве. Добра не ведаю, як сёння, а ўчора жыў, пасланец казаў.

— А дзе ён цяпер?

— Недалёка ад нас, у местачковай больніцы. Яго прывезлі сяляне. Пры ім стаіць польскі салдат. Ён памрэ пад арыштам.

— Чаму ж яго не забралі яго таварышы?

— Іх некалькі чалавек забілі. Помсціліся за развёрстку. Там жа і было ўсяго тры фурманкі, і аховы, можна сказаць, ніякае. Фурманкі так і асталіся. Некалькі чалавек толькі ўцяклі. Што з вамі?

— Нічога. Мне холадна. Што больш чуваць?

— Дэзерціраў заклікаюць у банды. Іх называюць беларускай арміяй. Нам патрэбны адозвы.

— От вам ключ. У кірмашны дзень пойдзеце ў горад на кірмаш (можаце гэта зрабіць у першую нядзелю). Напроці касцёла чалавек у кажуху і добрых ботах, у шапцы з паламаным папалам казырком будзе прадаваць куфры. Вы запытаеце яго, жартуючы, чаму так дорага куфры цэніць, ці не дванаццаць дачок замуж аддае зараз і пасаг збірае. Ён вам адкажа, што ў яго не дванаццаць, а трынаццаць дачок, і яны такія, што іх і без пасагу возьмуць. І ён пакажа вам два зялёных куфэркі. Іх вы купіце. У іх падвойнае дно, і там схаваны пракламацыі. Перад тым як прадаць вам куфар, чалавек скажа: «якраз ключа няма да гэтых куфраў, купі, чалавеча, без ключа. Сам даробіш». Вы купіце. От вам ключ. Ён павінен падысці да тых куфраў. Гэта яшчэ адна прычына праверыць справу. От і ўсё. Што ж больш у вас чуваць?

— Пасланец прынёс газету. Нібыта перамір’е зараз будзе. Мірныя перагаворы пачнуцца.

— Больш нічога пра гэта не чуваць?

— Не.

— Давайце разыдземся. Усё памятаеце? Я вам перадала адозвы. Больш мы з вамі не спаткаемся. Чалавек, у якога вы купіце куфры, скажа вам, дзе, калі і з кім вам трэба будзе спаткацца. Бывайце. Дайце руку... Слухайце, ніяк нельга выратаваць Паўлоўскага?

— Мы пра гэта думалі. Калі што і можна зрабіць, дык дзён праз два-тры. А да гэтага часу ён памрэ — цяжка ранен і вельмі слабы.

Назад ісці Наталя не спяшалася. Яна ішла вельмі паволі, мала баючыся, што яе хто-небудзь заўважыць. Яна думала пра дзве справы: што рабіць з бацькам і каго пакінуць пры Валодзевай маці? Яна сама ўжо не можа больш тут быць. Яна стрымлівала страшнае жаданне кінуцца туды, у больніцу. Але што з гэтага можа быць? Бацьку яна нічога не паможа, а сабе пашкодзіць. Яна тады не выберацца на ўсход. Нашто ж ёй самохаць і без карысці самой лезці ў пастку? Дзверы ў хаце яна застала так, як і пакінула — яны былі зашчэплены. Клавы няма! Можа, і праўду думае Валодзя, што нічога добрага няма ў ёй? Ну што яна там робіць? Капрызы якія-небудзь? Бо чаму яна не магла прыйсці?

Старая ўжо нічога не гаварыла. Яна моўчкі ляжала і часта дыхала. Наталя стала пасярод хаты, апусціўшы рукі. На момант у яе з’явілася такая роспачная, поўная песімізму, думка: «прыйдзе пасля пара, што можна будзе толькі ўспомніць гэты цяжкі момант — усё пройдзе». Пасля яна адагнала ад сябе гэтую думку. Яна падышла да жанчыны і прыклала да яе лба руку. Твар халадзеў — Наталя бачыла, што патухае жыццё.

Памрэ бацька ў больніцы ці не памрэ — а ёй усё роўна трэба брацца на ўсход. Там таксама чалавек павінен яшчэ прадаць два зялёныя куфры з падвойным дном. Яшчэ ёсць і трэці пункт, дзе стаіць зялёны куфар, але ў ім не падводнае дно, і ён проста закапаны ў зямлю. Яна адна пра гэта ведае і той чалавек, які яго закопваў. Але ж ён не ведае, калі і каму перадаць тое, што ў гэтым закапаным куфры. Яна павінна арыентавацца, вычакаць момант, мець сваю ініцыятыву і сказаць, каму перадаць закапаны куфар. Для гэтага яна ўжо цяпер павінна трымацца блізка фронту, на ўсходзе, блізка ўсходняга гарадка. Там яна, па толькі ёй адной вядомых адзнаках, знойдзе падпольны штаб і паведаміць, дзе хаваецца закапаны куфар з шрыфтом. Калі яна гэтага не зробіць — падполле не будзе мець друкарні: шрыфт даўно ўжо схаваны, яшчэ з канца першай акупацыі, і яго не даставалі. Яна пра гэта ведала. І цяпер яна мае даручэнне: перадаць шрыфт падпольнаму штабу. Разам з гэтым — перадаць гатовыя адозвы аб арганізацыі партызан. Але не адразу карыстаць гэтыя адозвы. Можа, і зусім іх карыстаць не давядзецца. На гэтым канчалася ўскладзеная на яе місія. Пасля гэтае магла пачацца другая, але яна можа быць ускладзена на яе толькі там, куды яна перадасць шрыфт.

На ўсход яна пойдзе ўночы. Удзень яна дзе-небудзь будзе туляцца. Яшчэ ночы асталося вельмі многа, яна яшчэ многа пройдзе. Трэба ісці. Выклікаць Клаву і самой ісці. Без Клавы яна не можа пакінуць Валодзеву маці.

Палатанай вопраткі яна з сябе не скідала. Так і пайшла, зноў зашчапіўшы знадворку дзверы. Яна ўмомант перабегла вузкай дарогай да гасцінца і там убачыла, што ў карчме гарыць святло — ва ўсіх вокнах. Нікога нідзе, ні душы. Было яшчэ не позна, ноч яшчэ не канчалася. Бралася на мароз, высвечвалі зоры. Наталя прайшла паўз карчомныя вокны і ўбачыла карціну: Клава стаяла з рога вялікага стала і стукала па ім кулакамі. За ёю стаяла яе маці Аміля Снацкая і трымала сваю руку ў яе на плячы. Плячыма ў сцяну, як прыбіты да яе, стаяў Міша Піліпоўскі ў сваёй чырвонаармейскай адзежы. Сёмка Фартушнік стаяў пасярод усіх, нейк баязліва трымаючы рукі ў кішэнях свайго фрэнча. Адчыненыя дзверы бакоўкі займаў Хурс. Ён быў у форме польскага афіцэра. З тых часоў, як Наталя бачыла яго, ён вельмі змяніўся: дробным клінком у яго запушчана была бародка. Яна здорава ссівела. Ён здаваўся яшчэ вышэйшы, як быў.

Наталя адразу пайшла назад. Ёй стала страшна быць блізка да ўсіх гэтых людзей, нават і да Клавы. Міша Піліпоўскі? Што ён тут робіць? Што яны там робяць уначы, усе гэтыя людзі?! Яна заўважыла, што на карчомным двары стаяў аўтамабіль. «Хурсаў,— падумала Наталя.— А можа, Піліпоўскага злавілі ў палон?»

