epub
 
падключыць
слоўнікі

Лідзія Адамовіч

Кветкі самотнай князёўны

ЧАСТКА ПЕРШАЯ
  І
  ІІ
  ІІІ
  ІV
  V
  
ЧАСТКА ДРУГАЯ
  І
  ІІ
  ІІІ
  ІV
  V
ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ
  І
  ІІ
  ІІІ
  ІV
  V
  
  VІІ
  Э п і л о г


ЧАСТКА ПЕРШАЯ

 

І

 

Аленка не магла стрымацца ад смеху - мужчына гадоў трыццаці ў белым касцюме неадрыўна пазіраў на яе. Ён стаяў ля навагодняй ёлкі з нейкім маладым хлопцам Аленчынага ўзросту і за ўвесь вечар нікога не запрасіў да танцаў. Ён, відаць, быў не вясковы, а Аленцы надакучылі свае гарадскія хлопцы, да таго ж яна прыехала ў вёску да аднакурсніцы Галі, каб сустрэць тут Міколу - у інстытуце ён зусім не звяртаў на яе ўвагі. Высокі, прыгожы, з кучаравымі пышнымі валасамі, блакітнавокі, Мікола вабіў многіх дзяўчат, але, сябруючы з усімі, быў такі недасягальны і, здавалася Аленцы, чымсьці таемны, а неразгаданае, таемнае так прыцягвае! Галя падбухторыла Аленку схадзіць да Міколавага бацькі, быццам па квашаныя яблыкі, у вёсцы Адась славіўся тым, што надта ж смачна ўмеў квасіць антонаўкі. Адасева жонка памерла, і ён сам вёў гаспадарку. Калі дзяўчаты прыйшлі, Мікола сустрэў іх ветліва, па-сяброўску частаваў яблыкамі, жартаваў, а вось у клуб так і не з'явіўся.

...Мужчына ў белым касцюме па-ранейшаму пазіраў на Аленку. Ён здаваўся дзяўчыне старым. Яго погляд раптам выклікаў такі выбух смеху, што Аленка, прыкрыўшы рукою вусны, порстка схавалася за спіну сяброўкі.

- Сціхні ты, дурніца! - таўканула яе ў бок Галя, прыгладжваючы валасы. - Ён сюды накіроўваецца!

Мужчына і сапраўды ішоў да іх. Як ні стрымлівалася Аленка, як ні сціскала вусны, але ўсё ж хіхікнула, калі той запыніўся ля Галі і, гледзячы паўзверх яе пляча, звярнуўся да Аленкі:

- Можна вас?

Аленка моўчкі кіўнула, падала яму руку і пайшла следам, стараючыся думаць аб чым-небудзь сумным, каб суняць смех. Ён абняў яе так, што ёй не заставалася нічога, акрамя як стаяць на месцы і ледзь-ледзь перасоўваць ногі. Вось так яны і танцавалі - на месцы. Смех у Аленкі ўжо прайшоў. Да таго ж, стоячы ў клубе ў сваім дэкальтаваным маскарадным касцюме, накшталт князёўны сярэднявечча, Аленка крыху змерзла, а тут, у абдымках мужчыны, яна прыгрэлася і летуценна пачала ўяўляць, што танцуе з Міколам.

...Вочы ў Міколы глыбокія, блакітныя, з патанулай хмарынкай, але цёплыя і добрыя. Гэта было мора, бяздоннае, зменлівае, мора перад штормам. У такія вочы можна было глядзець доўга-доўга, заглядзецца і патануць. Як яна зайздросціла хлопцу, які жыў з Міколам у адным пакойчыку ў інтэрнаце, - ён бачыў яго раніцою, вечарам, кожны дзень... І не ўяўляў нават, якое гэта шчасце - бачыць перад сабою Міколу, яе бога, назіраць за яго рухамі, калі ён умываецца, за ягонымі вуснамі, калі ён гаворыць, за ягонымі пальцамі, што перабіраюць струны гітары... З якою асалодаю стаяла Аленка вечарамі пад дзвярыма Міколавага пакойчыка і ўбірала ў сябе ўсе гукі і словы, што даносіліся адтуль... Яна ведала, што Мікола збірае групу для краязнаўчага паходу па слядах падання пра князя Вітаўта і Дарыну. Ёй так хацелася пайсці з ім у гэты паход, але яе не запрашалі...

Нават нумар пакоя, у якім жыў Мікола, выклікаў асалоду. На лекцыях Аленка, як заварожаная, пісала проста ў канспекце запаветныя лічбы: 405... 405... і выводзіла літары: Мікола Гайда... Мікола Гайда... і з трапяткім сэрцам падстаўляла пад ягонае прозвішча сваё імя, і мілавалася сугучнасцю: Алена Гайда... Алена Гайда...

- Самотная князёўна на чужым бале? - абарваў яе думкі прыглушаны голас.

Алена ўзняла вочы - яна ўсё яшчэ танцуе з гэтым «старым мужчынам»? «Ён падобны на цыгана, - падумала дзяўчына. - На старога цыгана!» І адвяла позірк.

- Баль заканчваецца, - прамовіў мужчына лагодна. - Можа, мы пойдзем дадому разам?

- Да якога яшчэ дому? - раздражнёна павяла плячыма Аленка.

- Да вашага, вядома. Ці можна правесці вас?

- Пашукайце сабе па ўзросту, - цвёрда сказала Аленка, глянуўшы яму ў твар.

- Нават так? - усміхнуўся ён. - Што ж, дзякую за танец!

І правёў яе на месца.

У гэты час з'явіўся Мікола. Ён увайшоў з марозу, расчырванелы, у расшпіленым кажуху. Хлопцы абступілі яго. Мікола гучна і весела вітаўся з імі, паціскаючы рукі. Але танцы скончыліся, моладзь пачала выходзіць з клуба, і Аленка настойліва чакала, калі Мікола заўважыць яе, падыдзе. Той стаяў на ганку і паліў з хлопцамі.

Да Галі падышоў Анатоль, кірпаты, сярэдняга росту хлопец, вузкі ў плячах, з акуратнай бародкай, якую заўсёды адрошчваў на зіму, «каб холадна не было», смяяўся на пытанні дзяўчат, - гадоў на пяць старэйшы за Галю, з прыкметнаю ўжо лысінкаю на галаве. Усміхнуўся і выцягнуў з-за пазухі маленькую кветачку.

- Ой, цюльпанчык! - ускрыкнула Аленка. - Жывы! Малайчына, Анатоль!

- Я з-за гэтага цюльпанчыка на электрычку спазніўся, - усміхнуўся хлопец. - Але нічога, пазнаёмлюся з Галінымі бацькамі цяпер ужо ў Новым годзе! Стары год правёў у электрычцы...

Галя абняла сябра і чмокнула ў шчаку, узяла кветачку, прыціснулася да яе вуснамі.

- Пайшлі да маіх, - шапнула Анатолю, - а то, мусіць, ужо спаць леглі, як-ніяк, а тры гадзіны ночы... Аленка, пайшлі разам! - звярнулася да сяброўкі.

- Не, - адмоўна махнула галавою Аленка. - Я тут застануся, на ганку... Міколу пачакаю... Чула, быццам ён сюды вернецца з гітараю, хлопцам так сказаў. Бач, пабег ужо...

- Ну, глядзі сама, - адказала Галя і, абняўшыся з Анатолем, збегла па прыступках.

... Снег вялікімі камякамі заляпіў каўнер зялёнага паліто. Пальцы мерзлі ў рукавічках. Аленка адсунула рукаў, глянула на гадзіннік - палова пятай. На дзвярах клуба чарнеў вялікі халодны замок. У святле ліхтара, як мухі, кружыліся сняжынкі. Ад высокіх старых дрэў аддзяліўся цень. Аленка здрыганулася. Нехта ў доўгім паліто накіроўваўся да яе.

- А я, як ні пагляджу ў акно - усё вы стаіце, - падаў мужчына голас і запыніўся ля ніжніх прыступак ганка. - Відаць, праз стары маёнтак ісці баіцеся?

Ён павярнуўся, і святло ліхтара ўпала на ягоны твар. «Божа, гэта ж зноў той самы мужчына! - з непрыяззю падумала Аленка. - Цыган стары!»

- Давайце знаёміцца, - прапанаваў ён. - Мяне завуць Вайдаш Дуброўскі, інжынер «Менскбудпраекта». Унук дзеда Ўладыморыка, ведаеце яго?

- Не, - суха адказала Аленка. - Я менчанка. Студэнтка інстытута культуры. Аленай зваць...

- Мы амаль землякі, - усміхнуўся Вайдаш. - У мяне ў Менску кватэра... Спускайцеся ўніз! - працягнуў ёй руку ў чорнай скураной пальчатцы. - Ці чакаеце каго?

Аленка не адказала.

- Ён не варты гэтага! - засмяяўся Дуброўскі. - Хоць і не падыходжу я вам па ўзросту, але гатовы правесці да хаты, бо Чорная здань, мусіць, і сапраўды існуе - шмат хто бачыць яе ля маёнтка... Вось і вас, здаецца, закранула яна...

- Што? - у Аленкі пахаладзела спіна. - Якая здань?

Але з прыступак сышла.

- Гэта даўняе паданне, - мовіў Дуброўскі, калі яны скіравалі ў бок маёнтка, - з часоў князя Вітаўта. На гэтым месцы праклён існуе. Калі Чорная здань дакранаецца да чалавека - ён робіцца сляпым духоўна... Ён любіць толькі цела... і гіне ў сляпым каханні... Першай ахвярай Чорнай здані стала Дарына, нарачоная князя Вітаўта. Але і да гэтага часу з'яўляецца здань людзям, бо не ведаюць яны, у чым яе смерць...

- Ой, раскажыце, калі ласка! - устрапянулася Аленка, узрадаваная тым, што можа распавесці Міколу нешта таемнае, аб чым, магчыма, і ён не ведае... Зацікавіць яго, спадабацца яму, а там, глядзіш, і ў паход возьме!..

- Недалёка ад панскага маёнтка, недзе ў лесе, - уздыхнуўшы, павольна пачаў аповяд Вайдаш, - знаходзіцца мур на месцы былога маёнтка Дарыны, які пабудаваў для яе князь Вітаўт, дараваўшы здраду яе... У лабірынтах падзямелля існуе, паводле падання, Блакітны пакойчык, у якім ляжыць прыгожы жалезны кубак з накрыўкай. Хто адкрые яго - знішчыць здань...

...Руіны старога маёнтка чарнелі пад шапкаю снегу. Халодныя сняжынкі сыпалі ў твар. Аленка, зачараваная і ўзрушаная, прыслухоўвалася да голасу Вайдаша. Прыслухоўвалася і... ужо не існавала ў цяперашнім часе: у белым прывідным тумане з'явіўся на кані магутны і суровы князь Вітаўт.

- Я Дарына, Дарына! - выйшла з снежнай завірухі дзяўчына. - Ты пазнаў мяне, князь?

Вочы яе - цёмная ноч, косы быццам у русалкі.

- Я была маленькаю, калі ты прыязджаў да майго бацькі, - прашаптала дзяўчына.

- Памятаю цябе, Дарына! - адказаў Вітаўт і падхапіў, пасадзіў яе на каня, да сябе...

Мільганула недзе сярод дрэў Чорная здань, працягнула кашчавую руку да кволай Дарыны...

...І Аленцы падалося, што яна пачула дзікі смех. Ён стаяў у вушах, калі Вайдаш закончыў аповяд і падвёў яе да хаты. Яны развіталіся. Зачыніўшы ў сенцах за сабою дзверы, Аленка дакранулася да клямкі, каб увайсці ў хату, але ў гэты момант пачула здзеклівы шэпт:

- Не хацела за пана - будзеш валяцца ў нагах у хама!

- За пана, за пана!.. - крыкліва паўтарыў нехта.

Крык гэты прымусіў здрыгануцца Аленку, рассыпаўся на гукі, і вось ужо кожная частачка яго гучала паасобку, утвараючы манатонны, ціхі гоман, падобны на шапаценне лістоў... Аленка рванула дзверы і ўскочыла ў хату...

 

Ірэна не захацела ісці сёння ў касметычны салон. Яна здзерла бульбіну, наклала мякоцце на сурвэтку і прыклала да твару. Уладкавалася на крэсле і ўключыла Бетховена. Ірэне вельмі падабалася ягоная «Апасіяната», асабліва стрыманая і велічная другая частка. Разліваючыся, музыка напаўнялася ўсё большай мяккасцю і цеплынёй...

Ірэна думала аб апошняй сваёй практыцы ў дзіцячым садзе. Апошняй, пераддыпломнай. Яна так любіла дзяцей, іх дапытлівыя вочкі! Ніколі не забудзе чарнявай жыдовачкі Аліны Савікоўскай, яе бацькі працуюць у оперным тэатры, сама ж дзяўчынка з маленства займаецца ў музычнай школе.

- Вы такая прыгожая, быццам фея! - сказала Аліна Ірэне ў першы ж дзень яе прыходу ў садок. - Вы прыйшлі да нас з казкі, праўда? Вы так цудоўна граеце на піяніна!

Ірэне падабалася, калі ёй гавораць кампліменты, нават дзеці. Наогул, яна купалася ў кампліментах мужчын на вуліцы, у інстытуце, у гасцях, як у кветках, ёй гаварылі кампліменты жанчыны, якія працавалі ў касметычных салонах, дзе часта Ірэна рабіла прычоскі, манікюр, макіяжы, масаж...

Ірэна сама любіла сваё цела, маладое, прыгожае, гнуткае, свае рукі з акуратнымі тонкімі пальчыкамі, свае валасы пшанічнага колеру, свае шэрыя вочы і мяккія вусны... Але чаму ж Янка пакінуў яе? Чым яна яму не дагадзіла?..

Не хацелася ўспамінаць тую вечарынку, на якой ён зачараваўся яе сяброўкай Рэняй, хоць некалькі дзён назад смяяўся з Рэніных ног і паходкі. Яны стаялі на балконе і палілі цыгарэты... А потым ён болей не прыйшоў да Ірэны. А Рэня, прыбегшы да яе ў інстытут, выпаліла проста ў вочы:

- Ірэнэчка, не крыўдуй, ён сказаў, што хоча са мною сустракацца. Мае бацькі паедуць жыць у вёску. Там прырода, лес, ты ж ведаеш, што мой бацька хварэе на лёгкія. А нам з Янкам застанецца кватэра. Шкада, што машыну бацька забірае!

І, крутнуўшы поўнымі сцёгнамі, абцягнутымі кароткай джынсавай спаднічкай, заспяшалася на выхад...

Бацька пайшоў з сям'і. «У нас з тваёй маці даўно няма ўзаемаразумення, - сказаў Ірэне тата, - каханне даўно згасла, ператварыўшыся ў самоту ад аднастайнасці, клопатаў, сварак і шэрай будзённасці...» Ён вярнуўся ў вёску і жыў адзін у старой бацькоўскай хаце.

Ірэна паднялася з крэсла і пайшла ў ванну. Змыла твар, усміхнулася сабе ў люстэрка і пачала распранацца. Цела адчула асалоду цёплай вады. Ірэна ляжала ў ванне і паціху пацягвала з кубачка каву. Заўтра ёй трэба распавядаць дзеткам пра музычныя інструменты. З задавальненнем пойдзе сёння ў бібліятэку. А па дарозе трэба зайсці да суседкі, Аленчынай маці. Можа, і Аленка будзе дома, раскажа, як Новы год сустрэла.

Ірэна ўключыла фен, пачала сушыць валасы і адначасова любавацца імі. Янка так любіў расплятаць яе косы! Спачатку цалаваў іх, потым вочы, вусны, шыю... Цалаваў яе рукі. Цалаваў усё яе цела. Кружыў па пакоі на руках сваіх. «Маленькі мой зайчык, маё сонейка, кветачка мая... - шаптаў ёй на вуха. - Русалачка мая...» Разам з ім яна ўзлятала на неба, танула ў віры асалоды... А цяпер яго няма...

Ірэна ўздыхнула і адкінула фен. Апранула чырвоную сукенку, вузенькую, класічнага пакрою, з чорным банцікам пад каўняром, і выйшла з кватэры.

- Ірэначка! - заўсміхалася Аленчына маці. - Заходзь, даражэнькая!

- Добрай раніцы, цётка Соф'я! Адпачываеце?

- Якое там адпачыванне, Ірэначка! - уздыхнула цётка Соф'я, маладжавая жанчына, пухлая, з вузкімі вуснамі і зачасанымі ўгору валасамі, якія агалялі і так вялікі лоб, паправіла пояс на дарагім халаце і дадала, запрашаючы Ірэну прысесці: - Нікога ў хаце няма. Кінулі ўсе мяне, а я з раніцы заўсёды такая хворая! Трэба выйсці ў горад развеяцца... Можа, пойдзеш са мною?

- Ды я ж у бібліятэку...

- Вось якія вы, маладыя, - паскардзілася Соф'я і выйшла на кухню, вярнулася з падносам, на якім стаялі два кубкі кавы і піражкі. - Частуйся, Ірэначка, сама пякла... Ты такога ніколі не зробіш, як Аленка! Ты ніколі маці не кінеш, а Аленка мая ўладкавалася ў інтэрнат студэнцкі і нават з кватэры выпісалася, знацца з маці не хоча! Свякруха жыла са мною, усё малілася, а хіба ж я яе чапала? Сама запсіхавала і паехала ад мяне ў сваю вёску, у Жыровічы, там манастыр, ведаеш? Вось няхай там і моліцца! Адзін муж кахае мяне, Ірэначка, вось ён мяне не кіне ніколі!

Ірэна адвярнулася, каб схаваць усмешку: «кахае».

- Кожную раніцу я хварэю, Ірэначка! - скардзілася Соф'я. - Быццам не цела ў мяне, а вата, рукі як вяроўкі вісяць, ногі не маюць моцы... Быццам хто кроў высмактаў з мяне. Мне трэба з раніцы пагаварыць з кім, энергіі набрацца, тады ўсё праходзіць, так мне экстрасенс параіў. Я - знак агню. І муж мой - знак агню. Гэта не падыходзіць. Мне каб вось знак зямлі, як Аленка, знак вады, як свякруха, а яны мяне пакінулі... - Соф'я змахнула з вачэй слязу. - А ты хто, Ірэначка? Ты ж з маёй Аленкай у адзін месяц нарадзіліся...

- Я - Панна, - адказала Ірэна. - Знак зямлі...

- Ой, зайчык ты мой! - узрадавалася Соф'я і абняла дзяўчыну. - Ты мне падыходзіш! Давай размаўляць, можа, палягчэе мне...

- А пра што размаўляць? - даверліва запытала Ірэна.

- Ай, золатка маё! - заўсміхалася Соф'я. - Памятаеш, як мы з табою пасябравалі? Стаіш ты ля ваенторга, а Янка падбягае, на рукі цябе бярэ, кружыць. Усе пазіраюць на вас, зайздросцяць... А потым вы ў аўтобус селі, ты яму галаву на плячо схіліла дый за шыю абняла, а бабы шэпчуць: «Як у койцы!» А вы цалавацца, а бабы ад злосці: «Кінь ты яе ў пельку! Цалуюцца, а тады кусацца будуць!» Злыя людзі, Ірэначка, вось і сурочылі вас...

- Не трэба пра гэта! - адсунулася ад яе Ірэна.

- Ну як жа ж не трэба, калі ён, гад, учора гэтак жа з Рэняй ля ваенторга цалаваўся!

- Цётка Соф'я! - Ірэна роспачна ўскочыла з месца і схапілася за цыгарэту, чыркнула запалкай і зацягнулася на поўны ўдых.

- Ён жа ж, Ірэначка, ёй кожны дзень кветкі купляе, як і табе раней купляў!

- Хопіць! - Ірэна выпусціла ў твар Соф'і сівы клубок дыму, зацягнулася зноў, але, папярхнуўшыся, закашлялася і закрычала на яе: - Ведзьма! Што ты мне нервы псуеш зранку?

- Ірэначка! - лагодным голасам прамовіла Соф'я, паклала ёй руку на плячо і пагладзіла. - Ты лепш закадры старога... Вось адна лярва маладая твайго бацьку закадрыла, дык ён ёй падаркі кожны дзень носіць... Каб і ты старога мела, то і табе б тое ж было...

Соф'я прытуліла да сябе Ірэну і паспрабавала пацалаваць, але тая вырвалася і пабегла да дзвярэй.

- Прыходзь, Ірэначка, золатка маё, яшчэ! - ласкава ўсміхнулася Соф'я, твар яе пасвятлеў, з вачэй спала мроя. Яна жвавенька паднялася з месца і, па-маладзецку крэкнуўшы, пацягнулася. - Кроў у жылы вяртаецца...

Ірэна паспрабавала адчыніць дзверы, але не змагла. Соф'я падышла да яе, павярнула ў замку ключ, расчыніла дзверы і на развітанне шапнула:

- Ты толькі на піяніна сваім не трынкай - рана не загоіцца! Рана ад злога чалавека, Ірэначка, зусім не загойваецца. Век свайго Янку помніць будзеш!

Ірэна размахнулася і стукнула Соф'ю па твары сумкай. Тая толькі ўсміхнулася ў адказ - твар у яе памаладзеў, складкі пад вачыма разгладзіліся, вусны чырванелі, як мак.

- Заходзь у госці, Ірэначка! - маладым, сакавітым голасам кінула яна ўслед дзяўчыне.

 

Раніцай Мікола прачнуўся ў чужым пакоі. Спахапіўшыся, пачаў азірацца навокал: ці не ў медвыцвярэзніку? Ён ехаў ад бацькі з канікулаў выпіўшы і заснуў у трамваі... Не, ён быў у самым звычайным інтэрнатаўскім пакойчыку. Насупраць стаяў другі ложак, засланы ружовай капай. Над ім віселі партрэты артыстаў, выразаныя з часопісаў. Ля акна стаяла белагаловая, з кароткай стрыжкай дзяўчына і разглядала яго пашпарт, які дастала з кішэні нагавіц. Усё ягонае адзенне вісела на спінцы крэсла.

- Эй, што ты па кішэнях лазіш? - ускочыў Мікола і выхапіў у яе пашпарт.

- А ў цябе фігура - клас! - гарэзліва адказала дзяўчына. - Ну што, Гайда Мікола бацькавіч? Ты мне падыходзіш па ўзросту. Мне таксама дваццаць пяць...

- А ты мне - не! - агрызнуўся той і пачаў нацягваць нагавіцы.

Дзяўчына падышла да яго, абняла за шыю, прытулілася вуснамі да грудзей.

- Ты быў у мяне першы, - прашаптала яна. - І другога ніколі болей не будзе...

- Адчапіся! - адхіліўся Мікола і надзеў кашулю. - Адкуль ты такая ўзялася? Ненармальная...

- Зараз прынясу бульбачку, фаршырованую мясам, - засмяялася дзяўчына, - пальчыкі абліжаш! І не прыкідвайся дурнем - гэта табе не пасуе! Я помню ўсё, усе твае словы ноччу...

І, какетліва павёўшы брывамі, пабегла з пакойчыка. Вярнулася праз хвіліну, хуценька паставіла жароўню на тумбачку, выцягнула дзве талерачкі і пачала раскладваць бульбу, яна так смачна пахла, мела залацісты колер, а з яе выглядвалі скарыначкі запечанага мяса... Дзяўчына спрытна расклала відэльцы, нарэзала хлеб. Паставіла на стол пляшку гарэлкі. Легкадумны кароценькі халацік, са знарок расшпіленымі ўнізе двума гузікамі, агаляў прыгожыя поўныя ногі.

- Проша пана! - усміхнулася дзяўчына, паказваючы рукою на стол. - Проша частавацца!

Мікола паслухаўся. Перад гэтым зірнуў у акно - мясцовасць была незнаёмая.

- Можа, растлумачыш мне, дзе я? - з іроніяй сказаў дзяўчыне.

- Хто каму павінен тлумачыць? - здзівілася тая. - Ты ж учора гаварыў, што ўсё жыццё мяне шукаў. У маім трамваі да канца змены катаўся, рамансы на гітары спяваў...

- Дзе гітара? - спалохаўся Мікола і, знайшоўшы позіркам яе ля сцяны, супакоіўся. Успомніў - было такое. Але каб ісці да яе ў інтэрнат?!

- Сама мяне сюды прыцягнула?

- Ах ты, нягоднік! - раззлавалася яна. - Ды сам жа ўслед плёўся! Можа, цяпер будзеш адмаўляцца, што мяне згвалціў? У мяне сведкі ёсць! Зараз пайду ў паліклініку судмедэкспертызы, калі ты станеш адмаўляцца, што казаў мне ўчора пра каханне, пра вяселле...

- Ты, трамвайшчыца няшчасная! Смаркачы вытры, малалетка!

- Ды я з табою з аднаго года! Калі не будзеш болей са мною сустракацца, калі не прыйдзеш болей да мяне...

- Трэба ты мне, як сабаку пятая нага! Ды ў нас з табою розны інтэлектуальны ўзровень: у мяне вышэйшая адукацыя, а ты - двоечніца з калгаса! Прыехала сюды, курсы скончыла і гарадскою сябе лічыш?

- Я хоць і двоечніца з калгаса, а назаўсёды застануся ў горадзе! Ільготную кватэру атрымаю! А цябе запруць у вёску загадчыкам задрыпанага клуба, і будзеш там з даяркамі гуляць! З кім ты там ажэнішся? Ну, калі настаўніца якая прыедзе пасля вучылішча, бо пасля інстытута альбо замужнія, альбо не едуць зусім, квас у горадзе застаюцца прадаваць! Інтэлектуальную хочаш? Хрэн табе з маслам! Не хочаш мяне, ільготнай кватэры, тады ідзі прэч! Чуеш, прэч!

І выпхнула яго за дзверы.

 

Анатоль Хвашчэўскі сядзеў на педсавеце як на іголках. Спачатку разбіралі двоечнікаў з яго групы, потым астатніх гультаёў і прагульшчыкаў. Праца майстрам у ПТВ падабалася Анатолю, але яна забірала шмат часу. Трэба было весці справы ў турыстычным клубе вучылішча, які ён узначальваў, дый пра сябе не забываць - у яго па турызме толькі КМС, а хацелася б «майстра спорту». Хутка ён атрымае кватэру, а гэта ж столькі клопатаў! Не, трэба тэрмінова жаніцца, тады б прыйшоў з працы, жонка наліла б баршчу, пад'еў - і на трэніроўку. Як вольны час - у паход! А жонка няхай дома верціцца, а то і ў вёску, да бацькоў, грады палоць, сала прывезці... Галя падыходзіць яму за жонку, з беднай сям'і, значыць, не такая разбэшчаная будзе, як багатыя. І апранацца будзе, як прывыкла: дзве-тры сукенкі, і хопіць. А астатнія грошы сэканомяць яму на паходы, на заплечнікі, на спартовыя касцюмы...

Анатоль уздыхнуў з палёгкай - педсавет скончыўся. Глянуў на гадзіннік - спазняецца на сустрэчу з сябрам ажно на дваццаць хвілін!

... Сцяпан, высокі, плячысты, з зачасанымі ўгору валасамі і маленькімі вусікамі, убачыў Анатоля яшчэ здалёк і памахаў яму рукою.

- Прабач! - уздыхнуў Анатоль, паціскаючы сябру руку. - Ну, як справы? Дыпломная пішацца? І кім жа ты будзеш, куды паедзеш пасля?

- Згодна дыплому - эканамістам, але паеду на хутар, да бацькі, - адказаў Сцяпан. - Там у мяне двое братоў жанатых, сястра. Будзем фермерствам займацца! Добра, давай хутчэй да аўтобуса, а то Маруся ўсе вочы праглядзела ўжо, чакаючы нас!

- Жаночая справа - чакаць! - буркнуў Анатоль, праціскаючыся ў поўны аўтобус.

- Марусю бяром у паход? - ціха папытаўся Сцяпан, ставячы набітую цяжкую сумку долу.

- Не, яна нам не падыходзіць, - сур'ёзна адказаў Анатоль. - Статус не той, разумееш? Я вяду групу, кіраўнік паходу, адказны за ўсіх. А яна ва ўзросце, ніколі не хадзіла ў спартовыя паходы. Мы з ёй пазнаёміліся ў паходзе выхаднога дня... Вось грэчкі завязём, а яна нам палатку зашые, заплечнікі адрамантуе...

- У якім гэта яна ўзросце? - засмяяўся Сцяпан. - Табе ж дваццаць пяць, а ёй усяго трыццаць два!

- Усяго? - раззлаваўся Анатоль. - А дзяўчатам нашым па дваццаць два гады! Розніца ў дзесяць год, разумееш?

Сцяпан хмыкнуў і адвярнуўся да акна.

- Ты мне не хмыкай! - незадаволена кінуў Анатоль. - Мікола Гайда нешта пыжыцца, прэтэндуе на лідэрства. У мінулым паходзе ўсё нешта мармытаў сабе пад нос. І ты туды ж? Калі так справа пойдзе, я паход не павяду! Альбо я - лідэр і камандую ўсімі, альбо паходу не будзе, не дам ні палатак, ні заплечнікаў, не падпішу пуцёўку!

- Хопіць, - супакоіў яго Сцяпан, - выходзь, прыехалі!

 

- Ой, хлопчыкі! Анатоль, Толечка! Сцяпан! - пляснула ў далоні ўзрадаваная Маруся.

Выглядала дзяўчына вельмі прывабна: доўгі пышны халат з глыбокім выразам, чырвоныя маністы, чарнявыя валасы, закручаныя чырвонай стужкай у «хвосцік», вялікія чорныя вочы нагадвалі цыганку. Мяккія вусны расплыліся ва ўсмешцы:

- Толечка, я твой эдельвейс, які ты мне з паходу прынёс, засушыла. Ён у мяне як скарб, самы вялікі скарб!

Яна запрасіла хлопцаў садзіцца, а сама пабегла на кухню прыхапіць тое-сёе на стол. Прынесла смажаную курыцу, паставіла пляшку лікёру і зноў жа хуценька некуды пабегла. Пачуўся гул кавамолкі, Маруся з'явілася праз хвіліну з падносам, на якім стаялі тры кубачкі духмянай кавы.

- Усё, будзем частавацца! - смеючыся, выдыхнула Маруся. - Гэта я ад радасці так замітусілася. Для цябе, Толечка! А ён жа, Сцяпанка, нават у кіно мяне не запросіць, нягоднік! Пасварыся на яго, Сцяпан, добра! - засмяялася яна, ружавашчокая, з ямачкамі на шчоках, вясёлая, танюткаю рукою разліла па келіхах чырвоны, як кроў, лікёр...

- Ну, вып'ем за Марусю, - прапанаваў Анатоль, - Новы год не прыйшлося нам з ёю сустрэць, справы, сама разумееш... Ну, за ўсё харошае, каб у гэтым годзе табе пашанцавала замуж выйсці!

- Дык я ж толькі за цябе збіраюся! - усміхнулася Маруся, падносячы келіх да вуснаў.

- Мы тут да цябе па справе прыйшлі, - мармытнуў Анатоль, адкусваючы кавалак мяса з курынай ножкі. - Ты мне летась добрыя шкарпэткі ў паход звязала, але вось яны парваліся...

- Звяжу новыя, - засмяялася Маруся. - Чула, ты летам у паход групу вядзеш па Беларусі, краязнаўчы паход...

- Ужо расказаў? Памяло! - зыркнуў вачыма на Сцяпана Анатоль. - Я ж сказаў, раз і назаўсёды: Марусі нельга ў спартовыя паходы!

- Ну чаму ж? - запярэчыла тая. - Я на турзлёты ад свайго «Менскбудпраекта» езджу! А тут паход у вас першай складанасці, для навічкоў! Чаму ты не хочаш мяне браць?

- Усё! - стукнуў кулаком па стале Анатоль. - Размова пра паходы скончана, Маруся, - сказаў больш лагодна, - ты ж наша выручалачка! Ты ж заўсёды дапамагаеш і цяпер, калі ласка, дапамажы...

Ён падняўся з-за стала, выняў з сумкі палатку і два заплечнікі, умольна глянуў у вочы Марусі і прашаптаў:

- Калі ласка...

- Добра, - уздыхнула Маруся, - зашыю...

І Анатоль узрадавана пачаў выкладваць Марусі пачастункі: грэчку, кнігі, якія купляў ёй у час вандровак...

Сцяпан моўчкі пазіраў на абаіх, адной рукою абапёршыся на поручань канапы, другую - паклаў на спінку.

- Ты што, можа, яшчэ і бялізну яму мыеш? - папытаўся ў Марусі.

- І мыю, і грошы яго захоўваю, - уздыхнула Маруся, - а ён прыбяжыць на хвіліну, кіне мне свой поўны заплечнік: «Зашый-памый» і зноў у свой інтэрнат, быццам яму там мёдам намазана.

- А чаму б вам не пажаніцца? - засмяяўся Сцяпан.

- Я лепшую гаспадыню, чым Маруся, не знайду, - прамармытаў Анатоль. - Але ёсць адна прычана, па якой я не магу з ёй ажаніцца. Яна гэта ведае...

Анатоль падняўся, чмокнуў Марусю ў шчаку.

- Ну што, Сцяпан, паедзем? - уздыхнуў ён. - Справы, Маруся, прабач... Дзякую за ўсё! Трэба ж яшчэ на трэніроўку паспець. Да Міколы заехаць...

- Добра, - усміхнулася Маруся, - бывай! Калі заглянеш?

Анатоль паціснуў плячыма.

- Ну й мудак ты! - кінуў Сцяпан, калі яны выйшлі ад Марусі. - Такая дзяўчына, а ты яшчэ носам круціш!

- Розніца ва ўзросце, разумееш? - заклапочана заківаў галавою Анатоль. - На цэлых сем год...

- Ды якая там розніца? У цябе вунь залысіны на галаве, а яна як кветачка!

- А табе што, спадабалася? - устрывожыўся Анатоль. - Ты глядзі ў мяне! Маруся - мая сяброўка! А наконт залысін - глупства, жанчына ўсё роўна хутчэй старэе... Дый у сексуальным плане будуць праблемы, калі жонка старэйшая... Да таго ж яна ўжо не дзяўчына, а я хачу менавіта дзяўчыну. Здраджваць не будзе, разумееш? Яна акрамя мяне не будзе нікога ведаць і будзе лічыць, што лепш ні з кім не будзе...

- Значыць, ты ўсё ж - сексуальна заклапочаны, - усміхнуўся Сцяпан. - Ведаеш, мне ніколі ў галаву не прыходзілі такія глупствы!

- Радзіць у такім узросце цяжка... - працягнуў Анатоль.

- Табе радзіць? Чаго ты панікуеш? - раззлаваўся Сцяпан. - Ну, жаніся тады на маладой дурніцы, на Гальцы сваёй інфантыльнай! Вось яна табе падыходзіць якраз як карове сядло!

 

ІІ

 

Белыя фіранкі за зялёнымі шторамі. Пятае акно на чацвёртым паверсе. Пацямнелае ад мокрага снегу дрэва, за якім схавалася Аленка. З трывогаю і асалодаю глядзіць на Міколава акно дзяўчына. Там гарыць святло. Аленка ведае, што сёння ў Міколы сабраліся хлопцы, каб абмеркаваць летні паход. Пабегла разам з Анатолем яе сяброўка Галя - вастраносая, тоненькая, падобная на мышку, крыху закамплексаваная, сарамлівая вясковая дзяўчына. Анатоль забег сёння па Галю, пачаставаў Аленку цукеркамі, а яна ўсё завівала на плойку валасы, але тыя ўпарта клаліся роўнымі пасмамі на плечы, на белую кофтачку з карункавым каўнерыкам. Дзяўчына апранула сваю старую карычневую спадніцу, высокія боцікі з амаль сцёртымі абцасамі і вырашыла пайсці да Міколы сама. Яна спадзявалася, што ў такім убранні спадабаецца яму.

... Неяк летам Аленка сустрэла Міколу на вуліцу. Яна была апранута ў паркалёвую выцвілую сукенку. У яе не было грошай на новую... Мікола ветліва прывітаўся з дзяўчынай, але побач ісці пасаромеўся. З таго часу Аленка эканоміла грошы, каб набыць нешта моднае, і вось купіла гэтую кофтачку...

Мокры снег бязлітасна мачыў бялявы, перафарбаваны чубчык Аленкі. Нарэшце, набраўшыся смеласці, яна пераступіла парог інтэрната, здала вахцёру дакументы і паднялася на чацвёрты паверх.

...Такая родная, знаёмая лічба: 405! Сэрца закалацілася - вось-вось вырвецца з грудзей! Дрыготкімі пальчыкамі пастукала ў дзверы.

- Заходзьце! - вясёлы зычны голас Міколы пранізаў яе наскрозь. Не ўвайшла - уляцела Аленка, застыла на парозе, вочы ў вочы сустрэлася з Міколам. Ён стаяў ля зялёных штораў. За сталом, ля тапаграфічнай карты, сядзеў у чорным швэдры барадаты Анатоль, сур'ёзны і заклапочаны. Ля яго павольна памешваў гарбату ў шклянцы Сцяпан, акуратна апрануты ў шэры касцюм, пры гальштуку. Галя-мышка разглядвала на святло лямпачкі каляровыя слайды, якія Міколаў сусед па пакойчыку, Антось, хударлявы, з прамымі валасамі і чубам, які закрываў вочы, ад чаго ён увесь час махаў галавою, падаваў ёй са скрынкі і расказваў, з якога яны паходу. Галя ж пры гэтым падымала высока бровы, усміхалася і ківала яму галавою.

- Добры вечар усім! - мовіла Аленка. - А я вось іду міма, бачу святло... І вырашыла зайсці...

- Правільна вырашыла! - засмяяўся Мікола і падаў ёй крэсла. - Сядай, а то ў нас тут каву ніхто піць не хоча, пакажы прыклад!

І наліў ёй поўную шклянку.

- Значыць, з Менска ідзём пешшу да вёсачкі Гарадзішча, - адарваў галаву ад карты Анатоль. - Там робім першы начлег. Пагледзіце старажытныя валы, якімі раней быў абнесены горад. Далей пойдзем да Музея архітэктуры і побыту Беларусі, музей пад адкрытым небам. Затым пойдзем праз лес да вёскі Вішанька. Тры дні ходу - і мы на месцы, шукайце ў вашай Вішаньцы мур былога маёнтка Дарыны, падзямелле, Блакітны пакойчык...

- Тры дні па лесе - гэта нецікава! - заключыў Мікола. - Мы ж не на разрад здаём! Навошта нам кіламетраж гнаць? Даедзем на машыне. Лепш гэтыя тры дні аддаць на паездку ў Жыровічы, там манастыр, помнік архітэктуры. Яшчэ куды-небудзь наведацца, напрыклад, у Сынкавіцкую царкву-крэпасць, што ля Баранавіч. Дарэчы, у Баранавічах таксама ёсць што паглядзець.

- Так справа не пойдзе! - узняўся з месца Анатоль. - Вы тады не турысты, а матраснікі, і ваш шлях - да экскурсбюро, да мяккіх аўтобусаў!

- А што толку ногі біць? - заўважыў Сцяпан. - Паход краязнаўчы, а не спартовы!

- Экскурсія нават цікавей! - уставіла слова Аленка, каб Мікола бачыў, што яна падтрымлівае ягоны погляд на паход.

- Вы мне турызм, спорт не ганьбіце! - ускіпеў Анатоль. - Я нават хлопцам у турклубе сказаў: калі мая жонка будзе супраць паходаў, развядуся! І з вамі тады - развод!

- Толечка! - падышла да хлопца Галя, але той злосна глянуў на яе.

- Усяму свой час! Тут я - не Толечка!

Супакоіў усіх Антось - жвава падняўся, зашмыгаў вяснушкаватым носам і засмяяўся:

- А торт жа наш дыміцца!

Галя піскнула і выбегла на кухню. З духоўкі сапраўды ішоў дым. Дзяўчына адчыніла яе і выцягнула анучкай тое, што засталося ад торта. Спалохана замаргала вачыма. У гэты момант на кухню ўвайшоў Анатоль. Будучая жонка разгублена паглядала на яго. Потым, адважыўшыся, плёхнула агарак у сметніцу.

- Малайчына! - здзекліва кінуў Анатоль, разгладжваючы бараду, падышоў да акна і запаліў.

Нейкі час яны моўчкі стаялі адно ля аднаго. Анатоль па звычцы стрэсваў попел у вазон. Галя паглядвала на бедны, замораны ўюнок і нарэшце рашылася:

- Ты зноў... у кветкі? Гэта ж шкодна ім...

- Сама не дасканалая, - сур'ёзна глянуў на яе Анатоль, - а другіх вучыш!

- Не дымі ў твар! Колькі можна казаць адно і тое ж? Ты, як твой бацька: у твар да субяседніка з люлькай лезе, слінаю пырскае і не здагадаецца адступіцца!

- Ты майго бацьку не ганьбі! Ён настаўнік, пенсіянер! Я ж на цябе не кажу, што з галечы! - павысіў голас Анатоль, а потым дадаў цішэй: - Значыць, так, зараз Маруся едзе ў адпачынак, прыедзе ў канцы лютага. Тады пойдзем да яе, няхай цябе навучыць есці варыць, шыць, бялізну мыць... І маўчаць, калі муж адпачывае!

Анатоль раптам запыніў на Галі ўважлівы позірк.

- А гэта яшчэ што? - скрывіўся ён. - Чаму каўнерык брудны?

Галя вінавата маўчала.

- Каўнерыкі трэба мяняць кожны дзень! - павучальна кінуў ёй Анатоль і пайшоў у пакойчык.

 

Мікола сеў на ложак побач з Аленкай. Яго блакітная кашуля так пасавала да ягоных вачэй!

- Я паданне прынесла, - сказала яму ціха Аленка. - Хочаш пачытаць? Пра князя Вітаўта і Дарыну. Мне адзін чалавек у Вішаньцы на Новы год расказаў...

- А? - не зразумеў яе Мікола. - Ага, добра, - узяў з яе рук аркуш, засунуў яго на кніжную паліцу і пачаў спрэчку з Анатолем, які толькі што зайшоў у пакой.

- Ніякіх аўтобусаў! - крычаў Анатоль. - Альбо спартовы паход, альбо сам вядзі паход! Забяспечвай усіх палаткамі, спальнікамі, заплечнікамі!

І ён, у запале, кінуў недакураную цыгарэту на ложак.

- Ай! - закрычала Галя. - Ты зноў абы-куды кідаеш? Тое ж самае, што і паліш у ложку, ужо раз было - коўдру прапаліў!

- Не вучы мяне жыць! - адрэзаў Анатоль. - Да мужчыны трэба прыстасоўвацца альбо кідаць! Бачыш, што заснуў, - забяры цыгарэту! Бачыш, што не туды кінуў, - падымі!

- Анатоль! Ні дня ў лесе! - упарціўся Мікола. - Ад музея архітэктуры едзем у Койданава, потым аўтобусам у Баранавічы і Слонім. А ўжо пасля Жыровіч - Вішанька! Маршрут цікавы, усе згодныя, не ламайся!

- Пайшлі, Галя! - крыкнуў Анатоль дзяўчыне, падаючы паліто. Тая паслухмяна апранулася, і яны выйшлі з пакойчыка, не развітаўшыся.

...Дапіўшы гарбату, пайшоў у хуткім часе і Сцяпан. Аленцы так хацелася, каб Антось пакінуў яе з Міколам адных, але Антось быццам і не разумеў - трынкаў на сваёй гітары, моршчыў нос і нешта мармытаў.

- Мікола, я даўно хачу навучыцца іграць на гітары, - звярнулася да хлопца Аленка. - Парай, калі ласка, якую лепш гітару купіць.

- Гледзячы колькі ў цябе грошай, - абыякава адказаў той, не адрываючы погляду ад карты, на якой адзначаў маршрут.

- А як ты думаеш, мне лепш пайсці на курсы ці можна самой навучыцца іграць?

- На чым? - неўразумелымі вачыма глянуў на яе Мікола і пазяхнуў.

- На гітары, - расчаравана і безнадзейна мовіла Аленка.

- А-а! На гітары? - усміхнуўся той. - Эй, Антось, чаго сядзіш як пень? - аглянуўся на сябра. - Навучы дзяўчыну іграць на гітары!

- З задавальненнем! - падняўся той з ложка і глянуў на гадзіннік. - Ой, Аленачка, ужо позні час! Зараз вахцёр пастукае ў дзверы...

- Прабачце! Да пабачэння! - засаромелася Аленка і выйшла з пакойчыка.

На душы было цяжка і крыўдна.

 

- Ну што вы падаеце на мяне? - незадаволена ўскрыкнула жанчына на задняй пляцоўцы аўтобуса.

Аленцы падаўся знаёмым голас. Але яна не азірнулася. Засяроджана глядзела ў акно. «Зараз загадаю на нумар машыны, - падумала яна, - калі будзе апошняя лічба няцотная ў нумары, што абгоніць нас, то Мікола пакахае мяне».

Аўтобус абагналі «Жыгулі» 15-40 МІГ. «Ай, цотны лік! - расчаравалася Аленка. - Загадаю інакш. Калі нас абгоніць машына чырвонага колеру - Мікола пакахае мяне!»

Аўтобус запыніўся на перакрыжаванні. Аленка ліхаманкава шукала позіркам чырвоную машыну. «Ёсць! - амаль падскочыла ад радасці. - Побач з намі! Родненькая, чырвоненькая!»

Аўтобус замарудзіў, калі загарэлася зялёнае святло. Чырвоная легкавушка вырвалася наперад. «Ура! Малайчына! Значыць, Мікола пакахае мяне! Малайчына, ма-шы-нач-ка!» - затрапятала сэрца ў Аленкі.

- Не дыхайце мне ў твар! - крыкнула жанчына на задняй пляцоўцы.

- Вас жа не чапаюць, чаго вы? - заўважыў нехта.

- Дык я вас чапаю! - ускрыкнула тая.

- Едзьце на таксі!

