epub
 
падключыць
слоўнікі

Кузьма Чорны

Забойства

І
ІІ
ІІІ
IV
V
VI
VII


 

І

Дыхнула вясна, і зямля стала вясёлая.

У прагным жаданні парыліся ўзгоркі, лагчыны купаліся ў тумане. І гулкая ні то цішыня шырокіх размахаў, ні то песня веснавой вясёлай журбы плыла над зямлёй. Зямля чакала часу ўзняць сабраныя сілы сваёй творчай здольнасці і ў лагчынах драмала пад сонцам; драмала І з подыхам шырокім сіняму небу.

Ночы былі зычныя, далёка-гулкія і пахлі вадою, бо вады на зямлі было многа.

Як чакала зямля людзей у свае палявыя палосы, таксама і людзі чакалі зямлі — чакалі яе, падсохлую, новую. Бо ўжо паржавелі за зіму плугі і бароны, і грудзям надакучыла дыхаць паветрам шчыльна заткнутых хат.

І яшчэ чакалі людзі: прычакаўшы вясны адной, чакалі другой. Зямля была яшчэ чорная, лясы былі сінія: гэта пара ад зямлі агортвала іх, яны ж агортвалі сабой людзей.

Ды яшчэ ці мала людзей блыталася па нізкіх кустах, па мокрых алешнікавых паплавах, у гушчарніках лазовых за рэчкамі. Гэта вясна дазволіла ім пакінуць вёскі. Прапахлі людзі гэтыя вільгаццю веснавой зямлі, вясёлымі мхамі. І начамі цягнуліся па родных мясцінах.

Сяк-так збіраліся задаволіць зямлю плугамі, але і ў гэтым збіранні была незвычайнасць, як бы было гэта ўжо няважна перад тым нечым, што недзе рабілася, што было і гаварыла пра сябе ўсюды.

З самага вечара яшчэ вёска прабавала трохі гульнуць дзявочымі песнямі, ды хутка сціхала, толькі часам груне дзе за гумнамі моцная лаянка раззлаванага на ўсё чалавека. Вечары баязліва туліліся да зямлі, а людзі начамі баяліся. А пасля ночы дзень прыносіў многа новых гаворак, дзівосных думак і чутак.

Слова мужычае — як гром. Мала што яно баязлівае часам, але затое шырыня і размах у ім — бясконцыя. І стараліся не мець лепш справы з гэтымі словамі тыя, што мелі тут сілу: прыязджалі яны ў вёску, калі ім трэба было, крычалі тут, махалі нагайкамі, вынаходзілі ўсялякія прычыны, каб перацягнуць мужыка па спіне, цешыліся бляскам сваіх гузікаў ды белага арла на шапках і, нацешыўшыся, выязджалі. І даганялі іх моцныя мужычыя словы, зычная лаянка, хрыпата крыкаў нянавісці.

— Гых вы, трасца вашай мацеры!..

А тут яшчэ хвароба нейкая на жывёлу ўкацілася. З хлява Саўкі Чужахвала пачалося: дзве каровы, як горы, за платамі на балоце ляжалі — Саўкава і суседняя. Пачало не хапаць межаў людской злосці.

 

 

ІІ

Стараста не выцерабіў з-за каўняра і з вусоў мякіны і сечкі, не абцёр з твара пылу, сторапу зашпіліў пад расхрыстаным кажухом камізэльку верхнім гузікам на ніжнюю дзірку і перабягаў з-пад акна да акна:

— Мацвей, вечарам на сход валі.

— Цётка Кацярына, гані там вечарам Паўла на сход, тры каровы сказана даць.

— Саўка, вечарам сход; ад дома не адлучайся, малоць заўтра паедзеш. Чорт яго бяры з млівам, тры каровы, выразна сказана.

— Няхай ім тры скулы.

— Тры мала, каб хаця тры тысячы.

— Гэй, ты там вечарам на гэтае.

— Ведаю, чорт яго пойдзе. Хто гэта дурны пацягнецца!

І ўсюды была халодная сцяна слоў:

— Няхай ідзе той, каму ўсё гэта трэба.