Яна стала пад першым дрэвам на глухой дарозе, дзе магло быць смялей. Яна ледзьве трымалася на нагах. Ёй рабілася холадна, страшная стомленасць скоўвала яе. Так яна стаяла, можа, з паўгадзіны, пакуль адумалася. Яна бачыла над сабою зоры. Ёй здалося, што недзе заплакала дзіця — можа, і сапраўды яна гэта чула. Закрычала дзесьці нейкая птушка. Ноч стаяла ціха. Чорныя абрысы кустоў і дрэў былі навокал. Карчма ледзь вырысоўвалася за гасцінцам. Наталя ўспомніла: удзень будыніна гэтая падобна на кучу гною. Думкі яе пайшлі далей: гэтая куча прасторная, у ёй Сёмку Фартушніку весела магло б жыцца. Яна думала далей пра такую кучу гною, як Валодзева хата. Там душылася жыццё заўсёды.

Наталя правяла рукою па дрэву. Кара была мокрая ад туману. Пад нагамі мякка ляжала лісце. Ад яго ішоў водыр шырокіх разлегласцей. Наталя хапіла з зямлі мокры ліст і, мнучы яго ў пальцах, паволі пайшла да Валодзевай хаты, несучы ў сабе вялікі смутак аб бацьку, імкненне ісці на ўсход, клопат аб Валодзевай маці і адчуванне, што змучанасць праходзіць і яна зноў становіцца на сваю ранейшую дарогу. Як бы яна адна ішла цяпер па гэтай, змучанай войнамі і акупацыямі, зямлі і як бы адна несла за яе адказнасць і клопат! Так яна ў гэтую хвіліну адчувала свет.

У гэтыя хвіліны сцэна ў карчме канчалася. Яна пачалася яшчэ з самага вечара. У гэтай сцэне сабраўся ўвесь накіп усяго таго, што рабілася каля гэтай карчмы праз шмат год. Пачалося ўсё з таго, што на змроку, калі Клава збіралася ісці да хворай жанчыны, каб астацца там на цэлую ноч, да карчмы пад’ехаў Хурс на сваёй машыне. Ён сагнуўся напалам, уваходзячы ў карчомныя сенцы. У сенцах ён убачыў Клаву. Ён пазнаў яе, узяў пад руку і павёў у карчомныя пакоі. Клава паслушна ішла. Як Хурс пусціў яе з-пад свае рукі, яна ціхом адышлася і знікла ў бакоўцы. У гэтую хвіліну з стадолы ўвайшоў Міша Піліпоўскі. Ён бянтэжыўся, гэта было відаць адразу. Хурс стаяў перад ім — высокі, пасівелы, у польскай вайсковай форме, у зялёным плашчы паверх такое ж зялёнай вопраткі на белым пуху. Збянтэжаны Міша Піліпоўскі шырока расставіў свае цыбатыя ногі і некалькі разоў правёў пальцамі на сваёй бялявай ці лысай галаве. Ён заступіў Хурсу дарогу. Хурс са здзіўленнем глянуў на яго. Міша Піліпоўскі пачаў гаварыць вельмі нясмела. Ён-то смялей думаў пра Хурса, пакуль яго ўбачыў — вылезшага з машыны ў гэтакай адзежы.

— Можа, вы мяне ўспомніце. Былы афіцэр, Піліпоўскі.

— Можа, і ўспомню, калі падумаю.

Хурс хацеў ісці далей. Цяжка было заўважыць — ці сапраўды ён не памятае, ці не хоча памятаць.

— Я прасіў бы вас наконт малой справы.

— Я кінуў усе справы, апроч маіх уласных.

Хурс пайшоў у бакоўку і нікога там не ўбачыў. Міша Піліпоўскі, з выглядам самым жахлівым, падаўся назад у стадолу. Там ён знайшоў Сёмку Фартушніка. Той, прытулены тварам да дзвярэй, праз дзірку ў замку сачыў — што гаворыць, што робіць, як трымаецца Хурс. Цяпер ён у глыбокім раздум’і маўчаў і не адыходзіў ад дзвярэй.

— Сёмка,— сказаў Міша Піліпоўскі,— ён гаварыць не хоча. Пагавары з ім ты.

— Пагавару, дай час.

— Але ж ён можа паехаць.

— Не паедзе.

— Сёмка, што з табою? Ты інакш спачатку гаварыў са мною.

— А з табою што? Чаго ты гэтак дрыжыш?

— Гэта ж ты дрыжыш.

— Я, дрыжу?

Сёмка Фартушнік рушыў у карчму, а за ім і Міша Піліпоўскі. Хурс чуў з бакоўкі, як стукнулі дзверы, і, шукаючы каго-небудзь з карчомных людзей, выйшаў назад. Твар яго быў вельмі сталы і суровы, калі ён убачыў Сёмку Фартушніка. Ён сам пайшоў яму насустрач і працягнуў руку. Сёмка Фартушнік як прырос да зямлі — так цяжка паднімаў ногі, так сагнуў калені, так нейк увесь асеў уніз. Хурс, і кожны іншы, заўважыў бы, што гэта не той ужо Сёмка Фартушнік ці нават Сімон Фартушынскі, як сам ён сябе ў маладосці любіў называць — не той гэта ўжо, што часта надзяваў дарагі гарнітур з залатым ланцужком ад гадзінніка. Гэта быў ужо чалавек з сівымі, нізка, пад машынку стрыжанымі валасамі. Твар яго выцягнуўся, стаў скуласты і касцісты. Верхняя губа да самага носа была чырвоная. Кадык вытырк на доўгай шыі. Адзеты ён быў у шэры брызентавы гарнітур — штаны і фрэнч. Штаны былі запылены мукою і вылатаны на каленях.

— Ну? Як? — загаварыў Хурс.

Зусім збянтэжаны Сёмка Фартушнік маўчаў. Міша Піліпоўскі жахнуўся гэтай раптоўнай змене ў чалавеку: то быў самадавольны, хітры, сам у сабе пэўны чалавек, а то раптам стаў, як тхор пад позіркам гадзіны. Хурс не зводзіў з яго вачэй, і ён загаварыў, каб не маўчаць, пра тое, што яму самому не было важнае.

— Гэта Піліпоўскі,— сказаў ён, паказваючы на Мішу Піліпоўскага.— Можа, не забыліся, якраз у германскую вайну гулялі ўсю ноч тут з маладым афіцэрам.

— Не забыўся. Вучыліся ў настаўніцкай семінарыі? Бацька вазіў свінні продаць?

— Так.

Хурс падаў два пальцы: ён бачыў перад сабою чалавека ў форме бальшавіцкага войска.

— Тут так,— гаварыў Сёмка Фартушнік,— ён камандаваў ротаю ў бальшавіцкім войску, быў пад Варшаваю. Цяпер кінуў і прабіраецца дадому. Баіцца. Трэба яму памагчы.

— Як вы трапілі ў Чырвоную Армію за камандзіра?

— Змабілізавалі. Назначылі камандзірам, як былога афіцэра.

— Чаго вам баяцца?

Адказаў Сёмка Фартушнік:

— Ён крыху ў рэвалюцыі быў замешан. Ваенны камісарыят, тое-сёе... Нават партыйцам быў адзін час.

— Трэба было. Абставіны былі такія,— сказаў Міша Піліпоўскі.

— То што ад мяне трэба?

— Паручыцца за яго, што ён свой чалавек і яго ніхто не зачэпіць.

— Добра, паручуся,— сказаў Хурс, рушыўшы ў бакоўку і не даслухаўшы да канца.

З гэтай хвіліны Міша Піліпоўскі пачаў думаць, што справы яго пайшлі як не трэба лепей. Ён пасмялеў, стаў нават развязны, пачаў ціхом падсвістваць полькі і маршы. Ён быў узрушаны толькі першыя хвіліны, пасля стаў такі, як і заўсёды. Падсвістваць стаў спакайней і цішэй. Але спаць ён на сваё старое месца — пад саломаю ў стадоле — не пайшоў. Ён доўга стараўся быць на вачах у Хурса, каб той не забыўся і хутчэй напісаў яму, што ён за яго ручаецца, і выдаў гэтую даведку яму на рукі. Тады ён смела можа ісці дадому, на бацькоўскі хутар, пад гарадок на ўсходзе адсюль.