- Гэта ўжо састарэла! - агрызнулася жанчына. - Прыдумайце што новае!

Аленка азірнулася - так і ёсць, гэта яе маці, «энергіяй запасаецца»! Дзяўчына хацела адвярнуцца, але нечакана ўбачыла Вайдаша Дуброўскага і ўсміхнулася яму. Той кіўнуў ёй, прывітаўся і падышоў бліжэй.

- Як справы, паненка? - папытаўся, гледзячы на яе арэхава-цёмнымі вачыма.

- Добрыя справы, дзякуй, - адказала яму і, развітаўшыся, падалася на выхад.

Ён сышоў разам з ёю.

- Зойдзем у кафэ! - прапанаваў Аленцы.

Аленка ад адчаю, што нічога не атрымалася з Міколам, згадзілася.

- Майце на ўвазе, - папярэдзіла дзяўчына, калі яны распраналіся ў вестыбюлі, - мая згода нічога такога не азначае. У мяне ёсць хлопец! За вячэру я буду разлічвацца сама!

Дуброўскі ўсміхнуўся і прапанаваў ёй руку, каб падняцца па лесвіцы.

Яны селі за столік ля акна, задрапіраванага бардовымі шторамі. Афіцыянт паставіў на столік шампанскае, труфелі. Загучала прыемная мелодыя. Дуброўскі прапанаваў патанцаваць. Аленка ўсміхнулася і выйшла з-за століка, падала яму сваю руку...

У час танца Аленка заўважыла, колькі побач прыгожа апранутых жанчын - аксамітныя, парчовыя сукенкі, дэкальтэ, упрыгожанні... І яна засмуцілася, што на іх фоне выглядае жабрачкай.

- Я часта ўспамінаю наш першы танец, - прашаптаў на вуха Дуброўскі, - і ніколі не спадзяваўся, што патанцуем яшчэ...

Аленка маўчала, яна думала пра тое, што здраджвае свайму каханню.

- Вы такая мілая, непасрэдная, - усміхнуўся Вайдаш, падводзячы яе да стала, калі танец скончыўся.

Афіцыянт разліў у бакалы шампанскае.

- Шкада, што я сёння еду ў Гданьск, - прамовіў Дуброўскі, неадрыўна гледзячы на дзяўчыну. - Калі паспею ўладзіць усе справы, вярнуся праз два тыдні. Куды табе патэлефанаваць?

- Нікуды, - сур'ёзна адказала Аленка. - Я не буду здраджваць свайму хлопцу.

Дуброўскі задуменным, а яшчэ Аленцы здалося, і горычным позіркам, як бы шкадуючы, пазіраў на яе.

- Цябе загубіць Чорная здань, - уздыхнуў ён. - Знайдзі жалезны кубак, прыгожы жалезны кубак з накрыўкай, адкрый яго і загляні туды. Можа, табе ўдасца выратавацца... калі ты зразумееш сутнасць...

Больш за вечар ён нічога не сказаў Аленцы. Стрымана развітаўся, правёўшы яе да студэнцкага інтэрната.

 

Галя ўжо спала, калі Аленка ціхенька адчыніла дзверы, прабралася да ложка і, распрануўшыся, залезла пад коўдру. Перад вачыма ўсплыў стары панскі маёнтак у Вішаньцы. Быццам бы яна, у прыгожай сукенцы, стаіць сярод дрэў старога парку...

...Мільгануў у небе месяц і сарамліва схаваўся за лапкі ялінак. У пакоі маёнтка, праз шырокі аконны праём, відаць постаць Дарыны.

Збянтэжаная і бледная, у доўгай жоўтай сукенцы стаіць яна перад бацькам. Срэбны, прыцішаны голас разліваецца, патанае ў высокай зале.

- Мы толькі сябры з князем Вітаўтам, - разгублена шэпча Дарына. - Ён жа стары для мяне, непрыгожы... Маладому я душу і цела аддала...

- Сыну лесніка, прыгажуну з дзявочымі вуснамі?! - крычыць на яе бацька, і вочы яго наліваюцца чырванню. - Зганьбіць свой род хочаш? Забылася, што акрамя прыгажосці ў чалавека яшчэ ёсць і душа? Сэрцам шчырым і чыстай душою Вітаўт цябе кахае! Я памру, хто ж абароніць цябе, як не Вітаўт?

- Сын лесніка абароніць! - цвёрда сказала дачка. - Завязе мяне любы да мора! Хай нам птушкі садзяцца на рукі, хай нам хвалі расказваюць казкі... Багацце Вітаўта - нішто! Адзінае багацце - наша каханне з сынам лесніка, наша маладосць. Адпраўляй назад сватоў Вітаўта!

І Дарына з упартай усмешкай пакідае пакоі маёнтка.

 

- Аленка, прачынайся! На зарадку пабеглі! - тармасіць за плячо сяброўку Галя.

- Ой, сапраўды! - працірае сонныя вочы Аленка і ўскоквае з ложка. - Мікола ўжо, відаць, бегае па парку! Дай Бог мне ўбачыцца з ім!

Яна выглядвае ў акно. Неадчэпная, як манія, думка мільганула ў галаве: «Калі ўбачу ў акно на вуліцы мужчыну - Міколка пакахае мяне, калі жанчыну - не пакахае!»

Унізе, па асфальце, тэпалі двое дзетак. «Нічога, - падумала Аленка, - можа, гэта маленькія хлопчыкі, таксама ж мужчыны! А калі дзяўчынкі? Зараз спушчуся ўніз і праверу! Калі дзяўчынкі - дрэнь справа, не пакахае!»

І яна, як апантаная, апрануўшы спартовы касцюм, кінулася бегчы ўніз па лесвіцы, на вуліцу...

 

Невыносны, сапраўдны фізічны боль стаяў пад грудзьмі. «У гэтым месцы канцэнтруюцца ўсе нервовыя канчаткі, - успомніла Ірэна з курса псіхалогіі. - Згустак нерваў... Клубок... Значыць, сэнс «баліць у грудзях» - не пераносны! Янка, Яначка, што ты нарабіў? За што, Божа? Што я табе зрабіла дрэннага, Янка? Што я табе зрабіла?» Рука інстынктыўна пацягнулася да цыгарэты. Ірэна паднялася з ложка. За акном пачало віднець. За ўсю ноч яна так і не змагла заснуць. У паўзмроку пакоя ўспыхнула запалка. Няўлоўнае шапаценне пачынаючага гарэць тытуню. Асалода гаркавата-прыемнага, на поўны ўдых, дыму. Выпускаючы сівы клубок яго, Ірэна быццам бы выпускала з грудзей свой боль. Мезенцам скінула попел у папяровы кубарык. Стаяла ля акна. А ў доме насупраць, таксама ля акна, паліў цыгарэту нейкі мужчына. У другім акне, на кухні, завіхалася жанчына. А Ірэне было так адзінока, так цяжка, быццам яна засталася адна ва ўсім свеце!

«Жанчыны чамусьці заўсёды даруюць мне!» - успомніла яна словы Янкі. Той распавядаў пра Жану, з якой хацеў да службы ў войску ажаніцца. Усё падрыхтавалі да вяселля, а ён збег. «Толькі дурні жэняцца перад службай у войску! - заключыў Янка. - Жана пакрыўдзілася. Нават не прыйшла праводзіць мяне на службу. Але калі я вярнуўся, усё даравала. Пачалі сустракацца. Не разумею, чаму жанчыны заўсёды даруюць мне?»

«Я таксама даравала б табе, Янка, - падумала Ірэна, - толькі вярніся. Ты - мой бог, у тваіх абдымках мне так добра... Мне ні з кім не было так добра, як з табою...»

- Ірэна, на практыку спознішся! - крыкнула бабуля і заглянула ў яе пакойчык. - Фу, надыміла, распуста! Ідзі снедаць! Маці павяла Паўліка ў садок, а бацька зноў не начаваў дома, - паскардзілася старая. - Мы з дзедам даўно не спім, вось якую праблему вырашаем: хутка Паўлік вялікі стане, чуеш? Нельга яму будзе з маці і таткам у зале спаць. Думаем яго ў свой пакойчык узяць. Да цябе таксама ж нельга. А мо ты замуж пойдзеш, га? Дык Паўліка ў тваю спальню...

- Ды не пайду я замуж! - адказала Ірэна і забычкавала цыгарэту. - Я ніколі не пайду замуж! Мне не шанцуе!

І пайшла ў ванную. Сёння ёй трэба было добра выглядаць. Цікавы музычны ўрок падрыхтавала. А настрою няма...

 

- Хто ведае, адкуль з'явілася жалейка? - Ірэна падняла ўгару і паказала дзецям музычны інструмент. - Памятаеце паданне?

Дзяўчынка з ружовым банцікам у валасах паднялася з месца.

-Жыла сірацінка Насця, - пачала яна. - Пакахала хлопца, але ён быў такі ганарысты, што нават не глядзеў у яе бок. Марыў пра каралеўну і вырашыў ісці па свеце шукаць яе. Знайшоў - а тая толькі пасмяялася з яго. І вырашыў хлопец вярнуцца да Насці, але тая ўжо выйшла замуж...

- Добра, - усміхнулася Ірэна. - А дзе ж нашы русалачкі, што яны павінны цяпер рабіць?

Ірэна зайграла, і дзеці сталі ў карагод.

- Янка! Янка! - закрычалі яны. - Хадзі да нас, мы будзем тваімі нявестамі! Рабі з жытнёвага каласка ўпрыгожанне сабе на шапку, а са сцебліка зялёнага - жалейку! Весяліць нас будзеш!

- А чаму Янка? - здзівілася Ірэна. - Я ж учора не казала вам, як таго хлопца звалі...

- Казалі, казалі! - загаманілі дзеці.

«Божа ж мой, - спалохалася Ірэна, - у паданні не было імя хлопца! Янка, што ты зрабіў са мною? Нават імя тваё не дае мне спакою...»

Ірэна перастала іграць.

- Можна, я буду Янкам? - папрасіўся хлапчук у паласатай кашульцы.

- Будзь, - з сумам адказала Ірэна і ўспомніла, як Янка падарыў ёй матроскую цяльняшку. Яна апранула яе за горадам - бегала ў жыце, бы русалка: валасы распушчаныя, шорты кароценькія, паласатая цяльняшка. А потым на лясной палянцы яны цалаваліся, а побач пасліся каровы.

Хлопчык у паласатай кашульцы зайграў на жалейцы.

- А цяпер, Янка, заплюшчы вочы, і мы табе дадзім нявесту! - закрычалі дзеці і паднеслі яму пук кудзелі.

- Гэта не мая нявеста! - адкінуў кудзелю хлопчык.

- Вось табе нявеста! - падала яму ляльку Ірэна.

Хлопчык усміхнуўся, абняў ляльку і зноў заплюшчыў вочы. У гэты момант дзеці забралі ў яго з рук ляльку і падлажылі бярвенца.

- Ой, гэта ж трухлявае палена! - расплюшчыў вочы хлопчык.

- Янка! - сказалі хорам дзеці. - Хто доўга выбірае - заўсёды з трухлёй застаецца!

- А за жалейку... - дадала Ірэна.

- Дзякуй! - закрычалі дзеці.

- Добра вы засвоілі паданне, - пахваліла ўсіх Ірэна. - А цяпер будзем развітвацца.

Яна вярнулася ў музычны кабінет. Думкі пра Янку не адступалі. «Трэба схадзіць да яго ў інтэрнат, - вырашыла Ірэна. - Можа, я супакоюся нарэшце, калі ён растлумачыць, за што мяне пакінуў?» Яна прыгладзіла валасы, але раптам рука запынілася, замерла на месцы - з-пад далоні выглядваў сівы валасок! Ірэна спужалася, рукі задрыжэлі.

«Гэта стрэс, - падумала яна. - Пасівела! У дваццаць два гады пасівела. А можа, мне сустрэць Янку на маршруце, падысці да шаснаццатага аўтобуса... Чакаць... А калі не яго змена? Не, лепей пайду ў інтэрнат!»

Янкі дома не аказалася. Сусед яго, стараваты ўжо мужчына, нахабна ўсміхнуўся:

- Ты да Біневіча? А ён ужо звольніўся! У палюбоўніцы жыве!

Ірэна выйшла з інтэрната, знайшла тэлефон-аўтамат і набрала нумар Рэні.

- Прывітанне, - сказала стрымана. - Як жыццё маладое? Можа, замуж выйшла? Дарэчы, Янка ў цябе?

- Навошта мне твой Янка! - раззлавалася Рэня. - Скажы мне дзякуй, што я адбіла яго ў цябе, а то б век ад бруду не адмылася! Альфонс твой Янка, усякла? Пажор у мяне ўсё, пярсцёнак стырыў і знік! Цяпер, дзеўкі казалі, на танцах «Каму за трыццаць» абіваецца. Бараду адпусціў. Мацярок-адзіночак кадрыць. Гаварыў жа: «Паваляюся, бы сыр у масле, пару тыдняў, галоўнае, пра вяселле штодня казаць!» Ён жа зараз беспрацоўны і бомж, Біневіч твой, казёл!

І Рэня паклала слухаўку.

 

Маруся Вайтовіч стаяла ў чарзе да споведзі. Малады святар не звяртаў на яе ўвагі.

- А каб ліха на вас, анціхрысты! - старая грабла накапаны на падлогу воск. - Каб рукі адсохлі таму, хто свечкі бокам ставіць!

- Жанчына, супакойцеся! - пачала ўшчуваць яе маладая дзяўчына ў зялёным паліто. - Вы ж людзей ад царквы адбіваеце, яны ідуць да споведзі, а вы іх праклінаеце!

- Маўчы, зараза! - крыкнула ў адказ старая. - Сама абортаў, відаць, кучу нарабіла, а мне ўказваеш?

Людзі запытальна паглядалі на святара, чакалі, што ён вось-вось супыніць яе. Але той з каменным тварам спавядаў вернікаў. Падышла чарга дзяўчыны ў зялёным паліто. Яна нешта прашаптала святару, і той, абурыўшыся, гучна мовіў:

- Тое, што вы прыслалі нам пасылку, добра. Але ж маглі і прынесці - у адным горадзе жывём. А наш стараста з хворай нагою ішоў па вашу пасылку два кіламетры на пошту.

- Прабачце, - схіліла галаву дзяўчына, - дабром пайшло, а злом выйшла... Каюся...

- І тое, што вы прыслалі... - ушчуваючы, прадоўжыў святар, - у нас такога, міленькая, навалам. Іншы раз мы прадаём гэта вернікам, грошы ідуць на рамонт царквы.

Маруся, як аслупянелая, здзіўленым позіркам глядзела на святара і не разумела, дзе яна знаходзіцца. Успомніла аповяд старых, быццам бы нехта хацеў у гэтай царкве дзіця хрысціць, дык яму прысніўся сон. Святая Сафія Слуцкая, чые мошчы знаходзіліся тут, з'явілася ў сне таму чалавеку і сказала: «Не хадзі туды...»

- Стаіць як пень! Ідзі! - крыкнуў нехта на Марусю, падштурхнуўшы яе да святара.

- Імя? - запытаў той.

- А як імя вашай служкі, якая ўвесь час абражае вернікаў? -у тон яму адказала Маруся. - Дзе ваша павага да людзей? Гэта царква ці дом вар'ятаў?

- Не маеце права асуджаць другіх! - пачырванеў ад злосці святар. - Самі без граху?

Маруся завярнулася і пайшла прэч. На прыступках, ля дзвярэй царквы, стаяла тая самая дзяўчына ў зялёным паліто. Прамы бялявы чубчык, відаць, адбелены гідраперытам, добрыя цёмныя вочы, яскравая ўсмешка.

- Здорава ты яго! - сказала дзяўчына Марусі. - Тут заўсёды так, болей маёй нагі тут не будзе. Лепш хадзі ў царкву Марыі Магдалены, што ля Камсамольскага возера, там так спакойна, такі добры айцец Уладзімір! І служачыя добрыя.

- Дзякую, - шчыра адказала Маруся.

- А ты праз іх Бога не кідай! - параіла дзяўчына. - Я раней злавалася, што мне не шанцуе, нават крыжык і іконку праз акно выкінула, а потым зразумела, што ўсе мае беды праз грахі мае. Шчырая вера ў Бога прыйшла да мяне пасля наведвання Жыровіцкага манастыра. Там ёсць цудатворная ікона і крыніца. Я стаяла ля іконы, а да мяне быццам цяпло ішло, і такая асалода ў грудзях! Пагаварыла з Маці Божай, папрасіла ў яе дапамогі, і сапраўды ўсё збылося. А калі нашы мары не збываюцца, значыць, так хоча Бог - яму ж лепш ведаць, што нам трэба для нашага выратавання.

- А дзе знаходзіцца Жыровіцкі манастыр? - зацікавілася Маруся.

- Ля Слоніма. Адтуль аўтобус, тройка, у Жыровічы ходзіць. Праз паўгадзіны. Калі мы вызначалі маршрут нашага паходу, які будзе летам, я папрасіла ўключыць Слонім, каб зноў пабыць у манастыры!

- Вы турыстка? - узрадавалася Маруся. - А я так хачу заняцца турызмам! Сапраўды, спартовым!

- Ай, навошта вам спартовы турызм? У нас кіраўнік паходу, Толік Хвашчэўскі, займаецца прафесійным турызмам. Ну й што з таго? Захворванне суставаў атрымаў, радыкуліт, хранічны бранхіт. Кожны раз пасля паходу ў бальніцу кладзецца. А ўсё роўна! Аж пакрыўдзіўся на нас, калі мы прапанавалі ў паход уключыць элементы экскурсіі на аўтобусе.

- Анатоль Хвашчэўскі? - здзівілася Маруся. - Майстар працоўнага навучання ў ПТВ?

- Вы яго ведаеце?

- Канешне! - усміхнулася Маруся. - Такі выдатны хлопец, дзелавіты, разумны, спартсмен!

- Гэта так, - пагадзілася дзяўчына, - але ж занадта ўпарты. Адмовіўся весці неспартовы паход. Цяпер нам няма дзе ўзяць палаткі.

- Гэта не праблема, - шчыра прамовіла Маруся. - Я вам дапамагу. Наш начальнік аддзела вядзе спартовы гурток. Мы таксама выязджаем на прыроду. Ёсць палаткі, спальнікі, астатняе. Я сёння папрашу ў яго!

- Нам трэба ўлетку...

- Зразумела! - весела адказала Маруся. - Давай знаёміцца! Маруся Вайтовіч, інжынер праектнага аддзела «Менскбудпраекта». Зараз я табе свой тэлефон пакіну.

І хуценька напісала на паперцы.

- А я - Алена Акуліч, - усміхнулася дзяўчына, паклала паперку ў кішэню. - Шчасліва! Пабачымся!

 

Маруся амаль подбегам неслася па калідоры да свайго аддзела, усё баялася нарвацца на Дуброўскага. Мінулы раз ён моцна насварыўся на яе за спазненне.

- Ну што? - выдыхнула Маруся, заскочыўшы ў аддзел. - Не заглядваў Дуброўскі?

- Няма на каго тут яму заглядваць, - засмяялася Зоська, разглядваючы свой нос у пудраніцу і пэцкаючы пэндзлікам пад вейкамі.

- Ён цяпер на польскіх паненак заглядваецца, - дадала Надзея Шэбан, разліваючы ў кубкі каву. - У Гданьск паехаў на два тыдні. Можа, хоць цукерак прывязе?

- Глядзі, каб прывёз! - скрывіла вусны Зоська. - Вось у маёй сяброўкі начальнік аддзела! Каву разам з імі п'е, смяецца, жартуе. А наш Дуброўскі нават на навагоднім агеньчыку мяне да танцаў не запрасіў, колькі ні маргала яму.

Зазваніў тэлефон. Надзея Шэбан падняла слухаўку.

- Маруся, цябе! - усміхнулася ёй. - Напэўна, Анатоль твой...

Маруся з хваляваннем узяла слухаўку.

- Слухаю! - весела сказала яна. - Сцяпан? А дзе ж Анатоль? Што-небудзь здарылася? Зноў трэніроўка... не можа пайсці са мною ў кіно?.. Ты запрашаеш? Дзякую, Сцяпан... Я не пайду! Ну і што, што Анатоль папрасіў цябе? Няхай сабе прападаюць білеты! Запрасі так каго... Прабач!

Яна паклала слухаўку, і на вочы навярнуліся слёзы крыўды.

 

ІІІ

 

Мікола мыўся пад душам пасля ранішняга бегу, калі ў дзверы пастукалі. Закруціўшыся ў прасцінку, хлопец адчыніў дзверы. На парозе стаяла дзяўчына ў блакітнай дутай куртцы, джынсах і вязанай шапачцы. У руках трымала вялікую сумку.

- Вы да Антося? - ветліва запытаў ён.

- Да цябе, дарагі! - цмокнула тая Міколу ў шчаку і, адхіліўшы з дарогі, прайшла ў пакойчык.

Кінула, не гледзячы, убок рукавічкі, шапку, паставіла сумку на стол. Адным махам развяла на куртцы замок і засталася ў прыгожым вязаным швэдры. Села на ложак, выцягнула ўперад ногі.

- Здымі чаботкі! - засмяялася гарэзліва.

Мікола, як зачараваны, паслухаўся. Але потым ускочыў, паставіў яе чаботкі ў кут і, паправіўшы на сабе прасцінку, папытаўся:

- Ты хто такая?

- Ай, не пазнаў! - гучна засмяялася тая, адкінуўшы назад галаву. - Наташа я, твая Наталачка! - паднялася з месца і абняла яго. Затым адхінула і сур'ёзна дадала: - У мяне ёсць адзін сакрэт, але я потым скажу. А цяпер, даруй мне, калі ласка, што я тады на цябе накрычала. Я закахалася і баялася, што ты мяне пакінеш...

- Трамвайшчыца... - расчаравана прысеў на ложак Мікола.

- Не злуйся! - падмігнула яна і расшпіліла сумку, пачала выкладваць на стол прысмакі. - Я табе шчупака фаршыраванага зрабіла, вось пернікаў напякла... Бутэлечка... І падарунак, трымай!

Працягнула вялікую каробку замежнага адэкалону.

- А што сёння за свята? - скрывіў вусны Мікола, але каробку ўзяў.

- Дзень Савецкай Арміі!

- Савецкага Саюза ўжо даўно няма, тупіца!

- А ты ж яшчэ ў Савецкай Арміі служыў да перабудовы.

- Мне з табою не цікава! Аб чым нам гаварыць, трамвайшчыца? - абурыўся Мікола і выйшаў з пакойчыка.

 

- Што хочаш? - агрубелым голасам спытала смуглявая старая цыганка. - На хлопца, га?

- Я ўжо была ў вас, - ціха адказала Аленка, аглядаючы цёмны пакойчык з іконамі на покуці.

- Прынесла?

- Не змагла дастаць ягонай вопраткі, - маркотна мовіла Аленка.

- Я не пра гэта, - перабіла яе цыганка. - Грошы прынесла? Для таго, каб скарыць ягоную волю, каб прымусіць ягонае цела зліцца з тваім, патрэбна асаблівая малітва... Таму і грошы вялікія.

Аленка моўчкі працягнула цыганцы кіпу грошай, і тая засунула іх у патаемную кішэню недзе ў складках спадніцы.

- Малітву вывучыла? Распранайся!

Аленка зняла з сябе ўсю вопратку, села на калені на рассыпаную соль. Цыганка паставіла насупраць яе свечку. Наліла ў келіх віна і паставіла з левага боку, наліла ў другі келіх вады і паставіла з правага.

- Чытай перад іконаю, - мовіла цыганка, - і маж спачатку віном, тады вадою...

- Благаславі мяне, Маці-Зямля, бо я дзіця тваё! - прашаптала Аленка. - Благаславёныя будзьце мае вочы, каб я ўбачыла правільныя шляхі да цябе!

Дзяўчына намачыла пальцы ў віне і памазала вочы. Затым намачыла пальцы вадою і правяла над павекамі.

- Благаславёны будзь мой нос, каб я пачула асалоду твайго паху! - прадаўжала яна. - Благаславёны будзь мой рот, каб я змагла гаварыць пра цябе, благаславёны будзьце мае грудзі, каб у іх білася адданае табе сэрца, благаславёныя будзьце мае ногі, каб я змагла ісці па дарозе, якую пакажаш ты мне. Я - дзіця тваё, і ты, маці, дапамажы мне!

Аленка азірнулася на цыганку: «Што далей?»

Тая моўчкі паціснула плячыма.

- Ты ж не прынесла ягонай вопраткі, - разважала цыганка. - З чаго я зраблю чароўныя лялькі? Вось што, апранайся і ідзі да яго проста зараз! Ён выйдзе да цябе, я ўпэўнена! Бяры яго вопратку і да мяне!

Аленка, як загіпнатызаваная, паднялася. Апрануўшыся, рашуча выйшла з хаты.

 

Мікола, моцна ўзлаваны выхадкай Наташы, стаяў ля вахты. Праз акно, у водсвеце ліхтара, убачыў Аленку. Тая пазірала ўгору, на вокны, і варушыла вуснамі. Ён выйшаў на парог і паклікаў яе:

- Эй, на каго ты там молішся?

- Я вокны лічу... Дзе тваё акно, вызначаю, - наіўна адказала тая з дзіцячай радасцю ў голасе і падышла да яго.

- Як добра, што ты прыйшла! - шчыра ўзрадаваўся Мікола і падумаў, што з дапамогай гэтай дзівачкі, якая штовечар тырчыць пад ягонымі вокнамі, ён выжыве Наташу. - Я ўжо па табе засумаваў! Чаму не прыходзіла?

Ён абняў Аленку і заўважыў, што паліто знізу крыху парванае і зашытае. «Што, ёй бацькі не дапамагаюць?» - здзівіўся.

- Я раней прыходзіла, - усміхнулася Аленка, ледзь паспяваючы за ім. - Але вас з Антосем увесь час дома няма, дзе вы ходзіце?

- Басейн, вячэрняя прабежка, трэніроўкі, - уздыхнуў Мікола, - вось і няма часу з дзяўчатамі бавіцца...

Яны падышлі да вахты.

- Гэта са мною! - падміргнуў Мікола старэнькаму дзядку-вахцёру і шапнуў Аленцы на вуха: «Дакументы не здавай! Застанешся...» і пацалаваў дзяўчыну ў шчаку. Аленка была на сёмым небе ад шчасця. Яна з такім замілаваннем глядзела на Міколу, калі яны падымаліся на ліфце на ягоны паверх!

Але як збянтэжылася Аленка, калі ўбачыла ў пакоі ў Міколы другую дзяўчыну! Тая выкладвала з сумкі прысмакі...

- Знаёмся, Наташа, - мовіў Мікола, нахабна гледзячы ў твар прыгожанькай дзяўчыне, - гэта Аленка, мая нявеста!

Наташа хмыкнула, скрывіўшы пухленькія вусны, але да Аленкі падышла і нечакана пацалавала яе ў шчаку.

Мікола зняў са сцяны гітару, прапанаваў Аленцы садзіцца на ягоны ложак і сеў побач.

- Песня для цябе, мілая! - усміхнуўся Аленцы.

Аленка пачырванела ад нечаканай радасці.

 

Не утешайте меня, мне слова не нужны,

Мне б отыскать тот ручей у янтарной сосны,

Вдруг сквозь туман там краснеет кусочек огня,

Вдруг у огня ожидают, представьте, меня!

 

Мікола спяваў песню Юрыя Візбара:

 

Милая моя, солнышко лесное...

 

- Где, в каких краях, встретишься со мною? - падхапіла Наташа прыпеў і запрасіла ўсіх да стала.

Аленка з удзячнасцю пахваліла кулінарныя здольнасці Наташы.

- А вось Мікола называе мяне дурніцаю, - паскардзілася Наташа. - Паўплывай на яго, Аленачка!

- Абавязкова! - усміхнулася тая.

Мікола зарагатаў, адхінуўшыся на спінку крэсла.

- Паслухай, Мікола! - загарэліся вочы ў Аленкі. - Я дапамагу табе знайсці палаткі ў паход! Мая знаёмая возьме іх у сябе на працы. Спадзяюся, што ты возьмеш і мяне ў паход за такую паслугу?

- Вядома, вазьму, Аленачка! - абняў той дзяўчыну. - І нават у загс! Заўтра прынясі свае паданні - чытаць будзем!

- Яны ў мяне тут! - ускочыла з-за стала Аленка, хуценька выцягнула з кішэні лісты. - Пачытаць?

- Давай я! - забраў лісты Мікола і пачаў чытаць.

 

...Жыла Дарына з каханым на беразе Чорнага мора. Але словы яго чароўныя больш не вабілі яе, і тварам яго прыгожым перастала любавацца яна. Блукалі яны з месца на месца, часта сварыліся, бо муж яе не мог знайсці сабе справы і нічога не ўмеў рабіць. Уцякла яна ад яго і трапіла да старой вядзьмаркі. Стала жыць у яе ды вядзьмарству вучыцца. І не было ў яе сілы і грошай вярнуцца да роднай зямлі. Сумавала Дарына па Бацькаўшчыне, як сон, успамінала сваё дзяцінства.

І пачула яна аднойчы, што ў мясціны гэтыя прыехаў князь Вітаўт са сваёю дружынай. Пабегла яна, каб паглядзець на яго. Дазналася, што ў князя не зажывае рана ад даўняй бітвы, і папрасіла, каб дазволілі ёй вылечыць яго. Згадзіўся князь, дапусціў да сябе маладую вядзьмарку. Лячыла яна яго. Але падалося яму, быццам бачыў ён недзе дзяўчыну.

- Чаму твар свой хаваеш? - вочы ў Вітаўта пры святле свечкі цёмна-сінія, аксамітныя і глыбокія, і здаецца Дарыне, у іх такое цяпло і ўтульнасць... - Як завуць цябе? - пытае ўсё ён.

Павекі ў Дарыны заплюшчаныя, яшчэ болей захінулася яна ў сваю чорную хустку і схіліла галаву. Не можа назваць імя свайго.

- Цяпер лепей сябе адчуваю, - кажа князь. - Што хочаш за лекі свае?

Вочы ў дзяўчыны загараюцца, падае долу чорная хустка.

- Дадому! Да зямлі сваёй любай! - шэпча дзяўчына, да грудзей прыціснуўшы рукі.

Князь узнімаецца.

- Ты - Дарына?

І твар свой у слязах хавае яна...

- Ай, не наганяйце самоту! - пацягнулася за сталом Наташа. - Давайце лепш вып'ем! Сёння свята... Дарэчы, Аленачка, я працую на пятым маршруце трамвая, прыходзь, калі я ў першую змену, гэта на тым тыдні. Пакатаю! А потым у госці пойдзем! Я пачастую цябе фаршыраванымі катлетамі на выбар: з грыбамі, з цыбуляй смажанай ці морквай. А яшчэ я смачна раблю рыбу фаршыраваную...

- Ды што ты, як трашчотка! - перабіў яе Мікола. - Заўжды ў цябе ўсё фаршыраванае: то бульба мясам, то рыба... Вось толькі галава пустая!

- Нічога! - усміхнулася Наташа. - Я тваю пілюлю праглынула, зараз перавару... Смейся, смейся, пакуль весела! Ты ад мяне хутка такі контрудар атрымаеш - заплачаш!

Наташа хіхікнула і ўзялася з асалодаю есці цёплыя катлеты з укропам зверху. Мікола ўключыў магнітафон і запрасіў Аленку на танец.

Увесь час шаптаў дзяўчыне салодкія, сакавітыя, як вішня, словы кахання. Наташа танцавала адна. Павольна, прыгожа кружылася па пакойчыку ў шчыльна абцягнутых джынсах, у самавязаным узорыстым швэдры.

- Табе час ісці! - заўважыў ёй Мікола. - Зараз прыйдзе вахцёр з тваімі дакументамі!

- Ой, не плач! - працягнула Наташа і прысела на крэсла, узяла ў руку шклянку з недапітым віном і павольна пацягнула праз саломінку.

- У мяне застанецца Аленка! - настойліва сказаў Мікола.

- Я не супраць! - усміхнулася Наташа, сцягваючы праз галаву швэдар.

Яна засталася ў прыгожым танюткім ліфчыку. Затым павольна зняла джынсы і бухнулася ў ложак.

- Давайце яшчэ вып'ем! - засмяялася Наташа, гледзячы на збянтэжаных Аленку і Міколу. - На развітанне, з Аленкай... Зараз Мікола правядзе цябе дахаты... А потым вернецца да мяне!

- Запомні! - крыкнуў ёй Мікола, падышоўшы да ложка. - Я не люблю агрэсіўных, плаксівых і назойлівых жанчын!

- З якой кнігі гэты выраз? - насмешліва мовіла Наташа. - Мусіць, Дэйла Карнегі цяпер чытаеш? Філосаф! Напэўна, ужо дзесяць сшыткаў спісаў на афарызмы? Інтэлектуал! Я не агрэсіўная - проста заўсёды гавару праўду! Не плаксівая - мне твой замуж патрэбен як сабаку пятая нага! У нас дзяўчаты, маці-адзіночкі, кватэры льготныя атрымліваюць! Ды я лепш буду маці-адзіночкай, чым за такога, як ты, пайду! Навошта мне за табою ў вёску ехаць? Я не назойлівая, я - ветлівая, павіншаваць цябе прыйшла! І пажартавала я цяпер, - скрывіла вусны Наташа ў пагардлівай усмешцы, - хацела пабачыць, як ты са сваімі бабамі разбіраешся, калі ўсе разам прыходзяць!

Наташа ўскочыла з ложка, спрытна апранулася і, паслаўшы Міколу паветраны пацалунак, выйшла з пакойчыка.

- Нарэшце! - з лёгкасцю ўздыхнуў хлопец і прытуліўся вуснамі да Аленчынага пляча. - Я кахаю цябе, - прашаптаў ён дзяўчыне. - Заставайся сёння ў мяне, да ранку... А заўтра, на золку, разам скіруем да возера, на ранішні бег...

 

Пасля саўны Ірэна прыняла масаж. З даўняга часу знаёмая ёй Светачка пляснула ў далоні, калі Ірэна скінула прасціну і лягла на масажную кушэтку.

- Як вы пахудзелі! Парайце дыету!

- Дэпрэсія... - адказала Ірэна. - Лепей быць мажной, але шчаслівай...

Цела Ірэны разамлела, сагрэлася, і здалося ёй, што стала яна лёгкай-лёгкай і ўзнялася над зямлёю... Як даўно не была Ірэна ў салоне «Грацыя»! Гэта яе самае любімае месца, выходзіш адсюль зусім іншым чалавекам - новым, памаладзелым, шчаслівым... Як спяшалася яна адсюль раней да Янкі - акрыленая, вясёлая! Ён багатварыў яе цела, цалаваў яго. Ірэна адчувала спіною халадок зялёнай травы і пах кветак, пяшчотныя вусны Янкі... Цёплы рачны пясок сыпаўся ёй на жывот... Пырскі халоднай вады лагодзілі твар...

- Якім колерам будзеце фарбаваць пазногці на нагах?

Абудзілася ад думак Ірэна ўжо ў педыкюрным пакойчыку.

Чаму думкі пра Янку не пакідаюць яе? Праз сцяну - касметычны кабінет. Яна абавязкова зробіць там маску, масаж твару, і ёй накладуць макіяж «Лебедзь» - ён так пасуе да яе вачэй.

- Я параю вам макіяж «Раманс»! - усміхнулася касметычка. - Вы ж сказалі, што ідзяце на вечар...

- У філармонію, - паправіла Ірэна. «Адна іду...» - падумала з сумам.

...З люстэрка пазірае прыгожая дзяўчына - пшанічнага колеру валасы ўкладзены ў складаную прычоску. «Застаўся апошні штрых, - усміхаецца свайму адлюстраванню Ірэна, - манікюр!»

- Ну вось, цяпер я пачну новае жыццё! - з палёгкай уздыхнула Ірэна, выйшаўшы з салона.

...Яна адчула, што адзінота можа быць пяшчотнай і спакойнай. На душы ўтульнасць і асалода. Менавіта ў такія часы ціхага роздуму і спакою наведвае нас Дух Святы - мы ачышчаемся душою сярод цішыні, сярод прыгажосці аксамітна-зялёных дрэваў, ласкавай травы і шчырых кветак, удумліва-спакойнага неба і ціхай малітвы. Ірэна ведала, што дома яна абавязкова адключыць тэлефон, перастане чытаць газеты і часопісы на нейкі час, не будзе глядзець тэлевізар. Цішыня і спакой - цудатворныя лекі!

Ірэна зайшла па дарозе ў Дом фота, заказала ў бары каву, нетаропка піла, гледзячы на сябе ў люстэрка. Прыгожыя, танюткія пальчыкі трымаюць кубак з кавай. Вусны, цалуючы, кранаюць яго край, у роце - гарачыня і гаркаваты, як ад бразільскіх цыгарэт, прысмак... Насупраць яе сядзіць элегантна апрануты мужчына гадоў за трыццаць. Густыя чарнявыя валасы з нітачкамі срэбра, зачасаныя ўгору. Класічнага крою пінжак, прыгожы імпартны гальштук і белы шарфік, цёмнае паліто расшпілена... Ірэне хочацца, каб ён звярнуў на яе ўвагу, але той заняты размовай са сваім субяседнікам - сур'ёзным пажылым чалавекам.

- Рэстаўраваць стары маёнтак, я лічу, будзе больш выгадна, чым будаваць новы аздараўленчы цэнтр, - гаворыць той, хто спадабаўся Ірэне.

- Месца выбрана добрае, спадар Дуброўскі, - адказвае пажылы, - Вішанька - цудоўная вёска: лес, рэчка побач... А людзі! Добрыя, старыя мясціны... Цяпер такіх вёсак амаль не засталося, усюды прыезджыя людзі, карэнных жыхароў амаль няма, а гэта, можна сказаць, старажытная вёска, такая, якую я ведаў у дзяцінстве... Ласкавая палеская вёсачка!.. Параскідаў Чарнобыль людзей па чужых мясцінах...

Мужчына ўздыхнуў.

- Нічога, вернуцца яшчэ, - супакоіў яго Дуброўскі. - Наша задача - наладзіць цэнтр для лячэння дзяцей. Трэба захаваць генафонд Беларусі...

Ірэна з сумам пазірала на Дуброўскага і ў душы зайздросціла той жанчыне, якую, пэўна, захоўваў у сваім сэрцы гэты чалавек. Як хацелася ёй быць на месцы гэтай жанчыны. «Гэты чалавек не для мяне, - падумала Ірэна, - я не дарасла да яго... А як бы хацелася мець такога!..»

Яна адчула, як не хапае ёй таты ў гэты складаны для яе час. Яна паедзе да яго! Хоць бы на хвіліну адчуць поціск яго дужых далоняў, убачыць родныя вочы! Можа, таму ён і піў, што маці перастала заўважаць у ім мужчыну, можа, таму і выбраў для сябе адзіноту. Гэта лепш, чым жыць сярод абыякавасці. Чаго шукаў ён у вясковай самоце? І ці знайшоў?..

А вось і дзедава хата. Мусіць, года з паўтара Ірэна не была тут. Ёй адчыніла маладая жанчына, павяла здзіўлена чорнымі брывамі, зашпіліла таропка знізу халат, чорныя даўгія валасы рассыпаліся па плячах. Недзе ў глыбіні пакоя плакала дзіця. Ірэна прывіталася і прайшла ў хату. Бацька сядзеў на кухні. Убачыўшы дачку, падняўся насустрач ёй.

- Я прыехала, тата, - Ірэна прысела на край канапы, агледзелася. - Божа, як вы жывяце? - уздыхнула здзіўлена, але без злосці. - Нават тэлевізара няма... А я сёння ў філармонію іду!

- Шчаслівая! - усміхнуўся бацька.

- Шчаслівыя вы! - адказала дачка, а затым, махнуўшы рукою, дадала: - Добра! Паказвайце мне маю сястрычку альбо браціка. Я не раўную...

...На сцэне невысокі, у белым касцюме музыкант з Германіі - Мюлер. Ірэна пачула толькі ягонае прозвішча. Музыкант іграе на аргане. Вядучая сказала, што Мюлер у дзяцінстве любіў прыйсці досвіткам у касцёл. З вітражных вокнаў на арган падалі першыя сонечныя промні, і ў гэтых промнях танцавалі ў паўзмроку маленькія бліскучыя пылінкі... Музыкант склаў мелодыю іх танца... Ірэна, як зачараваная, растваралася ў дзіўнай музыцы...

Але казка скончылася - у гардэробе Ірэна адчула сябе адзінокай і разгубленай. Мужчыны падавалі жанчынам паліто, а Ірэна сваё ўзяла сама. «Каб я была замужам, я б не была адзінокаю тут», - падумала яна.

- Ірэначка! Прывітанне! - Яна ўбачыла Нінэль Міхайлаўну, якая вядзе ў інстытуце харэаграфічны факультатыў. - Ты чаму не прыходзіш на рэпетыцыі? Што здарылася з табою?

- Ужо ўсё прайшло! - усміхнулася тая. - Прыйду!

- Прыходзь, Ірэначка! - Нінэль Міхайлаўна ўзяла пад руку свайго мужа. - Ну, бывай! - заспяшалася да выхаду.

«Шчаслівая!» - з сумам падумала дзяўчына.

Ля пад'езда нехта стаяў. Спачатку Ірэна спалохалася, потым сэрца нечакана забілася - няўжо Янка? Падышла бліжэй.

- Я так даўно цябе чакаю, - сказаў ён з дакорам. - Дзе ты ходзіш?

- Янка, Яначка! Дарагі мой! - узрадавалася Ірэна. Моцна прыціснулася да ягоных грудзей. Потым, усё яшчэ не верачы, што ён тут, заглянула ў твар. Такія родныя блакітныя вочы, светлыя валасы, пухлыя, як у капрызнага дзіцяці, вусны, а над імі «шляхецкія», як ён смяяўся, вусы...

- З другім была? - з рэўнасцю запытаў Янка, але тут жа дадаў: - Рыхтуйся да вяселля! Трэба дрожджаў дастаць. У цябе ж суседка ў сталовай працуе. Мая маці гарэлку выжане...

- А як жа ж Рэня? - з крыўдай мовіла Ірэна.

- Трэба яна мне, крываногая! - кінуў Янка. - Болей з ёй не сябруй, гэта не сяброўка, што хлопцаў адбівае! Ну, пайшлі да тваёй суседкі!

- Давай спачатку да нас! Скажам маме пра наша вяселле, можа, падарункі якія трэба, родзічаў назавеш, каб ведаць, што каму купляць...

- О, гэта справа! - ажывіўся Янка. - Тады пайшлі!

Ірэна ўляцела ў кватэру радасная, трымаючы за руку Янку.

- Мамачка! - закрычала яна, але раптам застыла на парозе.

Яна ўбачыла ў сваёй кватэры незнаёмага мужчыну.

- Ірэначка, гэта Іван Сяргеевіч! - сарамліва паднялася з-за стала маці. - Ён - камерсант. У нас ёсць шанц пабываць за мяжою!

Ірэна засмяялася:

- Я ж казала табе, што сорак два гады - гэта яшчэ не канец жыцця!

- Я ад васемнаццаці гадоў цягну лямку сямейнага жыцця, - паскардзілася маці. - Хачу абнаўлення, навізны! З ім я адчуваю сябе маладою!

- А ты і не старая! - бадзёра адказала Ірэна.

- Ты была ў бацькі? - устрывожана мовіла маці. - Як ён там, не памёр яшчэ? Конюхам працуе альбо ў вартаўнікі падаўся? І гэта з вышэйшай адукацыяй!

- Навошто ты зневажаеш яго? - раззлавалася Ірэна. - Ён разумны, малады, таленавіты і мае права на асабістае шчасце!

- Ах ты, нягодніца! - замахнулася на яе маці. - Ты ўсё жыццё патурала ягонаму вар'яцтву!

Янка схапіў Ірэну за руку, выцягнуў з кватэры.

- Я ж казаў, пайшлі лепш да суседкі! - мовіў ён.

Ірэна заплакала.

- Супакойся, - абняў яе Янка. - Я табе на паперцы напішу сваіх родзічаў, а ты ўсё купіш, дамовіліся?

Ірэна згодна кіўнула галавой і хацела пацалаваць хлопца, але той адхіліўся.

- Што гэта за прышчык у цябе на вуснах? - строга запытаў ён.

- Прастыла...

- А можа, з кім была, га? - занепакоіўся Янка. - Можа, што дрэннае?

- Адчапіся! Пайшлі лепш да суседкі!

...Задаволеная чырванашчокая цётка Соф'я выйшла са спальні ў прыгожым зялёным халаце.

- Ірэначка, Янка! - заўсміхалася яна. - А мая ж Аленка дадому вярнулася! Дачушка, у нас госці!

З кухні выбегла Аленка ў спартовым касцюме.

- Усё спортам займаешся? - абнялася з ёю Ірэна, гарэзліва спытаўшы: - Закадрыла свайго спартсмена-бегуна?

- Ой, закадрыла, Ірэначка! - абазвалася Соф'я, несучы ўсім каву на падносе. - Сядайце, даражэнькія, на канапу! Аленка ж купіла білеты ў беларускі тэатр на п'есу «Верачка», запрасіла Міколу, заўтра пойдуць!

- Ну, як ты ладзіш з маці? - шапнула на вуха сяброўцы Ірэна.

- Цярплю, - махнула рукою тая. - Мне грошы патрэбны, бо Мікола дужа любіць, каб модна я апраналася...

- А чубчык ты не фарбуй, - заўважыла Ірэна, - зараз модна ўсё натуралёвае! Ты й так прыгожанькая, русявая...

- Мы ў паход летам ідзём! - паведаміла Аленка. - Мікола групу вядзе, бо Анатоль адказаўся. А я палаткі дастаю! З адной дзяўчынай пазнаёмілася, Марусяй зваць, яна мне дапаможа!