Аднак вечарам цёмныя сцены здавілі ў сабе густы гул галасоў. Слухала поле людзей сваіх. Шырока расплывалася мужычае слова.

— Гэта ж, каб іх перуны, сваё ўласнае давай, ды яшчэ чакай гадзіны тры кожную сволач, пакуль задумае з’явіцца.

— Пакуль, добра кажа, з’явіцца, гляне.

— Няхай яны на свет не глядзяць.

Але затарабанілі калёсы па прымёрзлай нанач зямлі.

Нізкі і тоўсты ўкаціўся ў школу. Глянуў на народ, падышоў да стала.

Важна, злосна, па-панску казаў:

— Дык вы ж ужо ведаеце, тры каровы павінны назаўтра да паўдня даць з вёскі. Каторы тут стараста?

Стараста крактануў, коса паставіў вочы; выпхнуты з грамады пруткімі рукамі, выйшаў наперад і нехаця загаварыў:

— Ці не можна б, паночку, скідку якую зрабіць, гэта ж і так хвароба нейкая ўкацілася, хоць ты гвалт крычы. Наша справа мужычая: давай,— а дзе ўзяць?

Тоўсты нешта хацеў сказаць, але загулі галасы:

— Але ці парадзіў нам хто, як лепш прыдбаць гэтую жывёліну, га?

— Дык вы павінны, паночку, сказаць нам, каго прасіць гэта з тым, каб паменшылі.

— Мяне прасіць,— адказаў той,— я самы старшы, але нічога не будзе. Скідкі не можа быць. Тры каровы да заўтрашняга паўдня.

— Можаце, паночку, і цяпер узяць. Загадайце адно свайму фурману паехаць і забраць.

Гэта Саўка Чужахвал вылез наперад.

— Што забраць?

— Каровы. Дзве каровы, як горы, зусім яшчэ свежыя, я толькі ўчора за платы выцягнуў. Нават і прымерзлі крыху, так што мяса не трэба ні саліць, ні ў лядоўню цягнуць.

— Гы-гы,— грунулі ззаду рогатам.

— Добра кажа, за платамі мёрзлае мяса, еш — хоць расперажыся.

— Го-го! Гы-гы!..

— Вось дык адкаціў!

— Цябе як зваць? — гукнуў тоўсты і палажыў руку на стол.

Саўка шмыгануў назад у грамаду, толькі аблезлы кажух яго матнуўся перад сталом.

— Як зваць яго?

— Саўка Чужахвал.

— Гэта што сыноў двух у лес паслаў партызаншчыну разводзіць ды мужычае права сваё наказвае? Я цябе, як міленькага, прыбяру!..

Зноў загулі, зноў прыціхлі. І заднія пачалі ўцякаць са сходу.

У вострай цішы сырой веснавой ночы ляпалі лапці па зямлі, кашаль і ахрыплыя галасы разыходзіліся па вуліцы. Чула-дрымотнае поле прымала іх і разносіла па туманных лагчынах.

Саўка Чужахвал заўсёды кашляў, а гэта і зусім закашляўся на дварэ. У злосці і крыўдзе прыйшоў ён у свой двор. А ў хаце адна дзяўчына, дачка Насця,— гаспадыня ўжо. Трывога была ўвесь вечар і ноч у Саўкі Чужахвала. Ад кашлю яшчэ горшая была напружанасць усяго. І думкі былі, як стук абухом у сырое бервяно.

Голас у Насці срэбрам разышоўся па хаце:

— Ты чаго, тата, спаў бы.

— Ведаюць, што хлопцы ў лесе. Запісаў мяне на сходзе сёння тоўсты, каб ён спух.

У плач кінулася Насця. У слёзы гаспадыні, што выведала ўжо ў маладыя гады хатнюю таўкатню. Плач яе быў ціхі, з прыслоўямі, кабечы.

— Чаго ты? Што гэта паможа. Яно, пэўна, бяда, але чорт яго бяры. Што будзе, то будзе. Не я першы, не я апошні. А што да цябе, дык табе што? Твая справа хатняя.

Не сціхла Насця, і Саўка на двор пацягнуўся. Ляпнуў дзвярыма, каб Насця бачыла, што і ён неспакойны.

