epub
 
падключыць
слоўнікі

Кузьма Чорны

Заўвагі да стылёвых тэндэнцый у творчасці Сяргея Знаёмага

Першыя кніжкі Сяргея Знаёмага выйшлі ў 1930 годзе. Там ёсць нарыс «Дом № 31». У нарысе гэтым расказваецца, як у рабочым пасёлку не ў ладах жылі, сварыліся жанчыны. Аднойчы «чорны, худы, брудны, з вачыма, зацёкшымі гноем, прыплёўся аднекуль сабака на двор дома № 31. Сваім галодным енкам і брэхам ён пабудзіў сварлівую Матруну. Яна дала сабаку кавалак хлеба». Назаўтра таксама накарміла сабаку. А суседка, убачыўшы гэта, кінула сабаку кавалак кілбасы. Суседкі, не сварачыся, пагаварылі адна з адной і пачалі разам карміць сабаку. Да іх далучылася яшчэ некалькі жанчын. Сабака вартаваў пасёлак і належаў усяму калектыву. Гэтая малая справа як быццам унесла змену ў дачыненні жанчын паміж сабою. У іх знайшлася нейкая агульная, хоць можа і нязначная справа, яна належала ўсім ім і з-за яе не было прычыны сварыцца. Гэта навяло аднаго рабочага на думку завесці на пасёлку калектыўнага кабана. Тут пайшла ўжо большая калектыўная справа, якая дэклароўвала выразную карысць. Справа яшчэ больш памірыла сварлівых жанчын.

Гэта аснова нарыса. Як бачым, развіццё падзей тут паслядоўнае, лагічнае. Але да гэтай «асновы» ў нарысе дадаюцца яшчэ іншыя моманты (напрыклад, вучоба рабочых). Калі мы гэтыя «дадатковыя» моманты выведзем з нарыса, нарыс не толькі нічога не страціць у сваёй закончанасці, а яшчэ набудзе больш кампазіцыйнай стройнасці. Калі ж мы адкінутыя «дадатковыя» малюнкі будзем разглядаць як самастойны нарыс, то таксама яны ў сваёй цэласці нічога не страцяць.

Тое самае мы можам сказаць і пра нарыс «Каця Астаповіч» і пра шмат іншых тагачасных нарысаў Сяргея Знаёмага. У тыя першыя гады сваёй літаратурнай работы аўтар рабіў толькі зарысоўкі (і чарнавыя) сырога матэрыялу і як бы не стараўся ператвараць яго ў якасці літаратурнага твора. Там зарысоўваліся факты, натура, і калі самае развіццё падзей, зарысаваных аўтарам, у натуры нагадвала як бы нейкую лінію даволі стройнага сюжэта, такую якасць набываў і сам нарыс, што мы бачым у нарысе «Дом № 31». Аўтарам валодаў матэрыял, аўтар не перамагаў яго, не вылушчваў з гэтай сыравіны толькі тое, што патрэбна і важна для твора. Тут мы бачым збор пад адным загалоўкам многіх фактаў, многіх дэталей, выпадковых адзін каля аднаго, супярэчлівых адзін аднаму. Факты гэтыя не прыведзены ў сістэму, а таму іх, ненадобраных і неадабраных, цяжка накіраваць на ўдалае вырашэнне пэўнай ідэі, якая лажылася ў аснову твора паводле замыслу аўтара. Чытачу даводзілася перамагаць аўтара, самому пра шмат што здагадвацца, самому рабіць вывады, шукаць іх недзе па-за творам. Такім парадкам часта зніжалася, а часамі сыходзіла на нішто, мастацкая якасць некаторых першых нарысаў.

Падзеі, факты браліся часам тады аўтарам не ў развіцці, не ў руху, а ў застыласці аднаго моманту. Браўся момант, а не злучэнне момантаў, якія адзін з аднаго выходзяць, адзін з аднаго паслядоўна развіваюцца.

У Каці Астаповіч ёсць блізкі хлопец Віктар Корзун. Паміж імі блізкія, радасныя, маладыя дачыненні. Але Кацю пасылаюць на работу ў іншы горад. Там яна забываецца на Віктара, уцягваецца ў нядобрыя бытавыя з'явы, якія там ёсць сярод пэўнай часткі рабочай моладзі і нават у асяродзішчы камсамольцаў, даходзіць да мяжы з распустай. Цяжарная, думае аб самагубстве, пасля канчаюцца гэтыя цяжкія моманты, і яна зноў становіцца на добрую дарогу актыўнай работніцы і камсамолкі.

У гэтым нарысе найбольш можна ўбачыць адмоўнасці і дадатнасці тагачаснага Сяргея Знаёмага як пісьменніка. Тут сабрана найбольш канкрэтнага матэрыялу, самага непасрэднага і жывога. І простая, калі льга так сказаць, бясхітрасная падача яго не абцяжарана якімі-небудзь аўтарскімі высновамі або імкненнем да філасофскіх абагульненняў.

Няважна, колькі тут аўтарскай фантазіі ці зусім тут яе няма, а проста запісаны здарэнні і факты. Для разумення тагачаснага стану творчасці Сяргея Знаёмага тут важна бачыць, што тут не асмысляюцца праявы быту, а даюцца ў сваёй момантнай застыласці. Часамі гэтыя факты могуць глыбока хваляваць, але гэта ад іх саміх, ад таго, што яны ад самага жыцця. Што ж да аўтара, то часам яго тут трэба перамагаць. Замест таго каб кампазіцыйнай камбінацыяй гэтых самых фактаў, адпаведнай абрысоўкай людзей, узмацненнем і аслабленнем (дзе як трэба) пэўных рыс і дэталей весці чытача праз твор да пэўнай ідэі, узяць яго ў палон вобразаў і такім парадкам дзейнічаць на яго, аўтар пакідае чытача перад тварам голых, адарваных ад працэсу свайго развіцця і ператварэння, застылых у пэўным моманце фактаў, страшна супярэчлівых, супрацьлеглых, без яснага апраўданага канца і пачатку. Аўтар пакідае чытача перад тварам фактаў, не прыведзеных у сістэму, характэрную кожнаму мастацкаму твору. Аўтар абмяжоўваецца толькі фатаграфічнай падачай матэрыялу, падачай застылага і нерухомага моманту.