- Хопіць шаптацца! - усміхнуўся Янка. - Ты, Аленачка, маю Ірэну не зводзь нікуды, у нас летам вяселле. Вось прыйшоў да вас, цётка Соф'я, кланяцца, - ласкава зірнуў ён на жанчыну, - дрожджаў дастаньце!

- Дастану... - працягнула Соф'я і насцярожана глянула на Ірэну: няўжо даравала ўсё яму?

- І яшчэ, калі зможаце, дзіцячых кансерваў, - папрасіў Янка. - Мы з Ірэнай да маёй сястры Лілі паедзем у госці.

Ірэна ласкава прытулілася да хлопца.

- Нешта ты цямніш, Яначка! - прысела ў крэсла Соф'я. - Кастусь! - паклікала мужа. - Ідзі сюды!

У дзвярах паказаўся Аленін бацька, хударлявы, твар змораны, з алоўкам у руцэ.

- Ты ўсё працуеш? - незадаволена сказала Соф'я. - Усё жыццё ў вядучых інжынерах ходзіш, а Танька да шэфа падсунулася, начальнікам паставіў! Сорам! Баба начальнікам аддзела працуе, табою камандуе! Калека ты, а не мужык! Глянь во на гэтага хлопца! - кінула ў бок Янкі. - Той, што ты казаў, ці не?

Янка на хвіліну зніякавеў.

- Падобен крыху... А што? Хто гэта?

- Ірэнчын кавалер.

- А-а-а! Тады не падобен! - і пакрочыў у свой пакойчык.

- У чым справа? - занепакоілася Ірэна.

- Усё добра! - усміхнулася Соф'я, падала ёй каву і заўважыла, што рукі ў Янкі затрэсліся, калі браў ад яе гарачы кубак...

 

Сцяпан прыехаў да Марусі на працу з букетам кветак. Дзяўчаты з яе аддзела ўжо разглядалі фотаздымкі, што прынесла яна з паходу па Нарачы.

- Вось ты і абскакала Анатоля! - засмяяўся Сцяпан. - Цяпер ён абавязкова возьме цябе ў летні паход!

- А паглядзі, якую сценгазету яна зрабіла для Анатоля! - зазначыла Надзея Шэбан.

- І вершы свае змясціла, - пахваліла Зоська, папраўляючы прычоску.

Сцяпан, па-сяброўску абняўшы Марусю, пачаў чытаць сценгазету.

На першым плане - здымак: Маруся ў штармоўцы, ля вогнішча, з гітарай. І надпіс: «Ранак сонечны, але бадзёра-халаднаваты. Мы ідзём на лыжах, а я ўяўляю аксамітна-зялёны дыван маладой вясновай травы. Анатоль, ты вядзеш мяне ў свой летні паход!.. Гэта ж будзе, праўда? Падобныя на куранятак дзьмухаўцы ў траве, і мы з табою сярод іх...»

Сцяпан з раздражненнем адсунуў газету ўбок.

- Табе не спадабалася? - ціха спытала Маруся.

- Мне не спадабаліся твае фантазіі! - абурыўся Сцяпан. - Тысяча клічнікаў пад выразам: «Гэты паход прысвячаю табе, Анатоль!» Ён жа цябе не варты! Аніяк табе не падыходзіць: ні інтэлектам, ні ростам, ні характарам!

Маруся пакрыўджана маўчала. Ужо калі выйшлі на вуліцу, мовіла:

- Ты не маеш права забараняць мне кахаць яго!

- Аднак павіншаваць цябе з першым паходам прыйшоў не ён!

Маруся развіталася і шпарка пакрочыла да аўтобуснага прыпынку.

 

Анатоль Хвашчэўскі моўчкі назіраў, як Галя збіралася: доўга стаяла ля люстэрка, прымервала некалькі сукенак, але ўсё ёй не падабалася. Нарэшце яна нацягнула джынсы і майку. Прысела на свой ложак і сказала, як адрэзала:

- Я знаёміцца з Марусяй не пайду!

- Гэта чаму? - здзівіўся і адначасова ўзлаваўся Анатоль.

- Таму, што сёння сход у Міколы Гайды з выпадку паходу.

- Ты? Да Міколы? - аж пачырванеў Анатоль, вусны яго задрыжэлі. - Якія паходы, калі ты рыхтуешся стаць маёй жонкай?! Пра паходы забудзь!

- Табе, значыць, можна, а мне - забудзь! - ускіпела Галя. - Я марыла пра турыстычную сям'ю, каб муж, жонка і дзеці разам хадзілі ў паходы, на турзлёты! Каб дружна, весела, разам усюды!..

- На кухні тваё месца, як і кожнай жонцы! - затрос кулаком у яе перад носам Анатоль. - Я пасварыўся з Міколам! А ты, як мая будучая жанка, не павінна ісці ў гэты ганебны паход, які вядзе ён!

- А памятаеш, ты казаў, што паходы даражэй за ўсё, нават з жонкай развядзешся, калі пускаць не будзе? Мне таксама паходы даражэй за ўсё! Значыць, мы квіты?

- Жанчына - гэта другое! - буркнуў Анатоль. - У нашай сям'і такога не было! Мой бацька - настаўнік! І маці заўсёды яго паважала, ніколі не абуралася, нават калі ён гуляў з бабамі, праўда, адной акно пабіла... Але ж дома і насоўкі яго смаркатыя па вуглах збярэ і памые і ў хаце, і па гаспадарцы ўсё спраўлялася сама! Ён нічога не дапамагаў, бо казаў, што жанчына - гэта авечка, яна павінна скарацца і быць паслухмянай, калі кахае! А мая маці кахала бацьку! А ты? Хіба ты кахаеш мяне, калі вось так размаўляеш?!

- Няхай яно згарыць, такое каханне! - плюнула Галя. - Я не мазахістка! І ў паход я пайду!

- Тады болей мяне не ўбачыш! - крыкнуў Анатоль і, грымнуўшы дзвярыма, пайшоў ад яе.

Увесь час у тралейбусе дрыжэлі рукі. Супакоіўся толькі ля дома Марусі. Ірвануў дзверы пад'езда, увайшоў у ліфт. Ля Марусінай кватэры перавёў дыханне і націснуў на званок. Дзверы адчыніў Сцяпан.

- Ты ўжо тут за гаспадара? - раззлаваўся Анатоль, піхнуў яго і зайшоў.

- Анатоль! - кінулася да яго Маруся. - Чаму ты адзін, дзе Галя?

- Пра гэта забудзь, - адрэзаў Анатоль і па-гаспадарску разваліўся на канапе. - Дай мне што выпіць!

Маруся заспяшалася на кухню.

- Паглядзі, якую газету яна табе намалявала, - падаў скрутак Анатолю Сцяпан.

Той разгарнуў, абыякава глянуў, нават не прачытаў і задаволена кінуў газету на стол.

- Маруся! Мая курыца ў цесце гатова? - крыкнуў ёй на кухню.

Дзяўчына ўжо спяшалася да хлопцаў з поўным падносам, на якім красаваліся, смачна пахлі, наганялі апетыт разнастайныя прысмакі.

- Маруся! Выходзь за мяне замуж! - адкусваючы кавалак курынага мяса, прамармытаў Анатоль. - Заўтра нясём заяву! - выцерся папяровай сурвэткай і дадаў, стукнуўшы Сцяпана па плячы: - Будзеш сведкам на вяселлі!

Маруся ўспыхнула ад радасці. А Сцяпан моўчкі выйшаў на балкон і запаліў - ён не ведаў, радавацца яму ці плакаць: Маруся ўжо і для яго рабілася як свая, як родная...

 

ІV

 

Мікола доўга не мог знайсці патрэбнай мелодыі для сваёй песні. Струны да болю ўпіваліся ў пальцы...

- Ды кінь ты бразгацець! - незадаволена прагугнеў Антось.

Вялікія вочы на хударлявым твары, блакітныя, празрыстыя, яны падобны на лятучыя пёрыстыя хмаркі. Калі Антось засмучаўся, хмаркі гэтыя цямнелі, а калі смяяўся - сярод хмарак успыхвала вясёлка...

- Слухай, Пітоша, а чаму ты нікога не кахаеш? - засмяяўся Мікола. Гэтую мянушку ён даў хлопцу за вялікія вочы і ціхі, праніклівы голас.

- А што такое ў тваім разуменні каханне? - адказаў Антось. - Мары альбо секс? Каханне - гэта тое, што мы самі прыдумваем пра аб'ект закаханасці. Вось як Аленка, напрыклад, моліцца на цябе, як на Бога, і не ведае, што на самай справе ты - нікчэмнасць... А Вольга, якой ты пішаш вершы і з якою ні разу не сустракаўся, гэта што, платанічнае каханне? Яна ж усё роўна не пачуе тваіх песень у сваёй вёсцы, не даведаецца пра тваё «каханне». Ці ты паедзеш да яе па размеркаванні?

- Вядома, не! - кінуў гітару Мікола. - Як жа я кіну спорт і аўтарскую песню? У вёсцы ніхто раніцою не бегае - засмяюць! Басейна няма. Мінулым летам на конкурсе аўтарскай песні я заняў трэцяе месца... Столькі апладысментаў!

- Згадзіся, што па вялікім рахунку ты - шэрасць, - ціха мовіў Антось. - І ў інтэлекце таксама, нахапаўся вяршкоў, усяго патроху... Аленцы мазгі пудрыш, Вользе такія вершы прысвячаеш, каб людзей дурыць, маўляў, якое ў яго пакутнае каханне... Калі ты кахаеш тую Вольгу, чаму не едзеш да яе? Дык яна ж у цябе проста фетыш, вобраз, на які ты працуеш, і ўсё! Ці не так?

- Абставіны не дазваляюць нам быць разам, - уздыхнуў Мікола. - А Аленку мне проста шкада - яна закахалася, і я не магу груба з ёю абысціся...

- Ды лепш горкая праўда! Перахварэе, як дзеці вятранкай...

Антось не дагаварыў - у пакойчык зайшоў Сцяпан, у касцюме, расшпіленай куртцы, з вялікаю поўнаю торбаю.

- Грэчкі прынёс, хлопцы! - гучна вымавіў Сцяпан. - У паход возьмем! Бацька дасць яшчэ тушонкі...

- Вось што значыць быць сынам фермера! - задаволена сказаў Мікола.

- Ды які там фермер! - засмяяўся Сцяпан. - Мой бацька на хутары жыве, акрамя мяне двое сыноў жанатых, разам працуюць, вось і багатыя.

- А сястра ёсць? - пацікавіўся Мікола.

- Ёсць, малая яшчэ, толькі школу скончыла, але крыху хворая...Вось паеду і я на хутар жыць, не хачу ні ў горадзе эканамістам працаваць, ні ў калгасе! На хутары лепш жыць, сярод братоў, дружна ў нас, весела! Кожны вечар да бацькі ў хату прыходзяць браты з жонкамі, размаўляем, у карты гуляем...

Мікола заківаў галавою і заспяшаўся адчыніць дзверы - нехта стукаў. Аслупянеў - побач з Аленкаю стаяла сапраўдная прыгажуня: пшанічныя валасы выглядваюць з-пад моднага каптурыка, шэрае дэмісезоннае паліто, доўгі шарф заколаты жоўтаю брошкаю ў выглядзе вялікага матылька...

- Я - Ірэна! - працягнула дзяўчына руку, і зачараваны, прыемна ўражаны Мікола пацалаваў яе руку.

Сцяпан заспяшаўся зняць паліто з прыгажуні, акуратна павесіў яго на цвік. Антось ласкава запрасіў дзяўчат за стол, усміхаючыся, наліў па кубку гарачай гарбаты.

- Ірэначка, я чуў, што ты іграеш на фартэпіяна, - падсеў да яе Мікола. - А ці ўмееш ты пісаць музыку? Вось, напрыклад, на мае вершы...

Ён падаў ёй сшытак. Ірэна асцярожна, кончыкамі пальцаў з вялікімі нафарбаванымі пазногцямі разгарнула яго. Пачала чытаць.

- Я праслаўлю цябе, як Петрарка Лауру... - усміхнулася Ірэна. - А што праслаўляць? - здзівілася. - Чалавек - эгаістычны і недасканалы, няўдзячны... Наш свет поўны цудаў: захад сонца падобны на мора вогненных фарбаў; начное неба ўсыпана зоркамі; лес пранізаны промнямі сонца... Спеў птушак, кветкі-матылькі... Чалавеку ўсё гэта падараваў Бог, але чалавек губіць прыроду, зямлю, на якой жыве... Мы на першым курсе хадзілі ў паход па вёсках, і я заўважыла, што вясковыя людзі не бачаць той прыгажосці, якая акружае іх: дзеці ламаюць дрэўцы, дарослыя па цаглінцы разбіраюць царкву альбо палац, забруджваюць сажалкі... Гарадскія, якія выраслі і большую частку свайго жыцця жывуць на асфальце, так не ставяцца да прыроды...

- Ведаеш, Ірэна, - звярнуўся да яе Сцяпан, - калі ў вёсцы натомішся ад працы, дык не да гэтага! Так на зямлі напрацуешся, што табе не да любавання прыродаю!

- А ці ведаеш ты гісторыю сваіх мясцін? - пацікавілася Ірэна.

- Я табе і кажу: нам не да гэтага! Мар'ін хутар, і ўсё! А якая там Мар'я жыла, мне няма справы! Мая маці як праполе гектар зямлі, буракоў там ці бульбы, дык ёй не да прыгажосці! Абы да падушкі, і ўсё! Неяк адна жанчына і кажа маёй маці, што мы, дзеці, не ласкавыя ў яе. А калі той маці было лашчыць нас, калі працы столькі, подбежкам усё: пакарміла - на поле, пераапранула - і ў хлеў! Яны нават з бацькам разам не спалі, усякія там пацалункі, мілаванне, што па тэлевізары паказваюць, для іх смех, плююцца! Мой брат меншы ажаніўся, дык жонка такая ліслівая, усё да мужа лезе абдымацца, а маці сварыцца: сорам, маўляў, як гарадскія, гультаі!

- Няўжо сорам мужу з жонкаю абдымацца ды цалавацца? - засмяялася Ірэна.

- Ноччу няхай абдымаюцца! - зазначыў Сцяпан. - А то палягуць тэлевізар глядзець, дык яна руку на яго пакладзе ці сама на плячо да яго лажыцца. А маці як убачыць, то ганяе! Не жаніх і нявеста ўжо, да вяселля трэба было мілавацца!

- Ой, а мая сястра з мужам ужо ва ўзросце, дык калі і падурэюць між сабою, балуюцца, і дзеці ля іх, усе смяюцца, то ў хованкі гуляюць, а то скачуць па маме з таткам, весела так! - засмяялася Ірэна. - І ў вёсцы жывуць таксама, дваюрадная сястра мая...

- Гэта ўжо блазнота, у нас усё строга! Ніякага балаўства, тым больш з дзецьмі, і блізка няма такога, каб яны па бацьках скакалі ды з імі ў хованкі гулялі! У нас больш маўчаць, мужыку з жонкаю няма чаго попусту языком малаціць!

- А сястра мая з мужам неяк аж да дзвюх гадзін ночы размаўлялі, - не здавалася Ірэна. - І Новы год разам сустракалі, ім і кампаніі не трэба...

- У нас такога няма! - махнуў рукою Сцяпан. - Гэта ўсё гарадская блазнота!

Мікола зарагатаў і плюхнуўся на крэсла побач з Аленкаю.

- Табе, Сцяпаначка, трэба гарачая жанчына! - засмяяўся ён. - Тады і пабалуешся, і пагаворыш! Вось як мы з Аленкаю, таксама да дзвюх гадзін ночы размаўляем, а то і да ранку!

Ён абняў дзяўчыну і пацалаваў. Антось незадаволена скрывіўся і сказаў:

- А я вось не маю звычкі на ўвесь голас крычаць, з кім я да раніцы размаўляю!

- Я і так ведаю, з кім! - засмяяўся Мікола. - З Богам, усё малітвы шэпчаш...

- Нічога смешнага няма! - умяшалася Ірэна. - Не разумею, чаму вы, усе вясковыя, такія няверуючыя людзі? Мая сяброўка сказала ў вёсцы, што верыць у Бога, дык смяяліся, маўляў, што гэта за настаўніца веруючая? Здаецца, вясковыя бліжэй да прыроды, павінны любіць Бога, верыць у яго, а атрымліваецца, што гарадскія больш...

- Неадукаваны чалавек не зразумее Бога, не паверыць у яго, - ціха мовіў Антось. - Тупыя людзі гэта людзі, у якіх душа спіць. Яны ведаюць толькі гарэлку, секс і іншыя задавальненні для свайго цела, а душа ў іх мёртвая. Вось і ў вёсцы думаюць толькі пра тое, каб працаваць, есці...

- Ты мне вёску не ганьбі! - строга вымавіў Сцяпан. - Я хоць і ў горадзе вучыўся, хоць гэтыя вашыя культурныя звычкі набыў: «добры дзень», «калі ласка», - але калі прыеду дадому, стану такім, як і быў! Усё гэта нікчэмнасць - культура ваша! Што яна дае чалавеку? Я хачу быць самім сабою!

- А я вось хачу паехаць у вёску, каб прывіць людзям культуру! - зазначыла Ірэна. - Без культуры нельга!

- Бяры з сабою Сцяпана! - засмяяўся Мікола.

- Не, мы будзем з ім сварыцца, - адказала тая. - У нас розныя погляды на жыццё: я дбаю пра духоўнае, а ён пра матэрыяльнае.

Сцяпан засмяяўся, падышоў да Ірэны і пацалаваў яе ў шчаку.

- У вас жа цалавацца нельга! - усміхнуўся Мікола.

- Да вяселля можна! - выказаўся Сцяпан і пайшоў адчыняць дзверы. На парозе з'явілася Галя: вясёлая, радасная, яна выгукнула са шчаслівай усмешкай:

- Ура! Канец рабства! Я за Анатоля не іду замуж! Іду з вамі ў паход!

І вытрасла з сумкі цэлую кучу папер.

- Маршрутныя карты, меню на ўвесь паход! - выдыхнула, смеючыся. - А таксама - кніжка-замалёўка для запісаў прыгод у паходзе!

- Малайчына! - Антось падышоў да дзяўчыны і па-сяброўску абняў яе.

 

- Калі ласка, жаніх! - усміхнулася Анатолю работніца загса, - атрымайце квітанцыю. Нявеста, запоўніце, калі ласка, бланк. З правага боку - дадзеныя жаніха, з левага - нявесты!

Маруся ўспыхнула, зачырванелася.

Сеўшы за стол, Анатоль падсунуў пашпарты і бланк да Марусі.

Пакуль Маруся запісвала дадзеныя Анатолевага пашпарта, той уважліва разглядваў старонкі пашпарта дзяўчыны. Раптам падскочыў, бы яго пчала ўкусіла, нават войкнуў. Маруся перастала пісаць. Запытальна паглядзела на яго.

- Э! Так справа не пойдзе! - матнуў Анатоль галавою. - Групы крыві ў нас розныя...

Памаўчаў. Потым узяў бланкі і паклаў сабе ў кішэню.

- Пайшлі! - строга вымавіў Анатоль. - Дрэнь справа! Сястра мне гаварыла, калі розныя групы крыві - дзеці будуць дурныя. Трэба патэлефанаваць ёй, параіцца!

- Дзе твая сястра працуе? - з насмешкай спытала Маруся. - Дзе яна такіх глупстваў набралася?

- Ты мне Святлану не ганьбі! - раззлаваўся Анатоль. - Яна разумнейшая за любога доктара ў бальніцы, хоць і санітаркаю працуе!..

Вусны Марусі скрывіліся ва ўсмешцы, вялікія чорныя вочы глядзелі на хлопца з такім здзіўленнем, быццам бачылі яго ўпершыню...

 

Галя з асалодаю ўслухоўвалася ў словы вершаў, якія чытаў Мікола. Пяшчота і горыч напаўнялі іх, бясконцая туга па каханай, якая так далёка ад яго...

- Каму ён прысвяціў гэтыя вершы? - заклапочана шапнула Галі на вуха Аленка.

- Нейкай Вользе, што ў Жыткавічах жыве. Настаўніцай працуе...

Тугі камяк падкаціў пад сэрца. Аленка адчула, што вось-вось расплачацца. Успомніла пяшчотныя словы Міколы, якія ён гаварыў ёй уначы, але так ніколі і не сказаў ёй «кахаю»...

- Байкавыя касцюмы не браць - хутка намакаюць і доўга сохнуць! - раздаўся зычны голас Антося, абудзіў Аленку ад горкіх думак. - Калготкі таксама не браць, чуеце, дзяўчаты? - засмяяўся хлопец. - Штаны, шкарпэткі... Адносна заплечнікаў - абалакаўскі альбо яраўскі. Тэхніка бяспекі: ідзём праз лясныя завалы - не скачам, дрэвы за ствалы не чапаем - у падгнілых дрэваў яны не крэпкія, кара гнілая... За заплечнік нічога не чапляем, з кішэняў нічога не тырчыць...

- У паход выступаем пасля выпускнога, у пачатку ліпеня, - прамовіў Мікола, згортваючы карту. - Работу з вяроўкамі, вязанне вузлоў пройдзем у наступны раз. Цяпер - усім зранку бегаць, хадзіць на трэніроўкі, у басейн, каб потым на маршруце не паміраць! Паўторым арыентаванне на мясцовасці...

- Я скажу! - усхапілася Аленка. - Мох, лішайнікі заўсёды растуць з паўночнага боку, а смала выступае з паўднёвага, мурашнікі - з паўднёвага боку дрэва. Алтар у праваслаўных цэрквах робіцца на ўсход.

- Добра! - усміхнуўся Мікола і павярнуўся да Ірэны. - А ты ведаеш, як вызначыць час без гадзінніка?

- Вядома, - засмяялася тая. - Мне кожны дзень дарылі кветкі. Цюльпаны вечарам закрывалі пялёсткі. А ружы я сама клала спаць у ванную. Жоўтыя дзьмухаўцы пад маім акном у шэсць раніцы ўжо раскрытыя, а пасля пятнаццаці-шаснаццаці гадзін засынаюць! Таксама і наготкі ў гэты час кладуцца спаць. Падбел прачынаецца ў дзесяць, а засынае ў васемнаццаць. Шыпшына хоць і рана прачынаецца, але кладзецца ажно ў дваццаць адну гадзіну. А начныя фіялкі ў гэты час толькі прачынаюцца! А салаўі пачынаюць спяваць звечара, гадзін у адзінаццаць...

- Усё гэта - дробязі! - пасміхнуўся Сцяпан, прысёрбваючы з кубка гарбату. - Раю ўсім лепш набыць гадзіннікі!

- Вось калі ты вясковы хлопец, то й раскажы нам прыкметы добрага і дрэннага надвор'я! - засмяялася Ірэна.

- Калі ласка! Для цябе - што хочаш! - усміхнуўся ёй Сцяпан. - Добрае надвор'е: месяц пры ўзыходзе захутаны ў бляклы круг, зоркі мігаюць слабым зеленаватым святлом, камары таўкуць мак, божая кароўка хутка злятае з рукі, конікі моцна стракочуць, салаўі спяваюць...

- Ой, Сцяпан! - усклікнула Ірэна. - Так добра нагаварыў, што мне ў вёску захацелася!

- Кветкі моцна пахнуць! - дадала Аленка і падсела да Міколы. - Можна, я пачытаю твой сшытак з вершамі? - запытала ціха.

Мікола згадзіўся. Яна не стала чакаць, калі ўсе разыдуцца, развіталася і пайшла дадому, прыціскаючы да грудзей Міколаў сшытак з вершамі для Вольгі.

- Ты - Дарына? - князь узнімаецца з месца.

- Не, не Дарына... - шэпча дзяўчына. - Не, не Дарына... Вазьміце з сабою!

Доўга маўчыць князь, а потым гаворыць:

- Што ж, збірайся. Толькі пешшу не пойдзеш. Княжною паедзеш. Убор прынясуць табе слугі.

Не ведала Дарына - сон гэта ці ява. Няўжо такі суровы князь дараваў ёй ці проста трымаў слова перад бацькам яе?

... Не давалі думкі спакою Дарыне і нават тады, калі стаяла яна ля магілы бацькі і слёзы пакаяння цяклі па яе твары.

Засталася Дарына жыць у замку князя Вітаўта, і назваў ён яе сястрою. Стала бліжэй ведаць князя Дарына і адкрыла ў ім цеплыню душы і сардэчнасць - як з сябрам і братам, часта размаўляла з ім. І стаў ёй князь блізкім і родным чалавекам. Пакахала яго Дарына, шчыра і моцна, але не магла адкрыцца яму ў гэтым.

Настаў час, калі да названай сястры князя пачалі сватацца, але ўсім яна адмаўляла, у душы кахаючы Вітаўта.

Князь не наведваў Галубінку больш за паўгода. У прыгожым маёнтку з бела-блакітнага каменю жыла Дарына. Час свой яна праводзіла ў малітвах і чаканні.

- Кажуць, з'явіўся ў нашых краях багаты купец з-за мора, - паведаміла Дарыне дзяўчына-пакаёўка, якая жыла з ёю. - Дачка ў яго вельмі прыгожая - вачэй не адвесці! У гасцях яна з бацькам у замку князя. І будзе там вечарына...

- Я даўно не атрымлівала вестак ад князя, - самотна прашаптала Дарына. - Пісала да яго, але ганец заўсёды вяртаўся з адным адказам, маўляў, князь дзякуе за ліст. І болей ні слова!

... Недзе пад вечар у маёнтак прыскакаў вершнік. Дарына выбегла яму насустрач. Узяла пакет, разгарнула яго і з трапяткім сэрцам пачала чытаць. Князь запрашаў яе ў замак на вечарыну!

Яна прыціснула ліст да вуснаў.

- Божа мой! - прашаптала Дарына. - Я ўбачу яго!..

 

V

 

Гнуткія, тоненькія, бы бярозкі, дзяўчаты высыпалі на сцэнічную пляцоўку. Рознакаляровыя, вясёлыя - проста кветкі! Нібыта чараўніца, раскрыўшы свае далоні, стварыла іх, такіх прывабных, не падобных адна на адну. Яны растварыліся ў музыцы, калыхнуліся, быццам ад подыху ветру, і... паплылі над зямлёю...

- Ірэна, плечы раўней! - зычны голас Нінэлі Міхайлаўны раздаецца ў зале. - Руку адводзім... Так, так! А зараз - бегунок: і - раз-два-тры! Адажыо, дзяўчаткі!.. Малайцы!

Ірэна, танцуючы, уяўляла сябе прынцэсай. А чаму б і не? Яна самая шчаслівая - выходзіць за Янку. Рэня ад зайздрасці напляткарыла на Янку, а ён па-ранейшаму працуе ў аўтапарку, у інтэрнаце сваім жыве, як і жыў! Сусед яго па пакойчыку нахлусіў, бо таксама зайздросціць іхняму каханню! Цяпер ніякім плёткам пра Янку Ірэна не паверыць! Сёння Ірэна купіла сабе шлюбную сукенку. Аддала Янку дзіцячыя кансервы, дрожджы і падарункі для ягоных родзічаў.

Усмешка не сыходзіла з Ірэнінага твару, вочы ззялі, бы ранішняе сонейка.

- Дзякую, дзяўчаткі! - зазвінеў голас Нінэлі Міхайлаўны. - Заняткі скончаны, да сустрэчы! Ірэначка! - паклікала ціха дзяўчыну і працягнула ёй кніжачку. - Гэта табе! У гонар тваіх змовін з Янкам!

Ірэна падзякавала, пацалавала Нінэль Міхайлаўну і падумала, што князёўна з вокладкі так падобна на яе самую, шчаслівую Ірэначку-прыгажуню, якая хутка развітаецца з дзявочым жыццём і прыме прозвішча мужа - Біневіч...

... Маці сустрэла Ірэну як звычайна з заплаканым тварам і папярэдзіла, каб не займала тэлефон - а раптам бацька тэлефанаваць будзе! Дзяўчына скрывілася і, перакусіўшы на хаду, пайшла да Соф'і.

- Ты Аленку маю не бачыла? - запытала жанчына з хваляваннем. - Казала, у Жыткавічы паедзе да нейкай Вольгі. Пайшла да Міколы, сёння ж яны ў тэатр збіраліся, а там музыка на ўвесь пакой, і ніхто не адчыняе. Прыбегла дадому, плача, кажа, у Жыткавічы паеду, да Вольгі. А што гэта за Вольга? Можа, зноў нейкая цыганка? А ці ведаеш ты, Ірэначка, якое гора ў нас? - Соф'я паправіла халат, затуліла поўныя ногі. - Аленка ж мая цяжарная! Хацела яму сказаць, але саромеецца. Намякнула наконт дзіцяці, дык ён і слухаць не хоча. Я ёй таблеткі дастала, але не дапамаглі, пойдзе на аборт... А што ж рабіць, Ірэначка? Не трэба мне, каб людзі смяяліся з яе!

- Адзін тлум ад гэтага кахання, - уздыхнула Ірэна. - А можа, Аленцы пашанцуе яшчэ? Вось як у мяне з Янкам, быццам і пасварыліся, і разышліся,а цяпер - вяселле!..

- Ах ты, дурніца! - заківала галавою Соф'я. - Мужык мой у гасцях быў у свайго калегі, дык бачыў там твайго Янку. Ужо два месяцы, як твой Янка жанаты! Бабу ўзяў з дзіцем. З таго часу, як яго з аўтапарка выгналі, усё на вакзале начаваў - у вёску вяртацца не хацеў. На танцах знайшоў нейкую дурніцу дый ажаніўся! А дагэтуль нідзе не працуе, то ўкрадзе што, то ў такой, як ты, нешта выдурыць! Галавы ў цябе няма - падарункаў яму накупляла, дрожджаў, дзіцячых кансерваў!

Соф'я заківала галавою і пакруціла пальцам ля скроні. Ірэна ўспыхнула і падалася прэч з кватэры. Але потым вярнулася і сказала Соф'і, каб дала адрас, дзе цяпер жыве Янка. Тая назвала.

 

Дзверы адчыніла жанчына гадоў за трыццаць.

- Вам каго? - строга папыталася яна.

- Можна Янку? - папрасіла Ірэна.

- Вы сёння ўжо пятая! - трасучыся, вымавіла жанчына і крыкнула ў глыб кватэры: - Янка! Ідзі разбірайся! Хутка яны да цябе з міліцыяй з'явяцца!

- Прывітанне! - выйшаў на пляцоўку Янка.

Хваравіты ад перапою твар, засмяглыя вусны, змяты спартовы касцюм. Ён зачыніў за сабою дзверы, і яны з Ірэнай засталіся адны.

- Ну, што ты хочаш?.. Падавай у міліцыю, - пазяхнуў ён.

Ірэна з размаху стукнула яго па твары.

- Без істэрыкі, добра? - пацёр ён шчаку. - Я ўжо не працаваў, звольнілі мяне, а ты ўсё патрабавала кветак... Мне не было дзе жыць, а ў Рэні была хата. Я харчаваўся ў яе. А потым яна мяне выгнала, бо я пярсцёнак у яе ўкраў - на вяселле мне патрэбен быў пярсцёнак, жаніўся я з гэтай чувіхай, якая табе дзверы адчыняла... Яна багацейшая за Рэню і не такая капрызная, як ты. Яна за мяжу ездзіць, зразумела, у чым справа? Вось і ты сабе такога шукай хахаля, усякла?

- Вярні мне тыя падарункі, што я купляла, быццам для тваіх родзічаў! - выкрыкнула Ірэна.

- Ай, цішэй! - прамямліў, паціраючы за вухам, Янка. - Я і раней лічыў, што ты крыху істэрычная... Пардон, мадам! Падарункаў няма - падарыў жончынай маці. А што мне рабіць было, калі не працую?

Ірэна залямантавала ад злосці і крыўды, наляцела на Янку з кулакамі, пачала рваць ягоныя валасы, упілася зубамі ў шчаку, з асалодай адчуваючы на сваіх вуснах ягоную кроў... Ніхто не мог спыніць яе - яна білася з ім не на жыццё - насмерць, ратуючы свой гонар, помсцячы за ўсё і за ўсіх. Павыскоквалі на пляцоўку суседзі. Нечакана прыехалі міліцыя і людзі ў белых халатах. Вырываючыся з нечых учэпістых рук, Ірэна рагатала, гледзячы на акрываўленага Янку з пакусанай шчакою, разадраным пазногцямі тварам і апухлым вокам. Ён, згорбіўшыся, туліўся ў кутку ля дзвярэй...

 

- Кладзіся спаць! - загадаў Антось і схаваў у тумбачку пустую бутэльку.

- Не! - хістаючыся, плюхнуўся на стул Мікола. - Я буду піць, пакуль не звалюся!.. Схадзі яшчэ ў краму!

- Якая табе крама - апоўначы ўжо! - настойліва ўкладваў сябра ў ложак Антось. - Спі лепш, набраўся як свіння гразі! Аленка прыходзіла, стукала ў дзверы, але я ёй не адчыніў... Вы ж у тэатр збіраліся!

- Які тэатр? - узняўся з ложка Мікола. - Яна мне надакучыла сваімі прапановамі!

Ён павярнуўся тварам да сцяны, але раптам ускочыў.

- Антось! Прачытай мне ліст ад Таццянкі, - папрасіў сябра.

- «Дачушка такая модніца, - пачаў Антось, - у садок збіраецца і кажа, каб сёння не апранала тую сукенку, у якой была ўчора... Нам ад цябе нічога не трэба. Проста ведай, што калі ты адслужыў у войску і паехаў дадому...»

- Хопіць! - Мікола злез з ложка і пачаў апранацца. - Гадаўка яна, Таццянка! Увесь настрой мне сапсавала, у душу залезла! Але ўсё роўна не паеду да яе!

Ён павярнуў ключ у замку, адчыніў дзверы.

- Ты куды? - занепакоіўся Антось.

- Да трамвайшчыцы! Яна налье...

 

- Дык я не зразумела, да каго вы? - смяялася маладая вахцёрка.

- Я ж кажу: Наташа, трамвайшчыца... - паўтарыў Мікола.

- У нас усе трамвайшчыцы! - зайшлася зычным смехам жанчына. - А прозвішча як тваёй Наташы?

- Ай, бялявая такая! Баявая дужа... І смачна гатуе!

- Міхалёва, можа? Ну прайдзі ў дзвесце другі пакой, - буркнула вахцёрка.

Ён падняўся на другі паверх, пастукаў у дзверы.

- Ах ты, мой сінявокі донжуан! - абняла яго Наташа ў празрыстым блакітным пеньюары. - Я ведала, што ты прыйдзеш... Ой, дарагі, ды ты ж ледзь на нагах трымаешся! Хуценька ў ложак, хуценька... Вось... Зараз я цябе разую, дам сто грамаў і сама прылягу побач...

 

Аленка выйшла на невялічкай станцыі «Жыткавічы». Гаманлівая жанчына, што гандлявала пончыкамі з павідлам, растлумачыла ёй, як прайсці на вуліцу Вясновую. Яна пакрочыла, асцярожна трымаючы ў руках вялікія гладыёлусы, якія везла Вользе з самага Менска. Патрэбны дом знайшла хутка. Гэта была невялічкая хатка на вуліцы ў прыватным сектары. Аленка зайшла ў двор і пастукала ў дзверы. Ёй адчыніла дзяўчына гадоў дваццаці пяці, сур'ёзная, строгая, у льняной сукенцы з вышытымі ля каўнерыка кветкамі.

- Прабачце, можна Вольгу? - прамовіла Аленка.

- Гэта я, - адказала тая. - Заходзьце, калі ласка!

Аленка нязграбна ўсунула ёй кветкі, прашаптала: «Ад Міколы!» - і прайшла ў пакой.

Здзіўленымі вачыма паглядзела Вольга на нечаканую госцю, паставіла кветкі ў вазу, прапанавала Аленцы садзіцца за стол, а сама пайшла па каву. Прынесла. Адгарнула рукою валасы - штучна завітыя, яны даставалі да плячэй і мякка клаліся на каўнерык, - усміхнулася:

- Пазнаёмімся?

- Ага! - усхапілася з месца Аленка і назвала сваё імя.

- Частуйцеся кавай, - прапанавала Вольга. - І давайце пагаворым пра Міколу, дарэчы, ад якога гэта Міколы кветкі?

- Як «ад якога»? - здзівілася Аленка. - Вы й не здагадаліся? Вось ад гэтага Міколы! - працягнула ёй сшытак з вершамі. - Ён так кахае вас! Часта чытае нам вершы свае, вы - яго муза, яго натхненне...

Заінтрыгаваная Вольга ўважліва чытала кожны ліст, а калі скончыла, падняла на Аленку вялікія шэрыя вочы:

- Вы - яго сястра?

- Не, мы разам вучымся...

- З якога ты класа, Аленка? З нашай школы? - пацікавілася Вольга. - Ведаеш, я нядаўна працую ў Жыткавічах... Да гэтага ў вёсцы выкладала...

- Я з Менска, - удакладніла тая. - Мы з Міколам разам вучымся ў інстытуце культуры. Мне проста яго шкада стала - ён пакутуе, кахае вас!.. А вы нават не здагадваецеся пра яго існаванне!..

- Інстытут культуры... - правяла пальцам па бровах Вольга. - Аленачка, калі ласка, растлумач! Як яго прозвішча?

- Мікола Гайда! - амаль раззлавалася Аленка.

- Гайда? - мовіла Вольга. - Так, так, я ведаю яго... Мы жылі ў адной вёсцы, у Вішаньцы... Там яшчэ такі стары маёнтак ёсць і дзіўнае паданне пра Чорную здань... І пра князя Вітаўта і Дарыну.

Вольга змоўкла і засяроджана круціла ў руцэ кубак з кавай.

- Я ў гэтай вёсцы жыла з бабуляй, - з сумам прадоўжыла яна. - Бабуля не ўжылася з нявесткай, гэта значыць, з маёй маці, і бацька купіў бабулі хату ў вёсцы Вішанька. Ёй было сумна адной, і яна ўзяла мяне да сябе... Якія шчаслівыя гэта былі гады! - усміхнулася яна, адкінулася на спінку крэсла. - Мы хадзілі з бабуляй у царкву, што ля маёнтка, тады яна яшчэ працавала, я слухала, як на хорах спяваюць пеўчыя, і мне здавалася, што ўсё гэта мне толькі сніцца, бо нідзе так добра мне не было, як там... Бабуля мая памерла, калі я скончыла школу. Хату нехта купіў. А я цяпер езджу ў вёску да маці з бацькам, тая вёска мне не даспадобы... А вось Вішанька!..

Вольга пазірала некуды ўдалячынь задумлівым позіркам.

- А пра Міколу раскажыце! - папрасіла Аленка.

- Пра Міколу? - узняла бровы Вольга. - Гэта быў маленькі свавольны хлопчык, неслух і ганарлівец. Ён жыў са мною па суседству, вучыўся ў паралельным класе, але ён ніколі мне не падабаўся, дый сам ніколі не заляцаўся да мяне... Я раскажу табе пра другога хлопца, - таемным голасам мовіла Вольга. - Калі мне было чатырнаццаць гадоў і я вучылася ў восьмым класе, у мяне закахаўся вельмі «стары», як мне тады здавалася, хлопец. Ён ужо скончыў інстытут і працаваў інжынерам. Яму было дваццаць чатыры гады, і мне здавалася, гэта вельмі многа: аж на дзесяць гадоў старэйшы! І я адмовіла яму. - Вольга ўздыхнула, паправіла пояс на сукенцы. - Аленачка, якая я была дурная! Цяпер ён - паважаны чалавек у раёне, усяго трыццаць пяць гадоў яму, а ўжо вялікі начальнік, усё мае: і сям'ю, і дзяцей, і з жонкаю добра жыве. А чаго дабілася я? Жыву на кватэры, атрымліваю мізэр, каханага няма... А ісці за абы-каго не хачу!

Яна крыху памаўчала, а потым дадала:

- Не верце вы Міколу наконт кахання да мяне. У яго ўжо такое аднойчы было. Ён - фантазёр! Неяк у школе таксама пісаў палымяныя пакутныя вершы, а мы ўсе так зайздросцілі той, каму ён піша!.. Аказалася - ён стварыў сабе вобраз дзяўчыны, якую хацеў сустрэць, а імя і твар «узяў напракат» у нашай прадаўшчыцы, што нейкі час працавала ў краме на практыцы! Рэальнага чалавека так кахаць немагчыма!..

Аленка расчаравана ўздыхнула.

- Кветкі я купіла сама, - усміхнуўшыся, прашаптала яна. - Хацела пабачыць вас...

Вольга абняла яе і з тужліваю ўсмешкаю прытуліла да сябе.

 

 

Маруся Вайтовіч асцярожна прачыніла дзверы і зайшла ў кабінет інспектара па кадрах.

- Вы таксама з вышэйшай? - адразу запыталася пажылая, у строгім дзелавым касцюме жанчына. - На станок, вучаніцай токара пойдзеце?

- Не! - адмовілася Маруся. - Там шумна, бруд...

- Даражэнькая, - засмяялася інспектар, - столькі інжынераў скарацілі! З рукамі-нагамі адрываюць любую працу, а вы носам круціце! Вучаніцай маляра пойдзеце?

- Мазаічніцай! - папрасілася Маруся. - Там хоць творчая работа...

- Трэба скончыць курсы...

- Згодна! - узрадавана ўсміхнулася Маруся і пачала запаўняць картку.

Па-сапраўднаму шчаслівая выбегла з кабінета і сутыкнулася ў калідоры з Дуброўскім.

- І куды ж гэта так? - засмяяўся ён, прывітаўшыся.

Калі даведаўся пра Марусіны справы, засмуціў яе тым, што сказаў: мазаічніцаю цяжка куды ўладкавацца. І прапанаваў тэлефон адной фірмы.

- Вы скажыце, што ад Дуброўскага, - усміхнуўся ён, - і вас адразу, пасля курсаў, возьмуць на працу!

- Дзякую! - шчыра мовіла Маруся, і ёй стала сумна, што вось так нечакана разваліўся іх праектны аддзел: Зоська і Надзя Шэбан цяпер сядзяць дома, хатнія гаспадыні. А Дуброўскі? Яна чула, быццам ён атрымаў у спадчыну маёнтак ад свайго прадзеда, стаў мільянерам і цяпер узначальвае нейкую фірму...

- Я падвязу вас, - прапанаваў Дуброўскі.

Маруся згадзілася. Усю дарогу ехалі моўчкі - слухалі музыку. На развітанне Дуброўскі ўсміхнуўся і пацалаваў ёй руку...

Дома чакала шмат спраў, таму Маруся першым чынам вырашыла ўзяцца за ўборку кватэры. Учора прыходзілі Ірэна з Аленкаю - цыравалі заплечнікі, палаткі. Малявалі замак, князя Вітаўта, Дарыну... Размаўлялі пра каханне... Маруся радавалася, што паход павядзе не Анатоль і што наогул ён ужо даўно выкраслены з яе жыцця...

Толькі ўзялася за справу - званок у дзверы. Адчыніла і застыла на парозе ад здзіўлення: перад ёю стаяў Анатоль, а за ягонай спіною - сарамлівая, тоненькая, вастраносая Галя...

- Вось гэта сюрпрыз! - усміхнулася Маруся. - Праходзь, Галя! А чаму гэта Анатоль з табою, на хвост садзіцца, у паход захацеў?

Яна насмешліва агледзела яго з ног да галавы, запрасіла ў кватэру. Той адразу, па-свойску, усеўся на канапу, закінуў нага за нагу і выпаліў:

- Курыцу ў цесце, антрыкот, заліўное! Усё гэта павінна навучыцца гатаваць Галя, бо мы з ёю памірыліся, вяселле - адразу пасля паходу. Навучы яе, калі ласка, Маруся, быць гаспадыняй!

Тая, аслупянеўшы, пазірала на Галю, потым пастукала кулаком па сваім ілбе:

- Во, у цябе, Галачка, макацёр не варыць! Ты ж сама ўпэўнілася, што ён дэспат, што яму патрэбна проста баба, каб варыла-мыла, а ён па паходах будзе хадзіць! А цябе нікуды не пусціць!

- Ай, Маруся, - засмяялася Галя. - Гэта ён спачатку, а потым і дзяцей захоча, і ў паходы мяне браць стане...

- Чаму ты такая наіўная? - раззлавалася Маруся. - Калі чалавек табе адкрыта гаворыць аб сваіх патрабаваннях, чаму ты не верыш яму, а спадзяешся на нейкія цуды? Ён жа табе канкрэтна сказаў: жанчыне месца на кухні! Так, Анатоль?

- Ну! А як жа, - згадзіўся ён, - я заўсёды гавару праўду, навошта мне перад вяселлем прыкідвацца адным, а потым станавіцца другім. Я чалавек адкрыты, не віляю, каб спадабацца. Да мужчыны трэба альбо прыстасоўвацца, альбо кідаць!

- Вы ж такія розныя, Галя! - узяла яе за плечы, глянула ў вочы Маруся. - Людзі альбо падыходзяць адно аднаму, альбо не - сярэдзіны не бывае, Галя, вы ж не падыходзіце адно аднаму: у вас розныя інтарэсы, патрабаваннні, погляды на жыццё! Ты хочаш, каб была турысцкая сям'я, а Анатоль хоча толькі сам удасканальвацца, хадзіць у паходы, рабіць кар'еру. Ён жэніцца толькі таму, што надакучыла самому ежу гатаваць!

- Ён мяне кахае, - настойвала Галя.

Маруся зірнула на Анатоля, і той адмоўна заківаў галавою.

Галя ўбачыла гэта і засмяялася:

- Ён жа з сузор'я Панны! А ўсе Панны - сарамлівыя і ніколі ў каханні не прызнаюцца, хаваюць свае пачуцці. Маёй сяброўцы муж сказаў «кахаю» толькі на трэцім годзе сямейнага жыцця!