Хурс у бакоўцы ўбачыў Клаву. Яна стаяла адна блізка дзвярэй, Хурс пачаў з ёю гаварыць. Сёмка Фартушнік астаўся стаяць па той бок дзвярэй, у вялікім пакоі. Ён слухаў, што Хурс гаворыць з Клаваю. Ён чуў, як Хурс загаварыў пра самыя нявінныя рэчы: што ён убачыў у сенцах белую карціну ў раме — было цёмна, і ён не ўбачыў — ці тая гэта самая дзяўчына моліцца?

— Тая,— адказала панура Клава.

Хурс гаварыў далей, што чалавечае жыццё праходзіць неўзаметку. Што свет стаіць на месцы, а чалавек ідзе да старасці. Рама з белаю карцінаю даўно вісіць на месцы, а ён цяпер прыехаў сюды ў такіх незвычайных у яго жыцці думках і настроях.

— У якіх? — запытала Клава панура.

— Ты мяне памятаеш, калі я бываў тут яшчэ чорны, маладзейшы?

— Памятаю.

— А цяпер у мяне валасы сівеюць.

Сёмка Фартушнік чуў гэтую Хурсаву лірыку і дзівіўся. Ён ніколі не бачыў і не чуў Хурса гэткага. За плячыма ў Сёмкі Фартушніка стаяў Міша Піліпоўскі, млеючы, каб Хурс хутчэй даў яму паперку.

— Ці хацела б Клава паехаць з Хурсам? — да гэтага нарэшце дагаварыўся Хурс.

— Чаму? Куды?

Клава спусціла галаву на стол і гатова была заплакаць. Хурс пачаў зноў гаварыць. Гаварыў доўга і нарэшце дагаварыўся да новага пункта.

Клава Хурсава дачка!

Сёмка Фартушнік пачаў з гэтай хвіліны кіпець і вар’явацца. Ён думаў пра тое — колькі ён мае капіталу звонкаю манетай, колькі яму яшчэ цяпер Хурс можа пакінуць за тое, што фактычна ж ён выгадаваў яго дачку! А калі Клава астанецца — ён таксама запатрабуе ад Хурса капіталу! Няясныя думкі варушыліся ў ім аб тым, што Хурс стаў гандлёвым магнатам, выйшаўшы з гэткага самага кодлішча, як і ён, Сёмка Фартушнік. «А я,— думаў ён,— можа, нават з яго ласкі, дробным ходам прахадзіў перад ім. Можа, ён мне дарогу загарадзіў». Надзеі аб вялікіх маштабах яшчэ раз, пасля доўгага перапынку, зноў заварушыліся ў ім. Ён ужо нават мала чуў, што гаварыў Хурс.

— Я мамы не пакіну,— сказала Клава.

— А дзе мама? — запытаў Хурс.

Сёмку Фартушніка апанаваў жах. Гэтая здрабнелая чалавечая фігура сама таго не заўважыла, як цяпер ужо ёй страшна ўсё, што завецца — новы план у жыцці. Што цяжка яму ўжо адарвацца ад гэтай трухлявай нары, што ніякіх ужо больш маштабаў не будзе, і золата можа навек астацца ляжаць закапанае ў зямлі, пад гноем у стадоле. Хіба, можа, што-небудзь здорава стукне па гэтым чалавеку і адкіне яго адразу ў іншае месца. Але ён не заўважаў, што яго стрыжаная галава ўжо добра пасівела.

Ён адчуў, што ў бакоўцы робіцца штосьці незвычайнае яму, за доўгія апошнія гады такіх рэчаў яшчэ тут не было. І калі Хурс запытаў: «А дзе мама» — і Клава нічога не адказала, ён пачаў хадзіць ад дзвярэй да сцяны, моцна думаючы. Хурс пачуў яго крокі і зачыніў дзверы. Сёмка Фартушнік, як шалёны, выскачыў у стадолу. За ім выйшаў і Міша Піліпоўскі. Яны не чулі, што рабілася ў бакоўцы, бо абое прастаялі моўчкі ў цёмнай стадоле. Міша Піліпоўскі думаў: хутчэй бы Хурс канчаў там свае справы і выдаў яму паперку. Як увайшлі яны назад у карчму, убачылі такую карціну. Адчыніліся ў бакоўцы дзверы, і выходзіла Аміля Снацкая. Твар яе быў жоўты, зморшчаны, худы, яна кагосьці шукала вачыма па карчме.

— О,— сказала яна, убачыўшы Сёмку Фартушніка,— хадзі сюды.

Фартушнік падышоў.

— Стой тут, на гэтым месцы. Стой, гавару...

Фартушнік стаяў.

— Выходзь сюды! — загадала Аміля Снацкая ў бакоўку.

Выйшла Клава, а за ёю Хурс. Клава падышла да стала, Хурс астаўся стаяць у дзвярах. Міша Піліпоўскі стаў за Фартушнікам плячыма к сцяне. Аміля Снацкая закрычала:

— Вы абое,— (глянула на Хурса) і ты... (павярнулася да Фартушніка) і ты...— задушылі ў сабе чалавечнасць, дзіцячую нявіннасць.

З вялікім спачуваннем да слоў свае маці Клава выступіла наперад.

— Вы,— гаварыла далей Аміля Снацкая,— пражылі век свой не як людзі, а як звяры. Вы, адзін і другі,— абое — глядзелі толькі свайго ўласнага задавалення, і ніхто з вас не думаў, што гэтым самым вы душыце другога чалавека. Каб кожны з вас абмежаваў свае імкненні, ён гэтым самым даў бы вальней дыхнуць трэцяму чалавеку.

— Ёй! — падказала Клава, паказваючы на сваю маці.

— Я сама за сябе скажу,— пераняла яе Аміля Снацкая.— Ты,— павярнулася яна да Хурса,— мяне з дзіцём кінуў быў і аддаў яму,— паказала яна на Фартушніка.

— Хто цябе мне аддаваў? — устрапянуўся Фартушнік.— Мы па добрай волі згаварыліся.

— Маўчы! — не дала яму гаварыць Аміля Снацкая...— Ты аддаў мяне яму. Я ведаю. Ты доўгія гады прыходзіў сюды ў карчму, уздыхаў каля мяне, а не падумаў ні разу пра тое, што дрэнна зрабіў, пакрыўдзіўшы і згубіўшы мяне навек. А ты... (да Фартушніка) — муж мне, а ты прадаваў мяне ўсяму свету. Што я магла рабіць? Цяпер у цябе золата закопана. Ты не еў, не спаў, не адзяваўся, сох, мяне мучыў, а ўсё збіраў грошы. Папяровыя грошы прапалі, як прыйшла рэвалюцыя. Золата ляжыць, закапанае пад карчмою.

— Змоўкні! — піскнуў Фартушнік, падскочыўшы на месцы.

— Не змоўкну. Ты лез за ім,— (глянула на Хурса),— але дурная твая галава. Ён мільёншчыкам стаў, яму вайна на карысць пайшла, ён вайну мог скарыстаць сабе на карысць, а ты нічога не скарыстаў. І золата мёртвым грузам ляжыць у зямлі. Глянь на сябе, які ты. А якая я стала праз цябе. Позна ты цяпер ужо думаеш выйсці ў вялікія маштабы. Галава твая асівела. Я трупам зрабілася. Навошта я цярпела цябе ўсё сваё жыццё, латала твае смярдзючыя фрэнчы і фуфайкі.

— Няма закапанага золата! — ірвануўся з месца Фартушнік.

Ён абабег навокал стала і з сабачай просьбай у вачах стаў глядзець у твар свае жонкі.

— Я табе не забуду ніколі таго... Жуанвіля. Мяне душылі кашмары пасля гэтага. Ён уночы прыехаў сюды, гэты афіцэр. Ён быў п’яны. Ён ледзьве на нагах стаяў. Ён паклаў табе грошы на калені, а ты выйшаў ад мяне і пакінуў мяне адну з ім. Я ж бачыла, як ён табе грошы клаў.