Каця Астаповіч з камсамольскай вышыні спусцілася ў мяшчанскае балота, пасля зноў узышла на ранейшую дарогу. Гэта толькі азначэнне факта, без якога б там ні было абагульнення, тыпізацыі, доказу, без сістэмы, якая выходзіць з пэўнай ідэйнай устаноўкі. Часта факт не выцякае з факта. Наадварот, супярэчыць яму.

У чым фатаграфічнасць моманту, іх застыласць саміх у сабе, без сувязі з папярэднім і наступным? У адным месцы нарыса малады рабочы так гаворыць яўрэйскай дзяўчыне, работніцы: «Нашы-та бацькі, дарагая Тырца, Смольны бралі, а вашы-та на рынку з людзей скуру дралі!» Пасля ўжо чытач пачынае з нарыса бачыць апраўданне гэтай фразы: бацькі гэтай дзяўчыны былі гандляры. Але пакуль да гэтага, то ў пэўнай часткі чытачоў (выхоўванню і перавыхоўванню якіх спрыяе літаратура) могуць вынікнуць нечаканыя і непажаданыя для аўтара асацыяцыі. Гэта да таго, што дзея застыла сама ў сабе, без сувязі з думкамі таго, хто яе сказаў.

«Тырца нацэлілася на эканомпрацаўніка Сцёпку Васюковіча. Прыгожы хлопец. З залатымі зубамі, заўсёды чысценькі». Зафіксаваны адзін момант. Калі на адну секунду зірнуць на чалавека і пасля адвесці ад яго вочы, то сапраўды можа быць так: прыгожы. Што можа мільгануць у гэтую хвіліну для вока? Скажам, колер валасоў, рост, стройнасць, колер і характар адзежы і бляск залатых зубоў, калі ён, скажам, усміхнуўся. Прыгожасць яго можна заўважыць. Таксама можна заўважыць і тое, што ў яго залатыя зубы. Але для Тырцы, якая даўно яго ведае,— ці ўваходзяць залатыя зубы ў арсенал тых уласцівасцей, якімі ён ёй падабаецца? Напэўна не, гэта хутчэй дэфект.

«А ён, прытуліўшыся да грудзей, слухае, як б’ецца яе сэрца. Яго рука непрыкметна спаўзала на Каціна сцягно... Ён мацней пачаў прыціскаць да сябе Кацю, тужачыся паваліць яе на траву».

У гэтыя часы сваёй літаратурнай работы Сяргей Знаёмы мог часамі распісваць падобныя моманты без усякай патрэбы, не думаючы, якую функцыю нясе ў творы падача такога моманту. Момант проста зафіксоўваўся. Таму ў гэтых нарысах мы маглі спаткаць моманты, якія не заўсёды адпавядалі нормам эстэтыкі. І такая вульгарызацыя ў паасобных мясцінах уносіла блытаніну ў чытацкае адчуванне асоб і падзей у нарысе, зневажала, так сказаць, тых людзей, душу якіх аўтар стараўся паказаць перад чытачом. Тут чытач павінен быў перамагаць аўтара. Ён павінен быў, чытаючы твор, не ўсё браць пад увагу, а карыстацца творам для таго, каб думаць, што сапраўды ў жыцці ёсць такія факты, і рабіць з іх свае высновы, незалежныя ўжо ад самога твора. Матэрыял куды мацнейшы за самы твор.

У гэтых першых сваіх нарысах аўтар яшчэ рыхтуецца да літаратурнай работы, будучы абкружан фактамі жыцця. Ён яшчэ не можа адрозніць характэрнага ад нехарактэрнага, патрэбнага ад непатрэбнага. Лішнія эпітэты, няўдалыя на пэўным месцы словы, лішнія малюнкі і эпізоды, як нейкая прыкрасць, праходзяць праз шмат якія нарысы.

У нарысе «Выпадак на хутары» (выданне 1932 г.) трэба даць карціну тых вялікіх чалавечых пакут, з нетраў якіх выйшла дзіця — дзяўчынка, далейшая гераіня нарыса. От як творыцца гэтая карціна: «Амаль увесь эшалон галадаючых з Паволжа выкаціў тыфус. Вознікі вазамі тарабанілі мерцвякоў на могілкі». Два вельмі ўдалыя на пэўным месцы словы (выкаціў, тарабанілі), узятыя непасрэдна з народнай мовы, у няўдалым іх ужытку, падаюць фразе адваротны сэнс. Фраза аддае здзекам з тых людзей, лёс якіх павінен служыць матэрыялам для стварэння аўтарам абстаноўкі, з якой выйшла дзіця.

Усё гэта мы маем справу з няўмельствам аўтара карыстацца матэрыялам. У ранейшых прыкладах быў матэрыял у форме жыццёвых падзей і здарэнняў, тут — у форме мовы. Але калі ў першых выпадках мы вельмі часта бачылі адсутнасць арганізацыі матэрыялу, даволі часта не бачылі пераплаўкі яго ў новую якасць (якасць літаратурнага твора, замест сырой падачы матэрыялу), то ў другім выпадку аўтар мацнейшы. У справе ведання народнай мовы (слоўнік, фразеалогія) аўтар даволі моцны. І гэта вельмі часта аздараўляе агульны каларыт усяго нарыса. Часта ўдалая фраза адыгрывае ролю дэталі і характарызуе тып. Напрыклад, такі дыялог:

— Усім цэхам трэба абвясціць сябе ўдарнымі.

— Ну, дык абвяшчай, хто табе не дае!

Апошняя фраза нагэтулькі жывая, сакавітая і характэрная, што за ёю, як жывы, чуецца тып. Такую з’яву мы даволі часта сустракаем у творчасці Знаёмага. Гэтая дадатнасць шмат што выратоўвае ў першых яго нарысах.