- Не спадзявайся на гэта, - уздыхнула Маруся. - Калі чалавек маўчыць, значыць, яму ёсць чаго маўчаць. «Не бойся крыклівага, а бойся маўклівага», - недарэмна так кажуць у народзе.

Маруся падышла да акна, адхіліла фіранкі. Вечар апускаўся на горад. Сонца садзілася ў хмары, вялікія, чырвона-барвовыя. Мацнеў вецер, тужліва хісталіся верхавіны дрэў...

Галя прытулілася да Анатоля, але той адхіліўся ад яе, шыкнуў, маўляў, не час для абдымкаў. «Калі ты хмуры мізантроп альбо эгаістычны бурчун, - падумала Маруся, - шлюб не выправіць цябе. Шлюб нікога не зменьвае - ён толькі зрывае маскі...»

 

- Які ў цябе сакрэт? - раззлавана глядзеў на Наташу Мікола. - Навошта тэлефанавала? Прыпёрся, як дурань, у твой інтэрнат, цяпер на мяне ўсе тут пяляцца!

- А ты не звяртай ні на каго ўвагі! - засмяялася Наташа і ўсунула яму ў рукі выварку з бялізнай. - Нясі на кухню!

- Я табе не грузчык!

- Тады сакрэту не скажу! - загадкава ўсміхнулася яна.

Мікола паслухаўся. Калі вярнуўся з кухні ў яе пакойчык, Наташа рыхтавала на стол. Побач, на ложку, сядзелі з цікаўнымі тварамі яе сяброўкі.

- Агледзіны ўстроіла? - буркнуў Мікола, але за стол сеў.

Сяброўкі прымасціліся ля яго. Ён падміргнуў ім, калупнуў відэльцам сардэльку, адкусіў, пачаў умінаць рыс з чырвонай падлівай.

Наташа перамігнулася з дзяўчатамі і пачала:

- Міколачка, пайшлі з намі ў Дом мэблі! Трэба нешта купіць, а мы саромеемся. Мужчыне спрытней! На грошы і пайшлі!

- Вы што, прэзерватывы там купляць будзеце? - незадаволена падняўся з-за стала Мікола. - Што там, у мэблевым, можа быць такое, чаго можна саромецца?

Дзяўчаты захіхікалі і пацягнулі Міколу на вуліцу.

...У салоне дзіцячай мэблі Наташа пашапталася з прадаўшчыцай, павіляла з таемнай усмешкай ля Міколы і загадала яму ісці ў касу выбіць чэк. Калі ён падышоў з чэкам да прадаўшчыцы, тая ветліва падкаціла да яго дзіцячую каляску. Мікола раздражнёна ўздыхнуў, моўчкі выкаціў каляску з салона і на вуліцы развітаўся з дзяўчатамі, сказаўшы ім, што ў гэтым жарце няма нічога смешнага.

Ля свайго інтэрната сутыкнуўся з Аленкай.

- Заявілася! - буркнуў сабе пад нос.

- Міколачка, мне трэба табе сказаць нешта сур'ёзнае, - пачырванеўшы, мовіла Аленка.

- Што, табе таксама каляску купіць? - са злосцю кінуў Мікола.

- Міколачка! - заззяла Аленка. - Як ты здагадаўся? Я такая шчаслівая! - Яна кінулася яму на шыю. - Мне доктар сказаў, што нельга рабіць першы аборт, і вось ты не супраць нашага дзіцяці... Дзякую! Я так кахаю цябе!

- Якія кніжныя словы! - узяўся за ручку дзвярэй Мікола. - Яны не адгукаюцца ў маёй душы. Ну што мне рабіць, Аленка, каб пакахаць цябе, што?

- Давай пажэнімся, а тады прывыкнеш, - папрасіла Аленка і дакранулася да ягонай рукі. - Можа, і каханне прыйдзе. Кажуць, калі ў сексе абаім добра, то і ўсё будзе добра.

- А душа, Аленка? - узмаліўся Мікола. -Зачараванне сексам пройдзе, а што рабіць душы потым, калі мы духоўна чужыя?..

- Навошта ж тады ты прыняў маё каханне?

- Я прыняў тваё цела, каб не загубіць адмовай у каханні тваю душу.

- Ты ўжо яе загубіў! - заплакала Аленка.

- Мне трэба было цябе адхіліць, так? - абняў ён дзяўчыну. - Каб адхіліў, ты ўсё роўна пакутавала б. А цяпер хоць добры ўспамін застанецца пра каханне. Не трэба табе цяпер дзіця, Аленка! - папрасіў Мікола. - Удасканальвайся, рабі кар'еру. З тваімі знешнімі дадзенымі ты можаш дасягнуць многага, трэба толькі стаць трошкі камунікабельнай, дзелавітаю, смелаю. Ты - меланхолік, саромеешся ў кампаніі. А ведаеш, трэба проста ў кампаніі звярнуць на сябе ўвагу, стаць у цэнтры ўвагі, паглядзіш, тады ўсё будзе добра і ўсё ў цябе атрымаецца. Ты наіўная, добрая, у цябе ёсць будучыня - ты станеш зоркаю. Паслухайся мяне, калі ласка!..

Мікола закусіў вусны і моцна прыціснуў дзяўчыну да сябе. Яна вырвалася і пабегла да аўтобуснага прыпынку.

 

- Ну, што ты стаіш самотная? - усміхнулася чараўніца Ілона. - Я твайго бацьку не адбівала, сам прыйшоў да такога рашэння. Я марожанае заказала, зараз прынясуць, і «Фанты», любіш?

Ірэна згодна кіўнула і прысела за столік.

- Я ведаю, што ён кахаў цябе, але пакінуў, - з болем выгаварыла Ірэна.

- Пакідаюць розных, а вяртаюцца да самых каханых, - удумліва мовіла Ілона.

- Відаць, добрая была, што ад цябе пайшоў муж твой? - засмяялася Ірэна. - Альбо выгнала?

- Настае дзень, калі быццам прачынаешся ад доўгага сну, - сур'ёзна мовіла Ілона, - і разумееш, што ляжыць ля цябе зусім чужы чалавек. І робіцца страшна, што вось з гэтым чужым табе прыйдзецца жыць да старасці...

- Ішла за роднага, а аказаўся чужым? - ухмыльнулася Ірэна.

- За незнаёмца ішла, - уздыхнула Ілона, - зусім мала ведала яго, амаль дзве ночы.

- А бацьку майго ты за колькі начэй закахала ў сябе?

- Начэй у нас не было, - усміхнулася Ілона. - Мы даўно ведалі адно аднаго, часта размаўлялі, на турзлётах былі - твая ж маці грэбавала турзлётамі, паходамі, а дарэмна! А чалавек раскрываецца менавіта ў паходах, у сумесных вылазках на прыроду, а не ў сексе і не ў экскурсіях у суседні кінатэатр. Калі хочаш больш даведацца пра чалавека, зразумець, падыходзіць ён табе ці не, - больш размаўляй з ім.

Ірэна ўздыхнула і даверліва паспавядалася:

- Я таксама размаўляла і ў паходы хадзіла са сваім сябрам. Заўважала, што ён жорсткі з бадзячымі катамі, сабакамі і ўсё хваліцца, што ягоная аўчарка лепшая. Калі ішла цяжарная жанчына, ён крывіўся, што яму не падабаецца такая постаць, і казаў, што калі я буду цяжарная, то буду выглядаць лепш. Ён быў эстэт, любіў толькі прыгожае, і я разумела, што ён здрадзіць мне ў любую хвіліну. Ён нерваваўся, калі я выпацкала ягоны імпартны спартовы касцюм, і я зразумела, што ён сквапны і жорсткі. Але ў той час ужо прывыкла да яго і не магла пакінуць яго першая. Да ўсяго ж ён мне падабаўся ў сексе. Калі б у мяне хапіла смеласці ў той час парваць з ім, не было б той ганьбы, якую ён зрабіў мне. Яго звалі Янка. Я ненавіджу яго цяпер і сябе за сваё маладушша...

Ілона дакранулася да рукі Ірэны.

- Не крыўдуй на мяне, калі ласка, - ціха сказала яна. - Мяне таксама жыццё біла, а цяпер я знайшла сябра, заступніка, я знайшла роднасную душу. Калі ты выйдзеш замуж, пасталееш, то зразумееш мяне і свайго бацьку.

- Я іншы раз не разумею самую сябе, - паскардзілася Ірэна. - Шукаю каханне і не знаходжу. Навокал адзін міраж. Няўжо мне прыйдзецца чакаць яго так доўга, як чакаў мой татка?

 

У вушах у Аленкі гучыць музыка, і срэбныя званочкі звіняць, рассыпаюцца па ўсім пакоі. Яна ляжыць на руцэ ў Міколы і марыць, што яны ўжо пажаніліся. Аленка не можа заснуць - яна з асалодаю ўглядаецца ў начны змрок. Вось настольная лямпа, калі яе ўключыш - плывуць рыбкі, там унутры нешта круціцца, і яны плывуць. На тумбачцы - магнітафон, касета групы «Спэйс». Над ложкам - кніжная палічка, мікрасвет яе каханага: тое, чым ён жыве, захапляецца, аб чым марыць. Яна з асалодаю глядзіць на ягоны твар і ў душы спадзяецца, што ранкам ён скажа ёй: «Не ідзі сёння ў бальніцу! Няхай будзе дзіця!» Вядома, скажа, заспакойвае сябе Аленка, і нікуды яна не пойдзе, і народзіць яму дзіця... А потым, можа, і пажэняцца? Вось у адной дзяўчыны такое было: не браў, не браў, а як нарадзіла, то і ўзяў! У Аленкі ёсць шанц! Яна асцярожна ўстае з ложка, апранае Міколаву кашулю. Зялёныя шторы такія знаёмыя, родныя, цяпер яна бачыць іх не праз марознае шкло ці мокрае - ад дажджу, а з пакоя, як гаспадыня... Аленка адсоўвае іх. Мроіцца блакітны водсвет раніцы. Паабапал дарогі цвітуць каштаны. Вось прайшоў першы трамвай. Запыніўся ля інтэрната. З яго выйшла лёгкая, імклівая дзяўчына з пакетам у руцэ...

Аленка ўважліва разглядвала значкі на блакітным вымпеле: «Тэрскол», гарналыжная турбаза, альплагер «Улу-Тау», «Домбай»... Мікола шмат дзе пабываў, і яна, Аленка, таксама там пабывае, каб стаць бліжэй да яго. Яна ўжо ходзіць у бібліятэку, самаўдасканальваецца, каб яму з ёй было аб чым паразмаўляць. Запісалася на курсы кройкі і шыцця адзення, модна апранаецца...

- Ай, каго там чэрці прынеслі? - незадаволена падняўся з ложка Мікола, пачуўшы стук у дзверы. - Схавайся за штору! - загадаў Аленцы і пайшоў адчыняць.

- Ты што, ужо зусім з глузду з'ехала? - буркнуў ён, убачыўшы Наташу. - Паспаць не даеш!

- Я на маршрут выехала, - усміхнулася яна, - вось, думаю, занясу табе кашулі. Яны так хутка высахлі, праз гадзіну пасля таго, як ты пайшоў ад мяне...

Мікола моўчкі ўзяў пакет і кінуў яго на ложак. Наташа адразу заўважыла за шторай постаць і засмяялася:

- Аленка! Вылазь, я «Рыслінг» прынесла, зараз вып'ем!

Адкаркавала бутэльку, паставіла трэцюю шклянку і наліла ўсім. Выцягнула з-за шторы Аленку і ўручыла ёй паўшклянкі віна.

- Мне нельга сёння, - адказала тая і паставіла шклянку на стол.

- Яна зранку ў бальніцу ідзе, - мовіў Мікола, падаючы Аленцы сукенку. - Апранайся, а то спознішся...

... Князь прывітаў Дарыну лёгкім кіўком галавы, пацалаваў ёй руку і незвычайна доўга затрымаў свой позірк на яе твары.

- Ты такая бледная, што здарылася, сястра?

- Ад хвалявання, князь, - усміхнулася Дарына. - Такі цудоўны баль!.. І дачка заморскага магната, з якою вы танцавалі...

- Яна прыгажуня, бясспрэчна, - адказаў ціха Вітаўт, - але другая завалодала маім сэрцам настолькі, што не магу болей маўчаць пра сваё каханне, мушу прызнацца і прасіць яе згоды стаць маёй жонкай...

- Якою шчасліваю яна будзе з вамі, князь! - самотна схіліла галаву Дарына. - Уставаць разам з вамі на золку, любавацца захадам сонца, гаманіць у начной цішыні пад спеў салаўёў і стракатанне конікаў... Дакрануцца да вашых валасоў, правесці рукою па твары...

Дарына ласкава ўсміхнулася, і ў вачах яе застылі слёзы. Яна паспешліва пакінула залу. Па шырокіх прыступках паднялася ў верхнія пакоі. Месяц заглянуў у акно, на імгненне высвеціў пацеркі ў касе дзяўчыны. Ціха гарэла свечка, роўнае полымя кідала на сцяну ласкавы водбліск. Але Дарыну ахапіў адчай. Яна зразумела, што ніколі не зможа стаць жонкаю Вітаўта, што ёй наканавана лёсам быць толькі сястрою ягонай...

Зялёны келіх падносіць да вуснаў сваіх Дарына. Келіх з атрутаю. І чуе, блізка зусім, таропкія крокі да яе спальні. Вітаўт?

- Мая каханая, што ты зрабіла? - нахіляецца над Дарынаю Вітаўт.

- Прабач мне, - шэпча Дарына. - Чорная здань пагубіла мяне ў юнацтве - звар'яцела я ад сляпога кахання, не кахання - прагі да цела! І за гэта, што цяпер зрабіла, прабач мне, любы мой Вітаўт... Грэх на мне, памаліся лепш Богу...

Крык адчаю разрывае начную цішыню. Спалохана ўзлятаюць заспаныя птушкі, і хаваюцца ў чароце гнуткія русалкі. Мітусяцца па пакоях і ў садзе госці князя. Усё зблыталася: сон і ява... памірае Дарына...

 

- У вас быў хлопчык, - самотна гаворыць акушэрка Аленцы. - Паляжыце тут крыху, потым вас адвязуць у палату...

- Дзе я? - пытаецца Аленка.

- Ужо ўсё прайшло, - супакойвае яе медыцынская сястра, гладзячы па галаве.

- Хто я? - Аленчыны вочы напаўняюцца слязьмі, і яна страчвае прытомнасць.

 

...Згорблены стары прыйшоў з лесу, у доўгай палатнянай кашулі, з сівою барадою. Выняў з-за пазухі прыгожы кубак на тонкай падстаўцы і падаў яго змрочнаму, пачарнеламу ад гора князю. Той агледзеў яго і здзівіўся - кубак быў закрыты жалезнай накрыўкай.

- Што ў ім? - сурова спытаў у старога.

- Смерць Чорнай здані, - мовіў той. - Хто ўбачыць, што знаходзіцца ўнутры кубка, - перастане быць нявольнікам сляпога кахання, прагі да цела. Чорная здань пакіне яго.

Князь пакруціў у руках кубак, любуючыся яго прыгажосцю. Нечакана націснуў на накрыўку, і яна адскочыла. Заглянуў усярэдзіну. Нейкі час яго бровы былі ўзнятыя ад здзіўлення. Потым князь паставіў кубак на стол, і самотная ўсмешка прабегла па ягоным твары.

- Прыгожы кубак, унутры якога пустэча... - прашаптаў Вітаўт. - Што можа быць мудрэйшым?.. Хай прадоўжыць Бог ваша жыццё, мудры старац!

- Слуг паклічце і загадайце кубак паставіць на віднае месца, - пакланіўшыся, мовіў стары. - Няхай другі, апантаны, сляпы, нявольнік Чорнай здані і прагі да цела, адкрые яго і, унутр зазірнуўшы, ачуняе душою і целам, не паўторыць памылку Дарыны...

 

ЧАСТКА ДРУГАЯ

 

І

 

...Было такое ўражанне, што трапілі ў мініяцюрную вёску мінулага. Анатоль Хвашчэўскі, прымірыўшыся з Галяй, усё ж такі павёў групу ў паход сам, згадзіўшыся нават на экскурсію ў Музей архітэктуры і побыту Беларусі.

- Нічога рукамі не чапаць! - дзелавіта папярэдзіў Анатоль. - Музей пад адкрытым небам - унікальная рэч! Зойдзем вось у гэту хату!

...Тканыя ручнікі віселі на покуці і ля парога. Ля печы - невялічкі ручнічок з карункамі з аднаго канца.

- Гэта ж трапкач! - засмяялася Галя. - У нас такі дома быў, і маці часта «давала нам трапкача»! Толечка, я таксама буду нашым дзеткам «трапкача даваць»! - какетліва глянула на хлопца.

- Мы ж дамовіліся: ніякіх дзяцей! - сурова адказаў Анатоль. - Мне і чужыя надакучылі ў маім ПТВ!

Галя махнула рукою, у душы спадзеючыся, што ён толькі цяпер так гаворыць.

Мікола разглядаў прыстасаванне для лучыны.

- Добрая рэч! - кінуў ён Антосю. - І для паходаў згадзіцца!

- Паглядзіце на калыску! - мовіў Сцяпан. - Яна трымаецца на цвіку, што ўбіты ў столь. У нас дома такая на гарышчы ёсць!

- А саламяны капялюш нічога! - засмяяўся Мікола. - Я быў бы падобны ў ім на шляхціца!..

Аленка пагардліва ўсміхнулася і адвярнулася ад яго... Увесь час пасля таго, што яна зрабіла, ёй паўсюдна здаваўся пах закісу азоту, які даюць перад аперацыяй... Пах гэтай маскі... Неяк Мікола паспрабаваў пацалаваць яе - падалося, што яна задыхаецца, вусны Міколы пахлі закісам азоту... Яна вырвалася, пабегла ад яго...

- А зараз я вам пакажу нешта страшнае! - загадкава сказаў Анатоль і павёў усіх да наступнай хаты па вузкай вулачцы.

...Доўгі пагонны двор, хата прамавугольнай формы. Гаспадарчыя пабудовы побач з жылымі пакоямі.

- Такія хаты ў нас, на Віцебшчыне, будуюць, - паведаміў Сцяпан, - і наша хата, на хутары, такая ж! Гэта строй Заходняй Беларусі.

- Ой, Сцяпаначка, які ж ты багаты! - засмяялася Ірэна, папраўляючы касу. - Добры будзе ў мяне жаніх! Ці не хочаш быць жаніхом?

- Хачу! - засмяяўся Сцяпан, абняў Ірэну, і яны першымі ўвайшлі ў хату.

...На покуці - іконы. На драўляным стале ляжыць муляж хлеба на сене. Доўгая лаўка. Прыгожыя жаночыя андаракі вісяць над ложкам ля печы. На кійку перад печчу вісяць каўбасы...

- Хата прыбрана да Каляд, - паведаміў Анатоль. - Апошні з гаспадароў памёр у XІX стагоддзі. А потым, хто ні пасяляўся тут, ці паміраў, ці дурнеў. Хату будавалі па старажытным звычаі: гаспадар мазаў вуглы сваёю крывёю, каб тут жылі толькі ягоныя родзічы...

- Пайшлі адсюль! - піснула Галя.

- А я вось застануся тут на ноч! - расхрабрыўся Мікола. - Потым раскажу вам, можа, сюды прывіды з'яўляюцца?

Зацікаўленыя хлопцы і дзяўчаты пагадзіліся з ягоным рашэннем.

 

Лес рэдкі, у асноўным кусты альшаніку, танклявыя грабы ды арэшнік. Сям-там - бярозкі. Між дзвюх палатак віхляе вузкая сцяжынка. Ірэна кладзецца на жывот і вуснамі знімае кропельку расы з пялёсткаў маленькай ружовай кветачкі. Босыя ногі дрыгаюць у паветры, побач валяюцца кеды. Антось запускае ў дзяўчыну валанчыкам ад ракеткі і запрашае пагуляць з ім. Яна адмоўна, з лянотаю, круціць галавою і любуецца на Сцяпана, які коле дровы для вогнішча.

- Заўтра будзе добрае надвор'е, - кажа Аленка Антосю, - раса нанач...

Той ківае ёй і падае ў руцэ суніцы.

- Частуйся, не сумуй! - усміхаецца ёй. - Табе яшчэ будзе шчасце!

Яна дзякуе. З асалодай адчувае ў роце смак пахучых ягад - нават есці шкада.

Галя сядзіць ля палаткі і зашывае Анатолевы штаны.

- Эй, а чаму твой заплечнік тут? - пытаецца ў яе Анатоль.

- А хіба мы не ў адной палатцы будзем?

- Не, не ў адной! - адносіць яе заплечнік да другой палаткі Анатоль. - Я вяду групу, і мне зараз не да цябе! Са мною ў палатцы будзе Ірэна!

- А мы што, усе будзем у адной ціснуцца? Шэсць чалавек? - ускіпела Галя.

- Не шэсць, а пяць, - паправіў яе Анатоль. - Мікола сёння ў музейнай хаце начуе...

- Гэта ж несправядліва, Анатоль! - падышоў да яго Антось з ракеткаю ў руцэ. - Вас будзе ў палатцы двое, а нас - пяцёра!

- Законаў турызму не ведаеш! - кінуў Анатоль. - Кіраўнік паходу заўсёды спіць у асобнай палатцы!

- І бярэ да сябе любую кралю? - засмяяўся Антось.

Сцяпан у гэты момант закончыў секчы дровы, але ў спрэчку не лез, моўчкі пачаў распальваць вогнішча. Дарэмна чакала Ірэна, як ён на ўсё адрэагуе.

 

Праз сон Мікола пачуў, як нехта закашляў на печы, глуха, па-старэчы. Спачатку ён падумаў, што гэта ягоны бацька. Працёр вочы і ўспомніў, што ён не дома, а ў чужой хаце, у музеі. Навокал панавала цішыня, нават у вушах звінела. У маленькае акно свяціла поўня. Мікола глянуў на покуць. Там віселі абразы, гарэла лампадка. «Якая лампадка? - падумаў ён. - Не было ніякай лампадкі вечарам!»

Надзіва светла было ў хаце. Бразнула клямка. Адчыніліся і зачыніліся дзверы ў пакой. Стукнуліся адзін аб адзін вілачнікі ля печы.

- Ай, Стэфка! - заварочаўся нехта на печы. - З самага ранку топчашся! Дай мне паспаць!

- Спіце, мама, спіце! - адказаў жаночы голас. - Казік каня запрагае ў поле. Трэба нешта яму сабраць. Хутка дзеці прачнуцца!

Насцеж расчыніліся дзверы з сяней. Пачуліся дзіцячы гоман, валтузня... Дробны пошчак маленькіх ножак па ўсёй хаце... Стук лыжак аб стол...

- Чэсік! Не лезь першы па бульбу! - заверашчаў зычны дзявочы галасок.

Пачуліся цяжкія крокі па хаце.

- Зноў аброць закінулі! - абурыўся мужчынскі голас. - Стэфа! Налі ў слоік кіслага малака. Духата зранку!

Мяккая вадкасць плёхнулася на дно пасудзіны...

Потым наступіла цішыня. Некуды знік месяц. Праз шчыліну адчыненых дзвярэй пранік сноп цьмянага святла. На парозе застыў маленькі светлагаловы хлапчук з кучаравымі пышнымі валасамі.

- Тата! - радасна закрычаў ён і працягнуў да Міколы рукі.

- Ідзі адсюль! - падаў нехта няветлівы голас з печы. - Ужо пеўні спяваюць!

Мікола адчуў, што валасы на галаве становяцца дыбам. Праз нейкі момант пачуўся ранішні спеў першага пеўня...

 

- Баранавіцкі раён! - ускрыкнула Галя амаль на ўвесь аўтобус. - Зараз будуць Петкавічы, радзіма першадрукара Івана Фёдарава.

Анатоль таўкануў яе ў бок: «Маўчы, непрыстойна!», але яна не сунімалася, павярнулася на сядзенні назад, да сяброў, і паведаміла:

- А даведаліся, што ён быў з Беларусі, праз ягоны герб, які знойдзены ў архівах Кракава. Іван Фёдараў быў шляхціц з роду Рагазоў...

Яна павярнулася да Анатоля, і ён шапнуў:

- Выйдзем у Баранавічах - і адразу да маёй цёткі!

- Я хачу наведаць спачатку Пакроўскую царкву! - не пагадзілася Галя. - У яе падвалах знаходзяцца мазаічныя вітражы, якія рыхтавалі выдатныя майстры жывапісу ў часы Рэчы Паспалітай, расейскія і беларускія мастакі...

- Мне перад жаніцьбай вельмі важна, што скажа мая цётка пра цябе! - заявіў Анатоль. - А вітражы пачакаюць!

- І сапраўды, у гараскопе правільна сказана: усе Панны - прыдзірлівыя! - адвярнулася ад яго Галя, але ўрэшце потым згадзілася з Анатолем.

...Цётка Людвіка аказалася дзябёлай адзінокай жанчынай, якая жыла ў цеснай аднапакаёвай кватэры. Яна запрасіла Анатоля з Галяй у вузкую кухню і, ледзь прасоўваючыся паміж ракавінай, халадзільнікам і кухонным сталом, на ўсе лады расхвальвала Анатоля, войкала, завіхалася, збіраючы на стол. Анатоль запаліў, выпусціўшы клубок сівога дыму цётцы ў спіну.

- Хоць мужчынам запахла! - закрактала цётка Людвіка. - Люблю дым...

Галя ж напружана назірала, як на канцы цыгарэты нагарае слупок попелу, і разважала, куды яго дзене Анатоль. Той павольна скінуў яго на падлогу.

- Зноў, як бацька! - незадаволена шапнула яму Галя.

Анатоль строга глянуў на яе і пачаў есці бульбу з салам. Цётка Людвіка прымасцілася побач.

- А вы не будзеце снедаць з намі? - пацікавілася Галя.

- Я на дыеце, - паскардзілася тая. - Сэрца баліць, нельга тлушчу ўжываць, малачко вось п'ю...

З'еўшы скварку, Анатоль зноў салодка зацягнуўся цыгарэтай.

- Ты паеш спачатку, а потым палі! - заўважыла Галя.

- Ты лепш раскажы, хто твае бацькі! - сказала цётка Людвіка. - Не хачу, каб наш Толечка трапіў у дрэнныя рукі!

- У мяне добрыя бацькі, - адказала Галя. - Калгаснікі... А я - будучы бібліятэкар.

- Ай! - аж ускочыла цётка. - Дык бібліятэкары ж у выхадныя працуюць! А хто ж Толічка накорміць?

- Зранку нагатую...

Цётка Людвіка падціснула вусны і пачала прыбіраць са стала. Анатоль незнарок выпусціў дым проста ў твар Галі.

- Фу! Надыміў! - паднялася тая з месца. - Пойдзем лепш у другі пакойчык, пагаворым...

- Ты глянь на яе! - піснула цётка Людвіка, аж вусны яе затрэсліся. - Якая праява! Дым ёй замінае!

І яна, цяжка дыхаючы, апусцілася на крэсла. Анатоль хуценька паднёс ёй вады.

- Бр-р-р! - напіўшыся, выцірала вусны тая. - Толічак, не спадабалася мне твая паненка... У-ф-ф! Сэрца забалела... Не прыеду на тваё вяселле...

- Цётка Людвіка!.. - Анатоль паклаў ёй на плячо сваю руку. - Цётка Людвіка!..

- У-ф-ф! - уздыхнула яна. - Не, не прыеду, Толічак!..

- Нам час ісці ўжо, - маркотна вымавіў ён, сціснуўшы цётчыну руку. - Прабачце, калі што не так...

І кінуў Галі, каб ішла на выхад. Сам рушыў за ёю.

- Толічак! - усхапілася цётка Людвіка і заспяшалася за ім, трымаючыся рукою за сэрца. - Прыязджай, прыязджай! Адзін...

Той моўчкі кіўнуў на развітанне. Ужо ў пад'ездзе накінуўся на Галю:

- Чаму перад маімі родзічамі паводзіш сябе так, га?

- А што, я хіба ведала, што яна такая нелюдзімая? - абурылася Галя. - Што я такога дрэннага сказала ёй? Выйсці ў другі пакой - гэта абраза?

- Яна любіць мяне, а ты «надыміў», «пайшлі ад яго ў другі пакой»! Быццам грэбуеш мною!

- А што, я павінна балдзець, як твая цётка, ад дыму тваіх цыгарэт? Можа, ты стукнеш яшчэ, дык мне і маліцца на цябе трэба будзе?

- Маўчы, калі сабралася замуж! Раней трэба было думаць, а цяпер кола закруцілася - дарогі назад няма! - крыкнуў на яе Анатоль.

...Слонім. Тутэйшы ансамбль Міхаіла Клеафанса Агінскага, брата вядомага музыканта... Ірэна правяла далонню па сцяне старога будынка, прытулілася шчакою да халоднага каменя. Глянула ўверх - над ёй бяздоннае блакітнае неба.

- Я хачу застацца тут, - прашаптала яна Аленцы. - Памерці, каб ніколі не вяртацца ў горад, дзе ўсё напамінае Янку і бацьку.

Яна пазірала на Сцяпана, хоць была да яго абыякавая. Хлопец здаваўся працавітым, але ўвесь час у паходзе маўчаў: не спрачаўся, нічога не расказваў, нікога не крыўдзіў і ні за каго не заступаўся...

- А можа, вось за такога і трэба выходзіць замуж? - разважала ўслых Ірэна. - На дзяўчат не звяртае ўвагі, значыць, жонцы здраджваць не будзе.

- Не кідайся ў крайнасці! - папярэдзіла яе Аленка.

- А што, ён ціхі, спакойны, - зазначыла Ірэна. - Я навучу яго сексу, і ён будзе ўдзячны мне за гэта, і ніколі яго не пацягне да другой, бо з другою яму не будзе так, як са мною. Я - суперзорка, так сказаў Янка.

- Выкінь з галавы Янку і Сцяпана! - строга сказала Аленка. - Пайшлі, трэба яшчэ ў былым Слонімскім манастыры пабываць. А потым - у Жыровічах, там жыве мая бабулька, там - мой любімы манастыр...

- Хутчэй на аўтобус! - паклікаў усіх Мікола. - Да Жыровіч ідзе!

Галя памкнулася была ісці за ўсімі, але Анатоль пацягнуў яе за рукаў штармоўкі.

- Стойце! Усе назад! Тут некалькі кіламетраў, а прыгажосць якая! Пойдзем пехам...

- Ісці да такога месца адна асалода! - падтрымала Аленка. - Анатоль праўду кажа: раней паломнікі да святых месцаў пешшу хадзілі.

...З левага боку віднеўся на ўзгорку зялёны лес. Жоўтае поле пшаніцы звінела налітымі каласамі. Босыя ногі падарожнікаў ступалі ў гарачы пясок, як у муку, пакідаючы глыбокія сляды. Па дарозе амаль не было транспарту.

- Некалі землі гэтыя належалі праваслаўнаму вяльможу, падскарбію Аляксандру Солтану. Было гэта ў 1470 годзе, пры Вялікім Княстве Літоўскім, - пачаў аповяд Антось. - Пастухі пасвілі статак і ўбачылі яркае святло, якое лілося праз галіны дзікай грушы, пад якою працякаў ручай. Падышлі і ўбачылі на дрэве ікону. Невялічкую, з далоньку, ікону Божай Маці. Прынеслі Солтану, але ён схаваў яе ў скрыню, а калі прыйшлі да яго госці, то хацеў пахваліцца, палез - а яе там няма! Праз нейкі час пастухі знайшлі ікону на той самай грушы. Тады Солтан пабудаваў храм у гонар з'яўлення цудатворнай іконы. Ля храма з'явілася вёска Жыровічы. Землі тут былі добрыя, «тлустыя», казалі. Каля дзесяці гадоў знаходзілася ікона ў храме, але ўзнік пажар, і драўляны храм згарэў. Ніхто на папялішчы не знайшоў іконы. Прайшоў час, і сялянскія дзеці, якія ішлі са школы, заўважылі на гары, дзе раней стаяў храм: сядзіць на камені ў прамяністым святле незвычайнай прыгажосці пані і трымае ў руках ікону тую. Дзеці пабеглі па настаўніка, а калі вярнуліся - на камені гарэла свечка і ляжала тая самая ікона. Цяпер той камень знаходзіцца ў адной з цэркваў Жыровіцкага манастыра. Там і цудатворная ікона. Цудадзейнае тое месца - бываеш там, і цягне зноў і зноў...

Мікола са здзіўленнем пазіраў на сябра.

- Ты быў там?

- Некалькі разоў, - усміхнуўся Антось. - Заўсёды перад экзаменамі, і вочы лячыў, ваду браў у цудатворнай крыніцы. Мне Аленка параіла.

- А мне здаецца, што гэта казка, - сказаў Мікола і павярнуўся да Сцяпана. - А як ты думаеш?

Той паціснуў плячыма. «Чаму ён ніколі не выказвае сваіх поглядаў? - падумала Ірэна. - «Хто мудры - той заўсёды маўчыць»? Ці «Маўчыць той, каму няма чаго сказаць, бо галава пустая»? Загадкавы хлопец. А загадкавае прыцягвае».

 

ІІ

 

Палаткі раскінулі на ўскрайку сяла на прыгожым поплаве, сярод зялёнай травы і маленькіх стракатых кветак. Хараство і цішыня панавалі навокал. Аленка лягла на траву, і ёй здалося, што зямля дыхае. Яна глядзела ў бок манастыра, і здавалася ёй, што вярнулася яна дадому - такая мілая была ёй гэтая мясціна! У Жыровічах, акрамя бабулькі, жыве яе стрыечная сястра Таццянка, у яе такі слаўны хлапчук - Алесік! Вельмі любіць яго Аленка. І яна, папярэдзіўшы Анатоля, заспяшалася да Таццянкі. І як жа здзівілася, калі ўбачыла там сваю маці. Расчырванелая, падпітая Соф'я сядзела з Алесікам на канапе.

- Алесік кажа, што цябе не любіць! - заявіла яна, выціраючы далонню вусны, нахілілася да малога. - Праўда, сынок? Скажы ёй!

Хлопчык засаромеўся, схаваўся за яе спіну.

- Глупства вы, цётка, кажаце! - сказала Таццянка і павяла Аленку на кухню, каб пачаставаць.

Загаварылі пра вучобу, жыццё. На парозе з'явілася Соф'я.

- Чуеш! - звярнулася да Аленкі. - Я й кажу яму, каго ты больш любіш: мяне, што табе ўсё купляю, ці Аленку, якая нічога табе не купляе? Дык ён кажа: цябе! Цябе, цётачка! - зарагатала Соф'я.

Аблізала вусны і дадала:

- Дачушка, налі квасу!

- Якога табе квасу? - не зразумела Аленка.

- Ды не ты! - махнула рукою Соф'я. - Ты - свякрусіна дачка, бабкі сваёй любімай, і таткі свайго, калекі! А мая - вось! - яна абняла Таццянку. - Маю дачушку ўзялі замуж, а цябе ніхто не бярэ!

І яна навалілася на Таццянку, абняла, зацмокала ў твар.

- Ай, цётка Соф'я! - вырывалася Таццянка. - Чаму вы Аленку не любіце?

- Няхай яе мая свякруха любіць! Я іх радню ненавіджу! Свякруха прыбягала, плакала: ой, ой, сястрычка мая памерла! Ха-ха-ха! Хутка й сама памрэ!

- Што, бабка Нічыпарыха памерла? - са слязьмі вымавіла Аленка. - Чаму ты мне не сказала?

- Бо я ад радасці п'ю і танцую! - засмяялася Соф'я. - Увесь ваш род загублю пад корань, бо жыццё маё загубілі, гады!

І Соф'я загаласіла. Аленка выбегла з хаты і пайшла да сваёй бабулькі.

 

- Уздыхаеш, бедная! - абняла Аленку бабка. - Доўга яна яшчэ тваю кроў піць будзе...

Сухенькая, сярэдняга росту, бабка была акуратнай і ладнай гаспадыняй, хоць апошні час і не мела ўжо сілы ўпраўляцца ў хаце, на агародзе і ў хляве. Трымала некалькі курэй ды аднаго парсюка. Прыходзіла Таццянка, дапамагала. Адзетая бабка сёння ў карычневую спадніцу, паўзверх якой завязаны белы фартух, у сінюю трыкатажную кофту, на галаве белая хусцінка.

- Я табе грабеньчык у Баранавічах купіла! - падала гасцінец Аленка. - А дзе твая кошачка?

- Бегае, - усміхнулася бабка і абняла Аленку. - А матка твая ж біла яе, кошачку маю, як я жыла з вамі, - бабка выцерла рукою вочы, - і мяне не раз у галаву таўкла. Калі ж ужо табе, Аленачка, Бог шчасця дась? Маліся, донечка мая, маліся! Можа, падась Бог табе знак свой.

Бабка дастала з шуфлядкі свой малітоўнік і падала Аленцы.

- Вазьмі з сабою ў паход, спатрэбіцца.

Аленка падзякавала.

...Белыя фіранкі на вокнах, праз іх відаць кавалачак неба. Вышыты ручнік на покуці.

- Гэта ж я яго вышывала! - усміхнулася Аленка. - А памятаеш, як да нас бабкі прыходзілі на вячоркі? Гісторыі розныя расказвалі. Бабка Вера чытала Мележа, «Людзі на балоце». Бабка Каця варыла трактарыстам абед і хвалілася, што ёй столькі курэй кожны раз варыць прывозяць, што яна так наелася! Бабка Яўстраціха прыходзіла, настаўнікава маці. Яе ўжо няма. Бабкі Маланні няма, у якой брат манахам у Кіева-Пячэрскай лаўры.

- І сястрычкі маёй няма, - заплакала бабка. - Ты так любіла яе!..

Аленка абняла бабку.

- Усіх ты памятаеш, донечка, - прашаптала тая. - Каго няма, і тых добрым словам успомніш. Хутка і я да іх пайду...

- Ну, што ты! - супакоіла яе Аленка. - Пажыві яшчэ. З кім жа я застануся?

- З Богам, дзіцятка, з Богам, - заківала галавою бабка. - Адзін ён у нас з табою заступнік...

 

- Усім па цукерачцы да гарбаты! - гаманіла Галя, завіхаючыся ля вогнішча. - Вось гэтая цукерка - апошняя, і я аддам яе Анатолю з Ірэнай, у іх сямейная палатка, няхай і цукерка будзе адна на дваіх!

І ўсунула яму ў руку карамельку.

- Так! Ужо рэўнасць пачынаецца? - павысіў голас Анатоль. - Гэта апошні паход для цябе! Не бяру нават на турзлёты! Тваё месца - на кухні!

- Ды не раві ты! - крыкнула на яго Ірэна. - Галя, давай мяняцца месцамі!

Яна забрала свой заплечнік і спальнік і панесла ў другую палатку.

- Галя, забірай, калі ласка, свой спальнік і нясі ў Толеву палатку! - сказала настойлівым тонам Ірэна. - Анатоль, ты няправільна сябе паводзіш, трэба паважаць будучую жонку, шанаваць яе!

- Я павінен клапаціцца пра ўсю групу! - адрэзаў той. - Што гэта за кіраўнік, які мілуецца ў палатцы з будучай жонкай!

- А з кім ён павінен мілавацца, з чужою нявестай?

- Ні з кім! - крыкнуў Ірэне Анатоль. - Я з табою мілаваўся, ці што, лялька ты размалёваная! Табе не ў паходы хадзіць, а на матрацы грэцца!

- Не смей абражаць Ірэну! - падышоў да яго Мікола.

- Хлопцы, ціха! - супакоіў іх Антось. - Можа, Анатоль і праўду кажа: нельга кіраўніку групы мілавацца з будучай жонкай ці нявестай, а трэба дбаць пра ўсю групу. Вось Анатоль і выбраў нейтральнага чалавека суседам да сябе ў палатку - Ірэну. Яна ж - нічыя нявеста. Таму раўнаваць да яе, Галя, табе няма чаго! Ну хочаш, я пайду спаць да Анатоля ў палатку? Я і Аленка! Згода? І нікому не будзе крыўдна і цесна ў палатцы. Ну як, хлопцы?

Антось абвёў усіх позіркам. Сцяпан моўчкі, бы яго не датычыць, калупаў наском чаравіка трухлявы пень. Мікола кіўнуў галавою. Анатоль уздыхнуў і прамовіў:

- Парадак! Канфлікту няма!

 

...Над вуллямі кружылі кропкі-пчолкі, растапырыўшы крылцы, садзіліся на кусты малінніку, на белую квецень яблынь, акуратна пасаджаных у рады руплівымі манашкамі. За садам, уздоўж возера, паважна хадзіў качур, кракаў, клікаў качак да вады. Ускочыла ўгору рыбіна, схапіла мошку і знікла ў возеры. Перавернуты човен прыткнуў смаляны бок да цаглянай агароджы манастырскага двара. Тут жа стаяла сучасная тэхніка для апрацоўкі зямлі.

Аленка прайшлася ўздоўж агароджы, па вузкай упадзіне, пазіраючы ўгару на дрэўцы і кусты. Над іх верхавінамі бялеў купал Багаяўленскай царквы. Узнялася наверх. Абышла царкву кругом. Пастаяла ля магіл архірэяў і ля магіл без надпісаў - толькі крыжыкі. Тут пахаваны браты і сёстры, манахі. Аленка падумала, што, мабыць, вельмі добра быць пахаванай вось тут, у манастыры. Ніхто не зруйнуе магілу, не пабудуе на ёй дом. Цішыня і ўтульнасць, спакой манастырскага жыцця і небыцця, вечнасці.

Калі чалавек са спакоем і развагаю задумваецца пра смерць, значыць, ён пасталеў. Аленка прайшла паўз келлі, і ўпершыню ёй захацелася адзіноты і спакою.

 

Лучше кельи нет подруги

Средь монашеской среды.

Она лечит все недуги,

Избавляет от беды... -

 

прашаптала Аленка словы вершаў невядомай манашкі. Верш гэты, як і ўсе артыкулы ў самадзейнай манастырскай газеце, быў без прозвішча аўтара. А можа, яго складалі ўсе разам?

 

Знай одну только дорогу:

В храм и в келию свою,

Угождай с любовью к Богу,

Чтоб блаженствовать в Раю.

 

Аленка ўсміхнулася, і такою нікчэмнаю здалася ёй уся мітусня ў свеце: бязглуздыя мары аб прывідным каханні, цяга да хутчэйшага замужжа, як быццам потым адкрыецца там для цябе рай, набыццё моднага адзення, салоны, пустыя размовы на філасофскія тэмы, спорт, палітыка... Усё адна мітусня... І ўсё гэта праходзіць з узростам: захапленні, мары, каханне, вечным застаецца толькі Бог. І Любоў, але не тая, якую прыдумалі людзі, падмяніўшы сапраўднае бутафорыяй: мілаванне-расстанне, слёзы-пацалункі, клятвы-здрады, а вось гэтая любоў, якая ў манастыры паміж людзьмі! Аленка ўспомніла, як да яе звярталіся: «Сястрычка, сядай сюды, калі ласка!», «Сястрычка, у нас нельга апранацца так, даруй мне, грэшнай! Я табе зараз прынясу што-небудзь іншае», «Матушка, можа, вам цяжка?», «Братка, дапамажы, калі ласка». Усюды такая любоў, ветлівасць, клопат аб іншых, што хочацца застацца тут назаўсёды. Учора Аленка стаяла ля плота ў манастырскім садзе, а па той бок плота ішлі па вуліцы свецкія хлопцы і лаяліся бруднымі словамі.

 

Вкусив райского блаженства

Всех молитв, канонов, митр,

Монастырского единства,

Ты, монах, захочешь ль в мир?..

 

Галінкі акацыі калыхаліся ад подыху соннага ветру, марудна, ласкава краналі халодную шыбіну. Смугла-сіні вечар прыйшоў на зямлю. Заціхлі гукі, гамонка руплівага дня. У маленькай агульнай келлі ля століка з лампадкаю сабраліся паломнікі, свецкія людзі. Яны пазіралі на спакойны, лагодны твар манашкі, прыслухоўваліся да яе роўнага, разумнага голасу.

- Недасягальны і магутны Бог, - гаварыла яна, - таму наш розум не можа ахапіць усяго і зразумець сутнасць Бога. Але чысцінёю сэрца свайго мы Яго разумеем і набліжаемся да Яго. Як ніхто і ніколі не змог удыхнуць у сябе ўсё паветра, так і розум не змесціць неабсяжнае Божае сутнасці. Мы павінны радавацца таму, што Бог недаступны розуму зямнога чалавека, Яго мы будзем пазнаваць усю вечнасць, якая чакае нас пасля смерці нашай.

- Матушка! - падала голас дзяўчына ў белай блузцы і жоўтай касынцы. - Парайце, калі ласка, што мне рабіць! Здаецца, раблю дабро, а выходзіць - зло. Я прыехала на хутар, пачала расказваць усім пра Бога, кніжкі духоўныя раіла, а з мяне пасмяяліся.

- Дзіця маё, - уздыхнула манашка, - Хрыстос гаварыў: «Не кідайце бісер свінням!» Не будзь такою даверліваю, не кідайся адразу з адкрытаю душою да людзей, не даведаўшыся, хто ёсць хто. Бісер - гэта душа наша. Пазбягай дрэнных людзей і не старайся іх выправіць - белым чорнае не адбеліш, толькі выквацаешся...

- Матушка! - звярнулася да манашкі другая дзяўчына. - На мяне ні з таго ні з сяго пляткараць...

- Плюнь на іскру, і яна патухне, а калі дзьмуць будзеш, то разгарыцца, і нядоўга да пажару! Калі церпіш ад людзей знеслаўленне - гэта пасланне ад Бога да славы тваёй, бо пакора - вышыня, чым глыбей пакора, тым вышэй чалавек узносіцца духоўна. Ты ж не крыўдуеш на дзяцей, якія абы-што балбочуць? Дык і на плеткароў не крыйдуй, маючы ўзвышаную душу. Людзі заўсёды будуць пляткарыць - ім не дагодзіш. Калі Хрыстос прапаведаваў, злыя людзі казалі: «У ім д'ябал!» Пачаў вылечваць - то ён, маўляў, дурань! І так ім дрэнна, і гэтак. Людзі ненавідзяць разумнейшых за сябе. Не шукай спакою і спачування ў людзях, а шукай яго ў Бога і ў людзей веруючых.