З агідаю і да Фартушніка і нават да Амілі Хурс адвярнуўся. У Фартушніка трэсліся сківіцы. Хурс грозна глянуў на Фартушніка. Той не вытрымаў позірку і павярнуўся спіной да ўсіх.

— Не, ты не адварочвайся! — крычала Аміля Снацкая.— Глядзі проста ў вочы і гавары.

— Гавары,— загадаў Хурс.

— Ну? — хапіла яго за твар рукамі Клава.— Што ж ты маўчыш?

Гэты Клавін учынак найбольш падзейнічаў на Фартушніка, як усё іншае. Вельмі можа быць, што на гэты момант у ім прачнулася штосьці блізкае да чалавечага гонару. Ва ўсякім разе, ён напорыста глянуў на ўсіх і, здавалася, выйшаў з цярплівасці. Ён зрабіў два крокі да Хурса і заявіў:

— Вы са мной што зрабілі? Вы мне ходу не далі. Абы толькі я пачынаў спрабаваць пачаць як-небудзь хоць дробную справу — вы мяне асаджвалі, вы падстаўлялі мпе нагу. Памятаеце, як я ў горадзе краму сваю задумаў адчыніць? Як вы толькі пачулі ад мяне пра гэта, вы адразу ж на той жа самай вуліцы ў два разы большую, чым я думаў, краму сваю адчынілі. Гэта абы я з карчмы гэтае нікуды не ўцёк. Вам мая жонка патрэбна была. Памятаеце, як вы мне сваталі яе? Вы казалі, што пасаг вялікі будзе. Вы сказалі, што ў яе грошы ёсць, і правялі пальцам па сваёй кішэні. Вы, значыцца, узялі на сябе абавязак даць ёй пасаг. А не далі. І калі я вам пасля намякнуў на гэта, вы мне таксама намякнулі, што вы не паказвалі на грошы ў сваёй кішэні, а пачухалі аб кішэню палец.

Аміля Снацкая ледзьве стаяла на нагах. У арсенале яе довадаў супроць Хурса і Фартушніка прыбавіўся яшчэ адзін факт. Тут яна ўбачыла Мішу Піліпоўскага, якога ўвесь час не заўважала. Ёй зрабілася зусім дрэнна, яна села на край лавы і прыткнулася плячыма і галавою да сцяны. Але ёй не дала спакою Клава. Яна стала перад ёй і сказала:

— Мама, вы ўпікалі Фартушніка за тое, што ён дурань і не здолеў выбіцца ў маштабы. Здаецца, такія словы былі ў вашай, мама, гаворцы?

— Не правярай мяне,— адказала Аміля Снацкая.

— Не,— не сціхала Клава,— а каб, скажам, Фартушнік выйшаў у маштабы, тады, значыць, ніпачым было б і ўсё тое, за што вы яго так ненавідзіце? Значыцца, чалавечая душа, сама па сабе, нічога не варта?

— Не правярай мяне.

— Не, мама, я хачу ведаць. Я ненавіджу яго нават і за маштабы. Бо цераз іх ён вас згубіў. А вы маштабы апраўдваеце?

— Я тады магла б змагацца са злом на свеце. Я тады карміла б галодных, цешыла б пакутнікаў.

— Дык жа ёсць золата пад карчмою. Пазакопвана. Ты ж сама казала.

— Вон! — закрычаў Фартушнік на Клаву.— Я айчым твой і маю права выгнаць цябе, калі захачу. Я цябе выгадаваў.

— Сам вон! — грозна ўстала Аміля Снацкая. — Яна дачка мая.

Хурсу, відаць, надакучыла стаяць і слухаць. Ён ужо некалькі разоў рабіў спробы штосьці сказаць і, можа, нават пайсці адгэтуль. Але яму не давалі. Цяпер жа, пасля слоў Амілі Снацкай, усе на момант сціхлі, і Хурс пакарыстаўся гэтым. Ён спакойна сказаў:

— Клава, я гэтымі днямі зусім, назаўсёды адгэтуль выеду. Я хачу дажываць веку спакойна. Я многа папрацаваў за свой век. Я зрабіў дзве вялікія справы: я з тых людзей, якія кармілі рускі народ, калі ён на нямецкай вайне сядзеў у акопах, я таксама належаў да тых людзей, якія кармілі і польскі народ, калі ён ваяваў. Перад гэтымі справамі нішто ўсё тое, з-за чаго вы тут крычалі. Я некалькі дзён буду ў горадзе. Там я скончу свае справы з інтэнданцтвам. Я чакаю цябе, Клава. Я цябе павязу з сабой. Можаш сабе жыць далёка ад мяне, калі не хочаш са мною. Будзе мір, і, можа быць, гэту мясцовасць зоймуць бальшавікі.

І Хурс шпарка пайшоў з карчмы. Міша Піліпоўскі стаяў як прыглушаны: нічога яму Хурс не памог. Але ўжо ў дзвярах Хурс азірнуўся на Мішу Піліпоўскага, і той адразу ж рушыў за ім следам. Хурс дайшоў да свайго аўтамабіля.

— Сядайце,— запрасіў Хурс Піліпоўскага к сабе ў аўтамабіль. Піліпоўскі сеў. Машына памчалася да горада.

— Вы хочаце маёй рэкамендацыі? Вы афіцэр? Вы якой нацыі?

— Беларус.

— Я прыехаў у родную краіну. Я тут, у гэтай мясцовасці, жыў ззамаладу, рабіў справы. А вы толькі і думаеце пра рэкамендацыю. Афіцэр! Паказвайце ўсім свае бальшавіцкія паперы. Ідзіце на ўсход, я вам дам работу. Вам не сніліся такія маштабы. Міністэрскі размах яны маюць!

Міша Піліпоўскі зразумеў з паўслова.

— Але ж я роту распусціў.

— Можаце не быць у гэтай мясцовасці. Зараз мы прыедзем да мяне. Нам патрэбны афіцэры. Вы распусцілі роту? А цяпер гэтыя самыя людзі збяруцца зноў. Імі трэба будзе камандаваць.

— Я?

— Не вы адзін.

Хурс усю дарогу гаварыў Мішу Піліпоўскаму пра беларускую армію. Назаўтра Піліпоўскі проста з Хурсавай кватэры паехаў да бацькі ў госці. У прыдарожных вёсках ён спыняўся і гаварыў людзям, што, калі вернуцца бальшавікі,— будуць расстрэльваць усіх маладых мужчын. Адмыслова ён зварочваўся да дэзерціраў, каб яны бралі вінтоўкі і ішлі ў атрады беларускай арміі: «трэба будзе не пусціць сюды бальшавікоў». Дома бацька павёў яго ў свіран, паказаў на засек і сказаў:

— Пуста. Камісар Паўлоўскі выграб. Стары, а ўвішны.

Пасля доўга шаптаў сыну ў самае вуха, і з гэтага шэпту сын даведаўся, што бацька страляў у гэтага самага Паўлоўскага, раніў, што Паўлоўскі ляжаў у местачковай больніцы і што цяпер на аперацыю яго завезлі ў больніцу гарадскую. «Хай бы ён памёр ужо нечага, я тры дні рукі мыў, тую стрэльбу закінуў далёка».

Праз два дні малады Піліпоўскі пацалаваў бацьку ў чырвоныя губы і выехаў назад у гарадок, спадзеючыся яшчэ застаць там Хурса. Стары Піліпоўскі пусціў слязу, развітваючыся з сынам. Сын з канца вуліцы азірнуўся. Чырванагубы хамула махнуў з брамы сыну рукою.