Грукалі па суседніх хлявах коні. На прыгуменні, каля шэрай сцяны, бялела салома. І зноў былі думкі стопудовыя:

«Гэта ж памерла яна, жонка, без пары. Ад бядноты, ад гора захварэла і памерла. А сама што жыць яшчэ ёй было. Тут жыццё кончылася ад убогасці, ад недастач, ад галодных і халодных дзён, там ён з сытасці, тоўсты, не ведае, што рабіць. І яшчэ мае права запісваць мяне, над маім жыццём сілу ў лапах трымае. Вось гэта ж крыўда ў тым уся, што над тваім жыццём, над днямі тваімі сілу мае».

Насця сцішылася апоўначы, плюхалася ў мыцельніку, мыючы гаршкі.

— Я яго забіў бы, каб дзе сустрэў ды зручна было,— сказаў Саўка да Насці.

— А божа ж мой,— зноў заплакала Насця.

І ноч прайшла ў неспакойным сне. «Можа яно і забудзецца пасля, але вострымі бываюць першыя хвіліны»,— гэта думала Насця скрозь дрымоту, як думаюць і адчуваюць перад важным здарэннем або пры вялікай радасці.

 

ІІІ

У Саўкі Чужахвала конь — проста нялюдская справа: лапавухі, вастразады, худы, як дошка, пад касматай скурай рэбры тырчаць, як частакол. Дай яму сена — а ў яго і пажаваць няма чым, сцебані яго пугаю — а ён возьме ды ляжа там, дзе стаяў. За зіму надакучыла яму церціся шыяй аб цёмныя сцены ў хляве, а тут якраз праз шчыліны лінулася ў хлеў вясна: мусіць, гэта сакавік прынёс з паплавоў водар ветраных прастораў, волю рачных берагоў. Бо ўжо зеляніла з зямлі вяршкамі трава, і каляіны на дарогах абветралі. Лапавухі ў хляве натапырваў вушы ў дзікай нецярплівасці, цёрся мордай аб дзверы, глядзець не хацеў на параную сечку. А раз пад вечар, як Саўка забыўся зачыніць у хляве дзверы, драпануў лапавухі ў поле: адно бліснуў паўз вокны.

Па полі гуляў лапавухі. Трос аблезлай грывай, падкідаў вострым задам, цягаўся каля кустоў, грыз нешта на голых межах. Саўка бегаў за ім, засопшыся. Голас у Саўкі быў сярдзіты, хрыплы ад кашлю:

— Каб ты спруцянеў, каб ты, падла лапавухая!..

Не паддаваўся конь, а пасля прыпёр яго Саўка да самай рэчкі ў куток балота. Па чэрава ўехаў лапавухі нагамі ў нейкае крынічышча — там і хапіў яго Саўка. Узлез на яго худую, як ражон, спіну і сцебануў ламінаю пад чэрава.

— Но, цягніся! Няхай цябе ўпадкі, намучыў ты мяне сёння...

Конь выцягнуўся на дарогу ды стаў раптам. Натапырыў вушы, раздзьмуў ноздры. І прыйшлося Саўку ўгледзецца ў сівы змрок адвячорка. Там недзе імчаліся коні. Хутка падбеглі. Ды сытыя, вараныя. Коні, як печы. А на іх людзі, як шкло, чыстыя: адзін, як свіння, тоўсты, другі тонкі, як бізун, зусім яшчэ малады.

«Гэта ж той самы, што ўчора ў школе на сходзе быў»,— дадумаўся Саўка і, звярнуўшы, спалохаўшыся, свайго лапавухага набок з дарогі, ткнуў лапцямі ў бакі яму, каб хутчэй бег ад ненавідных людзей. Але не так жа лёгка павярнуцца лапавухаму, а тым, як Саўку плюнуць, прамчацца паўз яго. Саўка адно азірнуўся. А той, маладзейшы, у сытай вясёласці ад лёгкага жыцця, сцебануў з ласкі на пацеху лапавухага па азадку ды гукнуў кпліва на Саўку:

— Эй, гвардзеец!

Вялікая нянавісць нарадзіла ў момант ручаіну нястрыманай злосці. І голас Саўкі страсянуў хрыпам светлы змрок:

— Каб на вас агні, каб на вас!..