- Матушка, а як мне пазбегнуць непрыемнасцяў на новым месцы працы? - спытала Аленка.

- Маўчанне - вось поспех, вось пачатак мудрасці! - адказала тая, паклаўшы ёй руку сваю на плячо. - Калі ты будзеш маўчаць, табе будзе добра на любым месцы, усюды... Аддаляйся ад людскога жыцця, і пазбегнеш граху.

 

Ружовая Аленчына шчака кранулася мяккай падушкі, рука павольна нацягнула коўдру. У куце перад іконай гарыць лампадка: блакітнае марыва, водсвет падае на белую сцяну. Цішыня і спакой ахутваюць келлю. Толькі аднекуль здалёку, бы пранізлівы боль, паўстаюць перад вачыма Аленкі прыгожы твар, абцалаваны сонцам у летнім паходзе, белазубая гарэзлівая ўсмешка, шырокія плечы, дужыя рукі, зменлівы позірк, сакавіты голас таго, каго нельга вырваць з сэрца.

- Мікола! - шэпча Аленка.

Але яго засланяе другі - стары, чарнявы, з сівізною ў валасах, з позіркам, поўным годнасці і пяшчоты.

- Я еду ў Гданьск, - гаворыць ён. - Патанцуем на развітанне?

І знікае. А на яго месцы стаіць незнаёмы мужчына ў даспехах сярэднявечча і працягвае Аленцы кубак.

- Вазьмі яго, - шэпча, - у ім смерць Чорнай здані...

«Гэта Вітаўт!» - здагадваецца Аленка.

- Дарына прыходзіць да мяне кожную ноч. Садзіцца на ложак і ўсміхаецца, - кажа ён. - Я гавару ёй словы кахання, але яна не чуе іх. У той страшны вечар, калі яна выпіла атруту, я хацеў сказаць ёй, што даўно дараваў і толькі яе абраў сабе за жонку. Толькі яе, больш нікога. Адчай Дарыны апярэдзіў мае словы. Спяшайцеся дараваць сваім блізкім, адпускаць грахі пры жыцці іх!

Аленка працягнула руку, каб узяць кубак, але князь знік. На яго месцы з'явілася белая мроя.

- Дарына? - усхапілася Аленка.

- Маліся за мяне, - прашаптала яна, - вялікі грэх на мне...

- Я знішчу Чорную здань! - сказала Аленка. - Скажы, дзе кубак, я дапамагу табе!

- Ты яе не знішчыш, - адказала Дарына. - Яна ўжо кранулася цябе. Ты і я - грэшніцы, але ж ты жывая. А мне там, дзе я цяпер, вельмі дрэнна, ніхто не моліцца за мяне на зямлі. Тваё месца тут. Тут не растуць мае кветкі. Ты ведаеш, дзе яны растуць? Аб чым папярэджваюць?

- Якія кветкі? - зацікавілася Аленка, але мроя растала ля акна, за якім ружавела раніца.

 

- А-а! - ляпаў сабе па жываце Мікола. - А я ў цудатворнай крыніцы выкупаўся, усе грахі змыў, праўда, Аленка? - Ён раскалмаціў валасы дзяўчыне, якая толькі што вынырнула з-за палатак. - Ну як, памалілася? - засмяяўся ён. - Маліся, Аленачка, за нас, грэшных, доўга яшчэ нам ісці прыйдзецца да Вішанькі!

І ён пачаў складваць рэчы ў свой заплечнік.

- Ірэначка, прыхарошваешся перад люстэркам? - зычны голас Міколы гучаў на ўсю паляну. - Што жанчыне патрэбна для шчасця, нават на дзікім востраве? Вядома, люстэрка, бо кожная жанчына крышачку свавольная малпа!

Ірэна скрывіла вусны і не глянула ў ягоны бок. Сцяпан у расшпіленай кашулі скручваў палатку. Дзяўчына падышла да яго і нешта прагаварыла. Той моўчкі заківаў галавою. Антось аббіваў зямлю з жалезных пруцікаў, якія трымалі тэнт. Галя старанна засыпала пяском яму са смеццем, а Анатоль наском чаравіка ўтрамбоўваў зямлю - прысыпаў вогнішча. Аленка сядзела на сваім заплечніку і назірала за маленькім жуком, што поўз у траве...

Мікола ўключыў транзістар. Адтуль надакучліва пішчала і трынкала. Нарэшце загучала музыка.

- Выключ! У лесе трэба слухаць музыку прыроды! - загадаў Анатоль.

- Я не магу доўга быць у ізаляцыі, мне трэба інфармацыя - мозг у бяздзеянні дэградуе! - адказаў той.

- Я як кіраўнік групы павінен сам выконваць і прымушаць іншых трымацца парадку і патрабаванняў, якія тычацца паводзін у паходзе! - строга прадэкламаваў Анатоль. - Мы - турысты, а не дзікуны! І ты павінен выконваць загад камандзіра!

Мікола засмяяўся.

- Мозг чалавека засмечаны непатрэбнай інфармацыяй, - прадоўжыў Анатоль, уздыхнуўшы. - Чаму, вы думаеце, я ўвесь час у паходах і паходы мне даражэйшыя за ўсё? Чалавеку карысна пасядзець у цішыні і падумаць. Сучасны лад жыцця не дае гэтага. У віхуры жыцця думкі чалавека лётаюць абы-дзе, толькі не ля сваёй душы. А ў паходзе, на прыродзе, ты сам становішся частачкай яе, дзіцем яе. А ты як пустазелле якое!

- А можа, ён баіцца застацца сам-насам са сваім сумленнем, га? - заглянуў у твар Міколу ягоны сябар Антось і выключыў транзістар. - Да нас прыходзіць Дух Святы не ў буру і гром, а сярод цішыні і подыху лёгкага ветру.

- Добра, пайшлі! - закінуў на спіну заплечнік Мікола. - А то на менскі аўтобус спознімся!

- Ніякіх больш аўтобусаў, - строга прамовіў Анатоль. - Нам трэба выбрацца да Нёмана, на тое месца, дзе мы былі, Мікола, у тым годзе, - ён павярнуўся да хлопца. - Памятаеш той хутар, ля якога мы ў балота трапілі?

- Няхай яно гарыць, тое месца! - раззлаваўся Мікола. - Цэлы дзень па балоце ішлі, а ўсё моста праз Нёман няма і няма! На тым баку - хутар, хлопец з лодкай. Мы яму пакрычалі, і ён нас пачаў перавозіць, а маці яго крычыць: «Гані «Чайку» назад!» Хіба яна не бачыла, што нам дапамога трэба? Скнары яны ўсе тут. Раней хутарамі жылі, дый цяпер, хоць і вёскі ўтварыліся, псіхалогія людзей засталася ранейшая. У кожным двары свой калодзеж. Спачатку ідзе высокі плот, потым сад, гаспадарчыя пабудовы, а тады ўжо хата. Людзі ваўкаватыя, і ўсё іх жытло стаіць да людзей задам! Хіба ж гэта вуліца вясковая, калі вокны на дарогу не глядзяць? Мы ж з табою былі ў Загаллі, у аднаго сябра-турыста, дык там звычайная палеская вёсачка, а ўсе вокны ў хатах - на вуліцу, ля кожнай хаты - лавачка ўкопана, людзі вечарамі сядзяць, гамоняць, песні пяюць, а тут усе пазашываюцца ў норы і сядзяць, адзін аднаго ненавідзяць!..

- Не ўтрыруй, калі ласка! - строга сказаў Анатоль. - Пайшлі да Нёмана!

Хлопцы і дзяўчаты моўчкі скіравалі за Анатолем, толькі Мікола нехаця плёўся ззаду...

 

- А я кажу: калі ў мяне жонка патлусцее - будзе кожную раніцу вакол хаты бегаць! - сур'ёзна паўтарыў Анатоль, памешваючы мярзотны кіпень у катле.

- Як ты называеш гэтую страву? - наіўна папыталася Галя, лісліва заглядваючы ў твар хлопцу.

Анатоль раздражнёна ўздыхнуў і нічога не адказаў. Аленка пацягнула Галю за штармоўку і пасадзіла з сабою побач на бярвенца.

- Думай, калі пра што пытацца! - па-даросламу шыкнула на яе. - Бачыш - ён заняты! Гэта ж ягоны фірменны напітак: глінтвейн...

- Глінтвейн? - перапытала Галя. - А з чаго ён?

- Гарачае віно з перцам, карыцаю і гваздзікай, - шапнула Аленка.

Анатоль строга глянуў у іх бок і сказаў:

- А вось што зробіць кожная з вас, калі заўважыць, што спаднічка стала цесная?

Ірэна павярнулася да Аленкі і ўзбуджана зашаптала:

- Гэтае віно, гэтае віно... падобнае на вусны Янкі! Такія гарачыя, палкія... Мяккія, як мармелад... Я хацела б растаптаць ягоныя вусны сваімі абцасамі!

Вочы дзяўчыны гарэлі д'ябальскім агнём.

- Не зацыклівайся! - строга вымавіла Аленка. - Твае думкі пра яго блакіруюць аўру, і ні адна разумная ідэя не прыйдзе да цябе. Адкідвай гэтыя думкі, інакш звар'яцееш!

Аленка ўсміхнулася Анатолю і сказала:

- Ну, калі мая спаднічка стане цеснай, то я буду раніцай бегаць па два кругі вакол возера, больш нават за нашага майстра бегу - Міколу!

Мікола задаволена кіўнуў Аленцы, правёў пальцамі па струнах гітары:

- Цудоўная жонка камусьці будзе! А вы, Ірэна з Галяй, што зробіце?

- Знайду багатага мужа, каб купіў другую спадніцу! - скрывіла вусны Ірэна.

- А я... - марудзіла Галя, не ведаючы, што адказаць, каб спадабацца Анатолю.

Нарэшце, паказваючы сваю эканомнасць і гаспадарлівасць, вымавіла:

- А я зраблю такія кліны, каб пашырыць... Лампасікі...

Гучны выбух смеху разарваў вячэрнюю цішыню ля вогнішча. Не смяяўся толькі адзін Анатоль.

- Трэба некаму схадзіць на хутар, - пасля доўгага маўчання вымавіў ён, - яек купіць альбо курыцу... Заўтра будзе працяглы маршрут. Пешшу да Вішанькі. Ніякіх болей аўтобусаў. Лішнюю вагу скінем і мазгі праветрым...

- Нам трэба Уздзенскі раён наведаць, - напомніў Антось, сур'ёзна задумлівым позіркам гледзячы на Анатоля. - У вёсцы Нізок стаіць паўразбураны маёнтак Наркевіча-Ёдкі. У «Зборніку помнікаў гісторыі і культуры Беларусі» за 1987 год, па Менскай вобласці, пра нашага славутага земляка ні слова...

- Нізок ёсць у маршруце, - згодна кіўнуў галавою Анатоль і дадаў: - Дык, можа, ты збегаеш на хутар? Вазьмі каго-небудзь з дзяўчат!

 

- Ну, дык вы ж самі казалі раніцою, што прадасце курыцу, - разгублена стаяла перад маленькаю, з падслепаватымі вачыма старою Галя.

- А на чым вы з таго боку пераехалі, га? На лодцы? - перапытала тая. - А шмат заплацілі дзядзьку, га? Ну, дык мо ведаеце, колькі каштуюць куры на базары, раз з таго боку прыплылі? А то мяне ўсё падманваеце. Вы ж, як цыганы-валацугі, гэткія...

- Колькі скажаце, столькі і дадзім! - выцягнуў з кішэні грошы Антось, блакітныя, з хмарынкай вочы хлопца лагодна глядзелі на старую.

- Ай, - сутулілася тая, нервова прайшлася па двары, заўважыла, што Галя сарвала спелую вішню, і падціснула вусны. - Не прадам! Заўтра дачка прыедзе з Полацка, скажа кошт, вось заўтра і прыходзьце!

- Ды ну вас к чорту! - раззлавалася Галя, выплюнуўшы костачку ад вішні. - Мы хадзілі ў паход па Берасцейскай вобласці, дык там нам малако і яйкі бясплатна давалі, частавалі! Во дзе людзі добрыя!

- Цьфу! - плюнула старая. - Галеча там - не хаты, а квадратныя каробкі! А ў нас хаты доўгія, прыгожыя...

- І задам да людзей! - выкрыкнула Галя, успомніўшы Міколавы словы, і пабегла з двара.

Ля хмызняку яе схапіў за руку Антось.

- Ды не нервуйся ты! - ласкава сказаў ён. - Вось дзе не трэба, дык ты смелая, а як у кампаніі, то замкнутая, ціхая. А як адкрыеш рот, то глупства змарозіш, аж думаецца тады: дурная ты ці прыкідваешся?

Галя пакрыўджана адпіхнула яго і моўчкі пайшла па вузкай сцежцы да маленькай, схаванай за высокім плотам з яблыневым садам хаткі.

- Не крыўдуй, прабач мне! - папрасіў Антось. - Я хачу табе дапамагчы! Ты - тыповы меланхолік, а каб перамагчы сваю скаванасць, трэба стаць у цэнтры ўвагі, напрыклад, прыйдзі ў турклуб з тортам, які спякла сама, і скажы голасна, маўляў, усіх запрашаю, альбо давай цяпер паспрабуй, мы вернемся да палатак, а ты раскажаш што-небудзь цікавае!

Галя недаверліва глянула на хлопца.

- Не бойся, я цябе падтрымаю, - запэўніў яе Антось, спагадліва пазіраючы ў твар, - ты толькі памятай, што ты прыгожая, прывабная, мілая, непасрэдная, як дзіцятка. Запомні, ты - мілая! Калі будзеш расказваць, глядзі на мяне, я буду трымаць рукі вось так і ўсміхацца табе, каб ты не збілася з панталыку, згода?

Галя засмяялася і сказала даверліва:

- Ведаеш, у мяне з другімі хлопцамі інакш. З другімі я смялейшая, упэўненая ў сябе, а з Анатолем, не ведаю, чаму такая нязграбная...

- Проста ён табе падабаецца. Вось калі перастане падабацца, станеш сама сабою. Табе трэба знайсці сябра альбо закахацца ў другога.

- Навошта? - не зразумела Галя.

- Вы не падыходзіце адно аднаму. Анатолю патрэбна такая жанчына, з якою ён мог бы раіцца, у якой ёсць жыццёвы вопыт, а ты яшчэ дзіця. Яму трэба сталая жанчына. І табе - сталы чалавек, які б мог дараваць тваю дзіцячую непасрэднасць. І пакахаць цябе за тваю чыстую душу.

Ён памаўчаў і дадаў:

- А наогул, не трэба табе ніякі замуж. Не псуй душы сваёй, ідзі лепш у манастыр.

Галя глянула на яго, як на вар'ята.

- Я хачу, каб у мяне была сям'я! - усклікнула яна. - Хадзіць разам з дзеткамі ў паходы. Шчаслівая спартовая сям'я, пра якія паказваюць па тэлевізары і якія я часта бачу ў паходах.

- Гэта толькі звонку здаецца, што яны шчаслівыя, а на самай справе - рэўнасць, здрады...

- Адкуль ты такога набраўся? - раззлавалася Галя і піхнула нагою дзверцы, каб увайсці ў двор.

Гаспадыня хаты сядзела на драўлянай падлозе і віла вяроўку. Ручкі яе былі маленькія, як у дзіцяці, галоўка таксама, а вочы юркія, цьмяныя, недаверлівыя.

- Мо малака прадасце, бабуля? - ветліва спытаў, прывітаўшыся, Антось.

- Не, - цвёрда адказала тая. - Карову сурочыце! У нас нічога не даюць і не прадаюць, трэба ўжо ведаць! Кветак, трускалак на расаду не даюць, бо звядуцца, яек і малака не прадаюць, бо сапсуецца карова!

- У вас што, вядзьмарак шмат, што ўсяго баіцеся?

- Анягож! - затрэсла галавою старая. - Бацюшка хацеў крыж паставіць на могілках, дык чорная сіла не дала, малітва да Бога не прабіваецца. І не паставілі! У нас, аж да Дзвіны, аж да Полацка самага поўна ведзьмакоў, а ўжо там, пад Полацак, ды пад Віцебск, да Расеі бліжэй - няма нячысцікаў. А тут - захад, вось і чэрці круцяцца.

- Дык мы ж не нячысцікі, мы - турысты, - усміхнуўся Антось.

- К чорту вас, к чорту! - ускочыла старая і выпхнула іх з хаты.

- Пайшлі з гэтага гіблага месца, - махнула рукою Галя і ўздыхнула: - Хутчэй бы да Менскай вобласці выбрацца! Я згодная і ноччу ісці!

 

ІІІ

 

- Ну, хто раскажа што цікавае? - разглядваючы начное зорнае неба, спытаў Анатоль. - І ісці лягчэй будзе.

- Лепш слухай пошчак конікаў у траве! - агрызнуўся Мікола, папраўляючы заплечнік. - Ганяеш, як на разрад! Я ў майстры спорту па турызме не хачу! Папярэджваў жа ўсіх, што лепш на гэтыя хутары не сунуцца, вось да чаго твая ўпартасць, Анатоль, даводзіць! На пусты жывот да Менска піліць трэба!

- Ну, не сярдуй, - прымірэнча адказаў Анатоль, - мы ж крыху аўтастопам праехалі, ужо да Менскай вобласці рукою падаць. Ля Плешчаніц на начлег запынімся. Будзем там у тры гадзіны ночы.

Антось падышоў да Галі і нешта шапнуў на вуха. Тая голасна сказала:

- Сябры, паслухайце паданне!

Анатоль азірнуўся, запыніўся, быццам чакаў ад яе нейкага падвоху. Але дзяўчына, усміхнуўшыся, павольна пачала аповяд:

- Гэта здарылася ў той час, калі людзі ваявалі з лукамі і стрэламі. На вайне ў аднаго хлапчука загінуў бацька. Старэйшы брат яго сказаў: «Вось вырасту і адпомшчу за татку!» А хлапчук і кажа: «А я паміру ўсіх заўтра раніцою!» Пасмяяліся з хлопчыка ўсе і леглі спаць. А той пабег да сваіх воінаў і паздымаў з лукаў цяцівы. Пабег да ворагаў і зрабіў тое ж. Нацягнуў гэтыя цяцівы на драўляную дошку з дзіркай, атрымаліся струны. Крануў іх рукою - і палілася журботная мелодыя. Прачнуліся воіны абодвух бакоў і пайшлі глядзець, што дзе здарылася. Бачаць, на тым полі, дзе яны біліся, сядзіць маленькі хлапчук і іграе на незвычайным інструменце. Пачалі яны пытацца ў яго, што ён тут робіць. «Са зброі вашай гуслі зрабіў я, - адказаў той, - вось і распавядаюць яны, колькі гора і слёз прынеслі войны людзям. Гуслі могуць весялей зайграць, але толькі тады, калі вы братамі станеце». Маўчаць воіны, не ведаюць, што і адказаць. «Хворыя вашы душы, - мовіў хлопчык, - буду вам лекарам!» І дзіўная музыка палілася з-пад ягоных пальчыкаў, абудзіла наваколле. Заслухаліся воіны. А калі сонейка паказалася з-за лесу, пачалі воіны абдымацца і плакаць, называць адзін аднаго братамі. Вось так музыка зрабіла цуд, - закончыла Галя, - вось так, кажуць старыя, з'явіліся першыя гуслі.

Антось па-сяброўску сціснуў Галіну руку і шапнуў: «Я ж казаў - ты мілая. Усё ў цябе атрымалася...»

- Малайчына! - жвава вымавіў Мікола і паляпаў Галю па плячы.

Дзяўчаты засмяяліся. Ірэна глянула на Сцяпана: а што скажа ён? Той моўчкі крочыў, гледзячы пад ногі.

- Прывал! - злітаваўся Анатоль і кінуў на траву свой заплечнік. - Паўгадзіны!

Мікола расчаравана ўздыхнуў.

- Пайшлі паходзім па начным лесе! - прапанавала Сцяпану Ірэна. Той згадзіўся. Нейкі момант іщлі ўбок ад прывалу моўчкі.

- Скажы што-небудзь! - засмяялася Ірэна.

Сцяпан згроб яе ў абдымкі і пачаў палка цалаваць. Ірэна смяялася, адбівалася ад яго.

- «Зоркі, умытыя вячэрнім дажджом...» Паэтычна, праўда? - прашаптала Ірэна. - Гэта Мікола напісаў такі верш. А яшчэ: «Мы з табою сустрэнемся, веру я... Я цябе адшукаю між зорак. Для цябе расчыню я дзверы, я стаў іншым, не той, што ўчора...» Прыгожа? А ты любіш вершы?

- Не, - адказаў Сцяпан, выпускаючы яе з абдымкаў. - Той, хто складае вершы, крыху шызануты, «не от мира сего».

- Ну, што ты галімацью нясеш? - пакрыўдзілася Ірэна. - Дзе ты такое вычытаў?

- Што такое «галімацья»? - не зразумеў хлопец.

- Ты што, не ведаеш? - засмяялася Ірэна. - Гэта калі чалавек гаворыць розныя глупствы. А ведаеш, адкуль пайшло гэтае слова? Адзін доктар, Галь Мацье, француз, выпісваў хворым лекі, а на рэцэптах пісаў розныя анекдоты, для падтрымання духу. Ён быў выдатны псіхолаг, калі так рабіў...

- Я не чытаю кніжак, - вяла вымавіў Сцяпан, - толькі дэтэктывы або пра агароднія культуры, пра жывёлу хатнюю. Вось як парсючкоў карміць, ведаеш? Каб сала было з праслойкаю?

Ірэна скрывілася і ўздыхнула, падняўшы вочы ў неба.

- А ў вас на хутары ходзяць на вячоркі? - пацікавілася яна.

- А як жа! Суседка прыходзіць з таго хутара, буталь прыносіць, у карты рэжамся ўсю ноч...

- І ўсё? А гісторыі розныя расказваеце? Ну, напрыклад, пра даўніну ці пра што страшнае?

- Пра якую там даўніну? Як даўней жылі, так і цяпер! А страшнае што? Вунь у Аўдоцці карова здохла, дык, бедная, высахла ўся, вось табе і страшнае, бо з трох кароў за малако мільён мела, а цяпер толькі дзве засталіся...

Ірэна засяроджана глядзела ў твар хлопцу.

- Давай лепш цалавацца! - абняў яе Сцяпан.

- А ў цябе дзяўчына ёсць? - вырываючыся ад яго, спытала Ірэна.

- Вось ты і будзеш дзяўчынаю, - прашаптаў ён і паваліў яе на мокрую ад расы траву. - Паедзеш са мною на хутар жыць, згода?

Ірэна сцепанулася ад холаду і адказала:

- Згода, толькі дай мне падняцца, уся штармоўка мокрая! Паўгадзіны прайшло ўжо, пайшлі, а то Анатоль нервавацца будзе!

Яна паднялася і пайшла. Сцяпан застаўся сядзець у траве, засяроджана пазіраючы ёй услед.

Нёман зіхацеў блакітнай стужкай на сонцы. Але падарожнікі, не даходзячы да моста, скіравалі ўправа. Пайшлі да дзівоснай брамы - увахода ў разбураны маёнтак. Сярод старых дрэў стаялі яшчэ ўцалелыя, скалечаныя часам і людзьмі сцены, высокая вежа будынка, на муры якой, зверху, расла зялёная трава і цягнулася да сонца маленькае дрэўца.

- Сядзіба Наркевіча-Ёдкі, - прамовіў Антось. - Славуты беларускі вучоны семнаццатага стагоддзя...

Мікола прысеў пад раскідзістым дубам, скінуў кеды, паставіў стомленыя ногі на халодную зялёную траву. Аленка дастала тэрмас, наліла ў блакітную накрыўку гарбаты і падала хлопцу. Той узяў і, усміхнуўшыся, пацалаваў ёй руку. Аленка ўспыхнула, твар яе засвяціўся радасцю. Непадалёку ад іх стаяла легкавая машына белага колеру. Да яе падышоў сярэдняга росту мужчына ў белым касцюме і чорным гальштуку, які быў заколаты прыгожаю, з белымі зіхоткімі камянямі заколкаю. Валасы мужчыны зачасаныя ўгору, на скронях - сівізна.

- Ой, гэта ж Вайдаш дзеда Ўладыморыка! - узрадавалася Галя. - Мікола, гэта ж Дуброўскі! Пайшлі да яго.

Анатоль строга цыкнуў на яе.

- Гэта з нашай вёскі чалавек, - сказаў Мікола, - пайду павітаюся.

І ён пайшоў. Праз некалькі хвілін паклікаў сяброў да машыны.

- Ну што, разам паснедаем? - усміхнуўся Дуброўскі, прапаноўваючы ўсім залазіць у машыну. - Зараз я вас завязу на цудоўны поплаў. Спрадвек між лугавін цяклі тут дзве рэчкі - Лоша і Уса, - зазначыў ён, заводзячы машыну, - а потым зліліся ў адну. І вось ужо няма, «нема» іх дзвюх, цячэ адна рэчка - Нёман. Праўда, гэта падобна на каханне - зліццё дзвюх душ у адну?

- Ага! - заёрзала Галя на каленях у Анатоля, схілілася, перагнуўшыся з задняга сядзення на пярэдняе, да Дуброўскага. - А вы памятаеце мяне, Вайдаш? Як вы прыязджалі да дзеда, то я прыходзіла да вас, і мы з вамі пілі малако з абаранкамі?

- Памятаю, - засмяяўся Дуброўскі, - і як ты казала, што я твой старэйшы брат. Табе так хацелася старэйшага брата!

- Вы і цяпер для мяне, як брат! Як прыедзеце, то мне так хочацца да вас прыбегці, але ўжо сорамна, бо я дарослая, яшчэ што падумаюць!

Анатоль тузануў Галю за штармоўку: «Такія размовы вядуцца сам-насам!» Галя адмахнулася ад яго, як ад мухі, і прадоўжыла:

- А памятаеце, як мы з вамі паехалі на рыбу? Сядзелі на беразе, размаўлялі, і раптам бабёр з вады вылез! А навокал - пшаніца каласіцца, а сярод яе валошкі і маленькі астравок, на якім раслі хвоі! Сапраўды, як у таго мастака, у Шышкіна!

Дуброўскі заківаў галавою.

- Гэта было 25 ліпеня 1982 года, - павярнуўся ён да дзяўчыны з усмешкаю.

- Як вы гэта запомнілі? - радасна здзівілася тая.

- Потым скажу, - засмяяўся Дуброўскі і затармазіў.

Падарожнікі высыпалі на зялёны луг. Паздымалі штармоўкі, пачалі даставаць з заплечнікаў ежу. Дуброўскі разаслаў на траве белы папяровы абрус, паклаў на яго некалькі пакетаў з ежай.

- Пойдзем разам да рэчкі, - прапанавала яму Галя, - рукі памыем.

- Пайшлі, - згадзіўся Дуброўскі, прыхапіўшы з сабою ручнік.

Запытальна глянуў на Аленку, але тая прытулілася да Міколы і нікога не заўважала побач. Мікола настройваў гітару. Антось дзелавіта «накрываў на стол», раскладваючы лыжкі і міскі. Сцяпан рэзаў хлеб. А Анатоль уважліва разглядваў іншамарку Дуброўскага, стукаў нагою па колах. Толькі Ірэна засмучаным позіркам глядзела ўслед Дуброўскаму - для яе ён быў прынцам з казкі, чароўным і недасягальным. Яна не разумела, як гэта можна вось так, проста, па-свойску, размаўляць з ім. Калі яна ўпершыню ўбачыла яго ў бары Дома фота, ён часта сніўся ёй. Яна ўяўляла яго з сабою ў тэатры, у філармоніі. А тут вось гэтая недарэка Галя, «будучая жонка» Анатоля прыцягнула ўвагу яе прынца, яе мару. Аказваецца, яны з Галяй з адной вёскі. Не, ён не вясковы! Ён гарадскі, ён - толькі для яе! І яна зробіць усё, каб застацца з ім назаўсёды!..

Кроплі вады зіхацелі на плячах Вайдаша. Ён сядзеў на беразе рэчкі, адкінуўшы ўбок ручнік. Галя падышла да яго, абняла, прытулілася вуснамі да ягонага твару.

- Памятаеш, я рабіла так, як была яшчэ школьніцай? - прашаптала яна. - Тады мне не было сорамна, а цяпер...

- Што цяпер? - пагладзіў яе па валасах Дуброўскі.

- Я кахаю цябе! - заглянула яна яму ў твар. - Я казала пра гэта табе заўсёды, калі была малая, але цяпер я кахаю цябе па-іншаму...

- І за іншага выходзіш замуж.

- А хіба ты прапаноўваў мне? - здзівілася тая. - Скажы, ты кахаеш каго-небудзь? - трымала яго за руку Галя.

Дуброўскі ўздыхнуў, усміхнуўся, гледзячы на тоненькую, быццам бярозка, маленькую, дапытлівую і непасрэдную Галю, і адказаў:

- Пакуль не...

- Я прашу цябе, не кахай нікога, дай мне дарасці да цябе! - з запалам папрасіла дзяўчына.

- Я наогул нікога не кахаю...

- І мяне? - наіўна папыталася Галя.

- І цябе. Я ж ужо гаварыў пра гэта...

Ён павярнуўся, каб пайсці.

- Пачакай! - у вачах у Галі застылі слёзы. - Ты ж казаў, што любіў мяне, як сястру... А цяпер што, нічога нават ад гэтага не засталося?

Дуброўскі маўчаў.

- На што мне тады спадзявацца? - упарта дапытвалася Галя. - Вучыцца, рабіць кар'еру, каб у трыццаць гадоў мне сказаў: «Не!»

- Галя, - разважліва, па-сяброўску ўсміхнуўся Дуброўскі, - трыццаць - гэта яшчэ не старасць. А што далей будзе, адзін Бог ведае. Я і сам не ведаю, што я скажу табе, калі ўзрост твой дасягне трыццаці...

- Ты гаворыш, як дыпламат. Дыпламат ніколі не скажа «не», ён скажа «можа быць»!

І яна ў слязах пабегла ў бок хмызняку.

 

* * *

 

- На правым беразе Нёмана ўзнікла паселішча Наднёман, - гаварыў Антось, прытуліўшыся спіною да абабітай цаглянай сцяны сядзібы. Языкі агню мітусіліся, узносілі іскры ўгару, і твары падарожнікаў здаваліся таемнымі. Воддаль ад сядзібы стаялі дзве палаткі, крыху далей - машына Дуброўскага. Цяпер на ім быў сіні спартовы касцюм і красоўкі, сядзеў ля вогнішча і падкідваў дровы. Галя прымасцілася побач з Анатолем, які з суровым тварам аглядаў наваколле. Пачало змяркацца, і хутка кусты хмызняку здаваліся ўжо цёмнай сцяною, толькі вогнішча асвятляла сяброў, і ціхі, прыглушаны голас Антося распавядаў пра мінулае.

- Паселішча належала князю Радзівілу, потым яго купіў шляхціц Антон Наркевіч-Ёдка. Ён быў жанаты з Анэляй Эстка і праз яе стаў сваяком роду Касцюшкаў. У Анэлі з Антонам нарадзіўся хлопчык Якуб, у 1847 годзе. Ён быў прыгожы, дапытлівы, здольны да навук. Скончыў Менскую губернскую гімназію. Быў добрым кампазітарам, віртуозам-піяністам. Працаваў у Маскве, падарожнічаў па Эўропе. За мяжою вывучаў фізіку, прыродазнаўства і медыцыну. Вярнуўся ў Наднёман і ў падвальнай частцы сядзібы абсталяваў электралабараторыю, ставіў доследы. У 1888-м пабудаваў метэастанцыю...

Антось паказаў рукою на высокую вежу насупраць таго месца, дзе стаяў сам. Усе павярнуліся туды.

- Так, гэта Якубава вежа! - пацвердзіў Дуброўскі. - Дваццаць сем метраў вышыня, Эолова арфа наверсе была. Ён вывучаў уплыў электрычнасці на расліны. Ставіў доследы па прыёме і перадачы электрасігналаў без правадоў...

- Як цікава! - падсела да Дуброўскага Ірэна. - Давайце сходзім туды з вамі, хутка поўнач, можа, убачым духі памерлых... Мне з вамі нічога не страшна!

Дуброўскі засмяяўся і сустрэўся позіркам з Аленкаю. Тая хуценька адвяла погляд, бо сядзела ў абдымках Міколы.

- Можа, даслухаем аповяд? - звярнуўся да Ірэны Дуброўскі. - Ведаеце, Якуб Наркевіч-Ёдка распрацаваў метад тэрапіі, электратэрапіі паралізаваных і хворых на нервы. Сканструяваў громаадвод. Яго ідэю бяздротавага тэлеграфа падхапілі іншыя вучоныя...

Дуброўскі змоўк. Мікола нешта шапнуў Аленцы, і яны ціхенька некуды ўцяклі.

- Якуб адкрыў санаторый у мястэчку Пясочным, а ў Слуцку былі ягоныя аптэкі, - прадоўжыў Антось. - Але, як кажуць, няма прарока ў сваёй айчыне. Многія памешчыкі і мяшчане лічылі яго дзіваком...

- Бывала, і кпілі, - уздыхнуў, быццам аб нечым сваім, Дуброўскі. - Такія адносіны і мне давядзецца адчуць, - дадаў цішэй, - дабра людзі не разумеюць... Якуб быў членам эксперыментальнай медыцыны ў Пецярбургу, яго ведаў увесь свет...

Нарэшце Галя адсунулася ад Анатоля і падала голас:

- У Францыі, у 1900 годзе, Якуб атрымаў званне прафесара электраграфіі і магнетызму!

- Сядзі! - незадаволена буркнуў Анатоль.

- Ды ну цябе! - агрызнулася Галя. - І загаварыць нельга!

- Калі мужыкі гавораць, бабе маўчаць трэба! - адрэзаў Анатоль.

Галя ўзбуджана і нервова кінула Ірэне:

- Пайшлі спаць!

- Канешне, - усміхнулася Ірэна, абняла Галю і кінула развітальны позірк на Дуброўскага.

Той усміхнуўся ў адказ.

- Сходзім заўтра пашукаем магілы, можа, знойдуцца, - заклапочана прамовіў Антось, гледзячы на Анатоля.

- Абавязкова, - згадзіўся той. - Ну што, будзем тушыць вогнішча? Я думаю, Аленка з Міколам не заблудзяцца...

Яны патушылі вогнішча і скіравалі да палаткі. Дуброўскі не пайшоў адразу спаць. Пастаяў ля машыны, разлажыў сядзенне, а потым пакрочыў у бок руін.

Пералівіста спявалі салаўі. Недзе ў кустах чароту кракнула дзікая качка. Нехта ішоў ад берага насустрач Дуброўскаму. Калі параўняўся з ім, Дуброўскі пазнаў Міколу.

- Не спіцца? - спытаў той.

- Так, - абазваўся Дуброўскі і пакрочыў далей.

Неўзабаве на самым краі берага заўважыў Аленку. Яна сядзела, абхапіўшы рукамі калені. Пачула крокі, але не азірнулася. Дуброўскі спыніўся ў яе за спіною. У твар дыхала холадам ад рэчкі, ціха шапацеў чарот.

- Вярнуўся? - папыталася Аленка. - Навошта? Больш я не скажу табе, што кахаю. Колькі разоў гаварыла пра гэта табе, а ты маўчыш... Ведаю, не кахаеш. І, напэўна, ніколі не пакахаеш. А душа мая згарыць, як гэтая зорачка, што падае ўніз...

Дуброўскі ціха адышоў ад яе. Пакрочыў да машыны. Залез пад коўдру і заснуў...

Ірэна доўга варочалася, разбудзіла Галю і палка прашаптала:

- Хочаш, вершы пачытаю, вядзьмарскія?

- Ты што, з глузду з'ехала? - сонна прамармытала тая. - А дзе Аленка?

- Не ведаю. Слухай! - Яна вылезла са спальніка, адкашлялася і зацягнула:

 

Одну свечу, чтоб начертать твой лик

Или твое подобье восковое

С такими же глазами цвета неба

Осеннего, незрячего. И с телом,

Таким же милым, дивным и желанным,

Сокрытым под неяркою одеждой.

Или траву, волшебную траву,

Чтобы она в устах слегка горчила,

Твои к моим притягивая губы.

Быть может, яд, чтоб я сама пила,

Но и тебе, как будто ненароком,

Дала бокал за трапезой угрюмой.

Я сделала б напиток приворотный,

Чтоб слить на миг две плоти воедино.

Войти в тебя хочу я лихорадкой,

Проникнуть в плоть твою, как малярия,

Лучу подобно, пронизать зрачки,

Как Дух Святой, стигматами отметить

Прекрасные ладони страстотерпца.

Любовь моя! С конца, а не сначала,

Когда бы я смогла тебя приблизить,

Я имя бы твое произносила,

Но в простоте твержу тебе: «Люблю!»

Все жду тебя, а ты не снизошел

Ко мне, печальной, как я ни просила...

 

Ірэна заплакала наўзрыд... Галя абняла яе і прашаптала:

- Я ведаю, пра каго ты, не хвалюйся, ты таксама яму спадабалася...

- Праўда? - расшырыла зрэнкі Ірэна, схапіла Галю за плечы. - Ён табе сказаў пра гэта? А я думала, што ў цябе з ім...

- Не, не, - запэўніла яе Галя. - Схадзі да яго цяпер, пакліч, і ён выйдзе да цябе, толькі каб хлопцы не прачнуліся...

Ірэна радасная выскачыла з палаткі.

- Шчаслівы Сцяпан! - усміхнулася сама сабе Галя. - Такая прыгожая дзяўчына! Вось каб мне быць такою, можа б, Вайдаш...

 

- Вайдаш, Вайдаш! - нехта пастукаў у шкло машыны. Дуброўскі ўсхапіўся і ўбачыў жанчыну ў доўгай белай сукні. Засяроджана паглядаў на яе, не рашаўся адчыніць дзверцы.

- Гэта я, - вымавіла жанчына, - Ірэна...

- Хм! - здзівіўся Дуброўскі. - Залазь сюды! Што-небудзь здарылася?

Не паспеў ён дагаварыць, як дзяўчына сваімі вуснамі абхапіла ягоны рот і настойліва пачала цалаваць, прыгаворваючы:

- Ты мой, толькі той! Нікому цябе не аддам! Я так доўга чакала цябе, Вайдаш, мой князь, мая мара! Ні адна жанчына на зямлі не вартая цябе, толькі я... Цеплыня майго цела толькі для цябе, не растрачаная, зберагала толькі для цябе, Вайдаш! Дакраніся да мяне, прашу цябе, я - як мёд, заўсёды буду табе салодкай, раз паспытаўшы - болей не адцягнеш... Я берагла сваё цела, клапацілася пра яго, каб ты мог валодаць ім... Я ўся твая, да кожнай частачкі, да крывіначкі, твая, Вайдаш...

- Канешне, канешне, Ірэна, - адказаў ён, неяк выбавіўшыся з яе абдымкаў. - Давай вып'ем «Кока-колы», пагаворым спачатку, добра?

Яна згадзілася, ласкава прыхінуўшыся да ягонага пляча.

- У цябе прыгожае цела, Ірэна, - сказаў Дуброўскі, падаючы ёй стакан з напіткам, - але захапленне ім можа доўжыцца паўгода, год... потым настане пустата, бо нічога агульнага, духоўнага, у нас няма... Табе цяпер патрэбны сябар, проста сябар, які б зразумеў цябе. Я бачу, што з табою нешта здарылася, што, Ірэна?..

Як быццам ачомаўшыся ад сну, Ірэна засаромелася, нешта прамармытала, а потым заплакала.

- Ты не сустрэла сапраўднага кахання, - пагладзіў Дуброўскі яе па валасах. - А тое, што было з табою, напэўна, здрада, гэта таму, што ты спакусілася на не сваё... Тваё табе яшчэ будзе...

- Вайдаш! Я марыла пра такога хлопца, як ты!.. Пра такога мужчыну!..

- Ты ж не ведаеш, які я, - самотна адказаў той. - Гэта толькі знешнасць...

- Я адчуваю сэрцам... Я ўбачыла цябе ў бары некалькі месяцаў назад і закахалася. А гэтая сустрэча - выпадковая, тут, у Нізку. Значыць - ты мой лёс!

- Якая ты імпульсіўная... І верыш у тое, што твая прыгажосць вырашыць усё...

- Так, я вар'ятка, - уздыхнула Ірэна. - Ля вогнішча ты не звяртаў на мяне ніякай увагі...

- Там ёсць хлопчык адзін, здаецца, вельмі закаханы ў цябе... Сцяпан!

- Яму трэба толькі маё цела! - ускіпела Ірэна. - Усім вам патрэбна толькі маё цела! І табе, і Янку! А душа? Вам усім напляваць на яе!..

- Дзе душа твая, дзе, Ірэна? Я бачу толькі вось гэтае цела пад празрыстаю сарочкаю. Чаго ты хацела ад мяне - маланкавага кахання? Ты думала, што я ніколі не бачыў голых жанчын?

Ірэна з размаху ўрэзала яму аплявуху і выскачыла з машыны...

 

- Ну, дзе Сцяпан? - высунула з палаткі галаву Галя. - Ты хадзіла да яго? Аленка ўжо спіць... Дзе ты была?

- Сцяпан? Дык ты гаварыла пра Сцяпана? - раззлавалася Ірэна. - Калгасніца няшчасная! Чым ты толькі хлопцаў бярэш? Вайдаш з табою да ракі ходзіць, у вёсцы ты яго братам завеш, а са мною ён і пагаварыць не захацеў! За Анатоля замуж ідзеш, а мяне, прыгажуню, таленавітую, разумную, ніхто не бярэ!

На крык вылезла з палаткі Аленка.

- Вось ты - веруючая! - кінула ёй Ірэна. - А чаму ж твой Бог не роўна дзеліць, га?

- Мы на зямлі пакутуем за грахі нашы, - адказала тая.

- А калі ж я паспела награшыць, што мне з маленства на хлопцаў не шанцуе? Якая-небудзь кракадзіліха, глядзіш, па горадзе ідзе з прыгажуном, а тут!..

- За грахі нашы з мінулага жыцця, - паправіла Аленка. - Відаць, ты ў ранейшым жыцці была злая, нікога не любіла, вось і вярнулася на зямлю, каб выправіцца. Не спяшайся, пачакай, і сустрэнеш свайго хлопца, з якім будзеце роднасныя душы...

- Ну, ні фіга! Каб мяне ўсялякія калгасніцы абскоквалі! Я ўпярод за цябе і за Галю выйду, абяцаю! Пасля паходу!

І яна скіравала да палаткі хлопцаў. Паклікала Сцяпана. Той нехаця вылез, паціраючы сонныя вочы.

- Чаго ў такую рань? - працягнуў, пазяхаючы.

- Мяне адзін сноб пакрыўдзіў, будзеш абараняць! Пайшлі, пагуляем яму на зайздрасць, няхай ведае, які ў мяне абаронца ёсць!

- Ой! - крэкнуў, пацягнуўся і нехаця прысеў Сцяпан, пачаў нацягваць красоўкі. - А што такое «сноб», га?

- Снобамі называлі ў Францыі дзяцей дробных чыноўнікаў ці сялян, якія паступалі вучыцца ў вышэйшыя ўстановы і ва ўсім стараліся вонкава быць падобнымі на свецкіх сеньёраў, не клапоцячыся пра духоўны стан, інтэлект, ветлівасць, манеры, паводзіны. Вельмі моднічалі... Гэткі сноб намалёваны ў кніжцы: стаіць ля бочкі, сам у кірзачах, штаны вісяць складкамі... Кідае ўбок белыя пальчаткі, а яны ў бочку - плясь!

- А-а! - абняў Ірэну Сцяпан. - Інтэлект, інтэлігент... А чым адрозніваюцца гэтыя словы?

- Дык ты ж інстытут у гэтым годзе скончыў, на эканаміста вучыўся і не ведаеш такіх слоў? - абурылася Ірэна. - Кожны інтэлігент павінен быць інтэлектуальным...

- Ай, масла масленае! - махнуў рукою Сцяпан. - Давай лепш цалавацца!

 

За сядзібай, у лясным гушчары, так разрасліся кусты дзікай шыпшыны, што нельга было прайсці - драпалі твар, рукі, чапляліся за вопратку. Нечакана трапілася пад ногі нязвыклая для лесу расліна - барвінак.

- Глядзіце, глядзіце! - усклікнула Галя і прысела ля расліны.

- Ды што ты крычыш як апантаная, - пацягнуў яе за рукаў Анатоль. - Не ўмееш паводзіць сябе на людзях. Ну, барвінак, ну і што? Ніколі не бачыла?

- Як яна хоча, так няхай і выказвае свае пачуцці! - заступіўся Антось. - Што ты ўвесь час з яе дурніцу робіш? Дуброўскі не па табе, а паважае яе, нават сябраваў з ёю. Яму падабаецца яе непасрэднасць. Не ўсім жа людзям быць аднолькавымі...

- Так! - насупіўся Анатоль. - Трэба разборку рабіць! Дзякуй богу, Дуброўскі паехаў ранкам...

- Ён паехаў на сустрэчу са сваімі сябрамі спелеолагамі! - зазначыла Галя. - Ведаеце, хто такія спелеолагі? Альпіністы ў горы падымаюцца, а спелеолагі спускаюцца пад зямлю...

Анатоль незадаволена паморшчыўся і загадаў усім сесці на пагорку.