Але аўтар і тут не да канца паслядоўны. Мы ўжо бачылі, як «вознікі вазамі тарабанілі мерцвякоў на могілкі». Апроч гэтага нельга не заўважыць яшчэ аднаго моманту. Ведаючы даволі добра народную мову і, што вельмі важна, любячы, адчуваючы яе, аўтар аднак часта вытрымлівае свае творы, ці, прынамсі, шмат іх тэксту, у духу пэўных стылізацый пад народную мову. Па лініі гэтых стылізацый ідуць часта і аўтарскія рэмаркі. Калі слова, фраза насычана бытам, сам кірунак мовы рэалістычны, здаровы, дзе мова іскрыцца ўсімі сваімі шматлікімі гранямі, калі ў адной фразе гучыць народны гумар, у другой — непаразуменне, у трэцяй — сарказм і змрочны здзек, у чацвёртай — весялосць,— такія фразы і словы ствараюць здаровы і цікавы элемент у рабоце аўтара. Але аўтар часта без разбору карыстаецца гэтымі якасцямі мовы, часта перамешвае іх з якасцямі іншымі. Аўтар карыстаецца стылёвымі якасцямі фальклору. З фальклору ён уносіць элементы ў свой стыль. А тут трэба быць вельмі асцярожнымі, выпрацоўваць у сабе пачуццё меры і густу. Выпрацоўваць у сабе мастацкі густ — гэта трэба і пісьменніку, і чытачу.

У фальклоры ёсць усялякія элементы. Там ёсць і сентыментальнасць, і суровасць. Побач з дамавітай гаспадыняй і, разам з тым, разгульнай бабай Лявоніхай, там ёсць і сумная сірата — дзяўчына, якая сыпле слёзы ў крыніцу. Побач з «Чарнаморцам», які не толькі прынёс з вайны ў цэласці сваю галаву, а яшчэ і сямёра коней прывёў, выступае самотная і слязлівая постаць божай маці, якая сумна глядзіць на «небаракаў-сіротак». Тут і сасонка якая вырасла, на сваё няшчасце, пры вялікай дарозе і на карэннях і пад голлем якой падарожныя купцы, везучы тавары, агонь клалі, і таму сасонка «не зелена, бо яе карэнне гарэла, бо яе голлейка смылела!», тут і ваяка Янка, які едзе «ваяваці» і якому ў гэты момант дзяўчына толькі замінае. Усё гэта фальклор. Ён не аднолькавы ў самой прыродзе сваёй. У ім аддадзена багатая даніна месцу, часу, абставінам. Тут відзён характар народнай творчасці, супраць каго і за каго яна, чыя яна і адкуль. Супраць якога класа яна і за які клас. Песня пра Лявоніху — гэта адно, пра сірату — гэта другое. У народнай творчасці можам вельмі выразна заўважыць зусім супрацьлеглыя адзін аднаму стылі.

І от, у першыя часы сваёй літаратурнай работы Сяргей Знаёмы трымае каларыт сваіх фраз вельмі часта ў плане як бы фальклорных форм, але выключна такіх, дзе «сцежачкі і крынічанькі, сонейка і матачка». Не пра гэта піша Сяргей Знаёмы. Ён піша пра заводы і камсамольскую моладзь, пра фабрычныя карпусы і сацыялістычнае будаўніцтва. Але стыль свой ён мае нахіл зводзіць да вышэйназванага плана. Ён піша:

«Плакала Каця, калі давялося разлучыцца з фабрыкай, з горадам, са знаёмымі. Плакала ад таго, што даводзілася пакідаць Віктара».

Або: «Тадора з сынам у горад пераехала. Тадора ваду насіла. Янка памёлы з мётламі вязаў. Спрабаваў Янка ў школу хадзіць. Дзве зімы правучыўся, а на трэцюю маці і кажа:

— Навука не для цябе, Яначка. Лепш бы табе на завод.

Ціхі быў Янка, па бацьку ўдаўся».

Параўнаем з такім тэкстам:

«Хадзіў Хрыстос з Пятром па зямлі ды вучыў людзей, як жыць на свеце... Было ў іх трохі хлеба. Не вытрымаў Пятро, ушчыкнуў крыху хлеба ды і есць. Пазнаў Хрыстос, што робіць Пятро, дый пытае ў яго: што зрабіць людзям на патрэбу?» (Народная казка «Адкуль пайшлі грыбы»).

У пададзеных урыўках мы бачым блізасць стылёвай дынамікі.

«И жить, говорит божий человек, больше неохота. Только б помереть...

Безнадежный я теперь остался человек.

И сказал ему старичок:

— Нехорошо ты говоришь... нам нельзя божьи дела судить». (Л. Талстой «Где любовь, там и бог»).

Талстоўскі геній глыбока адчуваў, што свае пропаведзі «непротивления злу» ён найбольш блізка давядзе да «кроткой» душы, так сказаць, масавага свайго Платона Каратаева тады, калі зробіць іх у стылі якраз такога стылёвага кірунку народнай творчасці.

Усе вышэй пададзеныя тэкставыя вытрымкі маюць аднолькавы свой унутраны рытм.

Цяпер возьмем такую вытрымку:

« — Прыйшлі яны раненька і паглядаюць сюды-туды. Вёска як вёска. Шырокая вуліца, паабапал хаты, а на канцы вялізная хата з крыжам на даху». І далей: «Пачалі людзі разыходзіцца з царквы, от наш чалавек і пытае тамашняга старога: што гэта ў вас за свята і што гэта вы рабілі ў царкве? А той і кажа: сёння святога Дрыгуна, от мы і рабілі святое падрыгванне».

Нельга гаварыць, што гэтая вытрымка не мае нічога агульнага ў сваім стылі з вытрымкай пра Хрыста і Пятра. Справа ў тым, што гэтая казка «Святое падрыгванне» запісана адначасна з казкаю «Адкуль пайшлі грыбы», і запісаны яны ў адной мясцовасці з расказаў жывых людзей. Гэтыя старыя казкі запісаны ўжо ў эпоху капіталізацыі вёскі, былі ўжо тады павевы вайны і рэвалюцыі. К таму ж абедзве гэтыя казкі, як і наогул казкі палешукоў, вельмі мала маюць хрысціянскага духу. Але ўсё ж у стылі гэтых дзвюх казак можна вельмі лёгка заўважыць неаднолькавыя, нават супрацьлеглыя, моманты. Там фраза ўкладваецца ў Хрыстовы вусны, тут чалавек высмейвае праваслаўнае богаслужэнне. І гэты змест кладзе свой след на ўвесь стыль казкі.