Не чулі, мусіць, тыя, бо імчаліся далей. Саўка ехаў адзін паволі вузкімі палявымі сцежкамі. Злосць змяшалася з крыўдаю цяжкаю, вялікаю, як каравы мазольны кулак.

І пачуцці ў Саўкі на ўвесь свет крычалі:

«Гэта ж сытыя, ды яшчэ кпіны на кожным кроку. У мяне ад галоднага жыцця мерлі ў сям’і, а там — сытасць празмерная. Ды што ж гэта такое, што насмешка такая, як бы над чарвяком якім! Ды яшчэ ж запісаны ў яго, з таго самага сходу... Ды яшчэ ж сыны мае два па лясах туляюцца. Яшчэ невядома, што з гэтага будзе... Трэба што-небудзь рабіць...»

— Тата,— сказала дома Насця, плачучы,— прыходзілі ды казалі, каб заўтра явіўся ў двор, дапытвацца пра хлапцоў будуць.

 

IV

— Яўхім дома ці не? — сказаў Саўка Чужахвал, адчыняючы дзверы.

— Яўхім у гумне,— адказаў бабскі голас з цёмнай хаты.

У гумне пахла адсырэлаю аўсянаю саломаю і жытнім пылам. Яўхім шамятаў кулямі ў таку. У гумне ніхто не шкодзіў гаварыць і абдумваць вялікую справу.

— А тым часам, братка ты мой! На допыт заўтра возьмуць. Прападаць, значыцца, давядзецца. Падвёў д’ябал яшчэ мяне на сходзе тады пра мёрзлае мяса за плотам слова ўвярнуць.

Шапталіся доўга. То ў роспачы, то ў крыўднай злосці павышалі галасы. Панура перасыпалі словы моцнай лаянкай, ды як бы баязліва часам, а часам праз меру моцна і смела. Лез у душу смутак. Ішло змаганне ў чалавечых істотах. Змагаўся розум з пачуццём. То адвага вялікая, нястрыманая з’яўлялася, то пахілая слабасць. Ды толькі думкі бралі істоты пад сваю ўладу. Думкі паказвалі, што надышоў час, калі адарвуць ад родных хат, могуць пагнаць чорт ведае куды, камандаваць жыццём, як жыццём чарвяка. Ды яшчэ крыўда расла і шырылася.

І голас у Саўкі стаў раптам рашучым:

— Будуць удвух ехаць яны назад неўзабаве, заляжам у кустах ды забіць папрабуем. Усё роўна на тое пайшло. Эх ты!

— Хоць раз за ўвесь век кпін... Яно гэтак... А што думаеш...

У вільгаці старога цёмнага гумна вырашалася справа жыцця. Бяздонне сіл і жаданняў бушавала ў людзях. Прачнулася і загаварыла бязмерная нянавісць пакрыўджаных людзей. Крычала яна ў пачуццях і думках, ды толькі не магла складна выліцца ў словах. Не прывыклі людзі за жыццё гаварыць многа. Толькі песня выяўляе часам пачуццё. Больш усё кідалі няскладнымі словамі.

— Што б тут узяць, чорт яго ведае.

— Што возьмем, тое і добра будзе. Абы вагу мела.

— Ну дык што ж!

— Хадзем хіба.

Ні Саўка Чужахвал за пяцьдзесят два гады жыцця, ні Яўхім за сорак восем год жыцця жабы без патрэбы забіць шкадавалі, а гэта ўночы на чалавека ісці адважыліся.

Над зямлёю драмала вясна ў ясным змроку, ад вясны зямля дыхала свежаю параю ды піла шырыню маладой лёгкасці. Ноч маўчала, была зычная далёкай пустатой.

У хаце плакала Насця, выпраўляючы Саўку, бацьку, з хаты; галасіла блізка ў хаце другая жанчына, выпраўляючы Яўхіма,— усё роўна пабяруць ды пагоняць. Так з плачам прайшлі жанчыны з імі двума. Правялі іх далёка за гумны, цераз агароды, ды з плачам і смуткам, з жаночым горам пайшлі назад мокрымі паплавамі. Змрочна было ў паплавах, ціха ў палях, цёмна ў жаночай душы. У жанчын было няведанне, што гэта сёння ідуць забіваць чалавека. А ў тых ужо было толькі адно нястрыманае жаданне.