- У паходзе сапсавалася дысцыпліна! - заявіў Анатоль, сурова аглядваючы падарожнікаў. - Сорам! Дзяўчаты з глузду з'ехалі, як убачылі гэтага франта Дуброўскага на іншамарцы!

Ён кінуў калючы позірк на Сцяпана і Ірэну і сказаў:

- А вам, закаханыя, няма чаго бадзяцца ўначы па лесе! Турыст павінен спаць і рыхтавацца да заўтрашняга кіламетражу! Секс і спартовы паход - несумяшчальныя! Калі яшчэ раз паўторыцца такое - здымаю з маршруту! Можаце адпраўляцца хоць цяпер! Аўтастопам - і на твой хутар, Сцяпан!

Ірэна незадаволена ўскочыла, глянула на Сцяпана - той моўчкі грыз сцяблінку.

- Сядзь! - тузанула яе за калашыну Аленка. - Шаляніца! І Галю пакрыўдзіла ні за што...

Анатоль затрымаў позірк на Аленцы.

- А ты дзе была? Мікола хроп без задніх ног, а ты дзе валачылася? У якой вы ўсе форме зараз? Паглядзіце на сябе! Кругі пад вачыма, сонныя, як мухі! Каханне замучыла? Перад паходам усе свае «охі», «ахі» пакідайце дома!

- Бярыце прыклад з Галі і Анатоля! - засмяяўся Мікола. - Яны вось жэняцца пасля паходу, а трымаюцца як чужыя! Сапраўдныя турысты!

- Галя таксама «добрая»! - не зразумеўшы Міколкавых кпінаў, буркнуў Анатоль. - Мяне беспадстаўна раўнуе, а сама на шыю Дуброўскаму вешалася!

- Добра, хлопцы! - падняўся Антось. - Ён жа ўжо паехаў! Інцыдэнт вычэрпваецца. Даруем нашым дзяўчатам гэткі запал. І болей уначы ніхто не блындаецца, нават закаханыя!..

Ён глянуў сабе пад ногі, схіліўся над барвінкам і ўсміхнуўся:

- А Галя праўду казала: барвінак! Значыць, тут могілкі...

Усе ўсхапіліся, пачалі разглядацца.

- Уяўляеце, ён расце тут аж з васемнаццатага стагоддзя! - раскрыла задуменныя вочы Аленка. - Уяўляеце? Сам размнажаецца, расце, а тых, хто пасадзіў яго, ужо няма... Барвінак, пасланец з мінулага!..

Прайшоўшы крыху ўперад, Мікола натрапіў на яму. Над ёй навісала куча пліт-камянёў. Ён апусціўся на калені ля адной з пліт і прачытаў услых:

- Анэля Ёдка. 1850-1873. Маці Якуба...

- Фамільны склеп разбураны ўшчэнт, - прашаптала Аленка.

- Золата шукалі... - пахмурна сказаў Антось. - А вось адзін добры чалавек недзе тут захоўвае пліту з магілы Якуба, каб марадзёры не забралі...

Ён сарваў сінюю кветачку барвінку і паклаў на Анэлін камень.

- Калі разбураюць магілы, надыходзіць крах цывілізацыі, - сумна заключыў Анатоль. - А каму тут займацца помнікамі даўніны? Вясковыя людзі былі цёмныя ў васемнаццатым стагоддзі, такія і цяпер. На ахову сродкаў няма, дык хоць бы не абыходзіліся так па-варварску з помнікамі архітэктуры!

Ірэна адцягнула Аленку ўбок і прашаптала:

- Мы са Сцяпанам ліняем адсюль!

- Гэта куды? - здзівілася сяброўка.

- На хутар да яго едзем. Прывітанне ўсім! Пакуль!

- Ды што ж гэта вы! - паспрабавала затрымаць яе Аленка. - Хутка да Вішанькі дойдзем, а там - маёнтак, падзямелле, Блакітны пакойчык... А да Сцяпанавага хутара гэта ж так далёка!

- Нічога, аўтастопам заедзем - Нёман ад Заходняй Дзвіны недалёка. Затое - рамантычна! І пажэнімся там адразу! Абрыдла мне ўсё: горад мой, каханне, мой бацька, які кідаецца паміж жонкай і маладухай. Менчанкай я болей не хачу быць, бо менчанак ловяць, каб ажаніцца па разліку! Памятаеш, як мы на танцы хадзілі? Першае, пра што хлопец пытаецца, калі запросіць: «Вы менчанка?» Казлы інтэрнатаўскія на кручок нас ловяць! А на інтэлігентнага, на гарадскога мне не шанцуе! Яны ганяюцца за такімі, як Галя!

- Ты занадта ўтрыруеш, Ірэна! Апамятайся! - роспачна пачала Аленка. - Са Сцяпанам у вас няма духоўнай еднасці, інтарэсаў. Ведаеш, як ён казаў пра сваю будучую жонку? Маўляў, такую сабе хачу, каб грады выпалала хутчэй за ўсіх баб і каб ні травінкі! Каб сем кароў выдаіла хутчэй, чым бабы трох падояць! Ён не ведае, як гаварыць кампліменты, як трымацца за сталом. Як ты пражывеш там без культуры?

- Затое ён мне здраджваць не будзе!

- Ты ж яго не кахаеш...

- А што мне дало тое каханне? Дрыжала пры кожным званку тэлефона, бегла на кожны званок у дзверы... Хадзіла як апантаная за ім следам... А цяпер - Дуброўскі! Ён нават не захацеў майго цела!.. Я нікому не патрэбна, нікому...

- Чым табе спадабаўся Дуброўскі? - здзівілася Аленка.

- А хіба ты сляпая? - усклікнула Ірэна. - Адна толькі ты сляпая, бо ў свайго дурня Міколу закахалася! Дуброўскі - мужчына з шармам, старэйшы за мяне, а значыць, мудры, спагадлівы, разумны! Хіба твой летуценнік Мікола раўня яму?

- Лепшага за Міколу нікога няма, - адказала Аленка. - Ён прыгожы, рослы, вясёлы... А як іграе на гітары, складае вершы!..

- Не для цябе ён, Аленка! Ён - пусты, павер мне, пусты! Не вер бутафорыі, знешнасці, згадай паэта: «Так что же есть такое красота и для чего ее обожествляют люди? Сосуд она, в котором пустота, или огонь, мерцающий в сосуде?» А Дуброўскі - агонь!..

- Навошта ж табе тады Сцяпан, гэты бугай калгасны? Прага да цела пройдзе, і вы застаняцеся чужымі. Самае страшнае - пражыць свой век з чужым чалавекам! Ты адна там будзеш, як сасна на Поўначы, сасна, якая любіць сонца... Табе патрэбна залатая аправа, Ірэначка!..

Але сяброўка ўпарта скрывіла вусны, цмокнула Аленку ў шчаку на развітанне і пабегла да Сцяпана, які чакаў яе на ўзлеску, трымаючы ў руцэ два заплечнікі.

 

ІV

 

Марусі сніўся гэты сон ужо не першы раз. Яна нават у сне ўспомніла, што бачыла ўжо гэтага хлапчука - ён бег да яе, і ў яго былі такія прыгожыя блакітныя вочы. Ён называў яе мамай...

Зазваніў будзільнік, і Маруся прачнулася, доўга ляжала пад коўдрай, не хацела праганяць тую асалоду, якую адчувала ў сне, калі ўзяла малога на рукі. Але час быў ісці на працу. Работа мазаічніцай ёй падабалася. Маруся ўстала з ложка, хуценька апранулася. Баба Саша, Сашуля, як ласкава называлі яе суседкі, хударлявая, сярэдняга росту, з круглым акуратным ротам, вакол якога сабіраліся маршчынкі, і маленькімі спагадлівымі вачыма, паставіла на стол яечню і падала аладкі. На сцяне цікаў маятнікам гадзіннік, на цыферблаце была выява медзведзянятак, якія гулялі ў лесе ля паваленага дрэва. Заўважыўшы Марусін позірк, бабулька вымавіла:

- Усе нашы продкі, Аніскаўцы, былі бортнікамі і пчалярамі. Бацька мой, Міхей, любіў па лесе хадзіць, рой шукаць. Была ў яго свая любімая палянка, Медуніцаю назваў яе. Да яго выпаўзаў там вожык, нюхаў руку і частаваўся са сподачка. Аднойчы бацька падгледзеў, як мядзведзіца малых у рэчцы купала - схопіць зубамі за грыўку, акуне - і на бераг. А яны пішчаць, балуюцца, бы дзеці! Дык бацька на памяць пра тую сустрэчу вось гэтыя ходзікі і купіў ды мне падарыў, як замуж ішла...

Бабулька паглядзела на гадзіннік, выцерла далонню вочы. Маруся села за стол, побач, на шырокую канапу прымасцілася і баба Саша. Пачалі снедаць. Гледзячы ў акно, старая ўскрыкнула:

- Глянь, вунь на панадворку ўнук Уладыморыкаў! Во дзе добры кавалер табе быў бы, і гадамі падыходзіць, праўда, крыху старэйшы за цябе, яму каля сарака ўжо. Не жаніўся, усё, як гэта кажуць, кар'еру рабіў...

Маруся зірнула ў акно і засмяялася:

- Дык я ж яго ведаю! Гэта мой начальнік ранейшы... Ён надта сур'ёзны. Яму пані падавай...

- Можа, й так, - пагадзілася бабка, - у Гданьску ж радня ў яго аб'явілася. І маёнтак гэты на яго запісалі. Прыязджалі нейкія вучоныя, тыя, што пад зямлёю лазяць, шукалі нешта, мо скарб які...

- Вы ж чулі паданне пра князя Вітаўта і Дарыну? Дык тут недзе павінен знаходзіцца яе маёнтак, кажуць, там, дзе расце дзікая мальва, у лесе. У падзямеллі маёнтка Дарыны знаходзіцца Блакітны пакойчык. У ім - кубак князя Вітаўта. Хто адкрые кубак - знішчыць Чорную здань...

- Ды казкі ўсё гэта, - адмахнулася бабка, - нічога ў тым кубку нямашака.

Маруся пачала апранацца на працу.

- Дык свята ж сёння - нядзеля, - заўважыла старая. - Выхадны ж у вас!

- Заўтра прыязджае начальнік самы галоўны, правяраць, як ідзе рэстаўрацыя маёнтка, хачу адну справу закончыць! - адказала Маруся і заспяшалася з хаты.

 

Сонца моцна прыпякала ў спіну. Маруся, не зважаючы на спякоту, завязала валасы касынкай і выкладвала мазаіку на другім паверсе маёнтка. Казачныя кветкі, жар-птушка і мора - сюжэт прыдумала сама. Так захапілася работай, што не заўважыла, як нехта ціха падняўся па прыступках, запыніўся на пляцоўцы і назірае за ёю. Азірнулася і ўбачыла мужчыну, апранутага ў джынсы і белую спартовую майку.

- Гэта вы? - усміхнулася, пазнаўшы Дуброўскага.

- Вось і сустрэліся, - засмяяўся Дуброўскі. - Добрай раніцы вам!

- І вам таксама, - Маруся зняла касынку.

- А мы з вамі, аказваецца, жывём па суседству, - зазначыў Дуброўскі і працягнуў ёй у далоні ягады. - Частуйцеся, тут, вакол маёнтка, столькі дзікіх малінаў...

Маруся ўсміхнулася, падзякавала і ўзяла ягады.

Дуброўскі прысеў поруч, глянуў удалячынь, на зіхоткую, у сонечных промнях рэчку, кінуў туды галавою:

- Турысты палаткі раскінулі! Ці не тыя гэта, з якімі я ў Нізку сустракаўся?

- Былі ў маёнтку Якуба? - пацікавілася Маруся. - А я так ні разу там і не пабыла, а марыла...

- Я магу ўзяць вас з сабою, як паеду туды па справах рэстаўрацыі...

- Дзякую, - узрадавалася дзяўчына. - А ёсць магчымасць рэстаўрыраваць маёнтак Якуба, знаходзяцца спонсары?

- Усё пакуль у планах, - уздыхнуў Дуброўскі.

Маруся падышла да аконнага праёма, задумалася.

Дуброўскі агледзеў сцяну з мазаічнымі ўзорамі, пацікавіўся, хто прыдумаў сюжэт.

- Сама, - адказала Маруся. - Люблю творчую працу.

- Вам падабалася ваша праца ў праектным аддзеле? - пацікавіўся ён.

- Вядома, - з сумам адказала Маруся. - Столькі задум, ідэй, цудоўны калектыў, і раптам - усё, скарацілі...

- Так, - задумліва прамовіў Дуброўскі, - калі вы марыце пра кар'еру, вам трэба працаваць па сваёй спецыяльнасці.

- Вельмі цікава! - адказала Маруся. - Пра кар'еру - мару.

- Заходзьце да мяне. Да дзеда Ўладыморыка. Сёння вечарам.

Маруся застыла ад нечаканай прапановы, але згодна кіўнула галавою. Дуброўскі пачаў спускацца ўніз па лесвіцы. І тады яна ўспомніла: гэта ж ён і ёсць тое начальства, якое «прыязджае заўтра»! Гэта ж ён дырэктар рэстаўрацыйна-будаўнічай фірмы, фірмы, у якой яна працуе! Фірмы, якая рэстаўрыруе ягоны фамільны маёнтак у Вішаньцы і плануе рэстаўрацыю маёнтка Якуба!

Маруся прысела на камень. Рукі яе апусціліся. Хацелася плакаць. «Я сказала яму пра кар'еру, - падумала яна, - і ён запрасіў мяне да сябе!..» Дуброўскі, Вайдаш Дуброўскі. Як яна магла забыцца, што гэтае прозвішча стаяла на ўсіх фірменных бланках! Ён зноў яе начальнік, а яна з ім - пра кар'еру! Быццам сама напрасілася... да яго ў хату!

 

* * *

 

- Мікола, а чаму гэтыя дробныя чырвоныя кветачкі ў траве завуцца мацярынкай? - дагнала хлопца Аленка.

Хмызняк застаўся ззаду, пайшоў роўны дол, парослы гусінымі лапкамі і мацярдушкай.

Мікола глянуў на дзяўчыну і нічога не адказаў. Аленка сарвала кветачку і паднесла да вуснаў.

- А я ведаю, чаму «мацярынка», - весела сказала яна. - Кветачка лекавая, ад сямі хвароб абараняе, як маці дзіцятка...

- Зноў ты са сваімі фантазіямі! - буркнуў Мікола, прыглядаючыся да зямлі.

- Ты мальваў шукаеш? - не сунімалася Аленка. - А чаму менавіта іх?

- Адчапіся са сваімі дзіцячымі пытаннямі! Мальвы - кветкі Дарыны, яны паказваюць на месца знаходжання маёнтка.

Сярод дрэў віднеўся высахлы раўчук, старое русла рэчкі. Аленка ўзняла галаву, паглядзела на адно з дрэўцаў і весела запляскала ў ладкі:

- Мікола, пакружы мяне на руках, як раней, я табе за гэта нешта скажу!

- Была б ты добраю дзяўчынаю, каб толькі не дзяцінілася!

- Іншы раз так хочацца пабыць маленькаю, прыціснуцца да цябе і заснуць у тваіх абдымках!

Аленка ўздыхнула і дадала:

- Глядзі - гэта дзікая яблынька, навокал шмат такіх, значыць, недзе тут быў маёнтак Дарыны...

Мікола пачаў моўчкі аглядаць яблынькі, стаў на калені ля зарослага мохам вялікага пня, пагладзіў яго рукою. За некалькі метраў ад сябе ўбачыў парослыя травою глыбы, кінуўся да іх, развярнуў і... вачам яго адкрыўся камень бела-блакітнага колеру.

- А вось і мальва! - закрычала Аленка. - Маёнтак Дарыны!

- Бяжы ў стан, - загадаў Мікола, - пакліч усіх!

- А пацалуемся ў гонар нашай знаходкі? - засмяялася Аленка і абняла Міколу.

- Цярпець не магу, калі дзяціняцца! - раззлаваўся Мікола. - Табе трэба дзядзьку якога ў кавалеры шукаць, будзе табе татка, а ты дачушка! Напэўна, у дзяцінстве табе не хапала бацькоўскай цеплыні?

- Не хапала, - з сумам адказала Аленка. - Ніякай цеплыні. Ніхто мяне не любіць. Нікому я не патрэбна.

І пабегла ад яго.

 

...Мартынаў груд - паляна з высокай, па пояс, травою. Вакол паляны раслі лаза, рэдкі алешнік, грабы ды вольхі. Брыгадзір загадаў хлопцам касіць траву, а дзяўчаты пайшлі ў далёкі канец паляны грэбці ўжо высахлае сена. Стаяла спёка, а з лесу вецер нёс халадок, шчабяталі птушкі. Прыемна і лёгка станавілася на сэрцы ў Галі. Учора яна начавала дома, узяла Анатолевы рубашкі ды бялізну, памыла, адпрасавала. Аленка начавала з Марусяй, у хаце, дзе тая кватаравала. Дзяўчаты палолі бабе Сашы агарод, а вечарам сядзелі дома. Галя зайшла да іх і праз плот убачыла Вайдаша Дуброўскага. Ён сядзеў з дзедам Уладыморыкам у двары, на лавачцы. Галя прывіталася, а дзед запрасіў да сябе, пачаставацца першымі яблыкамі - белым налівам. Галя сядзела з імі побач, гаманіла, і душа яе радавалася, што не трэба ўвесь час сачыць за сабою, можна гаварыць, што хочаш, смяяцца, і ніхто цябе не штурхне: маўчы, дурніца! Вось тады і засумнявалася Галя, ці варта наогул ёй ісці замуж за Анатоля. Пасля яна зайшла да Марусі з Аленкай і параілася, вядома, не называючы імёнаў Вайдаша і Анатоля.

- Адзін чалавек сказаў мне: удасканальвайся, рабі кар'еру, я буду табе дапамагаць. Не ідзі замуж! А я вось думаю: ну, не пайду я цяпер замуж, а дзе гарантыя, што тады, як зраблю кар'еру, гэты чалавек возьме мяне? А раптам застануся ў старых дзеўках?

- У старых застанешся, - засмяялася Аленка, - а вось у дзеўках - ніколі!

А Маруся настойвала на сваім: замуж табе цяпер не патрэбны! Але Галя Марусі не надта давярала, бо заўважыла нешта не тое ў адносінах Анатоля да дзяўчыны. Глядзеў ён неяк на яе не так, як на астатніх, дый краем вуха яна чула ад Сцяпана, быццам у свой час Анатоль сябраваў з Марусяй, а што там было ў іх - невядома. Можа, Маруся і сама за Анатоля хоча, таму і яе адгаворвае? «Але ж і Вайдаш адгаворвае, - мільганула свавольная думка. - А можа, таму, што кахае мяне? - Галя перастала грэбці сена, задумалася. - Можа, хоча, калі я пасталею ды паразумнею, ажаніцца са мною?»

Ёй стала весела, яна заўсміхалася.

- Гэй, што гэта за пакет у траве валяецца? - крыкнуў Анатоль, набліжаючыся да дзяўчат.

- Гэта, мусіць, Галя ежу з сабою ўзяла, - абазвалася з другога канца паляны Аленка.

- Бярыце яго, ды пайшлі разам абедаць! - прапанаваў ён. - Хлопцы вас ля канаўкі вунь той чакаюць, - паказаў рукою.

Галя пачакала Аленку і, падхапіўшы пакет, дагнала Анатоля.

- Гэта не ежа! - сказала хлопцу. - Гэта я табе рубашкі вымытыя прынесла... Трусы там твае, майкі...

Анатоль аж аслупянеў, здзіўленымі і гнеўнымі вачыма агледзеў Галю. Аленка затаіла ўсмешку і адвярнулася.

- Ды я б сам па іх прыйшоў! - абурыўся хлопец.

- Во! Не ўгадзіла ўжо! - пакрыўдзілася Галя. - Зрабі чалавеку дабро!..

- Дык навошта ж на поле - да палатак бы прынесла!

- Яшчэ чаго! Як пану насі! Вось ішла сена грэбці, ведала, што ты тут будзеш, - і прынесла!

Анатоль раздражнёна бухнуўся пад капу сена і стукнуў сам сябе кулаком па калене.

- Галя! - узвыў ён. - Мы ж адсюль пойдзем да старшыні калгаса па экскаватар! Ён дае нам машыну за нашу працу. Потым экскаватаршчык будзе капаць, на тым месцы, дзе зямля правалілася ля маёнтка Дарыны. А там, можа, і падзямелле адкрыецца, Блакітны пакойчык... І ты ўвесь час будзеш з гэтай торбай, у якой мае рубашкі, насіцца? У цябе галава ёсць?

У Галі на вачах з'явіліся слёзы.

- Добра, Анатоль, я торбу панашу! - прапанавала Аленка. - Толькі не крычы на Галю!

Яна ўзяла пакет з рук сяброўкі, абняла яе, і яны пайшлі.

 

Маруся канчала грэбці сена з бабай Сашай, калі вясковы дзядзька прывёз на кані халодны, запацелы бітон з вадою.

- Пакліч і дзеда Ўладыморыка вады папіць! - сказала Марусі бабка.

Дзяўчына пайшла па высокай траве да дзедавай дзялянкі. Старога не было відаць. Каса тырчала, уваткнутая ў зямлю. Ля скірды сена нехта сядзеў, прыхінуўшыся спіною да яе, у накінутай на плечы кашулі.

- Ваду прывезлі! Піць будзеце? - аклікнула Маруся.

Мужчына павярнуўся, і Маруся пазнала Дуброўскага.

- Дзякуй, - з таемнай усмешкай гледзячы на яе, адказаў Дуброўскі. - Сядайце, - прапанаваў ёй.

На нейкі момант Маруся застыла ў нерашучасці. Потым прысела побач.

- Бачыце, я не кусаюся, - засмяяўся Дуброўскі, - а вы пабаяліся ўчора прыйсці да мяне...

- У мяне было шмат спраў, - адводзячы позірк, адказала Маруся.

- Я ведаю, - задуменным голасам адказаў Дуброўскі, - да вас прыходзіла на начлег дзяўчына з турысцкай групы... Аленка. Ахвяра Чорнай здані.

- Яе яшчэ можна выратаваць, - сугучна ягоным думкам сказала Маруся. - Каб трапіўся добры чалавек...

- Ніякі чалавек яе не выратуе, акрамя яе самой, - заключыў Дуброўскі. - Але ўжо позна...

- Яны шукаюць жалезны кубак, які знішчыць Чорную здань, - пасля нядоўгага маўчання сказала Маруся. - Але, нягледзячы на ўсё, тайна, відаць, не ў самім кубку. А разгадка - у апошніх радках падання: «Вы мудры чалавек, князь, - сказаў стары, - вы зразумееце і ўбачыце, што знаходзіцца ўнутры прыгожага кубка...» Зразумееце - калі ўбачыце! Ён паглядзеў і зразумеў. Унутры была пустата! Смерць Чорнай здані ў разуменні чалавекам таго, што пад прыгожым тварам часта схавана пустая душа!..

- Я заўсёды цаніў у жанчынах мудрасць, - з павагай сказаў Дуброўскі, гледзячы на Марусю.

Ён працягнуў руку да яе валасоў, але Маруся адхілілася і прадоўжыла:

- Бабка Саша мне расказвала, што ёсць людзі з мёртвай і жывою душою. Душа жывая ажыўляе чалавека, надзяляе талентамі, імкненнем да прыгожага, да Бога... Чалавек з мёртваю душою прыпадабняецца да жывёлы: працуе, есць, спіць. Таму мёртвыя душы, як кампенсацыю, часта атрымліваюць прыгожыя постаці. У старажытных жыдоўскіх рукапісах знаходзяцца запісы аб тым, што Ісус не быў прыгожы, але твар яго свяціўся дабрынёю і ўсім ён здаваўся самым прыгожым на свеце...

- Вы - цудоўны чалавек, - сказаў Дуброўскі, усміхнуўшыся. - Ведаеце, калі мы яшчэ працавалі ў «Менскбудпраекце», неяк разам з паперамі вы аддалі мне чарнавік нейкага пісьма...

Вусны ў Марусі перасохлі ад нечаканасці: няўжо пісьмо да Анатоля, але ж яна яму не пісала?!.

- Пісьмо Дарыны да Вітаўта, - цёплыя, арэхавага колеру вочы Дуброўскага глядзелі на яе з зацікаўленасцю. - Я ведаў гэтую гісторыю кахання. А вас яна, напэўна, моцна ўразіла, калі пісьмо гэта вы напісалі на адваротным баку праекта...

- Студэнцкая звычка, - засмяялася Маруся, - студэнцкая звычка пісаць у канспектах пісьмы!

- Вы марылі пра рамантычнае каханне, уяўлялі сябе ў мінулым князёўнай? - твар Дуброўскага асвятліла па-сяброўску шчырая ўсмешка.

- Не, - суха адказала Маруся. - Я не рамантык і рамантыкаў не люблю!

- Таму, што самі пакутавалі ад няздзейсненых мараў?

- Вы памыляецеся, - цвёрда адказала Маруся.

- Можа, і так, - пагадзіўся Дуброўскі. - Але я хацеў бы пачуць з вашых вуснаў пісьмо Дарыны да Вітаўта. Прачытайце мне яго сёння вечарам, у маёнтку. Я буду чакаць вас у адзінаццаць гадзін, - ён дакрануўся да рукі Марусі.

- Добра, - адказала яна і пайшла ад яго.

 

- Усе ў кучу, у кучу! - смяяўся Мікола. - Аленка, наразай хлеб, а я - сала. Гурочкі салёныя парэжа, раскладзе Галя! Дзяўчаткі, спрытней! Антось, ты паклікаў Вайдаша?

- Я схаджу! - усхапілася Галя.

- Сядзі! - сурова глянуў на яе Анатоль. - Антось пойдзе!

Галя скрывілася, цяжка ўздыхнула і пачала наразаць гуркі.

- Мікола, ты нарваў зялёнай цыбулі ў бацькі? - папытаўся Анатоль у хлопца. - І каб сёння ж ішоў да бацькі касіць сена!

- Я ж у паходзе! - заявіў той.

- У лагеры застаёмся я і Антось, - цвёрда вымавіў Анатоль, - Галя дапамагае сваёй маці, Аленка - бабцы Сашы. Усе павінны быць занятыя. Пасля абеду я іду па экскаватар, я і Антось... Вы ж усе заявіцеся да маёнтка, калі дапаможаце людзям. Турысты павінны не толькі выконваць нарматывы кіламетражу, любавацца прыродаю, але і прыносіць карысць!

- Малайчына! - засмяялася Аленка. - Сапраўдны кіраўнік паходу!

Яна працягнула яму кубак з квасам і азірнулася. Да іх накіроўваўся Дуброўскі з Антосем.

- Невыпадкова нашы маршруты перакрыжоўваюцца! - гарэзліва засмяяўся Дуброўскі, прывітаўшыся з усімі. - Няйнакш, хлопцы, мы адно і тое шукаем... Што вас прывяло ў Вішаньку?

Ён прысеў на траву. Галя па-свойску прымасцілася побач і падала яму акраец хлеба.

- Блакітны пакойчык шукаем, - сказаў Мікола, - кубак жалезны. Здаецца, на падзямелле натрапілі. Там вялікі завал, але мы крыху пакапаем, палазім...

- На даследаванні патрэбны дазвол, - адказаў Дуброўскі, - па падзямеллях лазіць небяспечна...

- А хто будзе ведаць? - весела адзначыў Мікола.

- Зямля належыць мне, - нечакана папярэдзіў Дуброўскі. - Мой маёнтак злучаецца падземным ходам з гэтым маёнткам, дарэчы, з рэшткамі так званага маёнтка Дарыны, які знаходзіцца на маёй зямлі...

- Ну і капіталіст! - узлаваўся Анатоль. - Няўжо ж вы не дазволіце маім хлопцам палазіць па падзямеллі, хіба што самі там скарб шукаеце?

- Гэта небяспечна, паўтараю! - строга адказаў Дуброўскі. - А скарбаў тут ніякіх няма. Будуецца дзіцячы санаторый, зямля добраўпарадкоўваецца для дзіцячых пляцовак, аднаўляецца храм, які быў пабудаваны на сродкі маіх родзічаў. Таму не пажадана, каб тут праводзіліся нейкія іншыя работы.

- Ваш санаторый толькі для адводу вачэй, - скрывіўся Анатоль, - а самі камерцыяй займаецеся! Не веру я ў вашу міласэрнасць, кожны заднюю думку мае - сябе хоча праславіць!

- Ды як ты можаш? - падхапіўся Антось. Ягоныя сінія вочы спахмурнелі, твар заліўся чырванню. - Па сабе раўняеш? Пустаслоў: «маці шкадую, маці шкадую», а як адпачынак атрымаў - у паход пайшоў! Галя яшчэ жонкай не стала, а яе ў вёску да сваёй маці прэш, каб дапамагала, рабыню знайшоў! А ты, - ткнуў пальцам у дзяўчыну, - бегаеш за ім, як дурніца!

Галя аж выпусціла гурок з рукі. Дуброўскі падняўся, падзякаваў за абед. Аленка дагнала яго, запыніла сярод высокай няскошанай травы.

- Прабачце, калі ласка, маім сябрам! - сказала з хваляваннем.

Да іх спяшаліся астатнія, акрамя Анатоля. Дуброўскі, агледзеўшы ўсіх, усміхнуўся:

- Я не крыўдую. Усю гісторыю чалавецтва суправаджае зайздрасць. Дурні зайздросцяць разумным, а гультаі - багатым.

 

- А што ж я табе параю, донечка? - з мяккай, прыветнай усмешкай адказала бабка Саша, гледзячы на Галю. - Адзін цябе бярэ, другі не бярэ, але замуж не раіць... Можа, сам хоча цябе ўзяць?

Бабка сыпанула куранятам жменю проса. Цёмныя, загарэлыя ногі з пакручанымі пальцамі грэліся ў жоўтым гарачым пяску. На каленях у бабкі ляжаў шэры каток. Галя нецярпліва церабіла падол спадніцы.

- А мо паварожыце? - папыталася ў бабкі.

- Спаліла я свае карты, - адмахнулася тая. - Хто варожыць, той у пекла трапляе, - паправіла касынку. - А ты, Галечка, ужо з маці работу справіла? Не пойдзеш у лес, там нешта капаюць хлопцы рыдлёўкамі?

- Няхай сабе капаюць! - надзьмула вусны Галя. - Вайдаш экскаватар забараніў... А я з Анатолем пасварылася, бо той Вайдаша аблаяў. Аленка яму рубашкі ў палатку занясе, як сена ваша з Марусяй зграбуць...

- Дык Маруся ўжо дома, - паведаміла бабка, - спіць, бо вечарам, сказала, некуды пойдзе...

- Да Анатоля, куды ж яшчэ! - раззлавалася Галя і нервова сарвала зялёны сцеблік травы. - Ну, не! Я таксама надвячоркам да палатак пайду, вось і сустрэнемся!

Галя яшчэ крышку пастаяла, а потым, сказаўшы бабцы «дабранач», выйшла на вуліцу. Ля варот Міколавай хаты ўбачыла Аленку.

- Галя, пайшлі ў госці да свёкра майго! - гарэзліва паклікала Аленка і адчыніла дзверцы.

Галя ўбегла следам.

- А якія яблыкі ў свёкра! - смяялася Аленка. - А дзе ж ён сам?

На парог выйшаў гаспадар.

- Добры дзень, дзядзька! - павіталіся дзяўчаты.

- Добры, добры! - заківаў той галавою. - А я пазнаў вас, памятаю, як зімою па яблыкі прыходзілі квашаныя...

- А цяпер вось па свежыя прыйшлі! - засмяялася Аленка.

Дзядзька Адась запрасіў гасцей у хату. Паставіў на стол міску з мёдам.

- Вось гэта смаката! - аблізнулася Аленка, набіраючы поўную лыжку. - А дзе ж ваш Мікола?

- От, дзеўкі! - матнуў галавою дзядзька, прысеў з імі побач. - Ану прызнавайцеся, каторая ў майго Міколу закахалася?

- Ды вось я! - трасянула валасамі Аленка. - Добрая буду нявестка? Давайце вам грады папалю, пагледзіце, ці спрытная!

- Ды я і так бачу, што спрытная, - адказаў дзядзька. - Лаўлю на слове! Ану пайшлі, цыбулю мне выпалеш!

Аленка ўсхапілася, пацягнула за сабою Галю. Тая адмахнулася. Ужо на парозе Аленка пачула, як Галя шэпча дзядзьку Адасю:

- Няхай яна паполе, а я раскажу вам пра сваё гора. Вы ж чалавек мудры, парайце! Ёсць у мяне два хлопцы... Толькі не кажыце нікому, Анатоль і Вайдаш... Дык вось...

Аленка, паціснуўшы плячыма, выйшла з хаты і пайшла ў агарод.

За рэчкаю, на ўзгорку, падымаўся, уставаў з руін, палеглых камянёў і смецця, стары панскі маёнтак. Ахутаны туманам і змрокам, таямніча і велічна маўчаў. На небе загараліся зоркі. Спявалі залівіста і галасіста салаўі. За маёнткам высокай сцяною чарнеў лес.

Маруся прысела на валун ля сцяны маёнтка. Дуброўскага яшчэ не было. Але раптам яна пачула крокі, азірнулася - ён выходзіў з аднаго з пакояў на першым паверсе. Падышоў, прывітаўся. Яна адказала.

- Натаміліся сёння на Мартынавым грудзе? - самотна сказаў ён. - А ці расказала бабка Саша, чаму груд Мартынавым завецца?

- А вы не ведаеце? - усміхнулася Маруся. - Напэўна, самы першы і даведаліся - дзед Уладыморык расказаў!

- Я хачу, каб мне расказалі вы, - папрасіў Дуброўскі, - я хачу чуць ваш голас...

Ён падаў ёй букет палявых кветак і сказаў:

- Зберажыце яго. Сёння дваццаць сёмага ліпеня, Сцяпанаў дзень. Кветкі, сабраныя ў гэты дзень, маюць цудадзейную сілу аберагаць ад хвароб, сурокаў і злых духаў...

- Вы верыце ў гэта? - узняла бровы Маруся.

- Як і ў паданне пра Мартынаў груд, - ціха мовіў Дуброўскі і сеў насупраць Марусі. - Я хачу бачыць вашы вочы і слухаць вас...

Маруся засмяялася і пачала роспавед:

- Адзін селянін, Мартынам яго звалі, вяртаўся ноччу дахаты з базару, на кані. Воз яго трапіў у балота. Што ні рабіў - а выехаць не можа. Глядзіць: ідзе да яго дзяўчына ў белым адзенні. Падышла і кажа:

- Выратуй мяне, чалавеча! Зараз сюды сваты па мяне прыедуць. Пасадзі мяне на воз да сябе ды скажы, што з табою я заручана.

Згадзіўся Мартын. Аж бачыць - бягуць сюды людзі, у ладкі плешчуць, на бубнах граюць. А наперадзе - юнак невыказнай прыгажосці, падбягае да воза, цягне да сябе дзяўчыну. А Мартын не пускае:

- Яна мая нявеста! Мы з ёю заручаны!

Дзяўчына плача, калоціцца, а сама халодная як лёд. А тут як грымне гром, як ляснуць маланкі - глядзь, а людзі тыя ў страшыдлаў ператварыліся, крычаць, скугочуць. А прыгожы юнак загарэўся агнём і праваліўся пад зямлю. А на Мартынаў воз упаў з неба яркі прамень святла. Пакланілася Мартыну дзяўчына і пачала па промню на неба падымацца. А ля яе анёлы кружацца. Зажмурыў Мартын ад святла вочы, а калі адкрыў - бачыць, раніца ўжо, а на месцы балота - паляна прыгожая: трава высокая, сакавітая, кветкі, матылькі лятаюць. І пачуў Мартын голас:

- За тое, што выратаваў ты мяне, месца гэтае людзі Мартынавым грудам назавуць. Ніколі не перавядзецца тут сакавітая трава для жывёлы вашай і для вас - лекавая: зверабой, мацярынка, чабор, бяссмертнік ды рамонкі!..

Кажуць, гэта была душа Дарыны. Бог доўга не мог прыняць яе да сябе, бо самагубца яна... Атруцілася...

 

Аленка, трымаючы ў руцэ пакет з Анатолевым адзеннем, прабіралася праз зараснік дзікай акацыі да магілы Міколавай маці. Запынілася. Перахрысцілася, палажыла пакет ля парослага травою ўзгорка. Нахілілася і пацалавала крыж.

- Цётачка Алеся, - прашаптала дзяўчына, - памаліцеся на тым свеце за мяне і Міколу, каб мы пажаніліся! Я так кахаю яго! Усе сродкі выпрабавала: варажыла, чаравала, даруй мне, Госпадзі! Хай зямля будзе вам пухам, цётачка Алеся! Памаліцеся за нас, грэшных!

Яна парвала з магілы траву, расчысціла ўсё. Нарвала белых кветак акацыі і паклала на магілку. Яшчэ раз перахрысцілася і заспяшалася да рэчкі. Ля палатак ужо гарэла вогнішча.

Ішла поплавам, ля маёнтка, калі пачула адтуль нейкі голас. Сцішылася. Падышла бліжэй. Голас чуўся выразна. Аленка разбірала словы:

- Князь мой! Вітаўт! Пакуль мы ў разлуцы, а як доўга яна прадоўжыцца - я не ведаю. Але я буду маліцца, каб Бог дараваў вам жыццё. Кожны раз пасля таго, як я праводжу вас за вароты замка, мне здаецца: знікаеце вы, знікаю і я. Мая душа ляціць за вамі. Я чую ваш голас у шэпце траў, у гомане званочкаў, я бачу вашы вочы ў блакіце ранішняга неба. Не знікайце надоўга, князь. Не пакідайце мяне назаўсёды. Мне страшна. Без вас я памру.

Нехта ўздыхнуў.

- Я зачараваны... - сказаў мужчынскі голас.

- Вы проста паэт альбо - фантазёр! - засмяяўся жаночы.

Аленка падкралася бліжэй. На першым паверсе, у зале маёнтка стаялі двое: Дуброўскі і... Маруся. Яны прайшліся да прыступак, што вялі на другі паверх. Кожны крок адазваўся тугою ў сэрцы Аленкі. «Вось мне б так, - падумала яна, - з Міколам... Як рамантычна!»

Дуброўскі і Маруся падняліся па прыступках, і Аленка ўжо не бачыла іх, толькі чула галасы. Ёй было так цікава паслухаць,аб чым размаўляе з яе сяброўкай гэты «стары цыган». «Цяпер ужо князь!» - усміхнулася Аленка. Яна стала прыслухоўвацца.

- Вы сёння такая прыгожая, - сказаў Дуброўскі, - гэты сарафан вельмі пасуе вам...

«Хоць бы мне адзін камплімент сказаў Мікола!» - пранеслася ў думках у Аленкі.

- Кім вы марылі быць у дзяцінстве? - папытаўся Дуброўскі ў Марусі.

«Мікола ніколі не цікавіўся, кім я марыла быць, і наогул, як я жыла, што мяне засмучала і радавала», - абуралася Аленка.

- Ну што, расказваць далей пра сваё захапленне спелеалогіяй? - засмяяўся Дуброўскі.

 

V

 

У разбуранай царкве пасялілася сава. Яна крычала ўначы, як малое дзіця, і палохала дзяўчат, якія позніліся на танцах. Міколу не давала спакою думка пра царкоўны склеп і ўмураваныя ў сцяну, ледзь прыкметныя дзверцы. Ён зусім не слухаў музыкі, нікога не запрашаў да танцаў. Сядзеў з Антосем за столікам і гуляў у шахматы.

- Пайшлі, паспрабуем адчыніць тыя дзверцы! - з запалам шапнуў на вуха сябру. - А то Дуброўскі і туды лезці забароніць!

- Ды там, пэўна, віно захоўвалася, - адмахнуўся Антось і нечакана запыніў погляд на дзяўчыне, што з'явілася на парозе.

Пышныя кучаравыя валасы яе ў святле каляровых ліхтароў дыскатэкі адлівалі блакітным святлом. Танюткая талія пераціснута бліскучым поясам. Жоўтая сукенка пералівалася то малінавым, то аранжавым адценнем.

- Гэта мая мара! - усклікнуў Мікола і заспяшаўся да яе.

Але ў гэты момант яму перайшоў дарогу высокі юнак, чарнявы, з чубам, зачасаным набок.

- Алесік! - уклікнула дзяўчына. - Ты не забыў мяне?

- Патанцуем, Гайва! - усміхнуўся той, і дзяўчына, усміхаючыся, павяла яго ў круг.

Мікола аж заскрыпеў зубамі.

- Усё роўна адаб'ю! - цвёрда сказаў ён, гледзячы на Антося.

Сябар засмяяўся.

Галя сядзела побач з Аленкай і ўвесь час азіралася, калі хто заходзіў у клуб.

- Каго ты там выглядваеш? - пацікавілася Аленка. - Анатоль усё роўна застаўся ў лагеры.

- Я ж табе даверылася: Вайдаша кахаю!

- Дарэмна гэта...

- Ну чаму дарэмна? Калі ён сказаў мне: не выходзь замуж, значыць, хоча, каб я пасталела, а тады мяне возьме! Нават дзядзька Адась так казаў! А чаму Вайдаш гаварыў мне: не ідзі замуж? Значыць, меў нешта такое...

- Я і Маруся таксама табе кажам: не ідзі! Але ж мы не маем «нешта», проста па-сяброўску раім. Вось і Вайдаш табе па-сяброўску раіць!

- Маруся кахае Анатоля, таму і кажа! - аж падскочыла Галя.

- А я ж не кахаю Анатоля!

- Затое ты Вайдаша кахаеш! - заключыла Галя. - Бачыла, як ты плакала, калі ён да нас у лагер прыходзіў...

- Ды мне туш у вочы трапіла, вочы размазала... - пачала апраўдвацца Аленка. - У Вайдаша ёсць нявеста, ён - князь, і яна - князёўна, - схлусіла Аленка. - Як ты не разумееш, што ён з табою ніколі не ажэніцца! Яму патрэбен жораў у небе, а не сініца ў руках.

- Дык я, па-твойму, - сініца? - раззлавалася Галя.

- Ён ажэніцца па разліку, - растлумачыла Аленка, - усе князі, каралі жэняцца па разліку. І выкінь яго з галавы!

- Значыць, за Анатоля ісці? - не разумела Галя.

- І за Анатоля не ідзі, і на Вайдаша не спадзявайся! - уздыхнула Аленка і замахала перад сабою насоўкай. - Працуй, рабі кар'еру, разумней! Уф! Я хутка тут з табою здурнею!

Яна паднялася і накіравалася да выхаду. За ўвесь час танцаў Аленку так ніхто і не запрасіў. «Няўжо гэта праўда, што я нікому не патрэбная?» - падумала яна.

 

* * *

 

З боку вёскі паказалася чорная хмара. Падзьмуў вецер, зашамацелі, загайдаліся верхавіны дрэваў, падняліся ў паветра сухія лісты, галінкі, сыпанулі ў твар Анатолю. Ён закрыўся рукавом штармоўкі.

- Ну, што назбіраў грыбоў для будучай жонкі? - аклікнуў яго вясёлы дзявочы голас.

Азірнуўся: у жоўтым спартовым касцюме і з кошыкам стаяла ля яго і ўсміхалася Маруся.

- Садзіся, падвязу! - саскокваючы з ровара, узрадаваўся Анатоль. - Садзіся наперад, а то дождж хутка будзе! Ведаеш, у мяне з Галяй - усё! Яна на шыю гэтаму панічу вешаецца!

- Дуброўскаму? - здзівілася Маруся. - Што ў іх агульнага?

- А ты ў яго спытай! - незадаволена буркнуў Анатоль, падсаджваючы Марусю на раму. - Малалетак кадрыць, і ўсё! Ірэна памяшалася, да яго ў машыну голая хадзіла, Аленка нешта плача...

- Можа, яна з-за Міколы? - абазвалася Маруся. - Ён жа ўжо Гайву кадрыць...

- Ды не з-за Міколы! - павысіў голас Анатоль. - Яна Міколу ўсё даруе. А тут, надысь, князь гэты заяўляецца, рыбу вудзіць. Сядзім утрох: я, Антосік і ён, гад! Аленка падышла, павіталася, а ён сядзіць і глядзіць на яе, сядзіць і глядзіць, дык яна сваю вуду кінула, заплакала і пайшла!

- Няўжо заплакала? - не паверыла Маруся.

- Ля мяне ж сядзела, бачыў... А Галя казала, што калі зімою Аленка прыязджала да яе, то Дуброўскі гэты на танцах кадрыўся да Аленкі. А што там было потым, хто ведае, можа, у Менску стрэлку накінуў... Сустракаліся, можа... Невядома яшчэ, ад каго яна аборт рабіла, ад яго ці ад Міколы...

- Стой! - закрычала Маруся. - Што за плёткі?

І саскочыла з ровара. Анатоль паставіў ровар да дрэва. Буйныя кроплі дажджу ўпалі Марусі на шчокі і нос, пасыпаліся на валасы. Анатоль абхапіў Марусю, затуліў у сваю штармоўку і горача зашаптаў:

- Успомні, як усё было ў Менску? Я прынёс табе эдэльвейсы, а ты гаворыш: застанься!.. Які я дурны быў! Я гатовы застацца з табою назаўсёды! Ты разумная, з табою не сорамна ў кампаніі, ты не гаворыш глупстваў. Ты добра гатуеш, да такой жонкі не сорамна і сяброў пасля паходу запрасіць! І размаўляць з табою цікава. А да маці маёй паедзеш - не нахваліцца табою, бо ты і грады выпалеш, і карову падоіш! І з паходу мяне чакаць будзеш! Маруся, выходзь за мяне замуж!

Ён памкнуўся пацалаваць яе, але тая адхілілася і гарэзліва спытала:

- А мяне ў паходы браць будзеш? На турзлёты будзеш пускаць?

- Маруся, якія паходы, турзлёты ў тваім узросце?