У тыя дні памерла Валодзі Кастрыцкага маці. Клава перажыла тут расчараванне. Хворую на яе рукі пакінула Наталя. Клава пабегла туды адразу пасля таго, як Хурс пакінуў карчму. Яна больш была занята сабою, чым усім іншым. Яна шукала якога-небудзь подзвігу, каб паказаць і Хурсу і ўсім на справе, што яна адна носіць у сабе праўду. Але, убачыўшы хворую і Наталю пры ёй, яна збянтэжылася. У яе з’явіліся здагадкі, што свет жыве і апрача яе.

Наталя злавала на Клаву. Клава яе падвяла. Наталі трэба было выйсці адгэтуль і дзейнічаць у яшчэ новай справе: у яе выспеў ужо за гэты час план.

— Чаму вы не прыходзілі, Клава?

— Мне нельга было.

— Я на вас злавала, што вас доўга не было. Я тут заседзелася, мне трэба дадому. Там жа кватэра адна, рэчы ўсялякія. Можа, ужо там пакралі ўсё — вы не ведаеце, што ў нас за суседзі.

Яна сумысля гаварыла моваю якой-небудзь гаспадыні, якая толькі і думае, што пра свае нейкія там рэчы.

— Вы астаньцеся каля хворай, я, можа, праз дні два вярнуся. Памятайце, яна блізка да смерці, глядзіце яе. Не адыходзьце. Вы зробіце добрую справу.

— Добра,— узрадавалася Клава.

— Не адыходзьце ад хворай. Яна ледзьве жыве. Глядзіце.

І Наталя пайшла.

«А ўсё-такі яна не такая, як я думала,— меркавала Клава.— Яна з Валодзем дружыла, а пры яго хворай маці думае пра свае рэчы».

Праз гадзін шэсць Валодзева маці памерла. Клава дрыжала, баялася адна быць у хаце з мёртваю і ў тую ж хвіліну выскачыла з хаты. Куды ёй было бегчы. Яна пабегла да маці Колі Высоцкага. А тая ўжо стала клапаціцца. Прыйшлі з вёскі людзі і цераз дзень пахавалі памерлую. Клава ішла за труною і несла вянок, які і паклала на магілу. А пасля гэтага сумавала, хадзіла хмурая, шкадавала, што не мае адраса Колі Высоцкага — яму яна напісала б пра свае пачуцці. Праз колькі дзён яна пасварылася з Фартушнікам. Той заявіў, што яна павінна паслухаць Хурса і паехаць з ім, яна яму на гэта ледзь не выдрала вачэй. А назаўтра заявіла, што хоча пайсці ў больніцу даглядаць хворых. Амілі Снацкай гэта думка дачкі спадабалася, так сказаць, у прынцыпе, але яна пачала ўгаварваць яе паслухаць Хурса і ехаць з ім. «I я паеду з табой, я цябе з сваіх вачэй не спушчу». Клава ў адказ на гэта пайшла ў горад да знаёмага доктара з гарадской больніцы, і той прыняў яе ў лік сваіх служачых. Клава надзела на галаву белую касынку з чырвоным крыжам на лбе.

У той самай больніцы ляжаў Паўлоўскі. Піліпоўскі раніў яго ў нагу. Нага была забінтавана і балела яму страшна. Куля сядзела ў назе. Меліся рабіць аперацыю: будуць даставаць кулю. Паўлоўскі чакаў аперацыі. Ён цярпеў боль і думаў пра тое, што, як толькі дастануць з яго нагі агідны метал, тады ён будзе старацца як хутчэй стаць на ногі. Ён будзе збіраць сілы. Не на тое, каб здаровым стаць перад зграяй ворагаў, перад судом ці перад фактам высылкі ў канцлагеры,— ён меркаваў у думках, што з ім будуць рабіць. Яго спрактыкаваная фантазія ставіла перад ім магчымыя ў блізкай будучыні карціны. «Яго вылечаць у больніцы і, зусім бяспраўнага, будуць гнаць па астрогах, везці ў смярдзючых вагонах. Завязуць куды-небудзь далёка, адкуль ужо цяжка будзе выратавацца. Ваеннапалонным ён не будзе. Ён будзе заложнік. А пакуль яго вывезуць ці выведуць з гэтага гарадка, усе хутарскія шэршні зларадна зашэпчуцца, што ён у няволі: яго будуць весці гарадком, і, напэўна, натоўп пойдзе следам. Што ён скажа тым знаёмым і родным людзям, блізкім і сваім, што збяруцца з колішняга Хурсавага скуранога завода, што прыйдуць з маёнткаў і вёсак і правядуць яго праз усю вуліцу, шморгаючы стаптанымі лапцямі па ўмерзлай зямлі. У рашучую хвіліну ён развітаецца з гэтым натоўпам такім словам, у якім яны пачуюць рэвалюцыю. Але ў натоўпе будуць і іншыя людзі. Шмат хто з іх захоча паздзеквацца з бальшавіцкага камісара за свае засекі і свіныя катухі. Ён пастараецца сабраць свае сілы на тое, каб выратавацца». Так ён думаў, сціскаючы зубы ад болю, стараючыся вымеркаваць, як яму ратавацца. Ён пытаў два разы ў доктара, ці няма заражэння крыві ад кулі. Доктар сказаў, што нага пачне правіцца, як толькі дастануць кулю. Доктар адказваў гэта шпарка і адыходзіў, не хочучы доўга гаварыць з хворым, з якога не зводзіць вачэй вартавы салдат. Салдат стаяў у калідоры, дзверы былі шырока адчынены, і ён ні на момант не спускаў позірку з Паўлоўскага.

Аперацыя была назначана на дзесяць гадзін раніцы. Гэта быў чацвёрты дзень пасля таго, як Паўлоўскага прывезлі ў гэту гарадскую больніцу. Папярэднім днём перад аперацыяй у больніцу прыйшоў чалавек. У калідоры ён запытаўся, дзе ляжыць Паўлоўскі. Голас быў Паўлоўскаму незнаёмы. Салдат адказаў, што ён не мае права нічога перадаваць арыштаванаму, і калі што прынёс, то трэба мець дазвол ад вышэйшага начальства. Паўлоўскі пабялеў ад хвалявання, пачуўшы гэтую гаворку. Чалавек пайшоў шукаць вышэйшага начальства і прыйшоў толькі пад вечар. У яго быў дазвол. Салдат узяў з яго рук заверчаную ў паперу яду і перадаў Паўлоўскаму. Той убачыў твар чалавека. Не ведаў ён яго, але было ў ім штосьці знаёмае. Чалавек пайшоў, і Паўлоўскі толькі ўночы, праз шмат гадзін, успомніў, што гэта хтосьці з колішніх рабочых на Хурсавым заводзе.

Паўлоўскі не мог заснуць да самай раніцы. Пад раніцу яго пачала мучыць смага, і ён пачаў прасіць піць. Голас яго быў ціхі, змучаны, і ніхто не прыходзіў. Салдат стаяў як акамянелы. Паўлоўскі прыкусіў губу і падняў галаву. Салдат падышоў да ложка:

— Я не магу нікога ні пазваць, ні сам прынесці вам вады. Я пастаўлен вас вартаваць.

— Гукайце моцна, каб хто прыйшоў.

— Перапалоху рабіць без прычыны мне не дазволена.

— Я не ўцяку, я ледзьве галаву падняў.

— А можа, вас на вуліцы чакаюць. Вам сёння чалавек прыносіў яду, а за ім наглядаў другі чалавек. Я і падумаў: можа, ён не так сабе яду прынёс. Ён распытваў, калі аперацыя.

Паўлоўскі адчуў ясную надзею. Памяць яго, фантазія, пачуццё — прамчалі перад ім цэлыя карціны: гарады, лясы, дарогі, развітанне з Наталяй, Наталя, стральба па ім у лесе з-за кустоў... Галава яго туманілася ад болю ў назе і ад змучанасці. «Значыцца, нашы мяне ратуюць?» Ён адкінуў галаву назад на падушку.

