epub
 
падключыць
слоўнікі

Кузьма Чорны

Жалезны крык

І
ІІ
ІІІ
IV
V
VI


 

І

У цемені ночы ўперлася ў чорнае неба маса камення і жалеза, раскінула пры зямлі і ўскінула ўвыш роўнабліскучыя сонцы і загула роўна-крыкліва. Шырокімі формамі цяжка прыпала да зямлі, грузна яе прыдавіла, урасла ў яе нерухома... І заліла ноч пахам гарэлага вуголля і бензіну.

Здалёк дзівосным сваімі абрысамі здаецца гэтае месца: светлая выспа на цёмнай зямлі, грымучы горад зблізку — стаяць нерухома высокія сцены, за імі ходзіць-выплывае шырокі гул, нешта настойчывае кіпіць і рвецца ў гарачых трубах...

З правага боку, дзе асвечаныя сцены гранічаць з ноччу, выткнуў горад у палявую цемень тры круглыя вочы некага хітра-шыпучага, жывога. Яно дыхае цяжка гарачаю парай і раз-поразу хрыпла крычыць, для нечай прадасцярогі. Доўга і роўна выцягнулася яго цела, нізкае, чорна-блішчастае. Здаецца, уздымаюцца ад нецярплівага подыху яго абкураныя грудзі, нешта ў іх калоціцца, мокра клякоча, вырываецца. А тры круглыя вочы не міргаюць — глядзяць у густую ноч, як бы рыхтуючыся рынуцца ў яе і разагнаць яе слупамі свайго роўнага свету...

Ноч хітра падышла палямі к гораду, прысунула бліжэй чорныя кучы кустоў, больш згусцілася, як бы задаўшыся мэтаю не пусціць у сябе жалезнага пасланца горада. Адгранічылася яна ад бензінна-вугольнага паху вострым пахам палявой сырасці, прэлага лісця, гнілога дзерава. «Тут мае абшары»,— гаворыць яе дзікая ціш. І ўсё там здаецца вечна-сонным, нежывым, ахвачаным адвечным тленнем, баязлівасцю ўсяго жывога, непрыціхшага... І глухнуць там, у кустах, стогны начное птушкі і плач панурых ваўкоў...

Ад магутнага крыку раптоўна страсянулася ноч. Жоўты слуп пара ўскінуўся ўгору над трыма круглымі вачыма. Крык вырваўся з жалезнага горла, стукнуўся ў каменныя сцены і пабег над соннымі кустамі; некалькі разоў празычэў у далёкім лесе, слабым для таго, каб не прыняць яго ў сябе. Радасным звонам абазваўся жалезнаму крыку дрот на слупах, ахвачаны ноччу ў пустым полі, а поле сцішыла воўчы плач і птушыныя стогны. Толькі заплакала нешта ціхім, слізкім плачам за кустамі ў балоце...

Абкураныя грудзі дыхнулі глыбока, і жалезнае, доўгае цела рынулася з горада ў цёмнае поле. Свет вачэй разагнаў цемень ночы на дарозе, рассунуў кусты. Грануў жалезны марш шыбкага ходу:

Та-та-тах, та-та-тах! — застукала знізу.

Дзі-гі-дзі! — заспявала зверху звонам жалеза.

Пых-пых! — шырока-часта задыхалі жалезныя грудзі...

Грымела звонка і суха паветра вакол, енчыла ноч баязлівай слабасцю. Цягнік рэзаў прастору грудзьмі і крыкам...

Там, далёка ў палях, туліліся да зямлі поччу нізкія хаты. Заплаканыя вокны іх асунуліся да прызбаў з кастрыцы, жоўкла перад імі ў сырасці асенняй ночы млявая крапіва. У хатах пад парванымі кажушкамі спалі ціхамірныя людзі. За гнілымі сцянамі збоку — іх адвечныя таварышы ў палявым жыцці, каравыя ціхія конікі. Хаты, агарнутыя ноччу, маўчалі ў тумане — драмалі так, як і поле вакол іх, і дзікія кучы дрэў...