- Дык што я табе, баба старая? - раззлавалася Маруся і адпіхнула яго ад сябе.

Ён упаў, падняўся і пачаў апраўдвацца:

- Маруся, я пра здароўе тваё клапачуся... Табе і без паходаў работы ў хаце хопіць!

- А дзеці? Ты хочаш дзяцей?

- Маруся, калі ты мяне кахаеш, то зразумееш: адна турыстычная спартовая пуцёўка на Камчатку ў паход пятай катэгорыі больш за сто даляраў каштуе. А мне пазарэз трэба гэты паход, я майстрам спорту стаць хачу! Пра якіх дзяцей можа быць гаворка, каб самім пракарміцца неяк ды мне на пуцёўку сабраць... А ты ў Дуброўскага ў фірме мазаічніцай такія даляры заграбаць будзеш - я ўвесь свет змагу пабачыць!

- А я? - упарта дапытвалася Маруся.

- Жанчына, калі кахае, на ўсе ахвяры пойдзе...

- А вось гэтага не хочаш? - Маруся сунула яму пад нос вялікі кукіш. - На, вось табе, з маслам!..

І пабегла ад яго пад праліўным дажджом, паставіўшы на галаву кошык.

 

* * *

 

- Дзед Уладыморык, - ветліва ўсміхнуўся Мікола, - вось прыйшоў паданне запісаць. Пра Тарфянога аленя, як абяцалі...

- Заходзь, заходзь, - запрасіў той у хату. - І дажджу не пабаяўся!

Дзед правёў яго ў прасторную, вялікую хату з пабеленай печчу. Паказаў рукою на канапу. Узяў са стала місу з яблыкамі і падаў хлопцу:

- Частуйся! Можа, гарбаткі вып'еш? Прамок жа...

- Не, дзякую! - адмовіўся Мікола. - А вы адзін у хаце? Дзе ваша ўнучка Гайва?

- Я тут! - выглянула з другога пакойчыка прыгожая дзяўчына ў спартовым касцюме, з распушчанымі валасамі. - А я вас памятаю... Вы - сын дзядзькі Адася, у якога смачныя мочаныя яблыкі!

І засмяялася.

- Гайва! Як ты вырасла! - усміхнуўся Мікола. - А я ж цябе ў клубе не пазнаў! І зараўнаваў, калі ты з Алесікам танцаваць пайшла! Навошта табе той Алесік, вунь які шрам у яго праз увесь твар, а ты - прыгажунечка! Табе прынц патрэбны.

- Як ты? - засмяялася Гайва і кінула ў яго яблыкам. - Бачыла я, як ты са сваёю прынцэсаю Аленкаю ў рэчцы купаліся ноччу... Мы тады з Алесікам гулялі...

- Яна ўжо не мая прынцэса, - абарваў яе Мікола і ўзяўся слухаць аповяд дзеда.

Стары добра ўладкаваўся ў крэсле і, пацягваючы з прыгожага глінянага кубка гарбату, пачаў:

- Жыў некалі ў тарфяных балотах алень. Рогі меў - тры метры даўжынёю. На яго часта палявалі, бо з такіх рагоў можна было шмат упрыгожанняў вырабіць, дый наканечнікі стрэлаў, коп'яў, тронкі нажоў. Аленяў гэтых раней было шмат, але знішчылі іх. І застаўся адзін Тарфяны алень. Ніхто на яго ўжо не паляваў, шкадавалі людзі, бо была гэта самка, аленіха, і магла яна прынесці прыплод... Але адна прыгажуня загадала жаніху свайму забіць аленіху, тады толькі згодзіцца пайсці за яго замуж. Пайшоў хлопец у лес. Глядзіць - стаіць на паляне аленіха, а ля яе - цяля. Пашкадаваў хлопец аленіху і не забіў яе. Але ўпартая прыгажуня загадала зараз жа прывесці да яе аленіху і цяля. Вярнуўся ён назад у лес. Убачыла яго аленіха і кажа чалавечым голасам:

- Не губі мяне, хлопец! Апошняя я з роду майго. Заб'еш - прападзе і дзіця маё, згіне род наш назаўсёды...

Сляпое каханне перамагло пачуццё літасці да жывёлы, бо каханне заўсёды ад д'ябла, даражэнькія мае...

Дзед Уладыморык абвёў позіркам Міколу з Гайвай і дадаў:

- Каханне да жанчыны або каханне да мужчыны - ёсць самая няправільная ў чалавечым разуменні любоў. Гэта не боская любоў, гэту любоў прыдумаў д'ябал, ён асляпляе пажаднасцю да цела...

- А што ж аленіха, загінула? - пацікавілася Гайва. - Забіў яе хлопец?

- Не, - матнуў дзед галавою. - Прывёў хлопец аленіху да сваёй каханай, а цяля па дарозе ўпала ў дрыгву і загінула. Аленіха ж падняла дзяўчыну на рогі і закінула аж на самы Месяц, а сама пабегла да дрыгвы і згінула там. З таго часу прапаў у нашых краях Тарфяны алень, вымер. А прыгажуня, кажуць, і дагэтуль на Месяцы сядзіць, аленіху выглядвае, прабачэння ў яе папрасіць хоча. Але ж тая - мёртвая ўжо, няма яе. Трэба пры жыцці яшчэ паспяваць даравання сабе прасіць, пры жыцці тых, каго мы пакрыўдзілі. А памёр чалавек ці жывёліна, хто нам даруе тады? У Бога ўжо прабачэння прасіце...

Дзед уздыхнуў, падняўся з канапы.

- Дождж скончыўся, - глянуўшы ў акно, зазначыў стары.

- Дазвольце нам з Гайвай па лужынах пабегаць! - весела ўсміхнуўся Мікола дзеду.

Той кіўнуў, і Мікола, схапіўшы дзяўчыну за руку, пацягнуў яе на вуліцу.

- Я ведаю таемныя дзверцы адны, - шапнуў ёй на вуліцы, - яны ў падзямелле вядуць!

І павёў яе да царквы. Гайва ўвесь час ішла моўчкі, абмінаючы мокрыя кусты, пераскоквала праз лужыны. Выглянула сонейка. Халадком і свежасцю пахлі прамытыя дрэвы і трава, кветкі зіхацелі ў сонечных промнях.

- Яшчэ да сустрэчы з табою я склаў вершы незнаёмцы з будучыні. Хочаш, прачытаю? - пранікнёна сказаў Мікола і ўзяў Гайву за руку.

- Не, - адмовілася дзяўчына. - Пасля нашай смерці тыя вобразы, якія мы стваралі ў час зямнога жыцця, матэрыялізуюцца ў астральным свеце. Тваё цела пакіне душа і стане астралам. У астральным свеце ты ўбачыш сваю незнаёмку. А таксама і іншыя вобразы... Напэўна, Пушкін сустракаў там і сваю Таццяну Ларыну, і Анегіна...

Гайва таемна ўсміхнулася, а потым дадала жорстка:

- А яшчэ ты там сустрэнеш сваіх дзяцей, тых, ад якіх адмаўляўся, а дзяўчаты рабілі аборты... Гэтыя дзеці будуць чапляцца за твае ногі і рукі і не пускаць цябе вышэй - да Бога, у чысты свет, у духоўны...

- Якая ты жорсткая! - з крыўдаю вымавіў хлопец.

- А ты - лавелас! - надзьмула яна вусны. - Бачыла я такіх: прыгожы збан, унутры якога пустата... Збан, аб які не адна дурніца разаб'е галаву!

Мікола збялеў.

- Добра, не крыўдуй! - прымірэнча дакранулася да ягонай рукі Гайва. - Гэта ў мяне з дзяцінства. Люблю казаць, што думаю. Яшчэ люблю мучыць хлопцаў, асабліва тых, якія мяне кахаюць. А вось закахалася сама, у Алесіка, але нізашто не прызнаюся! І буду яго мучыць... Люблю сцэны, як у фільмах пра сярэднявечча: рыцар на каленях прызнаецца ў каханні...

Яна засмяялася:

- Алесіка ўжо так два разы мучыла. Адзін раз загадала ў рэчцы халоднай пакупацца, мне кветак з таго берага прынесці, а другі раз - каб залез на вежу і напісаў там маё імя.

- Трэцяга разу не будзе! - пасміхнуўся Мікола.

- Што я скажу, тое і будзе! - упарта адказала Гайва. - Каралевы заўсёды ставілі перад кавалерамі іспыты,каб тыя маглі даказаць сваю адданасць, сваё каханне. Вось калі Алесік выканае маё трэцяе заданне, апошняе, тады згаджуся быць ягонай жонкай.

- Ты не кахаеш яго...

Гайва засмяялася і пабегла да склепа разбуранай царквы, спусцілася туды, адчыніла таемныя дзверцы і крыкнула:

- Вось табе даказваю, што кахаю!

І палезла ў падзямелле.

Яны іщлі па цёмным калідоры, выкладзеным брукаванкай. Пахла сырасцю і плесняй. Мікола падняў ліхтарык угору. Роўная, пакрытая зялёным налётам столь.

- Калі дзверцы так лёгка адчыняюцца, тады мы не першыя тут, - зрабіў выснову хлопец.

- Тут былі спелеолагі, - паведаміла Гайва. - Такія лабірынты прайшлі, розныя пасткі тут, нечаканасці, тупіковыя калідоры, карацей, адны загадкі... Таму мне брат і забараніў лазіць сюды...

- А Блакітны пакойчык знайшлі? - пацікавіўся Мікола. - Кубак жалезны...

- Пакойчык знайшлі, а кубка - не... Пайшлі пакажу, дзе той пакойчык, - пацягнула яго за руку Гайва.

Неўзабаве ад галоўнага ходу аддзяліўся ў правы бок другі ход, вузейшы. Яны звярнулі туды, але хутка натыкнуліся на сцяну.

- Завяла! - расчаравана прамовіў Мікола і прытуліўся да халоднай сцяны. Раптам заўважыў збоку вывалены камень, пасвяціў туды ліхтарыкам. - Гэй! Ды там жа, пад намі, яшчэ адзін калідор! Глядзі!

Гайва прасунула ў шчыліну галаву і сапраўды ўбачыла ў цьмяным святле ліхтарыка каменную падлогу...

- Можа, там які пакойчык? - шапнула яна. - Але мы, сябра, не туды прыйшлі! Трэба вярнуцца назад, да галоўнага калідора, прайсці далей, там будзе паварот налева, я пераблытала - Блакітны пакойчык знаходзіцца далей. Трэба доўга ісці, а потым налева звярнуць, там, дзе чырвоным адзначана - крыжык спелеолагі паставілі...

- Усё роўна ж кубка там не знайшлі, - адмахнуўся Мікола. - Стой тут, а я скокну - гляну, што там!

І знік у прагаліне.

...Мікола стаяў у пакойчыку сярод халодных сцен, выкладзеных камянямі, палова з якіх вывалілася са сцяны і ляжала пад нагамі. Хлопец асвятліў пакойчык ліхтарыкам, крыкнуў нешта ўгару Гайве і накіраваўся ў адтуліну, што была раней дзвярыма. Прайшоў яе і апынуўся ў шырокім калідоры. Доўга ішоў па ім, калі раптам з-за вугла паказалася нейкая постаць. Мікола асвятліў яе. Жанчына ў ружовым халаце, з сабранымі ў пук валасамі нават не адрэагавала на святло. Яна ціха набліжалася да яго. Калі параўнялася, запынілася і глянула на яго. «Цётка Соф'я? - здзівіўся Мікола. - Аленчына маці! Як яна сюды трапіла?»

Жанчына пайшла далей і знікла за паваротам. Мікола пайшоў у той бок, з якога ішла яна, але хутка натыкнуўся на сцяну. Нейкі страх пракраўся ў душу. Мікола подбежкам вярнуўся ў пакойчык, пасвяціў угару і ўбачыў вясёлы тварык Гайвы.

- Ну што, знайшоў кубак? - засмяялася яна.

- Пашукай дзе вяроўку, - папрасіў ён. - Я хачу выбрацца адсюль!

Гайва пабегла, а Мікола прысеў на выступ у сцяне, адштурхнуў нагою невялічкі камень. Той адкаціўся, але, як здалося Міколу, з металічным грукатам. Хлопец пасвяціў уперад і ўбачыў на падлозе... кубак! Схапіў яго і пачаў разглядваць. Зялёны ад сырасці і цвілі жалезны кубак сапраўды быў з вечкам. Мікола адкрыў яго, заглянуў усярэдзіну. Ён быў пусты...

- Там нічога няма! - закрычаў ён Гайве, якая ўжо спускала яму вяровачную лесвіцу.

- І мары твае, і словы, і каханне - усё гэта дутае, вось такое, як кубак гэты прыгожы! - засмяялася Гайва. - Усярэдзіне ў ім - пустата!

Мікола пачаў падымацца. Кінуў позірк уніз, і яму падалося, што там стаяла і пазірала на яго жанчына ў ружовым халаце...

 

Аўдоцця, папраўляючы белую ў крапінкі хустку, уляцела ў двор дзеда Ўладыморыка. Той корпаўся ў агародзе.

- А бяроз ля цябе насаджана, ай колькі! Мусіць, поўны пограб квасу! - сакатала маладзіца і дакранулася рукою да ствала дрэва. - Ай, спёка якая, а бяроза халодная як лёд!

- Белы колер бярозы не для прыгажосці, - пасміхнуўся дзед. - Бачыла, як вясною беляць дрэвы? Гэта робяць, каб зберагчы дрэва ад сонечных апёкаў... Вось і бярозе Гасподзь даў белы ствол, каб сонечныя промні не шкодзілі.

- А дуб як жа тады? - пераступіла з нагі на нагу маладзіца.

- А ў таго кара тоўстая... Малады - гэты велікан кволы, не любіць марозу, ветру, сонца, таму прарасці і жыць першыя два-тры гады ён можа толькі пад апекаю іншых дрэў і кустоў. Ты, напэўна, бачыла на лясных палянках адзінокія магутныя дубы? І пыталася ў сябе: чаму яны не загінулі і растуць тут, калі больш дрэваў наўкола няма! Адказ просты: тут некалі былі дрэвы і кусты, якія дапамаглі дубу вырасці. А іх гадаванец перажыў сваіх апекуноў!

Аўдоцця заўважыла, што з гаража выйшаў Вайдаш Дуброўскі, і загаварыла мацней:

- Ай, а мая ж Галечка збіралася замуж за Анатоля, дык гэтая ж Маруся, што ў твайго Вайдаша ў маёнтку працуе, адбіла яго!

Дуброўскі зірнуў на жанчыну. Яна перахапіла позірк і дадала:

- Дрэнных кадраў сабе падбіраеце, Вайдаш! Учора Маруся ў лесе з Анатолем стаяла! Як дождж ішоў.

Той уздыхнуў і адвярнуўся ад яе.

- А мая ж Галечка плача і плача! - не сунімалася Аўдоцця.

Дзед Уладыморык махнуў на яе рукою, падняў вядро і пайшоў у хлеў.

Аўдоцця крыху пастаяла і падалася да другога двара. Тут жыў Рыгор. Мужчына гарадскі, купіў нядаўна ў Вішаньцы хату. Дзеці ў яго дарослыя, пажаніліся ўжо. Пакінуў жонцы кватэру, а сам прыехаў сюды.

Рыгор стаяў на ганку ў джынсах, без майкі.

- Ты, як манах, жывеш! - крыкнула яму праз плот Аўдоцця. - Бабу сабе не хочаш?

- У сваты прыйшла? - засмяяўся Рыгор.

- Бессаромнік, накінь што на плечы! - махнула на яго рукою Аўдоцця. - Навошта ты мне патрэбны?! Памрэш, дык прыедуць твае дзеці ды хату тваю на чатыры часткі падзеляць, а мне пятая застанецца - бяры бярвенні ды цягні пятую частку! Ведаю я законы, дарагі! На цябе ішач, а тады ўсё дзецям застанецца!

- А я на жонку хату перапішу! - адказаў Рыгор. - Пойдзеш тады?

- На халеру ты мне! - плюнула Аўдоцця. - Галю маю лепш бяры, маладую!

- Прыводзь! - засмяяўся зноў Рыгор і прысеў на ганак.

- А я ж чула, што ў цябе палюбоўніца ў горадзе была, якую ты замуж не ўзяў! - вышчарылася Аўдоцця. - Колькі з жонкаю жыў, столькі табе і помсціла! А вось, глядзі, і сюды дабярэцца!

- Тфу на цябе! - плюнуў Рыгор. - Не накаркай!

Аўдоцця скрывілася і пайшла да сваёй хаты.

 

Аленка доўга чакала на прыпынку аўтобус. Павінна была прыехаць маці. Нарэшце падкаціла легкавая машина, і адтуль, незадаволена буркаючы, вылезла Соф'я ў кароткай спадніцы і маладзёжнай майцы.

- Ты ўжо зусім з глузду з'ехала! - не стрымалася Аленка. - Бабы ў вёсцы засмяюць!

- Пляваць мне на тваіх баб! - кінула ёй у рукі сваю дарожную сумку Соф'я. - Я дзеля шчасця свайго прыехала!

Яна паправіла прычоску:

- Бабка твая памерла.

- Што, бабка? Ты хіба з Жыровіч? Чаму ж тэлеграму не дала на пахаванне прыехаць?

- Надта шмат пытанняў задаеш! - пайшла паперадзе Соф'я, горда трымаючы галаву. - У гэтай вёсцы Рыгор мой жыве! Цяпер, калі ён разышоўся з жонкаю, калі старая памерла, цяпер вы, гады, мне не перашкодзіце выйсці замуж за Рыгора! Дзякуй богу, што бацьку твайму ногі адняло! Я ж казала - калека!

- Ты называла яго ўвесь час так, і твае словы збыліся! Ты прыцягваеш адмоўную энергію на людзей!

- Я - прарочыца! - засмяялася Соф'я. - Казала на цябе - прастытутка? Вось прастытуткай і стала, валяешся ў нагах у гэтага хама, Міколы! - Соф'я плюнула сабе пад ногі. - Цяпер ніхто не перашкодзіць майму шчасцю!

- Я так і ведала, што бабка памрэ! - усхліпнула Аленка. - Наш сабака цэлую ноч выў. Потым каровы сніліся - цэлы статак. А адна адбілася і прэцца да бабіных варот, а я не пускаю...

- Я варажыла, - усміхалася Соф'я, - хадзіла да цыганкі, і яна сказала, што і калека хутка памрэ... І разводу не трэба! Рыгор будзе мой...

- Дзе пахавалі бабку? - спытала са слязьмі на вачах Аленка.

- Дзе жыве Рыгор, сучка? - закрычала Соф'я. - Ты мне зубы не загаворвай!

- Атрутнае ў цябе каханне, - прашаптала Аленка. - Ад д'ябла яно!

- А што ад Бога твайго? Што? - ускіпела Соф'я. - Што мне даў твой Бог? Колькі я ні прасіла, ні маліла яго, каб у мяне здарыўся выкідыш! Табою, сучка, зацяжарала, як Рыгор быў у войску! А ты, сучка, моцна трымалася ў жываце! Колькі я камення пацягала! Колькі праклёнаў табе пасылала, а ты ўсё роўна, назло мне і майму шчасцю з Рыгорам, нарадзілася! Кажы зараз жа, дзе ён жыве?

Аленка моўчкі паказала на невялічкую хатку сярод прыземістага саду. Соф'я, кінуўшы дачку ў слязах, пабегла ў двор да Рыгора.

 

- І як жа ж ты той шакалад робіш? Усіх дзяцей перакорміш! - дзівілася баба Саша, назіраючы, як Маруся памешвае на агні малако з цукрам.

- Колькі ты лыжак малака ліла? - убегла ў хату Гайва. - У мяне нічога не выходзіць - вада адна, і ўсё...

- Трэба ж пароўну ўсяго, - усміхнулася Маруся, - калі дзве лыжкі малака, то і дзве лыжкі цукру... Глядзі, размешваем... Трэба, каб пяць хвілін толькі пакіпела, не болей... Здымаем!

Маруся ўзяла анучкай міску і паставіла на прыпечак.

- Чым займаецца твой брат? - як быццам з ветлівасці папыталася ў дзяўчыны. - А дзед што робіць?

- Дзед тэлевізар глядзіць, - Гайва ўзяла ў лыжку масла і палажыла ў міску.

- Яшчэ адну лыжку кладзі, - параіла Маруся. - А брат што робіць?

- Таксама глядзіць! - Гайва палажыла лыжку масла і пачала размешваць, лізнула языком. - Смачна як! А ў Вайдаша нешта настрою няма.

Яна ўзяла ў Марусі з рук пакецік з парашком какавы.

- Дзве лыжкі сыпаць? - перапытала ў Марусі.

Тая кіўнула.

- Вайдаш сумны, - працягвала Гайва, памешваючы ў місцы. - Нехта яму настрой сапсаваў...

- Стаў на агонь усё! - загадала Маруся. - Няхай кіпіць чатыры хвіліны. Тады разлівай у формачкі і стаў у халадзільнік...

- І ў цябе таксама няма настрою! - заўважыла Гайва. - Учора мы з табою столькі шакаладак нарабілі! А сёння ты нічога не хочаш рабіць...

- Нешта Вайдаш са мною і не павітаўся, - паскардзілася Маруся. - Глянуў і адвярнуўся.

- На цябе наплялі ўсяго, - растлумачыла Гайва, - быццам бы ты з Галіным Толікам абдымалася ў лесе...

- Вось яно што! - уздыхнула Маруся. - Ён у плёткі верыць?

- Можа, ён цябе зараўнаваў! - засмяялася Гайва.

- Анатоля я ведаю проста як сябра, перадай яму! І хай ён не судзіць мяне па сабе! Анатоль мне ўсю праўду пра яго сказаў, пра яго адносіны з Галяй і Аленкай! - раззлавалася Маруся.

- Пойдзем сёння ў лагер! - прапанавала Гайва. - Няхай Вайдаш параўнуе! І Алесік таксама!

Маруся згодна кіўнула галавою.

 

...Утульна і ціха было ноччу ля вогнішча. Анатоль раздаваў у кубках гарбату. Мікола абапёрся на грыф сваёй гітары і пазіраў на цёмную паверхню вады, у якой раз-пораз плёскалася рыба. Антось трымаў у руцэ галінку і адмахваўся ёю ад камароў. Галя сядзела, насупіўшыся, ля яго і кідала незадаволеныя позіркі на Марусю і Гайву.

- Я раскажу вам аповяд, - прапанаваў Мікола. - Пра каханне. Шкада, што няма Аленкі, паехала на магілу да сваёй бабкі. Але ж слухайце. Некалі чалавек быў магутны, ён меў выгляд страшны: жаночае і мужчынскае тулавы, зрослыя ў адно. Багі вельмі баяліся гэтых людзей, таму рассеклі іх на палавіны: мужчынскую і жаночую... Тады чалавек стаў слабы і няшчасны - ён увесь час шукаў сваю палавінку, іншы раз і за ўсё сваё жыццё не знаходзіў. Вось і я шукаю... Усе мы шукаем, таму так шмат пакут ад кахання, бо часта хапаем не сваю палавінку...

- Таму, што верым у гэтую казку! - строга сказаў Антось. - Яе выдумаў д'ябал, як выдумаў каханне. Такога няма ў Бібліі. Мы ўсе - душы жывыя, палоннікі цела свайго. Душа не мае полу: ні жаночага, ні мужчынскага. Калі нараджаецца дзіця, Бог пасылае яму душу. Душа - бясполая! Запомніце гэта! І чаму мы менавіта шукаем сваю роднасную душу сярод супрацьлеглага полу? А можа, яна, тая наша роднасная душа, знаходзіцца ў тваім сябры, сяброўцы, у тваім дзіцяці? Падумайце пра гэта! Успомніце, колькі на зямлі няшчасных людзей, тых, якія не знайшлі шчасця ў каханні, шлюбе? Толькі адзін шлюб на тысячу - шчаслівы. Астатнія дзеля прыліку, каб людзі не смяяліся, альбо дзеля дзяцей жывуць! Паглядзіце, у гэтай вёсцы ёсць шчаслівыя сем'і? Не, іх няма. Сем'і інтэлігенцыі вясковай - бутафорыя, на людзях быццам бы і добра, а глыбей зірнеш - здрады, спрэчкі. Няўжо ж так цяжка адшукаць гэтыя палавінкі? Ды проста ніякіх палавінак няма! Ёсць любоў боская, яе вы знойдзеце ў манастыры! Паглядзіце, якая любоў там сярод братоў і сясцёр! Вось гэта і ёсць сапраўдная любоў! На зямлі няма нічога вечнага! Ісус гэта ведаў, калі д'ябал у пустыні прапаноўваў яму стаць царом свету гэтага. Хто ж тады з'яўляецца царом свету гэтага? Калі б д'ябал не з'яўляўся царом свету гэтага, ён не прапаноўваў бы яго Ісусу! Значыць, мы жывём у ілюзорным свеце, у свеце сваіх фантазій, у падмане д'ябла! Нам трэба адмовіцца ад гэтага свету і дбаць пра свет вечны...

- А я веру ў каханне! - запярэчыў Мікола. - Петрарка і Лаура... Неферціці і Эханатон... Рамэа і Джульета...

- Сціхні! - Антось адкінуў убок галінку. - Петрарка ніколі не падыходзіў да Лауры, ён кахаў сваё каханне, сваю фантазію. Рамэа і Джульета - думка, хаця такое і можа здарыцца ў час закаханасці. Але што ж потым? Неферціці? Так, яна сімвал не толькі прыгажосці, але і мудрасці, дапамагала мужу ў рэформах. У іх было шасцёра дачок. Неферціці прыхільна сустрэла рэлігійную рэформу Эханатона. Кажуць, да пары збан ваду носіць. Праз дваццаць гадоў сямейнай ідыліі фараон закахаўся ў жанчыну маладую, у Кію. Неферціці пакінула мужа і замкнулася ў палацы, які ён раней пабудаваў ёй. Кія была авантурысткай, але аслеплены фараон не бачыў гэтага. Яго напаткала д'ябальскае каханне, прага да цела. Замест любові боскай, якая была паміж ім і Неферціці, любові, сяброўства, ён выбраў д'ябальскае. Немалады і хворы фараон пад прымусам Кіі выжыў Неферціці з яе палаца, сцёр яе адлюстраванні са сцен і намаляваў Кію. Палюбоўніца дамаглася афіцыйнага тытула фараона - суправіцельніцы. Ёй пры жыцці была зроблена залатая труна. Але з вышыні сваёй Кія бразнулася ніц. Падрабязнасцяў гэтага вучоныя пакуль не ведаюць. У Кіі адабралі палацы і аддалі іх дочкам Неферціці. Яе імя пасаскрабалі са сцен і сасудаў. Адабралі і труну. Час смерці Кіі і далейшы лёс фараона невядомы. Але дакладна вядома, што Неферціці перажыла іх абодвух. Яна выдала замуж дачок, але так і не дачакалася ўнукаў. Дочкі былі бясплоднымі. Напэўна, так пакараў Бог род фараона. Малодшая дачка Неферціці выйшла замуж за фараона Тутанхамона. Неферціці памерла на чацвёртым годзе яго кіравання. Але і ён доўга не пражыў. У ягонай пахавальні ў шкатулцы захаваліся дзве малюсенькія муміі мёртванароджаных ягоных дзяцей. Удава Тутанхамона болей замуж не выйшла. Так на дачцэ Неферціці Анхесенпаатон і скончылася васемнаццатая дынастыя егіпецкіх фараонаў, сышла з гістарычнай арэны калісь вялікая і дружная сям'я Эханатона і Неферціці. А ўсяму віною - блуд фараона...

Усе моўчкі глядзелі на вогнішча. Галя паднялася і пайшла спаць у палатку. Мікола пайшоў правесці яе, аб нечым размаўляў з дзяўчынай. А калі тая схавалася ў палатцы, ён аслупянела запыніўся і амаль хвіліну пазіраў некуды ў цемру.

- Што з табою? - аклікнуў яго Анатоль.

Той здрыгануўся і моўчкі вярнуўся да вогнішча. Праз хвіліну ў стане паказаўся Алесь. Гайва ажывілася, пачала жартаваць.

- Пацалуй мяне перад хлопцамі! - шапнула яму на вуха. - Апошні іспыт. Тады паверу, што кахаеш!

Алесь упарта маўчаў.

- Можа, спаць пойдзем? - спытаў у хлопцаў Мікола. - Туман над рэчкаю, да сну хіліць...

- А вось калі Алесік пацалуе мяне, тады і пойдзем! - засмяялася Гайва і падставіла хлопцу шчаку. Але той не пацалаваў. Гайва надзьмула вусны і ўскочыла з бярвенца.

- Пайшлі, Маруся, дадому! - паклікала яна.

Дзяўчаты развіталіся. Алесь і Анатоль узяліся правесці іх дахаты. Калі яны адышліся на некалькі метраў ад лагера, пачулі страшэнны крык Міколы, хлопец крычаў не сваім голасам. Яны кінуліся назад. Збялелы, перапалоханы Мікола сядзеў на каленях ля Галінай палаткі, а дзяўчына сонна лыпала вачыма, паціраючы шыю.

- Вось у гэтае месца! - паказваў на Галіну шыю Мікола.

Рукі ў яго трэсліся.

- Скура не пракушана, - шаптаў ён. - Яна ў Галі так энергію забірала - як вампір кроў смокча. Прыціснулася вуснамі да шыі - і забірала энергію. Яна ў лесе стаяла за дрэвамі, пакуль мы сядзелі ля вогнішча. Чакала. Я бачыў яе ў падзямеллі...

- Хто гэта быў? - спытаў Антось. - Жанчына? Ты яе ведаеш?

- Соф'я... - трасучыся, вымавіў Мікола. - Аленчына маці...

- Казкі ўсё гэта! - працягнуў Анатоль.

- Не казкі! - перабіў яго Антось. - Соф'я - энергетычны вампір. Яе астральнае цела выходзіць у час сну і забірае ў людзей энергію. Калі Соф'я памрэ, цела яе застанецца ружовым у труне, бо астрал будзе падтрымліваць яго, сілкаваць энергіяй. Трэба забіць асінавы кол на яе магіле, калі памрэ, інакш яна доўгі час будзе мучыць людзей і мёртвая...

Маруся здрыганулася. Усе баяліся заставацца ў лагеры. Мікола прапанаваў пайсці начаваць да ягонага бацькі.

- Нам трэба ўсю ноч маліцца, - прамовіў Антось.

І яны рушылі ў бок вёскі.

Ля хаты дзядзькі Адася Маруся развіталася і пайшла спаць.

Галя прапанавала Анатолю пайсці да яе.

- Людзі смяюцца, што я то ў палатцы начую, то ў Адася, - сказала яна. - Хопіць дзьмуцца на мяне. Я табе дарую тое, што ты з Марусяй абдымаўся...

- Я з ёю не абдымаўся! - раўнуў на яе Анатоль. - Мне раўнівая жонка не патрэбна!

І скіраваў у двор.

Гайва стаяла паміж Міколам і Алесем і смяялася.

- Галя, пойдзем начаваць да дзядзькі? - жартавала яна.

Тая, развітаўшыся, пайшла дахаты адна.

- Ну што ж, - Гайва горда ўзняла галаву, - ідзіце, хлопцы, сабе спіце! А я пагуляю... Адна... Вось Алесік не пацалаваў мяне, значыць, не кахае...

Мікола тым часам цмокнуў дзяўчыну ў шчаку. Яна засмяялася.

- Да пабачэння! - скрывіўшы вусны, прамовіў Алесь і пайшоў ад іх.

Гайва сціхла. Ёй стала крыўдна і адначасова сорамна. Яна памкнулася была пабегчы за Алесем, але не рашылася.

- Хлопцы, ідзіце ў хату! - загадаў Антось. - Я правяду Гайву, мне трэба з ёю пагаварыць...

Анатоль стомлена паплёўся за Міколам да дзвярэй.

Калі падышлі да хаты дзеда Ўладыморыка, Антось стаў насупраць Гайвы і прамовіў:

- Памятай, у цябе брат вялікі чалавек, князь, дырэктар фірмы, а ты - пустая і дурная... Цябе ніколі не пакахае ніводзін хлопец, бо ты кідаешся імі, зневажаеш. Табе здаецца, што ты - каралева, а на самай справе - дзяўчынка на ноч... Так, хто першы пацалуе!..

Гайва з размаху стукнула яго па твары.

- Дзякуй, - пацёр шчаку Антось. - Можа, паразумнееш! Другі табе праўду ніколі не скажа, а выкарыстае тваё глупства ў сваіх мэтах... Хлопцы любяць дурненькіх, без гонару, пустых, як збанок той, што валяецца ў дзеда Ўладыморыка ля сабачай будкі...

 

* * *

 

Горкімі здаваліся першыя яблыкі, горкімі былі маліны і ўвесь свет для Зоські, асабліва калі яна падыходзіла да люстэрка. Увесь яе твар быў пабіты прышчамі. Хоць і працавала яна бібліятэкаркай пасля заканчэння тэхнікума, хоць і кніжкі цікавыя чытала і шмат ведала, але ніводзін з хлопцаў ніколі не запрашаў яе да танцаў. Вось і Матрунін Алесь. Хутка будзе настаўнікам у іхняй школе. Цікавы і добры хлопец, заўсёды ёсць з ім аб чым пагаварыць, а як танцы, дык міма праходзіць.

Зоська нашчыпала цыбулі ў боршч і памкнулася ўжо ісці ў хату, як праз плот яе гукнула жанчына ў ружовым халаце. Гэта была госця дзядзькі Рыгора.

- У цябе памада для губ ёсць, прыгажуня? - папыталася ў яе жанчына. - Нясі мне сюды!

Зоська паслухмяна пайшла ў хату і прынесла.

- Заві мяне Соф'я, - сказала жанчына, малюючы вусны. - На каву не хочаш мяне запрасіць?

- Хадземце, - сціпла адказала Зоська.

Соф'я ўладкавалася на стуле і чакала, пакуль дзяўчына згатуе пітво. Затым, адсёрбваючы гарачую каву, мовіла:

- Дапамажы мне ў адной справе. Трэба дзядзьку Рыгора прычараваць... А ў цябе ёсць хлопец? - зыркнула на яе вачыма, згледзела на падваконніку сшытак, разгарнула. - Ой, Алесь, Алесь... Вершы яму пішаш? Давай і Алеся твайго прычаруем, га?

- Не, мне не трэба! - адмовілася Зоська.

- Тады дазволь люстэркам тваім, тым, вялікім, што ў калідоры, пакарыстацца. Мне трэба зараз. На сенавал яго мне аднясі!

- А самі вы не можаце? - павысіла голас Зоська. - Я ж вам не рабыня!

- Не пішчы, казяўка! - скрывілася Соф'я. - Маё каханне вышэй за вас усіх! Усе вы - нікчэмнасць!

Яна зняла са сцяны люстэрка і пайшла з ім на сенавал да Рыгора.

- Свечкі будзеце паліць? - крыкнула ёй услед Зоська. - Хлеў не спаліце.

Соф'я палезла ў кішэню халата і выцягнула адтуль маленькую кніжачку, на вокладцы якой быў намаляваны д'ябал і розныя незразумелыя знакі.

- Чорная магія, дурніца! - скрывіла вусны Соф'я. - Будзеце мяне баяцца ўсе як агню!

І палезла па драбінах на гарышча ў хляве.

Зоська спужана лыпала вачыма, затым пабегла, замкнула сваю хату і накіравалася ў двор бабы Сашы.

Старая пякла аладкі. Запрасіла Зоську пачаставацца. Тая расказала бабцы аб усім, што здарылася.

- Трэба Ўладыморыка паклікаць, пайшлі! - знайшлася бабка Саша.

І яны заспяшаліся да дзеда. Дома быў Вайдаш. Ён прыветліва сустрэў бабку і Зосю, прапанаваў сядаць, пачаставаў мёдам, а сам пайшоў у сад за дзедам. Уладыморак выслухаў іхні аповяд, і яны ўсе, разам з Вайдашам, вырашылі пайсці да Рыгора. Таго дома не аказалася. Аўдоцця, якая ведала ўсе вясковыя навіны, сказала, што Рыгор яшчэ ўчора вечарам паехаў у горад. Тады яны пайшлі да хлява. Раптам дзверы самі расчыніліся, падняўся буран, раскідаў па двары сена, закружыўся віхор... Страшэнны крык пачуўся з хлява... Калі ўсё сціхла, Вайдаш, пачакаўшы крышку, падняўся на гарышча. Тое, што ён убачыў, прымусіла яго здрыгануцца. Цела Соф'і нейкім дзіўным чынам было рассечана на дзве часткі, якія знаходзіліся па розных баках вялікага люстэрка...

 

Залацістыя купалы і зялёныя сцены велічна паўсталі перад Аленкай, калі яна, пасля наведвання магілы бабулькі, прыйшла ў Жыровіцкі манастыр. Утульнасць, спакой і цішыня ўладарылі тут. Ступіла за зялёныя вароты - і адкрыўся ёй другі свет, невядомае дагэтуль жыццё... Ішла Аленка сюды ўжо, каб застацца... Тут усё прачынаецца рана. Аленка паспела да ранішняй службы. Пазнала сваіх сясцёр - замкнутая, маўклівая сястра Марыя. На від ёй год васемнаццаць. Жывая, усмешлівая Стэфанія, год дваццаці. У яе было першае каханне, вяселле. А з войска ён вярнуўся не да яе... Каханне - падман. Гануля - прыгожая, гнуткая. У жыцці не знайшла сябе. Лёс не даў збыцца яе планам і марам. Цяпер усё суцяшэнне - у Богу. Вольга ніяк не зразумее, чаму навокал так шмат злых людзей, таму знайшла прытулак у Бога. Горкае расчараванне ў людзях прывяло сюды і Кацярыну. Загінулі ў аварыі родныя Святланы і Алены. За грахі бацькоў-п'яніц прыйшла маліцца Таццяна. Так і не ўладкаваліся ў жыцці Дар'я і Ірына. Такі лёс манашак і старэйшых. Зараз усе сёстры моляцца за жывых сваякоў і памерлых...

Аленка прайшла да карпусоў духавенства, знайшла пакой матушкі ігуменні і папрасіла прыняць яе. Выслухаўшы аповяд дзяўчыны, яе жаданне пайсці ў манастыр, матушка сказала:

- Дзіця маё, але ў цябе ў міру ёсць хворы бацька. Хто яго дагледзіць? Сама ж казала, што маці паехала да другога. Можна выконваць усе патрабаванні манаскія ў міру. І нават патрэбна. Гэта будзе твой першы послух - выходжваць бацьку аж да самай ягонай смерці. Жыццё манаскае ёсць жыццё па евангельскіх запаведзях, якія нам даў Хрыстос, Збавіцель наш. І запавядаў гэта ўсім без выключэння. Калі табе па душы жыццё манаскае - будзь манахіняй, калі ты прызваная Богам служыць у міру, то заставайся там. Хваліць Госпада можна ўсюды, аберагаючы ў душы сваёй, у сэрцы сваім, падпарадкоўваючыся законам Божым. Манах - гэта той, хто прытрымліваецца запаведзяў. Манах ёсць той, у каго цела ачышчанае, чыстыя вусны і розум прасветлены, хто, смуткуючы і хварэючы, заўсёды памятае і думае пра смерць - і ў сне, і ў час малітвы і працы. Манах - бездань пакорлівасці, у якой ён утапіў усякага злога духа. Вера наша выражаецца ў размове і даверлівасці да Бога, размова - ёсць малітва. Вера стрымлівае эгаізм, дае чалавеку свабоду і спакой, дабрыню. Іспыты і смуткі непазбежныя ў жыцці - яны правяраюць нашу веру. Смутак упэўнівае нас у тым, як недаўгавечны радасці зямныя, мірскія... Што трэба рыхтавацца да больш дасканалага, вечнага жыцця - у свеце Гасподнім, духоўным, нябачным для нас цяпер...

Матушка ігумення ўзяла ў рукі тоўстую кнігу «Жыццё святых» і ціха мовіла:

- Многія лічаць манашак дзівачкамі, маўляў, як гэта яны жывуць без мужчын, без сям'і. Але ж мэта жыцця і сэнс не ў гэтым...

Твар у матушкі чысты, здаецца - свеціцца. Вочы - вялікія, разумныя.

- Ідзі пакуль, пажыві ў міру, - параіла ёй матушка, - правер веру сваю, дагледзь бацьку. Толькі аберагай чысціню цела і душы... Можа, табе знойдзецца добры хрысціянін, вернік... Вось паслухай пра святую мучаніцу Людмілу...

Матушка разгарнула кнігу і прачытала:

- Людміла была родам з Сербіі, дачка князя. Выйшла замуж за князя чэшскага. У той час чэшскі народ быў яшчэ не хрышчаны. Пасля шлюбу князь і яго жонка даведаліся пра Хрыста, пра Бога адзінага - і прынялі хрышчэнне. Пабудавалі цэрквы. Запрасілі ў іх святароў. У іх было тры сыны і адна дачка. У хуткім часе муж Людмілы памёр. Княжна смуткавала і суцяшала сябе ў малітве, раздавала бедным міласціну. Нявестка ж узненавідзела свякруху-хрысціянку і вырашыла загубіць яе. Яна падаслала бандытаў, і тыя забілі Людмілу. Ёй тады было шэсцьдзесят год. Усё сваё жыццё Людміла пражыла як хрысціянка, таму Гасподзь праславіў многімі цудамі месца яе пахавання: кожную ноч над тым месцам з'яўляліся свечкі і гарэлі ўсю ноч... Сын Людмілы перанёс яе мошчы ў Прагу, дзе яны знаходзяцца і цяпер...

Матушка перагарнула некалькі лістоў.

- А вось пра Фёклу, - пачала яна. - Фёкла яшчэ была дзяўчынаю, калі пачула ад апосталаў пра Ісуса. Павел, размаўляючы з ёю пра чысціню духоўную і цялесную, сказаў, што дзяўчына, якая беражэ сваю чысціню, не ідзе замуж, - падобная да анёлаў, а Хрыстос - ёсць жаніх яе... Фёкла цвёрда вырашыла пакінуць жаніха свайго зямнога - не выходзіць за яго замуж. Яна не скарылася волі бацькоў і збегла ў пустыню. Хутка яе схапілі, і яе маці ад злосці і непакорнасці дачкі паддалася ўплыву д'ябла і крыкнула:

- Спаліце яе!

...Да здзіўлення ўсіх, полымя высока паднялося і акружыла Фёклу, не чапаючы яе, а потым раптам пайшоў дождж з градам і патушыў полымя. Фёкла была выгнана з горада...

...Адзін князь закахаўся ў Фёклу, высачыў яе, прапанаваў стаць ягонай жонкай. Але Фёкла не паддалася на спакусу д'ябла.

...Кінулі Фёклу да дзікіх звяроў, але тыя не кранулі яе.

- На ёй чароўная вопратка! - закрычалі язычнікі. - Здыміце яе!

...Звяры ляглі да ног Фёклы, прыкрываючы яе сваімі целамі, каб злыя людзі не глядзелі на яе голую...

...Пражыла Фёкла чыстаю ў пустыні, лячыла людзей ад хвароб, а калі стала старою, то вырашылі хлопцы наглуміцца над ёю. Фёкла бегла ад іх і прасіла Бога выратаваць яе. Тады скала расступілася - і праглынула Фёклу, абараніла чысціню яе. Гэтая гара зрабілася магілай бязгрэшнага цела яе. Цяпер яна ў вечным жыцці праслаўляе Бога...

Матушка ўздыхнула.

- Выбірай сама шлях свой да Госпада, - сказала яна Аленцы.

 

Вясковыя людзі адмовіліся хаваць Соф'ю - яны баяліся нават наблізіцца да яе. У горадзе муж Соф'і па стану здароўя не мог арганізаваць пахаванне. Ягоная дачка даглядала яго і ў страху малілася штодзённа і кожную ноч. Прыняць цела маці яна адмовілася. Так і ляжала Соф'я ў раённай труперні каля двух тыдняў, пакуль раённыя ўлады не пахавалі яе, захутаўшы ў тканіну, без труны. Закапалі за могілкамі, у раўчуку. Вось тады і пачалося: кожную ноч нешта скавытала на магіле, кружылі вялікія птушкі, непадалёку ад таго месца траплялі ў аварыю машыны. Да ўсяго яшчэ ў прыдатак многія, хто бачыў ноччу жанчыну ў ружовым халаце, пачыналі адчуваць млявасць, слабелі рукі і ногі не маглі хадзіць. Выклікалі бацюшку, але той адмовіўся і набліжацца да магілы. Трэба было ноччу, апоўначы, забіць асінавы кол у магілу, але ўсе баяліся. А больш за ўсіх - Зоська.

Сёння яна мыла на рэчцы бялізну і ўспамінала, як хадзіла вечарам да турысцкага вогнішча. Прыгажун Мікола трымаў у руцэ жалезны кубак з накрыўкай і расказваў паданне пра князя Вітаўта і Дарыну. Ён сказаў, што знішчыў Чорную здань, і цяпер кожная дзяўчына можа быць спакойнай - яе не напаткае сляпое каханне, прага да цела.

Сляпое ці не сляпое каханне ў яе да Алеся, дзяўчына не ведала. Але тое, што ён учора не звяртаў увагі на Гайву, якая ўвесь вечар лезла да яго, як ліса, песцілася... Зоська падслухала іхнюю размову ля дуба. Гайва малілася, каб Алесь за нешта не крыўдаваў на яе, але той быў непахісны... Можа, ён закахаўся ў іншую?..

- Гэй, ты мне ўсю рыбу разагнала! - крыкнуў нехта з моста.

Зоська падняла галаву. Алесь! Чырвань заліла яе твар. Хлопец спусціўся ўніз, падышоў да яе.

- А хто ж гэта на мелкаводдзі рыбу вудзіць? - засмяялася Зоська. - Тут толькі бялізну палошчуць!

