У дажджлівую пору я начаваў у вёсцы.
Поле вымакла пад асеннім дажджом, вуліца патанула ў гразі. Вечар паволі паўзе, і зліваюцца са змрокам мокрыя хаты. Запальваюцца агні, і асвечваюцца маленькія вокны.
Ціха на вуліцы.
І ў хаце, дзе я начаваў, ціха.
Гаспадыня — старая кабета — запальвае лямпу; трэ каравымі пальцамі шкло. Лямпа асвечвае хату.
Каля печы пад тапчаном насыпана дробная бульба.
— Чаму ў вас,— пытаю,— бульбу ў хаце сыплюць?
— А-ат,— адказвае гаспадыня,— нек прывыклі, не трэба кожны дзень у пограб лазіць. Хоць яно, ліха на яго, і нядобра — сцяна макрэе і вільгаць.
— Дык гэта яшчэ нічога,— гаворыць далей гаспадыня,— а як раней, дык па хатах карыты стаялі, ды гэта свіней кармілі. Нават і цяляты ў іншых стаялі ў маразы. А гэта патроху ўжо выводзіцца. От за апошнія два-тры гады многа чаго змянілася. Нек народ пачаў іначай жыць. Гэтыя маладыя дык смяюцца з нас старых: «Як вы,— кажуць,— жылі гэта раней, як у яме». Камсамольцаў многа ў нас...
На лаве стаяць тры прасніцы. Дзве з кудзеляю, а адна з воўнаю. Хутка знадворку прыходзяць дзве жанчыны — нявестка і дачка старое гаспадыні, і ўтраіх пачынаюць прасці.
— Дзе ж вашы мужчыны?
— А ў нас толькі адзін мужчына. Паехаў ён на кірмаш у мястэчка, ды от, мусіць, змачыў яго дождж. Але нічога, гуртам дык будзе весела ехаць — вельмі ж многа нашых людзей паехала сягоння на кірмаш, вядома — таму газы ды солі трэба, таму жыта прадаць, той каня купіць, а таму цану на што-небудзь выведаць.
Гаворыць старая кабета павольна — скрыпучым голасам, слініць нітку, круціць сухімі пальцамі верацяно.
— А ў вас пралкамі не прадуць?
— Гэта вы пра гэтыя калаўроты? Не, у нас не прадуць. Туды за Слуцак, дык там, мужчыны гаварылі, ёсць гэтыя прыстройкі, а ў нас нек у моду не ўвайшло. Можа, яно і лепш было б, зручней, але от ніхто першы не адважыцца купіць.
Хутка пачынаюць сходзіцца на пасядзёнкі суседзі. Прыходзіць жанчына з прасніцаю, як я пасля даведваюся, жонка старэйшага сына, які аддзяліўся і жыве асобна. Пасля ўваходзіць трое мужчын — бацька і два сыны. Бацька стары, з чорна-сіваю барадою і на адно вока сляпы. Малодшы сын — вясёлы хлапчына, твар зусім яшчэ дзіцячы. Ён адразу пачынае дурэць з дзяўчынаю. А старэйшы сын дык упоўз у хату на каленях, ледзьве цераз парог перабраўся. Гэта ў яго ногі пакалечаны — змалку ён недзе, як бацька расказаў, захаладзіў іх, яны пачалі балець, а пасля сагнуліся ў каленях, і ён прымацаваў да каленяў нешта з дзерава, накшталт лыжаў, ды так і ходзіць. Ён шавец. Маўчыць ён, ды толькі часам засмяецца, калі хто скажа што-небудзь смешнае. А бацька зараз жа пачынае расказваць, як ён сягоння «з дзвёх старых, нікуды нягодных набадраў, зрабіў адны, добрыя».
Гаспадар — малады мужчына, з’явіўся з кірмашу мокры. Кірмаш быў невялікі, і каня купіць не ўдалося.
Хутка прыйшоў мужчына гадоў пад сорак пяць. Ён ужо мне расказвае, як у 1905 годзе браў ад слуцкіх таварышоў рэвалюцыйную літаратуру і распаўсюджваў у сваёй вёсцы. А пасля, цэлы вечар, гаварыў аб вясковай цемры, аб старасвецкіх формах гаспадарання, аб тым, што іншыя суседнія вёскі перайшлі на пасёлкі ды пачалі заводзіць шматполле, а тут трудна ўзварушыць аднасельцаў.
— Хата-чытальня, дык у нас толькі што арганізоўваецца,— гаворыць ён,— а справа добрая, дык гэта з школаю — набылі добрае памяшканне.
Гэта перадавы селянін вёскі. Ён думае аб адвечнай цемры сваіх хат, аб дзедаўскім жыцці і аб з’явах новага, якое пачынае ўжо вакол прабівацца...
Вячоркі разыходзяцца позна. Але ўсё ж далёка яшчэ застаецца да дня — доўгія асеннія ночы.
* * *
Назаўтра я на фурманцы ехаў вузкаю, гразкаю дарогаю. Каля дарогі спацыравалі вароны, нешта дзяўблі ў каляінах і зусім не палохаліся фурманкі — так сабе спакойна і сядзелі каля самых калёс...
А ў галаве былі вясёлыя думкі, што вёска пад кіраўніцтвам кампартыі і Савецкай улады. Што вёска выходзіць на новую дарогу. Што надыходзіць час, калі не будзе кожны вясковец паасобку ездзіць на кірмаш за сваімі маленькімі патрэбамі, у адзіночку калупацца на сваёй вузенькай палосцы, не будзе сялянка слепнуць пры цьмяным агні за прасніцаю, а будзе моцны, радасны калектыў.
Да гэтага радаснага жыцця ідзе вёска поплеч са сваім старшым братам — горадам.
Што вось ужо ў гэтай глухой, цёмнай вёсцы адчыняецца хата-чытальня, што ўжо ёсць моцная веда пра новы шлях і ўжо вёска аднаею нагою моцна стаіць на гэтым новым, савецкім шляху.