Жалезны крык цягніка дакаціўся сюды ў поўнач, гулка і моцна. Абазваліся ціхенька, баязліва абуджаныя хатнія птушкі пад вокнамі на кастрыцы, конікі бяздоннасцю вачэй пастараліся ўглядзецца ў цемень хлявоў, прыбліжаныя крыкам старыя хаты яшчэ больш, здаецца, прыгнуліся гарбамі саломы да зямлі. І толькі ў ціхіх, сонных людзей, хто пачуў жалезны крык, закалацілася ў сэрцы нешта свежае, непадобнае да таго, што бывае пры лірніцкім, аднатонным скрыпе калёс. Гэта новае ў сэрцы сонных людзей з’явілася на момант ад жалезнага крыку, несвядома, раптоўна і востра, як подых свежага паветра ў пограб. Рэдкая з’ява быў тут жалезны крык. У гэтым шэрым кутку, у царстве ціхіх скрыпаў дзерава, плаксівых песень ветру, ціхіх людскіх крыкаў на пакорных коней чуўся ён толькі раз у тры дні, кожны раз у поўнач.

І кожны раз абуджваў ён людскія пачуцці — ніяк не маглі звыкнуцца тут з ім людзі.

Над белаватай плямай вады зменшыўся ход цягніка. На балотных выспах-куп’ях ціха шапталася сухая асака, жаўцела ў белаватым ад вады і чырвоным ад паравіка адсвеце шчаціна скалечанага касою чароту. Расступіўся густы іх вялікі адвечны лес-пушча — даў дарогу грымучай жалезнай машыне. А там ізноў шырокае поле, скованае начным туманам, укрытае па мокраму ржышчу цеменню ночы.

Ціха і цёмна...

Гучна і светла...

З жалезным громам і крыкам імчаўся цягнік па дзікай зямлі.

 

ІІ

На паравіку, абапёршыся локцямі на гразкі, запацеўшы жалезны выступ, стаяў машыніст — чалавек чорны і маўклівы, пакрыты тонкім пластам мокрай сажы і мутнага поту. Уся яго буйная, акруглая фігура выяўляла сабою цвёрдую ўпэўненасць у сваёй сіле, веру ў патрэбнасць і вернасць свае справы. Сухімі кручкаватымі пальцамі ён час ад часу браўся за вісячы шнурок, і паравік хрыпла крычаў. Тады машыніст высоўваўся збоку паравіка на двор галавою і грудзьмі, асвечаны чырвоным бляскам, пільна ўглядаўся наперад. І ў яго шырокіх вачах свяцілася жаданне саскочыць з свайго цеснага месца на паравіку і моцна пабегчы між блішчастых рэек, далёка пакінуўшы за сабою скоры цягнік. Крык паравіка жыў ва ўсёй яго істоце, громам і стукам быў повен усякі рух яго мускулаў. Для яго ўвесь свет быў ахвачаны жалезнымі зыкамі, і часта не трэба было, а ён застаўляў крычаць паравік.

Збоку ў яго, радам, мітусіўся высокі, тонкі і вёрткі чалавек з шырокай лапатай у руках. Раз-поразу абварочваўся ён назад, набіраў на лапату вуголля і размашыста кідаў у рот машыны, у якім суха гуло і свістала гарачынёю. Вузкія, хітрыя вочы яго весела, насмешліва бегалі па баках, і здавалася, што хоча ён пагаварыць з кім-небудзь ды не адважыцца зачапіць задумёнага машыніста...

Некалькі разоў засаб крыкнуў паравік. І тады адтуль, дзе качагар браў лапатай вуголле, ссунуўся зверху худы і шчуплы чалавек, з тварам зеленаватага колеру, абросшым рэдкімі, мяккімі валасамі.

— Ты што? — сказаў яму радасна качагар.

— Не магу,— адказаў ціхі, вялы і слязлівы голас,— нашто ты крычыш так часта, без патрэбы?

Маўкліва і сурова глянуў вакол машыніст.

— А што, хіба нявесела ад крыку?

Гэта качагар насмешліва і пільна пазіраў у вочы чалавеку.

— Прыпыні машыну, я злезу, калі так,— сказаў той і стаяў, сагнуўшыся, успёршыся на палку, з клункамі за плячыма.