Возьмем такі тэкставы ўрывак з Сяргея Знаёмага:

« — У Янкі Шарко бацька быў лесніком. Каб сказаць чалавек дрэнны, дык не. Ат, так сабе. З сялянамі не сварыўся і перад панам Рыгаровічам не выслужваўся. Жыў, як шмат хто з сялян. Ціхі быў чалавек. Жыў ціха і памёр ціха».

А от з народнай казкі «Дзеўкі і чорт». «Ён рана заўдавеў і астаўся толькі з маленькаю дачкою. Прыгожая ды здатная на ўсялякую работу была сіротка, але, вядома, дзіця — не можа ўправіцца і ў дамоўцы, не то каб яшчэ даглядзець гаспадарку».

От дзе цікавы стыль: рэалістычны, з густым водарам быту. Такі ж каларыт мае і прыведзеная вытрымка з Сяргея Знаёмага.

Вядома, той будзе самы сапраўдны вульгарызатар, хто стане гаварыць, што Сяргей Знаёмы кладзе перад сабою якія-небудзь зборнікі народнай творчасці і кіруецца імі ў час сваёй работы. Усё гэта ў аўтара ідзе ад таго, што ён ведае народную мову і любіць яе, і яна робіць свой уплыў на ўвесь стыль яго твораў. Але паколькі народная мова не маналітная, не аднолькавая для розных пластоў насельніцтва, паколькі яна развіваецца, зменьваецца ў залежнасці ад часу, то трэба глядзець, каторы стыль народнай мовы можа быць на месцы тут, а не там, і наадварот. Іначай кажучы, трэба ведаць, як карыстацца мовай.

Таксама трэба ведаць, як карыстацца і фальклорам. Тут справа яшчэ вастрэй стаіць. У Сяргея Знаёмага, у першых яго нарысах і аповесцях мы не заўсёды бачым асцярожнасць і ўмельства ў справе карыстання фальклорнымі стылямі. (Няважна, што адзнакі фальклору прыходзяць тут у стыль аўтара мусіць толькі праз народную мову, а не непасрэдна з фальклору.) Няўмелае карыстанне фальклорнымі стылямі прыводзіць часта аўтара да самага поўнага сентыменталізму і да разрыву зместу з формай. Гэтая супярэчлівасць даволі выразна праходзіць праз стыль усіх першых нарысаў С. Знаёмага і праз часткі тэксту аповесці «Ганчары». І гэта ідзе побач з здароваю і цікаваю, рэалістычнай плынню ў яго стылі.

«Зялёна-жоўты мох упрыгожваў улонні бору. Дзе-нідзе валялася сухое лісце. Рознае птаства знаходзіла тут сабе сельбішча. Бесперапынна звінела жаўна... А на тоўстай даўжэзнай сасне адпачываў каршун пасля начной стомы. Азіраючыся навокал, сарока цікавалася сесці ў сваё гняздо».

Стройныя суровыя фразы, быццам разьба па сталі. Здаровы стыль з нахілам у здаровую рэалістычную рамантыку. Гэта вытрымка з нарыса «За дамбаю». А от пачатак аповесці «Ганчары»:

«Каля лесу віецца-сцелецца сцяжынка. Ой бяжыць-бяжыць, непратаптаная каля пушчы, верасы абапал нахіліліся, тонкае голейка сухое навалілася. Трашчыць голейка сухое пад нагамі, колюць гліцы-чамярыцы ногі босыя. Ідуць хлопцы моўчкі. Ідуць, пазіраюць... паперадзе ідзе меншы... за ім другі з плячыма шырокімі і грудзьмі пакатымі. Ступае ён цвёрда, крокі робіць шырокія. Дзе ступіць, дык і прыцісне долу верас. Далёка адыдзецца, але верас ляжыць, не ўстае...» (От вытрымка з старасвецкага народнага рэлігійнага верша: «Гараць агні неўгасімыя, кіпіць смала незгараемая»).

Сапраўды, паміж перадапошняй і апошняй вытрымкай з Сяргея Знаёмага няма нічога агульнага. Сваімі стылёвымі накіраванасцямі яны супрацьлеглы адна адной, як агонь і вада. Возьмем вытрымку з «Ганчароў». Можа быць, гэта аўтарскі прыём? Можа быць, гэта сумысля ствараецца атмасфера нейкага казачнага лесу, нейкай легендарнай сцяжынкі, нейкай містычнай хады двух хлапчукоў, пасля якіх верасок ляжыць і не ўстае? Можа гэтыя хлапчукі ідуць ад суеты чалавечай, цераз лясы, у які-небудзь манастыр стаць схімнікамі? Не, гэта ідуць нашы сучаснікі, ранейшыя парабчукі, а пасля рабочыя савецкага завода.

У чым жа справа? Чаму Сяргей Знаёмы, аўтар такіх цікавых стылёвых узораў, пра якія я ўспамінаў, калі падаваў нядаўна вытрымку з нарыса «За дамбаю», збіваецца на такія «ой сцяжынкі»? Мне здаецца, што тут зноў жа простае няўмельства ператварыць стыль народных гутарак і стылі фальклорныя ў сваю пісьменніцкую зброю.

У той жа аповесці «Ганчары» ёсць такое месца. Умірае змучаная адвечным жыццёвым горам маці і гаворыць свайму сыну-хлапчуку: «Сынок мой Максімка, Юрачка яшчэ маленькі, яшчэ дурненькі. Ты ж большанькі, глядзі за ім. Ды помні, што бацька твой, маці твая век свой пражылі ў чужой хатачцы і на той свет пайшлі на чужой лавачцы. Нічога не мелі і вам не пакідаюць. Дык самі майце розум. Падрасцеце — рупціся, дбайце, каб хоць пад старасць мець свой куток, свой прытулачак».