 

V

— Як яшчэ, невядома, прыйдзецца. Можа нічога з гэтага не будзе...

— Валі на ўсё, усё роўна дадому варочацца няма як. Па лясах пажыць давядзецца.

— Знай, што адарваўся там ззаду.

— Што будзе, то будзе, харкні ды плюнь.

— Але, як табе плюнуць!

— Нямала плявалі. Годзе!

— Бярэ страх. Усё ж такі...

— Не гавары. Няхай яго агонь спаліць. Нязвыклая справа.

— А думаеш ты пра яго, па каго з доўбняю ідзеш?

— Ужо не. Але ўсё роўна. Кончана... Пачакай, думаю. Само думаецца. Гэта ж я галодны быў заўсёды ды без сну галава, як сто пудоў; а ён... Гад такі...

— Пачакай, а варочацца не думаеш зараз жа?

— Заўтра ўсё роўна забяруць... Ды што ты з мяне вымучваеш? Хочаш — свісну.

Але не свіснуў, а закашляўся Саўка Чужахвал.

Боты плюхалі па мокрых паплавах.

 

VI

...Над зямлёю драмала поўнач, за куп’ямі ціха гаманіла рэчка, дарогі зусім спалі ў мокрых палях. У кустах лазіў густы змрок, аглядаўся ў поле, абзываўся птушыным смехам, пасылаў даўгія свае цені да самай дарогі. А пры дарозе дбалі двое людзей. Зусім зліліся жоўтыя кажушкі з зямлёй, зусім, з непрывычкі да вострай, ніколі небывалай хвіліны, няроўнымі былі думкі — кідаліся ў бакі, ападалі да бяздум’я, ускідаліся, ахоплівалі сабою ўсё жыццё і зямлю, як у час, што мяжуецца між жыццём і смерцю. А то хітра завівалася думка, што ўсё так сыдзе жартам, што жарт гэта, бо як гэта можа быць, каб вось нічога не было такога ў жыцці, а то раптоўна зробіцца — уласнымі рукамі заб’еш другога. А то ўскіпіць ручаінаю нянавісць, страшная злосць, зашчэміць губу між зубамі, сцісне моцна пальцы рук.

Даўбешка, што калоў Саўка Чужахвал дома дровы, была пашчапаная, пабітая, цяжкая і замашная; лапата, што ў вольны час хадзіў Яўхім па людзях капаць студні, была вострая, добра магла прыстаць да чаго хочаш. Гэта ж не было нічога іншага пад рукамі, як выбіраліся з дому.

Ад халоднай вільгаці і нервовасці зусім хрыпеў голас Саўкі:

— Гэта ж бабы нашы і не ведалі, нашто мы доўбню ды лапату валаком з сабою.

— Не канечне, каб і ведалі: от уцяклі ў лес, ды і ўсё тут.

І абодва адчувалі пад сабою зямлю вясновую, родную. Ліпне яна к людзям ды плугоў чакае, жджэ шырынёю палёў сваіх. Ужо дыхнула яна апошняю зімоваю парай, гукнула заклікам сваім. Ды не хапае сіл адгукнуцца ёй, укрыць яе сілай сваёй. Бо разышліся сілы па лясах, па далёкіх абшарах. А яны, Саўка з Яўхімам, нядужыя ўжо, дый ім сваю малую сілу не даюць прылажыць у свой час да зямлі. Ды яшчэ ходзяць па ёй, па гэтай зямлі, другія людзі, гордую ўладу сваю раскінулі над ёю і людзьмі яе.

Дарога чуць-чуць бялела наперадзе шэранню яснага падсохлага ўзгорка, а можа гэта водбліск ад палявой вады падаў на яе. І на яе яснасці заварушылася чорная - лапіна.

— Яўхім, назад паўзі...

— Даўбешка ёсць?

А ён ехаў адзін. Тоўсты, як хмара, шырокі ўночы. Здаволена гойдаўся на сядле, а конь вараны сыта гойдаў задам, тупаў нагамі, чмокаў падковамі на вільготнай зямлі.