— Я вам даю слова, што не ўцяку, хоць бы там і цэлая армія маіх блізкіх людзей мяне чакала.

Ён «прабаваў» думкі салдата.

Салдат падазрона і пільна азірнуўся навокал, пакуль адказаць.

— Хіба ў такіх справах слова да чаго-небудзь абавязвае? Вам трэба ўцячы, можа, нават ад смерці... Не, не ад смерці,— паправіўся салдат, прыбянтэжыўшыся (яму стала шкада Паўлоўскага),— гэта я не пра вас казаў, а так сабе. А калі трэба зрабіць што важнае,— дык усё добра, абы на карысць пайшло. Вы ж у ворагаў. А ворагу хіба даецца шчырае слова?

— А можа, вы мой і не вораг. Адкуль вы родам?

— З Варшавы.

— Чым вы да вайны займаліся?

— На заводзе адліты чыгун абточваў.

— Вялікі завод?

— Малы.

— Чый завод?

— Дамбавіцкага.

— А я быў на Хурсавым заводзе. Якія ж мы ворагі?

Салдат уздыхнуў.

— Гавораць, вы камісар. А што я? Просты салдат: што важней — вы ці я? Вы самі гэта ведаеце. Лепш жа вам выратавацца і не загінуць, чым думаць пра тое, што мяне могуць расстраляць, калі я вас не ўпільную. З вас больш карысці, як з мяне.

У глыбокай задуменнасці салдат выйшаў у калідор і стаў там на ранейшым месцы. Больш ён не сказаў ані слова, павярнуўся бокам, каб бачыць не Паўлоўскага, а толькі край ложка і ўзнятае ўгару пад коўдрай калена яго здаровай нагі. Стаўшы так, салдат застукаў прыкладам аб падлогу. Прыбегла сонная прыслужніца.

— Вам спаць няможна! — закрычаў на яе салдат.— Хворы вады просіць.

Прыслужніца мала ведала польскую мову, нічога не зразумела і страшна спалохалася. Тады Паўлоўскі сам папрасіў піць. Пачынаўся дзень, падыходзіў час аперацыі. Ён думаў пра Наталю, і ў яго з’яўляўся смутак: яна недзе недалёка, і нельга з ёю пабачыцца. Ён і ў думках не меў, што яна дзейнічае ў гэтым самым горадзе.

Наталя прыйшла сюды назаўтра, пасля таго як выйшла з хаты Валодзі Кастрыцкага. Прыйшла яна ўвечары, каб у горадзе яе ніхто не мог бачыць. Было сухое і халоднае надвор’е, на гарадскіх вуліцах стаяла цемень. Наталя старанна абыходзіла рэдкія вулічныя ліхтары. Яна пайшла зусім не ў той бок горада, дзе жыла раней з бацькам, а ўвайшла ў крывую, паўзрэчную вуліцу. На гэтай вуліцы стаяў Хурсаў скураны завод. Ён быў цяпер запушчаны, цёмны і чорны. Будыніна стаяла маўкліва, брама была разламана. Наталя мінула завод, не спаткаўшы тут нікога, і доўга ішла гэтай цёмнай вулічкай. У гарадку яна ведала ўсе куткі. У канцы вуліцы яна спынілася, чакаючы, пакуль з двара якога-небудзь дома выйдзе чалавек з двума вёдрамі. Так было ў яе ўмоўлена ўчора з тым самым чалавекам, што сказаў ёй тады на спатканні пра Піліпоўскага стральбу ў бацьку яе. Чалавек з двара выйшаў адразу — студня была па другі бок вуліцы. Наталя ўвайшла ў двор і пачакала, пакуль чалавек вернецца з вадою.

З ім яна некалькі разоў бачылася на спатканні за горадам. Цяпер, у хаце, яна пачала яго ўспамінаць: яна ўспомніла, што ён працаваў калісьці на Хурсавым заводзе і нават некалькі разоў заходзіў да іх на кватэру. У хаце было яшчэ двое. Вітаючыся з Наталяй, яны сказалі, што таксама працавалі на Хурсавым заводзе.

Перайшлі з кухні ў чыстую хату, вокны з якой выходзілі на вуліцу. Патушылі агонь. Гаварыць сталі ціха. Гаспадар хаты сказаў, што ўдалося дазнацца, што неўзабаве будуць рабіць раненаму аперацыю, даставаць з нагі кулю. А што будзе далей, куды яго пасля аперацыі накіруюць, што з ім будуць рабіць далей — невядома. Спачатку згоды не было. Адны гаварылі, што трэба выратаваць Паўлоўскага да аперацыі, другія даводзілі, што трэба перачакаць аперацыю. І тыя і другія мелі свае довады. Перачакаць аперацыю, вядома, лепш, тады астанецца хвораму толькі папраўляцца, але гаспадар хаты даводзіў, што тады павялічаць нагляд і варту. Наталя ўстала і заявіла, што трэба перачакаць аперацыю. Яе паслухалі. Пачалі думаць, дзе дзець хворага, калі ўдасца яго выратаваць.

Нічога наконт гэтага не дагаварыліся. Дагаварыліся — не толькі перачакаць аперацыю, але і пасля аперацыі пачакаць, пакуль хворы паздаравее. Гаспадару кватэры даручылі разведаць, калі будзе аперацыя. Яму гэта лягчай і без лішняе падазронасці з боку пабочных вачэй льга было зрабіць: у горадзе ведалі, што ён знаёмы Паўлоўскаму тым, што разам з ім працаваў калісьці на заводзе.

Ён і панёс Паўлоўскаму яду. Тады ж ён даведаўся, калі будзе аперацыя.

Наталя ўсе дні сядзела ў горадзе. Чуткі да яе дайшлі, што маці Валодзі Кастрыцкага памерла. Ужо было вядома, што канчаецца вайна, і нават была абгрунтаваная фактамі ўпэўненасць, што палякі адступяць. Наталя тады пабачыцца з Валодзем Кастрыцкім. Ёй цяпер аставаліся дзве важныя справы: выратаваць бацьку і яшчэ другая справа. Наконт яе ў тыя дні ў той самай хаце была гаворка. Як сабраліся ўсе, гаспадар хаты сказаў, што дэзерціраў стараюцца сабраць у банды і назваць іх беларускай арміяй.

— Наколькі гэта ўсё сур’ёзна? — запыталася Наталя.

— Сама па сабе гэтая справа не сур’ёзная, але...

— Але неспакой, хваляванне цэлай мясцовасці, бандыцкія наскокі... Іхнія адозвы ёсць у нас?

Гаспадар дастаў з кішэні адарваную ад тэлеграфнага слупа бандыцкую адозву.

— Хоць адзін бандыцкі атрад ёсць ужо?

— Ёсць нешта накшталт роты, па той бок нашага горада, на ўсход, пад усходні гарадок. Учора з нашага гарадка выехаў туды камандзір гэтай банды, нейкі Піліпоўскі. Мне яшчэ не ўдалося праверыць, я пастараюся. Ці не мае ён якога-небудзь дачынення да таго Піліпоўскага, што раніў твайго бацьку.

Наталя думала пра гэтае прозвішча, дзе яна чула яго? І ніяк яна не магла ўспомніць колішняга семінарыста, з якім разы два спатыкалася ў першыя свае маладыя гады на вечарынцы.

Яна папрасіла, каб усе памаўчалі, а сама ўзяла аловак і напісала тэкст адозвы: контрадозва на адозву бандыцкую.

— Ідзі на ўсход у гарадок, там закапана скрынка з шрыфтам і станок.

Яна растлумачыла гаспадару кватэры канспірацыйныя адзнакі, яны ўсе па слове разабралі тэкст адозвы, і чалавек у тую ж ноч выйшаў. Яго не было некалькі дзён, так што пасля аперацыі ў больніцу заносіў Паўлоўскаму яду другі чалавек.