Узяў яго качагар за дзесяць вёрст ад горада, на раз’ездзе: папрасіўся пад’ехаць «вёрст сорак».

І цяпер стаіць ён, сутулы, мізэрны, на паравіку. Каменем падаюць словы яго:

— Не крычы, стой, дай злезу...

— Ды куды табе трэба і адкуль ты ідзеш?

— Ніадкуль і нікуды — хаджу я па зямлі, гляджу і шукаю.

— А чаго шукаеш?

— Цішыні.

— А нашто яна табе?

— Каб жыць... Не магу я жыць у шуму і крыку. Усюды жалеза, людзі як жалезныя. Гіне цішыня, радчэй стаў чуцён ціхі царкоўны звон, людзі рвуцца да шуму...

— Дык ты воўк, ідзі ў лес, там табе будзе ціха, адзін там будзеш.

— Няма і там цішыні: прыйдуць у лес людзі ды папытаюць — хто ты такі?

— Дык жыві ў людзях, калі так.

— Не магу; людзі другімі робяцца. Прападае іх цішыня. Даўней людзі былі слязлівыя, мяккія, а цяпер — іншыя. Ахвацілі яны сабою ўсё, працягнулі лапу сваю на ўсю зямлю. І няма дзе супачыць ад людзей.

— Хэ-хэ! А ты хіба не чалавек?!

Плаксівы чалавек больш яшчэ сагнуўся, мацней прыціснуўся да чорнай сцяны. Загаварыў, як бы сам сабе, ціха, задумёна:

— Пайду я куды-небудзь у глухую мясціну, пашукаю там людзей ціхіх, а калі не знайду — адзін, разам з птушкамі, дажыву свой век...

— Эй, ты, слухай!..— гэта машыніст раптоўна абярнуўся тварам да чалавечка.— На чым ты цяпер едзеш? Ты ведаеш, на чым стаіш ты?! Слухай! Усе вагоны за намі, платформы ўкрыты, напоўнены машынамі. Вязём мы іх з вялікага горада ў ціхія куткі, дзе людзі жывуць з птушкамі. Усе гэтыя машыны грымучыя, крыклівыя, з большым яшчэ крыкам, як гэтая наша, якая імчыць нас. І не знойдзеш ты нават месца такога, куды б не працягнула гэтая наша машына свае сілы. Так што дарэмна ты шукаеш... Людзі сталі «жалезнымі» душою, ды затое моцнымі ў жыцці. Во, бачыш?!

Машыніст рвануў на сабе брызентавую сарочку і агаліў грудзі і жывот. Там быў шырокі чырванаваты рубец, крывы і тонкі, як вяроўка. Прыліп ён з правага боку да цела машыніста.

— Во, бачыш?! Даўней, калі панавалі такія, як ты, ціхія людзі, калі не імчаліся так, як мы цяпер на машыне, а хадзілі, як ты, з палкаю, як мурашкі, прапаў бы я, са сваёю гэтаю хваробаю. На шчасце маё радзіўся я ў цяперашні век машын. І два месяцы таму назад «машынны» чалавек — вучоны чалавек, разрэзаў быў мне вось тут цела і перайначыў там нешта. І я вось здароў і ганю цяпер сваю машыну. Чалавек — сам машына і знае сябе. І калі адна трубка ў сярэдзіне папсуецца — можна яе паправіць. А ты што?! А ты прападзеш ціха, як звер у лесе, як птушка ў полі, ад самай маленькай прычыны... Зямля жалезным, машынным крыкам гаворыць, што ёсць чалавек на ёй!..

Чалавечак яшчэ больш прыціснуўся да чорнай сцяны. Уся яго істота выяўляла ўжо баязлівую, маўклівую пакорнасць. Барада яго апусцілася ўніз, і вочы пацямнелі.

— Ды ты хто такі раней быў?

— Таксама хадзіў.

Машыніст шыбчэй пусціў паравік, нервова рвануў шнурок...

Доўга ў палявым змроку зычэла гулкае рэха.

 

 

ІІІ

Зямля — як зялёнае мора, роўна-шырокая дарога — як роўная жалезная істужка, перарэзаўшая зямлю.