— Ціха.

— Адпаўзі трохі назад.

Мусіць, прыгледзеўся ён на агні за рэчкай на гары роднага маёнтка, бо не глядзеў уніз. Толькі конь раздзьмуў ноздры ды фыркнуў. І было ў ім здавальненне нечым.

«Гэта ж адзін, якраз біць»,— мільганула ў абодвух людзей думка.

Сціснулася ўсё нутро ў адзін цвёрды жмут, як камень, цяжкі і моцны. Стукнуў ён у грудзі, дайшоў да горла і раптоўна выйшаў ужо як бы свістам бясконцага ўдалага разгулля, толькі цела трэба было мацней да зямлі прыціснуць, а то яшчэ ўгледзіць, сцебане па кані і згіне; ды лёгкае ж яно нейкае стала, не ўязджае ў зямлю, а тырчыць, здаецца, вышэй за ўсё поле.

— Гых-х!

Аж страсянулася Саўкава істота ад рашучай натугі. Доўбня — сухі дуб, вельмі ж прыстала да панскай патыліцы. Аглушыла, тупа трэснула, і ўсё на гэтым. У варанога перапалох прабег па скуры, узняў ногі над зямлёй, бо дзве цёмныя постаці матнуліся — адна ззаду, другая збоку,— драпануў вараны ў кусты направа, абадраў аб каравы пень на баку скуру і залапатаў капытамі ўніз, к рэчцы. Дыхнулі адтуль паплавы, запахлі лагчыны. Толькі цяжка было імчаць пад сабой чалавека, зачэпленага нагой за стрэмя. Закруціў галавой, зафыркаў вараны. Два разы падкінуў задам, вышэй кустоў скочыў з усіх чатырох цераз рэчку ў ваду ды куп’ё і адарваў чалавека. Толькі тупа плюхнуў шырокімі плячыма ў ваду.

І драпануў вараны ў паплавы з пуду, аж зямля застагнала.

А хутка за ім, па яго следу, пералезлі цераз рэчку двое людзей. Азірнуліся на пакіненыя ззаду кусты ды пайшлі паволі к лясам. Усё ўжо было зроблена, наперадзе лес ды далейшае падобнае, каб цераз гэта зноў вярнуцца.

Мусіць, здорава бегаў вараны, бо здалёк дабягаў да вушэй тупат капыт ды часты брэх вясковых сабак. На палявыя дарогі, мусіць, выбіўся вараны.

 

VII

Тры дні плаваў па вадзе вецер, зганяў яе да берагоў ды кудлачыў яе белаватую роўнасць. А на чацвёрты дзень паразганяў вецер хмары на небе і, як глянула сонца, спалохаўся таго, што сам нарабіў, ды ўцёк за сінія лясы. А вада асталася глядзець у неба ды смяяцца яму золатам сонечных іскраў.

Ужо зелянелі пад сонцам чароты ды плюшнікі, ды асака цягнулася вяршкамі з-пад вады. Толькі была яна пасохлая, старая. Яна тры дні спявала пад ветрам сіплую песню, цяпер маўчала над чыстатой вады. Сохла зямля, цягаліся на ёй худыя коні, адчуваючы ўжо за спіной плугі і сурамец пугі.

Коні маўчалі, вецер уцёк, і асака не спявала, але ўсё ж над вадой шумна было.

Да вадзяных берагоў падыходзілі сабакі, нюхаючы паветра, выцягнуўшы мокрыя морды, ды яшчэ ўглядаліся ў сляды, што пакінулі ўночы ваўкі. Ды яшчэ над вадою нізка кружыліся вароны, сядзелі на куп’ях пры самай вадзе.

За куп’ямі і лазовымі кустамі тырчала з вады панскае чэрава. У сытай вясёласці стаяла на ім варона. І чым мацнейшы быў сабачы брэх на беразе, тым мацней крычала яна, памінаючы пана.


сакавік 1925

Тэкст падаецца паводле выдання: Чорны К. Збор твораў у васьмі тамах. Том першы. Апавяданні. 1923-1927 гг. Мн., "Мастацкая літаратура", 1972.
Крыніца: скан