Тут такая стылізацыя на месцы. Такі маналог гарманіруе з вобразам гэтай жанчыны. Як уяўляе свет гэтая жанчына? Законы развіцця чалавечага грамадства недасяжны яе разуменню. Яна не разумее тых сацыяльных прычын, з-за якіх яна не жыла на свеце, а пакутавала. І яна думае, што «і калі брат брату не паможа, то і ніхто не паможа». Гэтая цёмная жанчына-пакутніца прасіла шчасця ў бога. Ёй былі вядомы і стыль сірочых песень і жабрачых стогнаў. Прычым, яна перажывала ў момант смерці нечалавечыя пакуты душы, пакідаючы ў «такім жорсткім свеце» сваіх небаракаў-дзяцей сіратамі. І гэты надрыў, гэтае вялікае замілаванне ў яе гучэла праз словы «Максімка, Юрачка, хатачка, лавачка, прытулачак». Замілаванне ў час пакуты стварылі інтымнасць, але своеасаблівую, уласцівую толькі гэтаму моманту і гэтай абстаноўцы. Калі ж стыль гэтай жанчыны перанесці на ўсю аповесць, або, прынамсі, на шмат якія яе мясціны, то самы змест яе пойдзе пад уплыў гэтага стылю, што мы і бачым у пачатку, калі адпаведная стылізацыя пейзажу ператварае двух вясковых парабчукоў у нейкіх таемных лясных вандроўнікаў, надае ім траха не містычны каларыт. Значыцца, першае з’яўленне перад чытачом двух братоў зроблена няўдала. Атмасфера інтымнасці ў абрысоўцы гэтых сірот-хлапчукоў павінна была ісці ў іншым кірунку, каб іх вобразы перад намі паўставалі з нашага пункта погляду, а не з пункта погляду іх маці, да якое наша замілаванне і пашана павінны мець таксама наш стыль. З пункта погляду нашага стылю мы глядзім і на яе стыль. Наш светапогляд узвышаецца над яе светапоглядам. Аўтар павінен узвышацца над тым стылем, які ёсць прадукт, так сказаць, хоць дарослых, але дзяцей.

Трэба сказаць проста: нацдэмаўская літаратура кананізавала гэты сентыментальны стылёк. Наша ж літаратура нічога агульнага не можа мець з ім, ён скажае самы змест нашай літаратуры.

Сам жыццёвы матэрыял скіроўвае аўтара на здаровы стыль, узоры якога я падаваў вышэй. Нездаровыя ж плыні ў яго стылі ідуць на разрыў са зместам.

Імкненне стварыць каларыт інтымнасці ідзе ў аўтара вельмі аднабока. Яно ідзе па лініі ўжывання памяншальнай формы слоў, эпітэтаў. Напрыклад, «заработак невялічкі», «у руках з кіёчкам», «цэглы-красуні», «запрасіў хуценька», «ветрык». Наданне паняццям і рэчам эпітэтаў з неадпаведнай ім катэгорыі: «мароз-абібока», «вые вецер-злодзей». (Вядома, тут усё ў пераносным сэнсе, але гэта не абы-дзе і як трэба ўжываць, а толькі ў адпаведных стылізацыях.)

Памяншальнасць пранізвае наскрозь яго нарысы і аповесць «Ганчары». У гэтых рэчах гэта стала неадменнай адзнакай стылю. І замест інтымнасці, блізасці да герояў налажыла на творы каларыт нейкай шэрасці, аднастайнасці, дробнасці. Як бы загароджваючы ўзлёты ў шырокія маштабы. «Рашылі назваць сабаку так: Жук, бо ўвесь чорны, поўстачка маленькая, адкорміцца і будзе як жучок». Такія словы, як «невялічкі», «звычайны такі», «просценькі» — гэта нязменныя характарыстыкі амаль што ўсіх людзей, з’яў і рэчаў у нарысах Сяргея Знаёмага, уключаючы сюды і аповесць «Ганчары».

«Велізарныя карпусы Гомсельмашу. Увойдзе чалавек і нязначным робіцца. Невялічкім... У зборачным цэху закурваць пачнуць, слоўцам перакінуцца, глядзіш — і гадзіна на вецер. У ліцейнай на дзяўчат хлопцы заглядзяцца, шпільку адколюць па іх адрасу, у выніку гадзінка ў расход».

«Ён нагінаўся над верстаком, і хутка з яго рук выскокваў невялічкі гарнушачак». Як быццам бы незнарок пісьменнік падводзіць чытача да свайго героя якраз тады, калі ён робіць не які-небудзь гаршчочак, а якраз маленькі гарнушачак.

Пра Сяргея Знаёмага можна сказаць, беручы на ўвагу яго тэматыку, што гэта пісьменнік рабочы, але не якіх-небудзь буйных індустрыяльных цэнтраў, а рабочых ускраін, рабочых пасёлкаў, рабочых з ранейшых павятовых гарадоў. Блізасць к сялянству — гэтая пячаць даволі выразна пакладзена на творчасці Сяргея Знаёмага. Глыбокае веданне быту, жыцця, працы вышэй успамянутага рабочага асяроддзя — гэта рысы Сяргея Знаёмага як пісьменніка. Веданне гэтае вельмі канкрэтнае, вельмі выразнае і арганічнае. З гэтым матэрыялам Сяргей Знаёмы адчувае сябе як гаспадар. У падачы гэтага матэрыялу ён канкрэтны. Тут няма аніякае лакіроўкі, аніякае надуманасці. Гэты момант вельмі важны для пісьменніка. Але сюды ўкліньваецца наносная стылізацыя — шэранькі каларыт дробнасці, сентыментальшчына.

«Невялічкі горад», «шэранькія людзі». У гэтым горадзе і ў гэтых людзей трэба шукаць вялікіх спраў, заўважаць іх, і на гэтым самым матэрыяле надаваць творчасці вялікі размах. Трэба біцца ў большыя творчыя маштабы. Трэба вучыцца ў класікаў.