Поле ўсё ўкрыта макратою ад растаўшага першага інею. Смяецца жоўтай ад сонца ўхмылкай дарога, звонкая ад дрыжачых рэек.

У дзіч сініх паплавоў урэзалася яна.

Бягуць яны насустрач збітаю сінню сваёй атавы, зліваюцца ў бясконцы абшар рэдкімі сухімі былінкамі, струхлеўшымі на ветры сухімі конскімі касцьмі.

Пахне ветрам, кружацца далёка чорныя кроплі варон, плачуць купіны шумам травы...

Асвечаныя ранішнім сонцам — за паравіком нізкія платформы. Яны ўзнімаюцца ўгору сваім цяжкім грузам. Іх груз — жалезныя машыны. Бясформеннымі масамі ўзнімаюцца пераблытаныя калёсы, тоўстыя прэнты. Ззяюць чорнымі, расчыненымі дзіркамі; кожная дзірка — рот машыны.

Блішчыць груз платформ пад сонцам белым срэбрам абгладжанай сталі, адлівае зеленню высахшай фарбы.

З платформ у бакі навіслі і тырчаць нейкія трубы. Іх многа. Некалькі іх роўна ўзнялося вышэй тоўстага коміна паравіка, цягнуцца стройна ўвыш, як бы хочучы падняцца верхнім канцом вышэй чорна-густога дыму, пажоўклага ад сонца...

Дзень прыйшоў ціхі і светлы. І ад яго свету і цішыні як бы стаў раўнейшым, больш рытмічным грымуча-жалезны марш бешанага хору цягніка.

Спявалі калёсы радасную песню вялікага імкнення, цяжка ад жалезнай натугі дыхаў-соп паравік, клекатала, рвалася нешта ў ім. Свістам гаварыла нешта тонкае, поўнае дзікага захаплення, і жалезны машынны груз усімі сваімі, самымі маленькімі, шрубкамі і кручкамі зычэў ад шыбкага руху. Уся жалезная маса грымела, цяжарам сваім імчалася.

Радасная песня была ў жалезным громе...

З сілаю, шыбчэй наперад, па дзікай і пустой, роўнай палявым выглядам, зямлі!..

На момант цягнік прыпыніў бег каля жоўтай, маленькай будыніны пры дарозе. А з другога боку шурпаціўся пад сонцам каравы плот-частакол, за ім куча раскіданых у беспарадку, шэранькіх хатак. Хаткі панура, як бы кагадзе ўцешаныя ад плачу, пазіралі мокрымі вокнамі на сонца.

На частаколе тырчыць угору пагнутым сашніком дзеравяная саха, пад частаколам іржавее маленькі, крывы, старасвецкі плужок.

Каля хат, гатовы да адходу, трашчыць новенькі, блішчасты аўтамабіль. Каля яго поўна людзей. Яны, гэтыя людзі, павольныя ў руху, нязграбныя ў сваёй грубой адзежы. Яны тупаюцца на адным месцы, прыглядаюцца, сагнуўшыся.

На аўтамабілі таксама стаяць кучаю людзі.

Цераз плечы іх абвіліся жоўтыя трубы, блішчастаю меддзю адзначыліся ад гнілой саломы на зямлі каля хат.

І хвацілі людзі трубамі мелодыю зычную, радасную, светлую.

Яна змяніла грымучы марш цягніка; і было ў яе рытмічных пералівах нешта агульнае з гэтым маршам, нешта такое ж радасна-моцнае, поўнае захаплення.

Толькі не крычала яна аб сваёй сіле, не глушыла сабою ўсяго... Ёю былі поўны хаты і платы, людзі — пры ёй і паводдаль. Светлымі ўхмылкамі пакрыліся ад яе твары нязграбных людзей каля аўтамабіля. І машыніст, высунуўшы голаў з свайго цеснага месца, затрос у такт ёй плячыма.

З музыкаю пакаціўся аўтамабіль ад хат, а людзі падышлі бліжэй да цягніка.

Ён стаяў вышэй хат — жалеза, радам з саломай.