У той дзень у больніцы дзяжурыла Клава. Быў блізка вечар. На дварэ пацяплела, свяціла сонца, і Клава выйшла на больнічны двор. Чалавек з клуначкам у руках убачыў гэтую «міласэрную сястру» і запытаў, ці няможна перадаць Паўлоўскаму малако і хлеб. «Дачуўся, што няшчасце з ім, а калісьці, яшчэ да вайны, мы разам з ім на работу хадзілі». Клава ўзяла клунак і дакляравала перадаць хвораму, а сама ахвотна расказала, што аперацыя прайшла добра і што хворы памацнеў. «Такі жах, такі страх — павялічылі варту: адзін салдат у калідоры стаіць, а другі, запасны, у больнічнай канцылярыі сядзіць. Што павінен адчуваць гэты хворы чалавек!» Яна агарнула на жываце рукі і пайшла. Астаўшыся ў больніцы «рабіць няшчасным людзям дабро», яна так была далёка ад гэтых самых людзей, што не цікавілася ніякімі чуткамі і гаворкамі. І толькі пасля аперацыі яна «знайшла Амерыку», што арыштаваны ранены бальшавік, а пасля пачала думаць і ўспамінаць і ўжо ведала, што гэта Наталін бацька. Жах агарнуў яе. «Чаму ніхто не ратуе яго, што гэта за чэрствыя людзі! Я памагла б ім ратаваць яго. Што гэта за дачка, гэтая Наталя. Я б на яе месцы лепш упала мёртвая на парозе гэтай больніцы, а не адыходзіла б ад яго ложка! А можа, яна не ведае?» Змяніўшыся з дзяжурства, яна пабегла шукаць Наталю. Яна запытала ў Паўлоўскага, дзе іх кватэра.

— Нашто? — запытаў Паўлоўскі.

— Я Наталі скажу пра вас.

Ні адна рыса на Паўлоўскага твары не здрыганулася, хоць ён увесь і захваляваўся, калі яму ўспомнілі гэтае дарагое імя. «Адкуль яна ведае Наталю? Можа, яна спачувае нам і паможа мне ўцячы?»

— Наталі няма, яна выехала.

— Некалькі дзён таму назад я з ёю развіталася ў хаце Кастрыцкага.

«Можа, яна наша,— думаў Паўлоўскі.— Можа, яна загаворыць часавога, і я праз акно вылезу?»

— Наталя выехала,— сказаў ён холадна.— Але калі вы яе дзе-небудзь бачылі,— то, можа, яна раздумала і вярнулася. Я яе даўно не бачыў, мы з ёю не дружна жылі.

Ён сказаў адрас сваёй кватэры. Клава кінулася туды і нікога там не знайшла, так як і думаў Паўлоўскі. Кватэра была пустая. Клава зайшла яшчэ ў больнічную канцылярыю і з нянавісцю паглядзела на запаснога часавога. Той з ёю загаварыў, і яна горда адвярнулася ад яго і, поўная пагарды да «гэтага ворага Наталінага бацькі», выйшла.

Быў сёмы дзень пасля аперацыі. Наталя заявіла, што больш чакаць нельга. Усе таксама так думалі. Ужо некалькі дзён то той, то другі з Наталіных блізкіх людзей заходзілі, з усялякіх выдуманых прычын, у больніцу ў калідор, выглядалі выхады з больнічнага саду, разведвалі наконт варты. Дазналіся, што вартавога салдата замянілі ўжо жандарам. Чым больш правіўся Паўлоўскі, тым пільней яго вартавалі.

Перад вечарам чалавек праз Клаву перадаў Паўлоўскаму булку і малако. Паўлоўскі еў булку і ўбачыў у ёй скручаны кавалачак паперы. Ён адразу здагадаўся і неўзаметку прачытаў.

Гэта было яму цяжка, бо жандар не зводзіў з яго вачэй. Запіска была кароткая: «Сёння ўночы будзем спрабаваць цябе выратаваць. Мацуйся». Рысы твару яго заварушыліся, вочы пачырванелі. На іх маглі з’явіцца слёзы.

Пад дзень двое з розных бакоў падышлі да больніцы. Адзін з іх — жанчына — стала ў садзе, насупраць канцылярскага акна. Гэта была Наталя. Праз акно відзён быў запасны жандар. Ён піў чай. Другі чалавек стаў насупраць больнічнае брамы, цераз вуліцу, за вуглом дома. Праз некалькі хвілін на больнічны двор уз’ехала фурманка. Колы без шын яе не грымелі па бруку. Яна ехала ціха. З фурманкі злез чалавек і, з пугаю ў руках, увайшоў у больнічны калідор. Другі астаўся ляжаць на возе. Чалавек у калідоры сказаў жандару, знімаючы шапку:

— Дзе тут, паночку, доктар, ці хто? Хворага прывёз, на возе ляжыць.

Жандар ткнуў пальцам у канец калідора. У гэты самы момант увайшоў «хворы», злезшы з воза. Гнучыся ў зямлю і ціха пакашліваючы, ён спыніўся крокаў за тры ад жандара. Той, што ўвайшоў першы, сказаў яму:

— Ідзі, ляж назад на воз, зараз з ног звалішся. Яшчэ не скора, пакуль у больніцу прымуць.

І сам рушыў у той бок, куды паказаў яму жандар. Але прайшоў ён усяго крокаў пяць, абы апынуцца па той бок жандара. Такім парадкам двое людзей сталі паабапал жандара. Жандар падазрона зірнуў на «здаровага». У гэты момант раптам «хворы» страціў сваю хваробу і даў навотліў жандару ў твар. З жандарскага носа лінулася кроў, і ўжо адразу «здаровы» трымаў жандара ў абдымках, заціснуўшы яму рот далоняю. «Хворы» звязаў жандару ногі і рукі. Яму заткнулі рот ручніком і палажылі яго ў куток ўздоўж сцяны. «Хворы» так і астаўся стаяць каля яго, не спускаючы вачэй з скрываўленага ручніка на жандарскім роце. «Здаровы» глянуў на Паўлоўскага праз дзверы і даў яму знак ісці. Паўлоўскі падняўся і выйшаў у калідор, хістаючыся ад слабасці. «Здаровы» ўзяў яго пад руку, вывеў на двор і памог легчы на воз. Сам сеў каля яго і пагнаў каня. Неўзабаве фурманка выехала за горад. Наталя пакінула свой пост перад больнічным акном. Яна на вуліцу не пайшла, а выкіравалася агародамі пад Хурсаў завод. Толькі там яна пайшла вуліцаю. Чалавек за вуглом суседняга ад больніцы дома таксама пакінуў сваё месца. «Хворы» пакінуў звязанага жандара з заткнутым ротам і пайшоў там, дзе нядаўна ішла Наталя.

Звязаны жандар ляжаў адзін, можа, з паўгадзіны. Клава выйшла з службовага пакоя і ішла калідорам у пакоі хворых. Жандара яна не ўбачыла на яго месцы. Яна здзівілася і падумала, што, можа, Паўлоўскага забралі ў турму. «Але не,—думала яна далей,— я ведала б, сказалі б мне, як дзяжурнай». Яна шпарка пайшла да ложка Паўлоўскага. Ложак быў пусты, адно прасцірадла расцяглося па падлозе. «Уцёк!» — радасна падумала Клава і кінулася з пакоя. Але ў калідоры яна раптам убачыла жандара. Той ляжаў, як нежывы, падплыўшы крывёю з твару. Клава аслупянела. З паўхвіліны яна стаяла, ахопленая жахам. Яна бачыла, як жандарскі твар быў заліт крывёю, як скрываўлены ручнік тырчаў скруткам у яго з рота, як кроў лужынаю стаяла на падлозе. Шырока расплюшчыўшы вочы, яна пачала падыходзіць да жандара. Нават прыгнулася, каб лепш бачыць. Жах яе павялічыўся, калі яна ўбачыла, што жандарскія вочы міргаюць і глядзяць на яе. Яна трэслася і калацілася. Ёй не важна было, што на гэтым чалавеку блішчаць жандарскія боты. Яна глядзела, як міргаюць яго вочы, і ў адзін момант падняла галаву ўгару.