Першыя старонкі «Ганчароў», вытрымку з якіх я падаваў, ёсць літаратуршчына, уплыў ці наплыў, але гэта наносная непатрэбшчына. Яна абсалютна не вынікае ні з аўтарскага светапогляду, ні з яго творчых установак. Яна ёсць чужародная з’ява ў дачыненні да таго здаровага і цікавага матэрыялу, з якога зроблена аповесць. І мы бачым, што далей, на працягу ўсёй аповесці, гэты стылёк мала дзе з’яўляецца. Рэалістычнасць — галоўная, стрыжнёвая плынь гэтай аповесці. Тут ужо відны адзнакі аўтарскага творчага твора.

Гісторыя двух братоў — гэта тэма «Ганчароў». Аўтар вельмі добра ведае матэрыял, гэта відаць адразу. І гэта паспрыяла таму, што асобы двух братоў някепска вырысоўваюцца перад намі як вобразы. Дыялагі тут цікавыя, а не стылізаваныя з дрэнным густам.

Стылізацыя аўтарскіх рэмарак пад мову герояў ужываецца толькі ў спецыфічных выпадках. У «Ганчарах» такая з’ява ёсць, і, мне здаецца, гэта зроблена часта някепска. Гэтым прыёмам аўтар часта дасягае таго, што ствараецца інтымная абстаноўка, каларыт інтымнасці навокал хоць бы сабе Юркі, аднаго з персанажаў аповесці. Мне здаецца, што ў далейшым, калі аўтар пачне ўжо дыферэнцыраваць мову па персанажах, калі ў аўтара персанажы загавораць кожны сваёй мовай, аўтару трэба будзе старацца захаваць гэтую інтымнасць і не страціць яе ў дачыненні да персанажаў нам блізкіх. Аўтар тады павінен будзе расчляніць народную мову на элементы сарказму і ласкі, смеху і змрочнасці, суму і весялосці. Трэба знайсці ў мове і ласкавае слова, і гром, і замілаванне, і нянавісць. Можа быць, у гэтай «інтымнасці» і хаваецца тое зерне, якое павінна выявіць арыгінальнасць Сяргея Знаёмага, патрэбную кожнаму пісьменніку.

Аўтар дасягнуў інтымнасці ў шмат якіх мясцінах свае аповесці. Але мову ён узяў узроўня, так сказаць, такога, дзе няма вялікіх хваляванняў, агністых людскіх навальніц. Ён узяў мяккі гумар, часамі лірычны, але на ўзроўні сярэдняга абыходку, быту людзей глухога горада, дробных майстэрань, арцеляў. Усё гэта добра. І сама дзея аповесці разгортваецца ў такім гарадку, і людзі сваю шэрасць скідаюць нялёгка. Але ж мы помнім, як умірала маці двух братоў. Мы помнім, на якой мяжы свайго душэўнага ўздыму яна была ў той момант. Мы там па-за радкамі адчуваем у гэтай істоце больш можа, чым сказаў сам аўтар. І от паўстае пытанне: чаму б да ўзроўню большых чалавечых хваляванняў, да большай дзейнасці, да большых і гарачэйшых сутычак не давесці герояў? Калі фактычны матэрыял, вывучаны аўтарам, не такі, то трэба выклікаць да жыцця фантазію. Без творчага вымыслу няма вялікага мастацкага твора, без фантазіі няма творчасці. Я не гавару, што ў аўтара «Ганчароў» няма фантазіі, але яе трэба ўзнімаць да большага ўзроўню, трэба натхняцца ўсім важным і глыбокім. Сяргею Знаёмаму, які так шмат пісаў і піша дакументальных нарысаў, трэба ў такіх жанрах, як аповесць і апавяданне, не захапляцца вельмі фактычнай дакументальнасцю, а ў сваёй фантазіі выклікаць да жыцця тыя сітуацыі, якіх хоць і няма ў пэўных дакументах і з’явах, з якімі аўтар меў справу, але якія могуць быць (дзе-небудзь, скажам, у іншым месцы, а можа нават і ў часе) на аснове рэальных законаў жыцця чалавечага грамадства. Часта і сам матэрыял можа схіляць аўтара да большай глыбіні («Каця Астаповіч»), але аўтар як бы не мае смеласці пераступіць парогі простага быту і перайсці ў сферу большых праблем. Ранейшы малавядомы шэры чалавек у нашай савецкай краіне скідае сваю шэрасць і робіцца выдатным чалавекам. Мы ведаем, што героі Савецкага Саюза — і чалюскінцы, і лётчыкі, што іх ратавалі, і усе нашы выдатныя людзі — людзі гіганцкіх узлётаў думкі, людзі сусветных бальшавіцкіх спраў — выйшлі з нашых звычайных гарадоў і вёсак.

Трэба выбрацца ў шырокія размахі і вывесці туды сваіх герояў, праблема «малога, нязначнага, нясмелага, шэрага» чалавека таксама можа быць тэмай. Але ж гэты чалавек зменьваецца, асімілюецца. Ды ўрэшце, не павінен ён накладаць свае пячаці на ўвесь стыль. Стыль гераічных размахаў нашай эпохі гэта не «невялічкасць». Гэты эпітэт можа быць ужыты толькі да паасобнага героя, але не класці свайго адлюстравання на ўвесь стыль. Тыя смеласць, размах, якія, напрыклад, закладзены у матэрыяле нарыса «Каця Астаповіч», зніжаюцца такім стылем, а часта зводзяцца на нішто.

У 1934 годзе надрукавана аповесць Сяргея Знаёмага «Біяграфія майго героя». Гэтая аповесць для Сяргея Знаёмага ёсць немалы крок наперад. Тут ён развітваецца з сентыментальным стылем. Тут герой не прыціскае ўжо нагамі нейкі легендарны верас, тут ужо няма і знарочыстае стылізацыі пад «гліцы-чамярыцы». Праўда, тут матэрыял крыху іншы. Тут вялікі горад. Але на самым пачатку літаратурнай работы аўтар мог бы і сюды ўнесці сентыментальны стыль.