Вось падышоў адзін нізкі, худы, шчуплы. Ногі яго ў вялікіх лапцях, мякінаю абсыпаны вострыя плечы. Ён лахматы, нязграбна падпяразаны, запылены. Паправіў ён на сваім частаколе саху, каб не ўпала, і пайшоў разам з усімі да цягніковага грузу.

— А-я-й!..

— О!..

Гэта галасы былі пры платформах.

Гэта каравыя пальцы шчупалі калёсы і прэнты машын.

Гэта вочы ўглядаліся ў зялёнае жалеза.

Рукі тузалі вялікі трактар на пярэдняй платформе. Бляск яго вялікіх і вострых сашнікоў укрыўся людскімі рукамі.

І здаецца, саха на плоце і прымітыўны плужок пад ім сталі для людзей непрыкметнымі, зліліся зусім з саломай і зямлёю.

І больш, як ад меднай мелодыі, асвяціліся радасным захапленнем твары людзей ад нябачаных, вялікіх машын-плугоў.

— Эх ты!..

— Вось яно!..

— Зняць бы яго сюды ды прайсці па нашай зямлі!..

— А то, эх ты!..

— Гэта ў вас што за музыка была з аўтамабілем? Голас у машыніста гулкі — прывык ён да вечнага шуму машын.

— Гэта ў нас шэфы былі з горада — два дні, з музыкаю.

Голас у каравага чалавечка ціхі, прывыкшы да шэпту травы і саломы...

— Шэфы!..— загулі больш галасы, — Шэфы з гора-ада!

А тонкі і высокі качагар, у сярэдзіне свае будкі, гаварыў з плаксівым чалавечкам-пасажырам.

— Дык што, бачыш?! — гаварыў качагар.— Дзень прыйшоў, і людзі рады. А ты што і як?..

— Радасць на зямлі ў іншым; для мяне яна ў цішыні. Чалавек павінен быць ціхім і пакорным, калі хоча быць радасным ціхаю радасцю. Былі даўней людзі такія, ішлі людзі ад людзей, у пустыя месцы, а гэта другое на зямлі. Шэрыя вунь хаты, ціхія, а каля іх бешаная музыка, і людзі рады ёй. Дзе мне знайсці цішыню дзікай травы?

— Ды ты даўней чым займаўся?

— Таксама хадзіў па зямлі.

— А чым жыў?

— Людзі давалі.

— Дык жа людзі, чым больш адракаліся ад твае гэтае дзікае цішыні, тым больш мелі. І ты гэтым жыў, а не разумееш!..

Ціхі чалавечак не слухаў, раптоўна, сагнуўшыся, пайшоў з паравіка. Спусціўся ён уніз і згінуў наперадзе.

— Шэ!..

Загулі яшчэ раз галасы, і людзі раптам адхвацілі рукі ад жалезнага грузу платформ.

— Шэфы,— дагадаўся машыніст на хаду машыны. Ён зноў напоўніўся нястрыманым імкненнем імчацца.

Людзі асталіся ззаду...

І сталася так, што той, каравы і шчуплы, узняў рукі ўгору і пабег за цягніком. Машыніст непакойна агледзеўся. Нешта чорнае, маленькае асталося ззаду на дарозе, абкружанае людзьмі. Тады машыніст спыніў ход цягніка і, саскочыўшы, пабег па дарозе.

— Сам кінуўся! — шурпаціўся голас у кучы людзей...

Разрэзанае напалам калёсамі ляжала ўпоперак на дарозе цела чалавека-пасажыра. І цяпер толькі машыніст, нагнуўшыся, добра разгледзеў яго.

Было яно тонкае, худое. На белабрысым твары яго вызначалася нешта такое, што гаварыла:

— Тое, што было, творанае некім невядома калі, мінулася,— было яно прывычнае, спакойнае і роднае. Тое, што прыйшло — чужое, незразумелае. Патрабуе яно ўласнага актыўнага ўдзелу, і яно чужое... Вакол — жах існавання...

І быў роспач у шырока расплюшчаных, шкляных вачах перарэзанага чалавека.

Набегшыя людзі адцягнулі яго ўбок ад дарогі, да мокрых кустоў.