— Чалавека забілі! — закрычала яна і ў гэтую хвіліну была вельмі падобная — з постаці, з твару, з бляску вачэй — на сваю маці Амілю Снацкую.

— Забілі, гады! Ім нічога забіць чалавека! Гады! Можа, і сама Наталя страляла ў яго!

Яна з усіх ног кінулася ў канцылярыю. Запасны жандар дапіваў свой чай. Клава стала перад ім.

— Там чалавека забілі, а вы тут чай п’яце!

Жандар кінуўся ў калідор і пачаў страляць. Праз паўгадзіны Клава бачыла, як нядаўна звязаны і скрываўлены жандар чмыхаў, як лось, мыючыся каля бочкі з вадою. Яна ледзьве дачакалася змены свайго дзяжурства і пайшла да доктара. Яна не хацела тут больш служыць: і ў гэтым месцы, дзе хворыя людзі пакутуюць і дзе ім можна рабіць дабро, таксама нельга спакойна і самаахвярна займацца толькі тым, што глядзець на гнілую салому і думаць пра вечнасць. Яна падняла паніку на ўсю больніцу. Зранку пра навіну загаварылі ва ўсім горадзе.

Тады, уночы, пасля таго як Паўлоўскі выехаў на фурманцы за горад, Наталя застала на кватэры гаспадара. Ён вярнуўся з друкаванымі адозвамі. Усе тыя, што былі нядаўна пры больніцы, сышліся сюды. Яны ўсе пабылі тут не больш дзесяці хвілін. Кожны ўзяў пачак адозваў, і ўсе выйшлі ў розных канцах з горада. Адзін астаўся раскідаць і расклейваць адозвы па горадзе. На світанні ўсё было зроблена. Наталя выйшла полем у кірунку да карчмы, але гасцінцам яна не ішла. Пакуль развіднела, яна была ўжо далёка ад горада. Яна ішла шпарка. Ужо нават высокае месца, дзе стаяла карчма, асталося за ёю на захадзе. Яна ўвайшла ў лес, далёка ад дарогі, і там асталася чакаць вечара, каб тады рушыць далей. Яна была стомленая, змучаная. Палавіны адозваў ужо ў яе не было: яна іх пакінула на прызбах і сценах вёсак, па якіх праходзіла, і на прыдарожных слупах. Цяпер у лесе было змрочна. Восенны дзень быў цёплы, спакойная хмурнасць стаяла над зямлёй. Наталя доўга стаяла пад густым зборам дрэў, на шэрым дубовым лісці. Праз лісце білася наверх парыжэлая трава. Наталя быццам бачыла і чула перад сабою ўвесь свет. Такой радасці даўно яна не ведала. Гэтакая слаўная часіна! Уночы яна пройдзе яшчэ кіламетраў трыццаць і пакіне за сабой рэшту адозваў. І калі ўвечары не спаткаецца з бацькам на краі гэтага лесу, спаткаецца з ім наступным вечарам у вядомым ім лесе і ў вядомым месцы, далёка адсюль. З вялікаю асалодаю яна ела хлеб, радасна чула, як пахне восень у лесе, які мяккі мох пад нагамі, як весела дзяўбуць дзятлы кару на сухім дрэве. Апоўдні яна села на адвіслую ралу стагодняга дуба, абняла рукою галіну, прыперлася плячыма да ствала і задрамала. Прачнулася яна праз гадзіну — ёй стала холадна. Яна шчыльней зашпіліла на сабе свой кароткі кажушок, наставіла каўнер, і зноў векі спусціліся ўніз, адцяняючы бледнасць яе стомленага яснага твару. Як змеркла, яна пайшла далей, нікога не спаткаўшы. У першай вёсцы яна пайшла па загуменню. Блізка, за парканам, гаварылі людзі. Яна прыслухалася. Яна чула нізкі мужчынскі голас:

— А камісар Паўлоўскі ўцёк з больніцы. Яму памагалі ўцякаць, бо, кажуць, жандар ляжаў звязаны ў калідоры. А міласэрная сястра, гэтая, што з фартушніцкае карчмы, падняла гвалт, кажучы, што чалавека, жандара, значыцца, забілі! Жандара пашкадавала, каб цябе чэрці, галава авечая. Ух, гадаўка!..

Наталя кінула цераз плот некалькі адозваў і пайшла далей.

«Гадзіна,— думала яна пра Клаву.—Як гэта я раней не магла ацаніць яе і не так варожа, як трэба было, глядзела на яе. Які я промах зрабіла! Якую праўду казаў пра яе Валодзя Кастрыцкі! Подзвігу шукае, гадзіна! Цяпер, напэўна, маліцца пойдзе! Гэта мне навука!»

Ёй было агідна думаць пра Клаву.

Наступны дзень яна перабыла таксама ў лесе, а ўвечары, трымаючыся левага яго краю, пайшла паволі, да ўсяго прыслухоўваючыся.

У тую ноч фурманка з Паўлоўскім ехала глухімі дарогамі і проста полем да самага дня. Паўлоўскі сам ведаў мясцовасць як не трэба лепш — яе ён выхадзіў уздоўж і ўпоперак з малых год сваіх. Ён сам паказваў свайму таварышу, дзе ехаць. На світанні яны ўехалі ў глухую вёску, заехалі ў цесны двор. Гэта Паўлоўскага таварыш, што вёз яго цяпер на сваім кані, прыехаў дадому. Тут Паўлоўскі дняваў — пералежаў дзень у клеці пад кажухом. Яму нездаровілася. І ў яго таварыша і ў яго самога былі думкі — чакаць тут яшчэ суткі-двое, але тады ён мог размінуцца з Наталяй. Увечары ўзышлі зоры, Паўлоўскі, апранены ў кажух свайго таварыша, стаяў на двары. Схаваўшы рукі ў рукавы, ён не варушыўся. Ён перамагаў сваё нездароўе. Праз некалькі хвілін яны выехалі. Ехалі палавіну ночы і тады спыніліся ў лесе. Паўлоўскі пралежаў на возе пад кажухамі і халатамі рэшту ночы і да поўдня. Пасля поўдня яму стала лепш. Яны грэлі чай у лесе, і Паўлоўскі, апіраючыся на выламаную арэхавую палку, хадзіў, спрабуючы сілу сваёй нядаўна аперыраванай нагі. Ён чуў прыліў сіл.

— А ў гэтым лесе, можа, зусім блізка ад нас, чакае Наталя,— сказаў Паўлоўскі, і вочы яго засвяціліся хваляваннем. Ён чуў, як ехалі недзе лясною дарогаю людзі, як спявалі дзесьці жанчыны, і чамусьці думаў пра сваю колішнюю гаворку з Хурсам на двары завода ў той дзень, калі ўпершыню спаткаў там жа малога хлапца Валодзю Кастрыцкага. Колькі год прайшло з таго часу! І як інакш ён сам цяпер стаіць на зямлі, у дачыненні хоць бы сабе да таго самага Хурса.

Уночы, пад’язджаючы да гэтага лесу, яны сарвалі з аднаго з дарожных слупоў адозву. Цяпер Паўлоўскі дастаў яе з кішэні, каб яшчэ раз перачытаць. «Наталя за работай»,— сказаў ён сам сабе, праглядаючы тэкст. На змроку ён выйшаў на ўскрай лесу і ўбачыў там Наталю.

(Канец першай часткі)
1934

---

Тэкст падаецца паводле выдання: Чорны К. Збор твораў. У 6 т. Т. 3. Аповесць, раманы, апавяданні. - Мн.: Маст. літ., 1989.-502 с., [4] л. іл.
Крыніца: скан