Назва гэтай аповесці характэрная. Гэта сапраўды біяграфія. У гэтым сэнсе яна мае падабенства да «Ганчароў». «Ганчары» таксама ёсць біяграфія двух братоў. «Біяграфія майго героя» пабудавана так, што дзея разгортваецца, кажучы ўмоўна, унутры героя. Я разумею тут тое, што ўсе падзеі, якія адбываюцца навокал героя, займаюць толькі тое месца, дзе з’яўляецца ў пэўны момант герой. Тут няма такіх падзей, якія б незалежна ад таго, ці трапіўся б тут герой, ці не, усё адно зрабілі б уплыў на яго лёс, накіравалі б яго на пэўную далейшую дарогу. Тут ёсць толькі тыя падзеі, што адбываюцца на месцы дзеяння героя. Герой ёсць той стрыжань, на які нанізваюцца справы, рэчы і падзеі — усё, што трапляецца на яго дарозе. Калі герой адыходзіць у іншы пункт, тое, што яго на ранейшым месцы абкружала ці мела да яго дачыненне, тут жа канчаецца і больш у аповесці не з’яўляецца. Шмат што з гэтых момантаў пакідае свой след на далейшым руху героя. Аўтар ходзіць поплеч з героем, і яны абодва бачаць адны і тыя ж рэчы.

У аповесці ёсць такі момант. Герой, будучы беспрытульнікам, выпадкова спаткаў жанчыну (тады работніца бальшавіцкага падполля). А пасля ўжо, у нашы дні, гэтая жанчына, ужо выдатная работніца сацыялістычнага будаўніцтва, бярэ таго ранейшага беспрытульніка пад сваю апеку, і ён становіцца працаўніком на фабрыцы і ўдарнікам. Гэты момант у аповесці зроблен так, што ўсё як бы зрабілася выпадкова. Па-мойму, гэты момант трэба аднесці да слабых момантаў аповесці. Замест такой выпадковасці трэба, каб была логіка грамадскага развіцця. А дынаміка развіцця героя, аснаваная не на выпадку, выцякае з самога стылю аповесці. Толькі часам аўтар паддаўся лягчэйшай лініі.

Вышэйназваная структура аповесці выходзіць з самой прыроды літаратурнай работы Сяргея Знаёмага. Я вышэй гаварыў пра элементы інтымнасці ў стылі яго твораў. Імкненне трымацца непасрэдна свайго героя, ісці толькі яго следам, не ствараючы ў часе і прасторы пэўных сітуацый, незалежных ад героя — гэта ёсць даволі выразная асаблівасць Сяргея Знаёмага. Тут ужо ў яго пэўныя навыкі, і сваю гэтую аўтарскую рысу пісьменнік павінен развіваць і ўдасканальваць. У вялікай літаратуры мы маем прыклад такіх прыёмаў. Такія прыёмы мы спаткаем, напрыклад, у аповесці «В людях» Максіма Горкага. Гэта я гавару для ілюстрацыі таго, што прыёмы гэтыя ўваходзяць у арсенал вялікай літаратуры. Наогул жа няма таго закону, які ўзаконьваў бы пэўныя прыёмы, як абсалютна верныя, і адкідаў бы другія, як нягодныя. Справа ў тым, з якой сілай, як ужываюцца і выконваюцца пэўныя прыёмы.

Ужо ўспаміналася, што «Біяграфія майго героя» ёсць для аўтара дасягненне. Перш за ўсё ён тут развітаўся з сентыменталізмам. Тут аўтар развівае далей тыя здаровыя тэндэнцыі, якія вызначаліся ў той ці іншай меры ў яго ранейшых творах. Удасканальваючы яшчэ далей гэтыя тэндэнцыі, узнімаючы іх да далейшых дасягненняў свайго майстэрства, аўтар павінен разам з тым імкнуцца да большай стройнасці свайго твора, большай гарманічнасці ў змене эпізодаў, сітуацый, большай прычыннай сувязі, большай ступені іх узаемадзеяння, іх узаемнага ўплыву. Каб твор быў адзінай мелодыяй, да канца цэлай, а не паасобнымі акордамі, хоць паміж сабою блізкімі.

У дачыненні да «Біяграфіі майго героя» трэба зрабіць яшчэ наступную заўвагу. Тут даецца абстаноўка, тут вырысоўваюцца персанажы, але тут ёсць яшчэ рэшткі той схематычнасці, якую мы наглядалі ў ранейшых творах і асабліва ў нарысе «Каця Астаповіч». У «Ганчарах» такой схематычнасці мала. Можа быць, у « Біяграфіі майго героя» аўтар слаба, не да канца ведае матэрыял? Гэтую думку можна дапусціць. Сцэна, напрыклад, у падпольнай кватэры, схематычная, не напоўнена жывымі рысамі і дэталямі жыцця і быту, якія вызначаюцца ў «Ганчарах» і пад якімі ажываюць героі, чуюцца, як жывыя, з жывым сваім воблікам. Такой неканкрэтнасцю грашыць не адно гэтае месца ў аповесці. Больш ажываюць, адчуваюцца выразна, як жывыя, людзі ў другой палове аповесці, дзе дзея адбываецца на заводзе. Заводскі матэрыял аўтар ведае і адчувае добра.

Мне думаецца, што асаблівасць прыёмаў і навыкаў Сяргея Знаёмага ідзе на ўнутранае развіццё інтрыгі, а не знадворнае (якое можа даходзіць да эфекта ў развіцці сюжэта). Тут інтрыга ўнутраная, без якіх бы там ні было знадворных вострых сітуацый.

У свой час Сяргей Знаёмы напісаў шэраг кароткіх нарысаў, сабраных галоўным чынам у кніжцы «Дом № 31». Гэта аперацыйныя публіцыстычныя нарысы, злабадзённыя. У нашым перыядычным друку яны заўсёды адыгрываюць вялікую ролю. Гэта першыя нарысы Сяргея Знаёмага. Элемент газетнай публіцыстыкі там больш, чым элемент вобразнасці. Тут аўтар сам робіць перад чытачом вывады сваімі словамі, растлумачвае чытачу факты, не разгортваючы перад ім сістэмы вобразаў, не ствараючы карцін, з якіх бы чытач сам сабою бачыў тое, што хацеў сказаць і паказаць аўтар.

Напрыклад: «Мы ўпэўнены, што рабочыя завода «Камунар» прыкладуць усю моц і энергію, каб імя іхняга завода не сцерлі з чырвонай дошкі».