Ішлі з лапатамі за плячыма на працу рабочыя. Яны бачылі высокі цягнік з грузам, застыўшы на месцы, збоку, каля кустоў — кучку людзей і падышлі бліжэй. Зышліся і яшчэ людзі.

І многія пазналі разрэзанага чалавечка.

Сказалі машыністу, што ён даўней многа раз праходзіў тут, ідучы «на пакланенне» і збіраючы па вёсках «на свечку».

І чамусь то ніхто не пашкадаваў яго. Як бы чужым сабе ўсе адчувалі яго.

Яго адцяглі яшчэ бліжэй да ядлаўцовага куста і кінулі. Уехаў ён худым затылкам у выскубленую жывёлай траву, перамешаную з дробным мохам. У сваёй постаці захаваў ён адзнакі натугі — пальцы былі сціснуты ў кулакі, ніжняя губа была глыбока пракушана зубамі.

З-за пазухі ў яго вылез, павешаны на шнурку на шыю, жоўты мяшэчак, з надпісам: «Святыя мошчы». Ногі яго, у вострых ботах, шырока раскінуліся наскамі ў бакі, пакудлачанае калёсамі ватовае паліто падцягнулася ўверх, і было такое ўражанне, як бы і нежывы хоча ён усхваціцца і рынуцца куды-небудзь ад людзей...

Людзі ж ад яго сталі неўзабаве знікаць і спешна зноў падыходзіць да прыпыненага цягніка. Зноў каравыя рукі з любасцю пагладжвалі і абмацвалі вялізны, чатырохлямешны трактар на пярэдняй платформе. А на задняй філасофскі-маўчліва высілася тоўстая дынама.

І так было, пакуль цягнік не аглушыў крыкам асеннюю раніцу і зноў не пабег па блішчастых рэйках, поўны сваім вечным імкненнем — імчацца.

 

IV

Вось там, пры самай дарозе, стаяць вясёлыя людзі, глядзяць на цягнік і чагосьці смяюцца. Яны ў момант азіраюць груз цягніка і раўняюць з тым, што самі маюць. А паводдаль ад іх, па шырокаму, чорнаму полю, коціцца на шырачэзных калёсах трактар. Вернецца набок пад ім шырокімі плітамі цвёрды дзірван, узлятаюць вырваныя карэнні даўнейшага лесу, трашчаць пад вострымі сашнікамі.

Адзін чалавек сядзіць на трактары, а другія, многа, стаяць пры дарозе і смяюцца.

А на той бок дарогі, за плотам з мокрых прутоў, цягне маленькі плужок дробненькі конік. Шэранькі чалавечак грудзьмі ўзлёг на плуг, уехаў з натугі лапцямі ў кепска пакорпаную раллю, цяжка дастае адтуль ногі, нехаця валачэцца ззаду. Ён утомлены, спацеўшы. І відаць, як трудна яму карпаць сваю зямлю.

І здаецца ён тут фантастычнаю істотаю, папаўшаю сюды выпадкова.

Пад ім — пакорпанае поле, куды конік яго губіць апошнюю сілу.

— Но, но!..— як стогн, каменем падае голас яго.

Вясёлы свісток перабівае яго голас па другі бок дарогі. Поле там роўна абложана плітамі раллі. Чалавек горда ездзіць на сваёй машыне.

— Ма-а-шы-ны-ы!..

Машыніст з паравіка дагадваецца, што гэта кажуць вясёлыя людзі на раллі.

— Ма-а-шы-ны-ы!..

І той каравы чалавечак абварочваецца на грукат цягніка і з любасцю, з агнём у вачах глядзіць на яго шыбкі бег...

Што хвіліна — то новы кавалак зямлі перад вачыма.

І раптоўна буйная вясёласць ахватвае машыніста. Яны ўдвох з качагарам мятусяцца ў нейкай нецярплівасці ў сваім чорным кутку, самі такія ж чорныя, закураныя.

Некалькі раз засаб тузае машыніст шнурок.

Некалькі раз засаб захлёбваецца зямля ў жалезным крыку.

І раптоўна вынырнуў з бакавой дарогі аўтамабіль.

З хвіліну ён, разам з паравіком, імчаўся ў адну дарогу збоку.

І ўлавіў машыніст вухам абрывак мелодыі, на хаду яшчэ больш жывой музыкі.

Яна — шыбкая, як ход машыны.

Радасная — як імкненне імчацца.

На момант яна злілася з маршам бегу цяжкага цягніка і заскакала ў вушах, над зямлёю.

І ў машыніста яна доўга жыла.

Спявала ўсё нутро машыніста:

Пір-пар-пір-пар-піра-пара-пар!..

Піра-пара-піра-пара-піра-пара-пар!..

І яшчэ і яшчэ, усё больш і больш тузаў ён за сігнальны шнурок...

...Весела жыць!..

 

На глухім паўстанку, дзе павінна была астацца цяжкая дынама, што была на задняй платформе, сабралася многа людзей. Прыйшлі яны сустракаць сваю, выпісаную з далёкага горада, машыну доўгачаканую.

Яны рознакалёрныя. Тут і сяляне пазіраюць на адчэпленую платформу, тут і нейкія чысценькія спрытныя людзі. З любасцю глядзяць, нагладжваюць халодна-гладкае жалеза.

Машыніст, ужо супакоены, выйшаў да людзей.

— Ну што?

— Ды нічога.

— А ўсё ж такі?

Машыніст ухмылкай прыцягнуў да сябе бліжэй людзей.

— Бач, махіну якую вам прывёз. Многа вас ёю асвяціцца думае?

— Шэсць вёсак і станцыя.

Бум, бум, бум!..

Пробуюць гучнасць жалеза нанешта; падыходзіць кожны...

 

V

Плакала раз восень імглістымі слязьмі, галасіў над мокраю зямлёю нудна вецер. Разляглася шэрасць макраты па пустым полі.

Крайняя хата асунулася да зямлі гнілою саломай і так нудна пазірала на гразь вуліцы, як нудна спявалі калёсы драбін...

У хаце вілі ў кутках густое павуценне павукі, тараканы шушукаліся па сценках.

І было ўсё тут ціха, зусім спакойна. Усе шумы і стукі былі павольныя, размераныя і баязлівыя. І так жа ціха гаварылі тут людзі...

На пасцелі, пры сцяне ляжаў худы чалавек.

Хвароба падняла яго твар уверх, зрабіла яго вострым, расцягпула шырака вочы, сіненькімі жылкамі пераблытала лоб.

Кожны дзень падыходзіў да яго хлопчык некалькі раз, кожны дзень выслухваў яго — хворага бацьку — па некалькі раз і ішоў рабіць на двор тое, што сказаў і што навучыў бацька.

Прыходзілі да яго ў цёмную хату людзі, ціха шапталіся, прыносілі з сабою, здаецца, яшчэ больш цішыні.

Ківалі яны галовамі, плакалі, бяссільныя зрабіць што-небудзь.

І было жудасна хлопчыку глядзець у шырока расплюшчаныя, застыўшыя вочы хворага бацькі.

Доўгімі начамі лезла вільгаць праз шчыліны ў хату, варушылася нешта над хатай ціхае.

А ночы былі доўгія, бясконцныя і, як усё заўсёды тут, ціхія.

І ў гэтай цішыні доўгі час, паволі ўміраў тут чалавек. У яго свядомасці ўкаранілася за жыццё і за хваробу рахманая пакорнасць, як бы ўпэўненасць, што гэтак трэба, што чалавек слабы, каб перамагчы адвечную цішыню, нерухомасць жыцця...

І пачала гэтая ціхая пакорнасць уваходзіць у хлопчыка.

І неяўмеўся ніхто, неяўмелася нічога, каб ажывіць людзей, каб зняць з уміраючага чалавека зусім лёгкую, зусім простую хваробу...

Ахвачаныя цішынёю жыцця, людзі былі беспарадныя, як дзеці.

Кончыўся чалавек ад лёгкай хваробы, паступова з’ела яна яго.

Гэта ж успомніў машыніст сваё дзяцінства, на малым паўстанку, пры адчэпленай машыне.

Стаіць вось мізэрны чалавечак, худы, абарваны, напамінаючы машыністу даўно памёршага бацьку. Стаіць ён і абмацвае рукамі машыну, радасна смяецца.