Гэтыя нарысы ў свой час друкаваліся ў нашай перыядычнай прэсе. Яны адлюстравалі змаганне за прамфінплан на заводзе, моманты ўсялякіх кампаній, яны адзначаюць добрае і выкрываюць адмоўнае ў жыцці і працы нашых заводаў. Ясна, што тут не ішла справа аб шырокіх абагульненнях сістэмай вобразаў, аб стварэнні чалавечых вобразаў і тыпаў. Тут падаваўся фактычны матэрыял публіцыстычнымі прыёмамі. Тут не ішла справа аб сюжэтным развіцці твора, аб аўтарскай творчай фантазіі. Тут ішла справа аб тым, каб дасканала вывучыць і падаць матэрыял, каб да канца ведаць справу і людскія ўчынкі.

Гэта адыграла добрую ролю ў справе фармавання літаратурных навыкаў Сяргея Знаёмага. Знаёмячыся з усім ім напісаным, мы заўважаем адну цікавую рысу, якая праходзіць праз усе яго творы. Гэта тое, што аўтар ідзе ад самога жыцця, а не ад абстрактнай ідэі. Сваю ідэю ён стараецца давесці ўсім комплексам самага супярэчлівага матэрыялу. Ужо само гэта вымагае складанасці творчай работы. І мы бачым, што ў такіх рэчах, як «Каця Астаповіч», узяты самы найцяжэйшы і найсупярэчлівейшы матэрыял. І калі рэч аўтару не ўдалася, то гэта з прычыны яшчэ малой спрактыкаванасці аўтара.

Тое ж самае і з такім нарысам, як «Выпадак на хутары». Аўтар не пабаяўся вельмі цяжкой тэмы, але яе не перамог, яе матэрыялу. Таму выйшла толькі зарысоўка. Такія зарысоўкі, як «Выпадак на хутары», ёсць як бы толькі збор фактаў у пісьменніцкім блакноце для яго далейшай работы. Сапраўды, «Выпадак на хутары» ёсць найцікавейшы матэрыял для рамана ці драмы. Гэта да жаху цікавая тэма. Тут захаваны такія найвялікшыя магчымасці для пісьменніка, якія заўсёды пісьменнікі-прафесіяналы шукаюць. З гэтага матэрыялу, з тых намёкаў, якія там ёсць, льга стварыць найскладанейшы раман або драму. Тут можна даць душу эпохі.

Мне думаецца, што далейшая ступень, на якую павінен узысці аўтар у справе свайго росту, гэта заўважаць тое вялікае, што ёсць у жыцці, і адпаведна гэтаму ўскладняць сваю творчасць. Маштаб і глыбіня павінны быць большыя. З улюбёнага аўтаравага «невялічкага, такога звычайнага, просценькага» чалавека трэба стварыць героя, убачыць у гэтым чалавеку справы і рэчы глыбейшыя, мераць яго інакшай мастацкай меркай. Больш даць яму агністасці і гэтую агністасць перанесці ў стыль.

Дыферэнцыраваць мову па героях, больш акрэсліць моўныя стылі для ўласных аўтарскіх рэмарак, для маналогаў усяго аўтарскага расказу і паказу, для ўсёй апавядальнасці.

Удасканальваць свой мастацкі густ, развіваць у сабе творчую фантазію, пачуццё меры і такту.

Сентыментальны стыль ужо не пагражае аўтару. У апошнім яго нарысе ўжо няма і адзнак гэтага стылька. Падам вытрымку з апошняй рэчы.

«Ён зноў зірнуў на рэчку. Цяпер чалавек аберуч пхаў пад ваду тоўстае бервяно. Адагнаўшы далёка, ён прымайстраваўся на бервяне і павольна паплыў, разлёгшыся плашмя. І добра відаць было, як павольна пакачваецца яго шырокае і моцнае цела, адліваючы добрым загарам пад пякучым сонцам. Даплыўшы да таго месца, дзе ляжала вопратка, ён моцна пхнуў бервяно ў тоўсты торац і сам пайшоў апранацца. І ўжо надзеўшы трусы, доўга глядзеў, як калыхалася і плыло пасярод плёсы бервяно».

Або вось з нарыса «На шляхах шчасця».

«За дамавінай ішла ўся слабада. Разгневаны і нездаволены такой раптоўнай смерцю, ішоў збоку слабадскі доктар Антон Сцяпанавіч. Ён важна перастаўляў ногі і часта праціраў акуляры. Над зямлёй церушылася імгла, і на пакудлачаных валасах сялянскіх галоў віселі невялікія кроплі вады».

Калі мы выкінем ужыты ў дачыненні да кропель эпітэт «невялікія» як неўласцівую ў гэтым месцы і непатрэбную, а таму і не мастацкую дэталізацыю, то нішто не будзе парушаць строгай гарманічнасці гэтага тэкставога ўрыўка.

Што тут ёсць ад ранейшай сентыментальшчыны? Нічога.

Трэба да канца выгнаць публіцыстычнасць адтуль, дзе развіваецца сістэма вобразаў. Карыстацца публіцыстыкай як прыёмам, а не як самамэтай.

Строга прытрымлівацца моўных норм. І яшчэ важней: упартая праца над мастацкай дэталлю, развіваць у гэтым кірунку свой мастацкі густ. У гэтым моманце часта яшчэ вызначаюцца слабасці Сяргея Знаёмага.

Важны момант — гэта да канца перамагчы «невялічкага, звычайнага, такога просценькага» чалавека ў тым сэнсе, каб уплыў яго не адчуваўся на ўсім стылі. Захаваць тую інтымнасць, якая ёсць у «стылёвай душы» твораў аўтара. Трэба біцца ў большыя размахі свайго творчага палёту, у большыя ўзлёты тых інтарэсаў, якімі жывуць персанажы творчасці. Бесперапынна займацца справамі тэхналогіі мастацкай літаратуры.


1935

Тэкст падаецца паводле выдання: Чорны К. Збор твораў у васьмі тамах. Том восьмы. Публіцыстыка, крытычныя артыкулы, дзённік, летапіс жыцця і творчасці, алфавітныя даведнікі твораў, паказчык імён. Мн., "Маст. літ.", 1975.
Крыніца: скан