Машына шумная, грымучая.

Пачынаюць гусці машынамі глухія куткі, шэранькія людзі парушылі імі цішыню сваіх дзён.

І дні іх бягуць, уздымаюць сваіх людзей вышэй.

Адтуль пачынаюць бачыць людзі зямлю ўсю, розныя прычыны ўсяго...

Адышоўся машыніст задуменна ад адчэпленай дынамы, раптам з’явілася ў яго пачуццях і думках:

«Эх ты, зямля чалавечая!

Закрычы ты ўся, загрукай жалезам машын!

Загрымі гулам жалезнага імкнення чалавека!..

Г-гэй, адыходзь далей, г-гэ-э-эй!..»

Жалезны крык на момант аглушыў ціхі паўстанак, рвануўся, аж страсянуў жалезнае горла, перабег цераз поле і раскаціўся там многімі рэхамі.

Працягнуў каменны горад жалезную руку нізенькім, далёкім хаткам пры дарозе. Сціснула жалезная рука саломеную руку. І вырастае ў прыдарожных хатах жалезная страха.

Пачынаюць зычэць жалезным звонам прыдарожныя хаты.

І ад звону смяюцца людзі...

...Самая апошняя на дарозе, глухая станцыя прыняла ўвесь груз цягніка. Азелянілася яна фарбаваным жалезам, напоўнілася людзьмі запыленымі, мякіннымі.

Жалезнымі тварамі машыны маўкліва-філасофскі пазіралі на мокрую зямлю і на людзей, як бы думаючы цвёрдую думу моцна, навекі ўрасці тут у глебу...

 

VI

Поле перарэзана рэйкамі, як нажом. Жоўтая сцежка ўецца на ўзгорку да лесу. Па сцежцы гуляюць дзікія птушкі, крычаць па-асенняму. Трасуцца па сцежцы скрыпучыя драбіны, у паветры над імі калышацца кудлатая галава і жоўтыя рагі дзеравяных віл, раз-поразу фыркае конь, трасе вострым задам. Худыя рэбры яго зрэзаны пугаю, а голас у кудлатага чалавека сухі, траскучы, як скрып сухога дзерава на беразе лесу ў буру:

— Ну-ы!..

І здавалася, што ўся зямля чула яго.

Апошнюю працу канчаюць людзі на полі. Уздзіраюць астачы ржышча, так нечага карпаюцца па адным пры шырокіх, апусцеўшых за восень ад травы, межах, купчастых ад густога палыну і быльніку... Глядзяць на свае межы і ківаюць галовамі:

— Чым ты ўздзярэш іх?!

Вось злез там, каля лесу, кудлаты чалавек з свайго скрыпучага воза і корпае нешта ў зямлі сваімі дзеравянымі віламі. І думаецца:

«Чаму не адзет ён яшчэ ў звярыную шкуру?»

І чуцён шум апошняе працы на полі:

Галасы на коней.

Сухі, ціхенькі стук пугаўя аб дзерава.

Шурпатае шушуканне дзеравяных віл з сухою мяжою...

А на ўзгорку дымяць у каламутнае неба коміны ранішнім дымам. Дым і туман клубкамі ходзіць каля платоў, і скардзяцца ў ім недзе на нешта гусі...

З-за павароту рэек каля лесу выскачыла нешта вялікае, шырока-крыклівае.

І ўзняло яно ўгору голаў чалавека з віламі пры мяжы, і ўсіх на полі заставіла кінуць пугі.

Глядзяць яны ўсе да лесу, і ў вачах іх поўна радасці, новым бляскам поўны яны на сваіх тварах.

Ідзе да іх нешта новае, зычнае...

Качагар бачыць з свайго месца чалавека з жоўтымі віламі пры самай дарозе і ківае яму галавою.

Чалавек глядзіць і смяецца...

Машыніст рвануў шнурок, і жалезны крык страсянуў туманнае поле.


1924

Тэкст падаецца паводле выдання: Чорны К. Збор твораў у васьмі тамах. Том першы. Апавяданні. 1923-1927 гг. Мн., "Мастацкая літаратура", 1972.
Крыніца: скан