- Я пажартаваў, - прысеў на траву Алесь. - А ты так на беразе і сушыш бялізну?

- А каб часу марна не траціць! - гарэзліва адказала Зоська. - Давай і тваю кашулю памыю!

Алесь зняў і падаў Зосьцы. Пакуль тая мыла, нарваў ёй букецік незабудак. Падаў.

- Дзякую, - прашаптала Зоська, не верачы свайму шчасцю.

- Яны на твае вочы падобныя! - засмяяўся Алесь.

Нейкі час ён моўчкі сядзеў на беразе, потым спытаў:

- Ты чаму на танцы перастала хадзіць? Соф'і баішся? А можа, сходзім удваіх на яе магілу?..

- Спатканне там назначаеш? - засмяялася Зоська, аж прысела. - Ой, не магу! Рамантычная прапанова! Каму сказаць - жываты палопаюцца!

- А што? - у тон ёй адказаў Алесік. - Затое не банальна! Спатканне на магіле вампіра... Ды з такою дзяўчынаю, як ты, не толькі ў разведку, але і на магілу Соф'і ісці не страшна - не падвядзеш, надзейная!

- Адкуль ты ведаеш, што я надзейная?

- А што? Збяжыш пры першых цяжкасцях? Палахлівая?

Алесь загадкава ўсміхнуўся:

- Ты, мусіць, і жонка была б надзейная...

- Вядома! - скрывіла вусны Зоська. - Не збягу, як Гайва-прыгажуня, бо хто на такую паквапіцца! Ты добра ўсё разлічыў - выдатная рабочая сіла: мыць, шыць, грады палоць!

Зоська адкінула ўбок мокрую хустку, якую мыла.

- Думаеш, мне замуж ваш патрэбен? - горда сказала яна. - Адной у сто разоў лепей! Ніхто нервы не матае. Бяры сваю кашулю - высахла ўжо, і ідзі адсюль, не перашкаджай!

Алесь усміхнуўся, падышоў да Зоські і нечакана пацалаваў. Дзяўчына адпіхнула яго, і той бразнуўся ў ваду. Выйшаў мокры, злы.

- Праўду кажаш - не патрэбен табе той замуж! - насмешліва кінуў ёй. - Хто з табою, дзікаркаю, ужывецца!

І пайшоў.

...Вечарам Зоська, як заўсёды, баялася нават зірнуць на тое месца, дзе раней вісела вялікае люстэрка, - ёй здавалася, што там стаіць Соф'я. Маці, як заўсёды, падаіўшы карову ў палове дзевятага, легла спаць. Бацька гуляў з братам у карты. Зоська, калоцячыся, чакала набліжэння поўначы. Але яшчэ было толькі адзінаццаць. Яна выйшла, са страхам гледзячы на Рыгораў хлеў. Дзядзька Рыгор сядзеў на ганку і плёў кошык.

- Хлеў ужо асвяцілі? - пацікавілася Зоська. - Нічога адтуль не чуеце, не бачыце?

- Чарцей не трэба баяцца! - засмяяўся Рыгор. - Калі баішся, то яны радуюцца. У мяне неяк у хляве цэбар стаяў, а тады сам па сабе перавярнуўся, дык я як пачаў лаяць чарцяку ды выганяць: «Прэч адсюль, поскудзь!» Памятаеш, як Ісус сказаў у пустыні: «Адыдзі ад мяне, сатана!» Дык з таго часу ў мяне ніякіх чарцей не водзіцца. Яны баяцца смелых!

- Праўда? - раскрыла вочы Зоська. - А на магіле Соф'і можна асінавы кол забіць? Абавязкова ў поўнач, а калі ў поўдзень або цяпер вось, калі відно яшчэ?..

- Калі хочаш! - махнуў рукою Рыгор.

Зоська, аб нечым крыху падумаўшы, узяла сякеру і накіравалася ў лясок. Там, бесперапынна молячыся, высекла вялікі асінавы дрын - і пайшла да магілы Соф'і. Чым бліжэй падыходзіла, тым станавілася страшней. Раптам ёй паказалася, што нехта ідзе следам. Азірнулася - нікога. Яна набрала ў лёгкія паветра і гучна выдыхнула.

- Адыдзі ад мяне, сатана! Я цябе не баюся! - прашаптала яна.

Пачала падыходзіць да раўчука. Было яшчэ відна, але ад лесу ўжо цягнуліся цёмныя цені. Яна не глядзела туды.

- Адыдзі да мяне, сатана! - гучней сказала Зоська і падышла да магілы.

Падалося, што нехта ззаду затупаў і схаваўся за дрэвам. Але Зоська не азірнулася. Вокліч, шэпт... Нехта назваў яе імя...

- Адыдзі ад мяне, сатана! - моцна крыкнула Зоська і ўваткнула асінавы кол у магілу.

Пачала са злосцю забіваць дрын у зямлю, і дзіўна, што з кожным ударам ёй станавілася лягчэй!.. Закончыўшы справу, яна перахрысцілася, прачытала ўслых малітву і раптам пачула прыглушаны смех. Пастаяла крыху, затым перахрысцілася на ўсе бакі і пакрочыла ад магілы. Ішла спакойна, але ўвесь час здавалася, што нехта ідзе следам. Тады яна, не азіраючыся, кінула назад сякеру. Нехта войкнуў і мацюкнуўся.

- Во дурная! Чалавека забіць можа! - пачула голас Алеся, ці тое падалося.

Зоська не азіралася. Ён дагнаў яе. Паспрабаваў нешта сказаць.

- Адыдзі! - са злосцю замахнулася Зоська.

- Я ж табе не сатана! - заліхвацкі засмяяўся ён. - Ну ты і дзяўчына - смелая! Усю вёску ад вампіра выратавала!

Зоська нічога не адказала. Ішлі невялічкай сцяжынкай, паўз рэчку. Нечакана, на павароце, пачуліся дзіўныя гукі - быццам сабака скуголіў. Алесь насцярожана прыслухаўся, прыгледзеўся і ўбачыў на сцяжынцы бабра. Светла-буры небарака з невялікай круглай галавою і амаль голым плоскім хвастом глядзеў на іх маленькімі вочкамі, чорнымі, як вугольчыкі, і выціраў іх кароткімі пярэднімі лапкамі, нахіляючыся то ў адзін, то ў другі бок. З вачэй звярка каціліся слёзы, і выгляд ад гэтага ў яго быў няшчасны.

- Чаму ён плача? - ціха спытала Зоська.

- Таму, што мы з табою загарадзілі яму дарогу.

- Хіба ён не можа абысці?

- Вось у гэтым яго і бяда, што не можа, - самотна мовіў хлопец. - Такі ўжо ён дзівак. Калі выйдзе з рэчкі пагрызці кару асіны, то абавязкова павінен вярнуцца назад па той самай сцяжынцы, па якой прыйшоў. А калі яна занята, то будзе сядзець і плакаць... З-за гэтага яны і гінуць.

- Кажуць, хто заб'е бабра, таму не будзе дабра, - успомніла прыказку Зоська.

Бабёр старанна выціраў вочкі, прысядаў, зноў станавіўся на заднія лапкі, умольна пазіраў чорнымі вочкамі, пакуль Алесь з дзяўчынай не адышлі ўбок. Тады звярок падскочыў ад радасці і заспяшаўся да рэчкі, плюхнуўся ў ваду і знік.

Нечакана Алесь абняў Зоську і пацалаваў. Дзяўчына вырвалася ад яго і пабегла дахаты праз зелянеючыя агароды.

- Мне трэба жонка не толькі прыгожая, але і разумная! - буркнуў Анатоль, скручваючы палатку.

Галя пераступіла з нагі на нагу, кінула позірк у бок Антося, той сядзеў на ўжо сабраным заплечніку і перабіраў струны гітары.

- Толечка! Ва ўсіх людзей здараюцца памылкі! - умольна заглянула яму ў твар Галя.

- А хто пусціў плёткі пра мяне і Марусю? - са злосцю вымавіў той. - А хто кожнаму сустрэчнаму-папярэчнаму расказваў пра мяне і Вайдаша? З усімі, як дурная, раілася: ісці мне за Анатоля ці чакаць Вайдаша?

- Навошта мне твой Вайдаш! - узмалілася Галя. - Ён жа з Марусяй спутаўся - начальнік са сваёй падначаленай! Яна палюбоўніца ягоная!

- Што? - вытарашчыў вочы на яе Анатоль, адкінуў убок палатку. - Ану! Антось, пайшлі хутчэй да Міколы, час ехаць ужо! Па дарозе я зайду да Марусі... - буркнуў сабе пад нос.

Яны пакрочылі ў бок вёскі. Галя пакорліва плялася ззаду Анатоля.

- Калі ты ўжо навучышся апранацца! - кінуў ёй Анатоль. - Сорамна, калі каго знаёмага сустрэну! Ты так і ў горадзе хадзіць будзеш? Босая, сукенка брудная...

- Гэта ж вёска... - прамармытала яна.

- Вёска, вёска! - агрызнуўся той. - Паглядзі, як Гайва апранаецца!

- Яна ж сястра князя...

- А Маруся?

Галя аж ускіпела:

- А што ёй? Курве гэтай! Твая была палюбоўніца - хамава, цяпер - князева! Сяброўка такая - хлопца ў мяне адбіла, абодвух! Вунь у Зосьчынай маці ёсць сяброўка - Святлана, дык сёння Зосьчыну маці ў раддом забралі, а цётка Света ўсё дапамагае: кароў доіць, свіней корміць! Цётчынаму мужыку есці варыць! Вось гэта сяброўка, дык сяброўка!

Галя піхнула нагою хортку і ўвайшла ў свой двор. Азірнулася, крыкнула на развітанне Анатолю:

- Шчаслівай дарогі!

І, плачучы, заспяшалася ў хату.

Хлопцы скіравалі да Міколавага двара. Той ужо чакаў іх - сядзеў на лавачцы пад яблыняй. Побач - спартовая сумка.

- Што, на працу ўжо сабраўся? - усміхнуўся Анатоль.

- Дык Наташка ж, трамвайшчыца, - глянуў у бок Антося, - памятаеш, такая прыдуркаватая, усё жратву мне насіла, да сябе на працу ўладкавала! Цяпер буду вучыцца на вадзіцеля, у горадзе застануся. Хоць адна дзяўчына добрую справу зрабіла!

- А што з Аленкай? - пацікавіўся Антось. - Усё мілаваліся ў паходзе...

- Навошта яна мне з такою дурною маткаю! Праўда, ужо пакойніца матка, але ўсё роўна непрыемна ведаць, што Аленка яе дачка... Мне б дзяўчыну з добрага роду, вось як Гайва... - задумліва ўзняў вочы Мікола. - Але яна не хоча быць са мною - Алеся кахае... Што ж, будзе дзяўчынаю маёй мары... Прыгожая! Праўда, хлопцамі кідаецца, кошту сабе не ведае, задавака ганарыстая!

- Даганарыцца! - заключыў Антось. - З доўгага выбору - лапці ды аборы...

- Яе ж брат дадому адправіў! - выйшаў з хаты бацька Міколы.

Хлопцы прывіталіся з ім. Дзядзька сеў з імі побач на лаву, запаліў.

- Што, скончыўся паход? - заківаў галавою. - Цяпер - хто куды... А ты, Антось, дзе працаваць збіраешся, можа, таксама, як мой Мікола, ад вёскі адмовіўся...

- Я ў семінарыю пайду вучыцца, - адказаў той.

Хлопцы са здзіўленнем паглядзелі на яго.

У гэты момант у двор уляцела заплаканая Зоська.

- Дзядзька Адась! - заплакала яна. - Вы, як бацька хросны, парайце, што мне рабіць! Маці яшчэ ў раддоме, а цётка Света бацьку нашага забрала да сябе жыць! Я адна па гаспадарцы! А што ж я маці скажу, калі з раддома явіцца? Дзе татка, скажу? - галасіла яна. - Да цёткі Светы перайшоў! Вось якая яна сяброўка была маёй маці - мужыка адбіла!

- Мусіць, яны даўно ўжо знюхаліся, - агоркла мовіў дзядзька Адась, прытуліўшы да сябе Зоську.

- Бабам нельга верыць! - са злосцю абазваўся Мікола. - Сяброўка - гэта першы вораг! За што я жанчын не люблю! Вось мужчынскае сяброўства - гэта жалезна!

- Свет - бардак, а людзі - б... - буркнуў Анатоль, паціраючы бараду.

- Я ж казаў вам - каханне ад д'ябла, - заключыў Антось, уздыхнуўшы. - Каханне прыносіць пакуты, здраду, яно забівае. А любоў боская - самая правільная любоў на свеце. Яна - у манастырах...

 

- Чаму вы не прыйшлі ўчора вечарам? - запытаў Марусю Дуброўскі, заходзячы ў двор бабы Сашы.

Маруся карміла пшаном куранят. Азірнулася, глянула на яго.

- Адзін раз я ўжо зайшла, да дзеда Ўладыморыка, па справе, - уздыхнула Маруся, - а колькі стала плётак! Сказалі, што я - ваша палюбоўніца.

- Вось як? - засмяяўся Дуброўскі. - А я чуў другое...

- Мяне зусім не цікавіць, што вы чулі, - адказала Маруся і паднялася на ганак. - Сёння я еду дадому. Работа мазаічніцы больш не патрэбна ў маёнтку.

Дуброўскі сарваў маленькую блакітную кветачку ў траве. Яна мела тры пялёсткі, а пасярэдзіне дзве стрэлачкі.

- Ведаеце, як называецца гэта кветачка? - лагодна запытаў Дуброўскі.

Маруся ўсміхнулася, твар яе пасвятлеў.

- Гадзіннічак, - адказала яна. - Я так назвала яго ў дзяцінстве... А другую, ружовую, у якой пялёсткі падобныя на сонечныя промнікі, - сонейкам... Я любіла сваю вёску Хвойнае, там былі такія добрыя людзі! Яна выселена з-за радыяцыі, але людзі вяртаюцца, а ў іншыя хаты засяліліся чужыя - прыезджыя людзі з розных месцаў...

- Вы пакажаце мне сваю вёску? - папрасіў Дуброўскі. - Раскажаце, дзе хто жыў...

- Гэта ж далёка...

- Мы паедзем на маёй машыне.

- Не, дзякую, - адмовілася Маруся, - ужо і так куча плётак. Сустрэла неяк у лесе Анатоля, выдумалі, што абдымаліся. Цяпер пра вас і мяне...

- З людзьмі нізкаінтэлектуальнымі трэба паводзіць сябе асцярожна, - сказаў Дуброўскі. - Раней я таксама гэтага не ведаў і, як вы, таксама ішоў да іх з адкрытаю душою, гутарыў з усімі, панібрацтваваў... А яны не паважаюць тады, калі зніжаешся да іх. Яны паважаюць таго, хто зверху над імі, таго, каго трэба баяцца, хто не звяртае на іх увагі, не размаўляе з імі. Вось былі два дырэктары ў адным саўгасе. Першы - просты чалавек, гутарыў з імі, калі чарку-другую прапусціць, а то і прынясуць яму дадому, як дасць каму машыну ці так што - даведку якую выпіша. Дык яго не баяліся - свой чалавек! І пляткарылі... А прыйшоў другі, дык да яго звяртаецца чалавек, а ён сядзіць і маўчыць. Той чалавек другі раз перапытае: «А можна мне гэта?» Дырэктар зноў маўчыць. Тады калгаснік аж у ногі кланяецца: «Даражэнькі, а ці можна мне гэта,га?» Вось толькі тады дырэктар, ад сэрца адрываючы, кіне яму: «Добра, ідзі!» А на вуліцы да яго падысці баяліся, такі ганарысты быў, бо як хто падыдзе і спрабуе казаць што яму, дырэктар ідзе, а чалавек бяжыць ззаду і гаворыць: «А можна мне, га?» Дырэктар сабе пад нос: «Добра, ідзі!» А ў сям'і ён быў ласкавы і разгаворчывы. Так што вучыцеся і вы не размаўляць, вытрымліваць паўзу, калі да вас звяртаецца хам, быць ганарыстай...

- Вы людзей называеце хамамі? - з прыкрасцю спытала Маруся. - Значыць, вы князь, а яны - хамы?

- А як можна назваць людзей, якія ўсё жыццё, як свінні лыча, галавы ніколі не падымалі да сонца. Не бачаць ніякай прыгажосці навокал, жывуць сярод прыроды і псуюць яе. Гараджане так да прыроды не ставяцца. Пасля паходу ўсё пасля сябе прыбяруць. А вы былі на ўскрайку лесу? У мінулым годзе там дровы калгаснікі для піларамы загатаўлівалі, дык засмецілі ўвесь лес - галлё, пні выкарчаваныя, усё гніе, не прайсці, спаганілі лес. А можна ж было ўсё сабраць у кучу ды людзям аддаць на растопку печаў ці так куды... Металалом з механічнага двара ў полі валяецца абы-дзе, расцягнуты па ўсім поплаве. А раней тут якія травы былі, кветкі. Мазуту ў рэчку зліваюць. Што датычыць мяне, то многія мне зайздросцяць, багаты, маўляў, маёнтак аднаўляю не так для санаторыя, як для сваёй славы. Яны мне зайздросцяць. Як насякомыя, якія ляцяць на гнілое, так і зайздросны чалавек, прамінуўшы добрыя намеры бліжняга, вышуквае ў ім заганы, каб упіцца языком-джалам сваім...

Дуброўскі прысеў на лавачку. Маруся апусцілася на ганак, уважліва слухаючы яго.

- На вас пляткарылі духоўна пустыя жанчыны, - прадоўжыў ён, - і таксама ад зайздрасці, бо не могуць зразумець вас - у вас жа багаты ўнутраны свет... Ім ніколі гэтага не зразумець. Я таксама не разумею іх, бо трэба для гэтага апусціцца на ўзровень іх мышлення, а гэта цяжка, бо ў іх свае каштоўнасці. Год за годам жывуць, гадуючы кароў, свіней, атрымліваюць грошы і едуць у райцэнтр за шмоткамі. Большае іх не цікавіць. Нядаўна ў райцэнтры быў фестываль, але ні адна маці сваё дзіця не пусціла. Іх саміх не цікавіць нічога, акрамя ежы і работы. Неяк была экскурсія «Архітэктурныя помнікі раёна», ніхто з вяскоўцаў не паехаў. «З кім жа мы карову пакінем? - гаварылі яны. - Хто ж свіней пакорміць?» Адна настаўніца не пусціла сваю дачку. А другая паехала, з дзіцем. І з яе смяяліся. Смяюцца, калі хто ідзе на возера, адпачыць. Не дай бог, каб хто паехаў у санаторый лячыцца - гультайка... Дзяцей у лагер не адпускаюць - няхай дома сядзяць, дапамагаюць. У дзецях з маленства забіваюць духоўнасць, і растуць яны сярод духоўнай пустэчы, плётак... А вы, Маруся, яшчэ крыўдзіцеся, што на вас пляткараць! - засмяяўся Дуброўскі. - А чым жа ім тут заняцца, калі не прамываннем касцей другога? На разумнейшае - галава не варыць. Яны жывуць у духоўным вакууме. І любы новы чалавек - гэта сенсацыя. Ведаеце, я быў апошні раз у гэтай вёсцы ў маленстве. Думаў, вось прыеду - усё будзе па-новаму. Аказалася - нічога не змянілася, я вырас духоўна, а яны засталіся такімі ж! Сустрэў дзяўчыну, з якой у маленстве сябраваў, вось, думаю, пагаворым, усё ж сельскагаспадарчую акадэмію скончыла. І пытаю ў яе, калі апошні раз у горадзе была. Кажа, нядаўна, на курсы ездзіла. Дык ці наведала тэатр? Наведвала, кажа, «Тэрмінатар-2» глядзела. Дык гэта ж кінатэатр, кажу! А яна: «А якая розніца: тэатр ці кінатэатр - усё адно: кіно!»

Маруся засмяялася.

- Нас заўсёды вучылі культурным манерам: як за сталом сябе паводзіць, у гасцях, на прыёмах, - дадаў Дуброўскі, - а вось як паводзіць сябе ў асяроддзі хамаў, ніхто яшчэ не напісаў кніжкі. А шкада! - Вы паедзеце са мною? - павярнуўся да яе, крануў за руку Дуброўскі. - Заедзем у Менск, сёння ў філармоніі канцэрт фартэпіяннай музыкі. Ігар Алоўнікаў. У праграме Бах і балады Шапэна. Можна ў оперны схадзіць, там зараз «Севільскі цырульнік», у беларускім тэатры - «Ідылія»...

- Дзякую, - разгублена ўсміхнулася Маруся. - Мне трэба падумаць.

- Не, - цвёрда сказаў Дуброўскі, - калі вы пачняце разважаць, абавязкова прыйдзеце да няправільнай высновы!

Ён падняў яе за дзве рукі, усміхнуўся:

- Бярыце свае рэчы - і ў машыну! Будзем падарожнічаць - спачатку ў Менск, тады ў вашу вёску, а потым - у Ніцу. Там жывуць мае бацькі. Зараз яны адпачываюць. Я адправіў туды і Гайву...

«Вар'ят, - падумала Маруся, - і я буду вар'яткай, калі дам згоду на гэта падарожжа...»

 

ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ

 

І

 

- Во дурная! - раззлавалася свякруха, зыркаючы вачыма на Ірэну. - Якая табе гародніна ў жніўні? Яшчэ памідоры зялёныя, агуркі не выраслі! Вунь адшчыкні зялёнай цыбулі ды еж з салам! Аладку бяры!

- Я ўжо тлустая стала ад вашых аладак і сала! - буркнула Ірэна. - Грошы ж ёсць! Ад мая месяца сядзяць без гародніны! Паехалі б ды капусты ў горадзе купілі, памідораў!

- Бач ты! - ускочыла старая. - А грошы за гэта якія?

- Чым мяхамі пярлоўку свінням купляць, дык лепей бы гародніны купілі!

- Ды з цябе ж смяяцца будуць! У вёсцы жыве, а ў горадзе гародніну купляе!

- А ўсё лета без вітамінаў - добра? - насупілася Ірэна. - Я хацела клубніку пасадзіць, дык ніхто расады не даў з баб!

- І правільна - бо звядуцца! - падтакнула свякруха. - Я вунь малака дала папіць адной бабе, а яна пахваліла яго, маўляў, смачнае, дык карова масцітам захварэла!

- А чаму ж тады калгасныя не хварэюць? - ускіпела Ірэна. - Надакучылі мне вашы забабоны! Кветак хацела развесці - не даў ніхто насення, усе баяцца, каб не звяліся!

- Лепш бы буракоў насадзіла! - буркнула свякруха. - Толку ад гэтых кветак! Адны матылі тады лятаюць!

- Як вы не бачыце прыгажосці! - здзівілася Ірэна. - Прырода, кветкі, матылькі!

- Тфу! - плюнула старая і бразнула дзвярыма.

Са спальні выйшаў Сцяпан, пачэсваючы ў сябе ў паху. Пачаў мачыцца ў вядро.

- Ты б хоць пасаромеўся! - крыкнула Ірэна.

- Дай лепш пахмяліцца, - буркнуў ён і пачухаў патыліцу.

- На каго ты стаў падобен! - узлавалася Ірэна.

- Схадзі ў вёску, - папрасіў ён. - У краму, піва купі.

- Я туды болей не пайду! - адказала Ірэна. - Здароваюся, а мне ніхто не адказвае.

Сцяпан прысеў ля стала, узяў у рот бульбіну.

- Ты хоць рукі памый! - загадала Ірэна.

- Пайшла ты! - буркнуў ён.

Увайшла свякруха з поўным бульбы чыгуном.

- Не здароваюцца з ёю! - прамармытала яна. - А ці ведаеш ты, што першым здаровацца нельга - сваё здароўе аддаеш! У нас не здароваюцца! Гэта ў вас усё: «здрасце», «дзякуй»! Пайшлі ў госці, дык зганьбіла толькі нас. Што ні слова, што ні кусок за сталом - усё: «калі ласка», «калі ласка»! У нас так не робяць! І час ужо кідаць звычкі гарадскія! Чаму з маім кумам не пацалавалася за сталом, га?

Старая наліла ў чыгун вады і піхнула яго ў печ.

- Томка! - пазвала дачку. - Ідзі карову завядзі на пасту!

Дзяўчына злезла з печы, пацягнулася і пачала апранаць спартовы касцюм.

- Мам, ну пусціш мяне ў горад? - працягнула яна. - Там канцэрт сёння...

- Які табе канцэрт! - агрызнулася старая. - Вунь у маліну збірайся! Варэнне варыць трэба...

- Я ж ужо наварыла з маліны...

- Дык падлогу памый! - крыкнула тая. - Работы табе няма, на Ірэну ўсё глядзіш - тая то за матылямі ганяецца, то на неба глядзіць: «Ой! Які прыгожы заход сонца!» Людзі пачуюць, дык скажуць, што дурная!

Старая ад злосці кінула на стол анучу і трапіла ў твар Сцяпану.

- Бляха старая! - закрычаў той. - Бацька, уставаў бы з печы хутчэй, а то гэтыя бабы заб'юць мяне! Пайшлі схованку матчыну шукаць - пахмяліцца ахвота.

- Я цябе пахмялюся! - абазваўся бацька і пачаў спускацца на прыпечак.

- А няхай вам Ірэнчына матка гарэлкі прышле! - падскочыла старая. - Я вяселле справіла за свае грошы, а яны і носа не паказалі! І не далі ні вілкі, ні лыжкі! На халеру было тады гарадскую браць! Хай бы бедная, але вясковая, а то я з гэтай Ірэнкай здурнею! Чуеш, бацька, што яна мне ўчора заяўляе? Давайце, кажа, у цырк з'ездзім! З яе самой цырк бясплатны - на каго я карову ды свіней кіну?

- Ірэнка хацела са мною ехаць, - працягнула Тамара, адчыняючы ў сенцы дзверы. - Мне трэба развіццё... Свет пабачыць...

- Ах ты, зараза! - схапіла вяроўку старая. - Бач, якіх слоў набралася - «развіццё» ёй трэба!

І перацягнула дачку.

- Ірэна! - загадала нявестцы. - Ідзі гной з хлява выкінь! Ды не хіміч, як заўсёды, па паўвіл гною бярэш - каб поўныя вілы былі, з верхам!

Ірэна агрызнулася і моўчкі пачала нацягваць чобаты. Сцяпан пляснуў жонку далонню ніжэй спіны і зарагатаў. Матка заківала галавою, адчыніла тумбачку і паставіла пляшку гарэлкі.

- Пахмяляйцеся, каб ліха на вас! - плюнула ў вугал.

 

- Ай, я такая мартышка! - скрывілася Галя, прымяраючы шаўковую сукенку. - Мне нічога не пасуе!

Яна са злосцю кінула абнову на ложак. Вера Шаўко, яе суседка па пакоі, якая працавала аператарам на пошце, ладная строгая дзяўчына год дваццаці васьмі, расчэсвала валасы.

- Ну, малалетка! - кінула яна Галі. - Калі ты ўжо пасталееш? Я адвучыла цябе быць дурніцаю: не расказваць усім пра сябе, не раіцца, а самой умець прынімаць рашэнні! Дык цяпер у цябе новы заскок: зневажаеш сябе! Запомні: як ты будзеш ставіцца да сябе, так будуць ставіцца да цябе і людзі! Развівай у сябе пачуццё ўласнай годнасці!

Вера падвяла Галю да люстэрка.

- Ты прыгожая, глянь на сябе ўважліва! - загадала Вера. - А цяпер - апранайся і ідзі ў сваю бібліятэку.

Галя нацягнула шаўковую сукенку, абула басаножкі на абцасах. Затым выйшла ў калідор і, прыслухоўваючыся, ці не ідзе Вера, пераабулася ў старыя, парваныя, але без абцаса і такія лёгкія басаножкі. Выбегла з інтэрната паштамта і нос да носа сустрэлася з Зоськай, дзяўчынай з іхняй вёскі.

- Ой, Галечка! - абняла тая яе. - Якая сустрэча! Ты модная, прыгожая... - перавяла позірк уніз, на яе ногі, і скрывілася, затым усміхнулася і запытала: - А дзе ты працуеш? Хлопца ўжо знайшла ці з Анатолем памірылася?

- На паштамце працую, у бібліятэцы. - Галя скіравала да газона і стала ў траву, каб схаваць парваны абутак. - Кавалераў шмат, - схлусіла яна, - але ўсе абы-што, не тое! А Анатоля я даўно кінула, навошта мне лавелас? А ў цябе як справы? Вярнуўся твой бацька ад цёткі Светы, жыве цяпер з маці?

- Не, - сумна адказала тая, - з цёткай Светай жыве... А наш брацік малодшанькі такі слаўны! - ажывілася дзяўчына. - Хутка два месячыкі яму. Я нашыла ўсякіх распашонак, шапачак, дык Алесь смяяўся, кажа, добра на «ляльку» шыць, а вось на дарослага не ўмею! Дык я яму кепі пашыла, каб сонца ў галаву не пякло - ён жа дах у нас рамантуе - такі спрытны ды вясёлы Алесік! Не ведаю, чаму Гайва яго кінула?..

- Не яна - ды ён яе кінуў! - растлумачыла Галя. - У Гайвы хлопцаў шмат. І з Міколам гуляла, і Антось яе праводзіў... Дарэчы, памятаеш Антося, такі надта сур'ёзны хлопец, турыст? Ну, дык ён зараз у Жыровіцкай семінарыі вучыцца на бацюшку! Ой, Зоська, мне час на працу, бывай!

Галя цмокнула яе ў шчаку і пабегла да аўтобуснага прыпынку.

...На працы Галя пераабулася ў тапкі, засунула ногі пад пісьмовы стол і пачала правяраць фармуляры, каб выявіць запазычанасці чытачоў. Да яе стала падышоў высокі светлавалосы юнак, з закручаным угору чубам, вялікімі, таўстымі вуснамі. Блакітныя вочы глядзелі з сумам.

- У вас ёсць што-небудзь па псіхалогіі? - ціха запытаў ён. - У мяне праблема: здрада каханай... Што-небудзь, каб забыць яе...

Галя задумалася.

- Я сябраваў з ёю, яна зацяжарала, але пайшла за другога. Я ведаю, яна нарадзіла дачку... Гэта мая дачка...

Галіна сэрца забілася ад шкадавання гэтага хлопца, ягоны боль адазваўся ў яе сэрцы.

- Як вас завуць? - запыталася яна, прыветна гледзячы яму ў вочы.

- Лёнік...

- Лёня, я ведаю адзін метад, але... - Галя схамянулася. - Гэта трэба пасля працы...

- Цудоўна, я пачакаю вас! - абазваўся ён, і вочы яго ўспыхнулі надзеяй.

...У царкве было шмат народу. Усе таўкліся, узбуджана адсоўваліся, калі Галя і Лёнік прабіраліся да іканастаса.

- Чырвоную свечку купіў? - перапытала Галя. - Запальвай! А цяпер вазьмі дзвюма рукамі і апусці так, каб полымя было на ўзроўні кален. Павольна падымай свечку ўверх, у тых месцах, дзе свечка будзе трашчаць, патрымай больш часу. Уяві сваю каханую і кажы: «Я пазбаўляюся ад звязкі з табою, я хачу быць вольным ад цябе. Даруй і адпусці!» Калі полымя свечкі акажацца на ўзроўні лба, патушы свечку.

Лёнік зрабіў усё, што сказала Галя. Калі яны выйшлі з царквы, дзяўчына папярэдзіла:

- Абавязкова спалі яе фотаздымак!

Лёнік кіўнуў і папрасіў дазволу правесці яе да інтэрната. Галя згадзілася. Размаўляць з Лёнікам было цікава. Ён працаваў будаўніком, шмат дзе бываў і аказаўся цікавым хлопцам. Галя так праніклася да яго душою, што запрасіла на кубачак кавы.

- Галечка, ты такая цудоўная дзяўчына! - усміхнуўся Лёнік. - Давай сустракацца! Толькі спачатку навучы, што яшчэ трэба рабіць, каб забыць яе!

- Па-першае, ніколі не размаўляй на тэмы кахання, пра сваю каханую больш не расказвай нікому, сам не ўспамінай і не чытай любоўных раманаў, не глядзі серыялаў пра каханне, - павучальна сказала Галя. - Пазбягай з ёю сустрэч, усё спалі: пісьмы, паштоўкі... Кожны ранак апускай пальцы ў пасудзіну з халоднай вадой, правай рукі пальцы, і рабі «водаварот», тады кажы: «Чыстая вадзіца, змый з мяне гнеў і прывязанасці, дапамажы мне занава нарадзіцца!» Зрабі шэсць кругоў і вылі ваду на макушку, засмейся і ўяві, што нарадзіўся занава.

- Дзякую, Галечка! - засмяяўся Лёнік. - Ніколі цябе не забуду! Ну, бывай!

Ён яшчэ раз падзякаваў за каву і пайшоў з яе пакойчыка.

 

...Цела крануліся вільготныя сцяблы чароту. Затым цёплы рачны пясок, колкі да кожнай часцінкі, да кожнай пясчынкі адчувальны, пасыпаўся на жывот. Багіня заварушылася, пацягнулася, прачынаючыся, але пацалункі пяшчотна-мяккіх вуснаў лагодна, не настойліва вярнулі яе назад, у сон. Багіня адчувала, як адзін яе бок агортвае маленькая, утвораная ад лёгкага ветрыку хваля, затым белае марыва ахутала яе ўсю, праглынула. Яна паднялася над зямлёю, стала прыгожым матыльком, заблыталася ў валасах каханага, ператварылася ў кропельку і застыла на яго цёмных вейках. Яна бачыла ягоныя вочы: аксамітна-цёмныя, лагодныя і шчырыя, яны таілі ў сабе цеплыню сонца і безліч таемных, нязведаных чараў... Ягоныя вусны... Піць бы з іх, бы крынічную ваду, і паміраць ад смагі...

- Вайдаш... - прашаптала багіня.

- Вайдаш... - зашапацелі сцяблы чароту.

Багіня забыла свае імя. Яна не хацела ўспамінаць яго, баялася вярнуцца ў рэчаіснасць. Ёй так было добра з ім. Яна не хацела расплюшчваць вочы, а святло настойліва біла ў твар, прымушала агледзецца навокал. Багіня закрыла вочы рукою, але ён адхіліў гэтую руку і пачаў цалаваць яе: танюткія пальчыкі, далонь... загарэлае плячо, вусны, і багіня расплюшчыла вочы і ўбачыла над сабою высокае зеленавата-празрыстае неба. І тады яна заплакала, бо ўспомніла сваё імя... Яна ўжо не магла сказаць яму: «Вайдаш...»

...Калі ад'язджала з Вішанькі, прыбег Анатоль, ён амаль ускочыў у хату, збіў з ног бабку Сашу, прымусіў яе выйсці і са злосцю вымавіў Марусі:

- Ты што, думаеш, ён у цябе закахаўся? Ды ён проста палюбоўніцу шукае, каб чыстую, без СНІДа! Смяюцца... І вёска ўся смяецца!

Тады ёй стала так балюча і горка, што яна ледзь стрымалася, каб не заплакаць. І з насмешкай адказала яму:

- Лепш быць палюбоўніцай князя, чым жонкай хама!

 

...Бяздоннае неба зберагала спакой і маўчанне.

- Што з табою? - прашаптаў Вайдаш.

«Усё пройдзе, - падумала Маруся, - застанецца толькі ўспамін...»

- Не хачу развітвацца з Ніцай, - адказала яна.

- Мы яшчэ вернемся сюды, - усміхнуўся Вайдаш.

«Я ўсяго толькі эпізод у тваім жыцці», - падумала Маруся.

У глыбіні вачэй яе застыла горыч. Яна ніколі не забудзе, як ён называў яе багіней, як гаварыў кампліменты, як цалаваў яе цела, як багатварыў... Яна паверыла яму і адчувала сябе багіняй. Але памятала, што гэта толькі гульня, чароўная казка... Няхай яна доўжыцца больш, казка, якую ён сам прыдумаў... Багіня і яе Тварэц...

- Няхай доўжыцца казка, - прашаптала Маруся і абняла яго.

...Яны ступалі босымі нагамі па гарачым пяску. Маруся апранута ў доўгую спадніцу з разрэзамі па баках і белую майку, Вайдаш - у шортах і майцы з малюнкам фіялетава-зялёнага мора. Ля дарогі, на палях з сабраным ураджаем, засталіся даспяваць жоўтыя бабы, збоку адзінокіх кустоў сінела ажына. Бясконцае мноства рабінавых дрэваў гарэла развітальным агнём спякотнага і шчаслівага лета. Вайдаша і Марусю абганялі рэдкія прахожыя з поўнымі кошыкамі грыбоў. І яна ўспомніла, як учора ездзілі ў лес з Вайдашам, на машыне. Марусі ўсё ніяк не трапляліся грыбы-баравікі. І тады яна задумала жаданне: калі знойдзе баравік - вернецца сюды яшчэ. Накрапваў дождж, і Вайдаш паклікаў Марусю да машыны, каб ехаць дадому. Яна заставалася ў глыбокім цяні ялінаў. І раптам пад апушчанай яловай лапкай заўважыла вялікі карычневы баравік. Маруся ўскрыкнула ад радасці, падбегла да яго, пагладзіла, акуратна падрэзала і паклала ў кошык. У машыне Вайдаш абняў яе, яна прытулілася да ягонага пляча, толькі вочы выглядвалі і бачылі, як па шкле машыны стукаюць срэбныя кроплі дажджу...

А потым яны ездзілі на хутар да Аі з Мартыньшам. Ая зусім маладзенькая, а ўжо ў іх трое дзяцей. Танклявая, светлавалосая, гаваркая і сур'ёзны прысадзісты МартыньІш, яе муж. Меншая іх дзяўчынка, гадкоў двух, зняла калготкі і лезла ў начоўкі з вадою купацца. Маруся пачала сварыцца на яе. Хаця тая разумела толькі па-латышску, але ж у голасе Марусі пачула строгія ноткі і вылезла з начовак. Свякруха Аі капала бульбу. Вайдаш падышоў да яе, спытаў нешта па-латышску. Маруся таксама вывучыла некалькі фраз, павіталася, спытала, як здароўе. Здавалася, яна ў іншым свеце і сама іншая, і ўсё, што з ёй адбываецца, гэта наогул не з ёй, проста яна «глядзіць кіно» пра жыццё незнаёмай ёй дзяўчыны...

...Вайдаш адчыніў дзверы ў кватэру, прапусціў Марусю ў пакой. Яна прайшла ў ванную, прыняла лёгкі душ. За акном займаўся бэзавы вечар. Маруся завязала пояс на аксамітным халаце, які ёй падарыў учора Вайдаш пасля паездкі ў Ліепаю. Валасы хвалямі ўпалі на плечы. Вайдаш запаліў камін, а сам пайшоў рыхтаваць каву. Маруся села ў мяккае крэсла, засяроджана глядзела на агонь. Шыкоўны гасцінны гарнітур з распісным шклом займаў дзве сцяны, у куце, над кніжнай паліцаю гарнітура, прымасцілася шырокая тахта з махнатым пакрывалам «пад мядзведзя». Побач - тумбачка з начніком ружовага колеру. Маруся глядзела на ўсё гэтае ўбранства і развітвалася з ім, развітвалася і з Ніцай у жнівеньскіх кветках...

- Аб чым ты засмуцілася? - пацалаваў яе ціха Вайдаш і падаў каву. Сам сеў у другое крэсла, насупраць. Недзе ля акна звонка звінеў камар. Маруся адчувала затоены стук уласнага сэрца. Вайдаш замілавана глядзеў на яе, тоячы на вуснах усмешку.

- Я ведаю, - прашаптаў ён, - ты сумуеш, што заўтра трэба ехаць адсюль... Табе спадабалася Ніца...

- Я закахана ў яе, - усміхнулася Маруся. - А ў Вішаньцы - проза. Хаця... - яна задумліва дакранулася рукою да сваіх валасоў, адгарнула іх, - хаця ў Вішаньку мне ўжо і не трэба ехаць, бо работа там скончана. Цяпер фронт работ там - забеспячэнцам і заўгасаўскім работнікам. Медыцынскае абсталяванне, мэбля, ложкі, падушкі, капы, фіранкі, цацкі, спартовыя пляцоўкі... - Маруся засмяялася. - Ды там жа работы - непачаты край... Можна мне там назаўсёды застацца! Я ў дзяцінстве марыла быць экскурсаводам, вось і буду дзяцей на экскурсіі вазіць, у Менск, у Мірскі замак Радзівілаў...

- А кім ты марыла быць у юнацтве? - пацікавіўся Вайдаш.

- Інжынерам-архітэктарам, - адказала Маруся. - Мая мара збылася. Я працавала ў самым лепшым праектным інстытуце, у самым лепшым калектыве... Шкада, што ўсё так хутка разбурылася...

Яна адпіла крышачку кавы і паставіла кубак на столік.

- Так, - задумліва прамовіў Вайдаш. - Добрыя старыя часы... Я памятаю, як ты прыйшла першы дзень да нас на працу. У цябе быў такі дзелавы выгляд, тон размовы і такая строгая, класічнага крою сукенка - чырвоная, з белым каўнерыкам і чорным бантам...

- Я абавязкова выберуся... Я не буду рабочай... Я знайду сябе, - з пакутай, але цвёрда і строга вымавіла Маруся, - я зноў стану на сваё месца. Гэта проста час падзення, а будзе яшчэ і час узлёту. У бюро я стаю на чарзе, на сваю спецыяльнасць. Але я не з тых, хто чакае - буду шукаць сама.

- Пакуль - адпачывай, - лагодна прамовіў Дуброўскі. - Я дару табе Ніцу, гэту кватэру... Можаш запрасіць сюды Аю з Мартыньшам, патэлефануеш ім. Заўтра мы нікуды не паедзем. Мне трэба па справах у Ліепаю. Буду там тыдзень. А ты - заставайся тут гаспадыняй. Усё - тваё і для цябе...

Ён падняўся з крэсла і абняў яе. Валасы ягоныя пахлі травою і кветкамі Ніцы. «Дзякуй табе, - хацела яна сказаць яму, - што быў ты аднойчы ў маім жыцці...»

... Ён цалаваў яе валасы, вусны, бровы, шаптаў ласкавыя словы. Смугла-сіні змрок ахутаў адзінае акно ў гэтым пакоі, пранік у яго, апусціўся на мяккія крэслы і камін, стаў напяваць асалоду і сон, пранікнёнасць і даверлівасць у душы... Маруся патанула ў мяккіх беласнежных прастынках, як у аблоках. Яе валасы рассыпаліся па падушцы і плячы Вайдаша...

- Раскажы, які ты быў у дзяцінстве? - прашаптала яна. - Каго з бацькоў і родзічаў больш любіў?

- Бабулю, як і ты... - адказаў Вайдаш. - Я быў адзінокім. Многія мяне не разумелі, акрамя бабулі. Яна сама дзетдомаўская. Памятала адзін эпізод са свайго маленства: яна стаіць у вялікім садзе, апранутая ў прыгожую белую сукенку, а побач - вялікая чарапаха. І ўсё. Далей - дзіцячы дом. А потым аказалася, што прадзеду майму належаў маёнтак у Вішаньцы. Прадзед мой жыў у Гданьску. Гэта ён згубіў дачку падчас рэвалюцыі, тую, што стаяла ў садзе, а побач - чарапаха... Зараз ён памёр. Маёнтак і зямлю завяшчаў дачцэ, маёй бабульцы, але і яна ўжо на тым свеце. Значыць - майму бацьку. І бацька памёр ужо... Вось так я стаў князем... Аказваецца, гэта вельмі складаная і цяжкая ноша... Я не хачу быць проста багатым, хачу прыносіць дабро людзям, але не заўсёды атрымліваецца так, як я хачу, і не заўсёды мяне разумеюць. Як тут не ўспомніць Якуба Наркевіча-Ёдку... «Няма прарока ў сваёй Айчыне»... Мне шкада, што вымірае нацыя, я хачу выратаваць гэтых дзяцей, але столькі перашкод... Дай Бог мне сілы вынесці ўсё!..

Маруся прытулілася вуснамі да ягонага пляча.

- Чым я магу дапамагчы табе? - запытала.

- Тым, што ты ёсць са мною, - пяшчотна прытуліў ён яе да сябе.

 

Мікола ўжо тыдзень, як жыў на Батанічнай, у інтэрнаце трамвайна-тралейбуснага ўпраўлення. Кантынгент тут быў, канешне, не той, што ў інстытуце культуры, хлопцы п'юць, дзяўчат водзяць, але мірыцца можна. Мікола па-ранейшаму ў вольную хвіліну складваў вершы. Марыў стаць бардам, знакамітасцю. Вось і сёння, прыйшоўшы з лекцый па вадзіцельскай справе, засеў за блакнот. Гайва, дзяўчына ягонай мары, з далёкай Ніцы... Дзе ты, Гайва, што робіш зараз? Памятаеш мяне? Хутка я стану бардам і праслаўлю сваё і тваё імя, як Петрарка Лауру...

Ягоныя думкі разагнаў стук у дзверы. Нехаця пайшоў адкрываць.

- Якія людзі - і без аховы! - ухмыльнуўся Мікола, убачыўшы Наташу ў сукенцы для цяжарных.

- Я цябе, гада, сюды ўладкавала, а ты носа не кажаш! Хаваешся ад мяне! - наляцела на яго Наташа.

Зайшла ў пакой, уселася на ложку, выцягнула ногі ў прыгожых белых басаножках. На вуснах з'явілася пагардлівая ўсмешка.

- Ну што, каханенькі-родненькі? Збіраешся жаніцца на мне сам альбо на аліменты падаваць, як раджу? - запытала. - Сумесную гаспадарку вялі? Вялі: ты мне бялізну дапамагаў мыць, на вахце бачылі, як нёс выварку на кухню! Вахцёры пацвердзяць! Сяброўкі пацвердзяць дый прадавец крамы, што ты сам мне каляску купляў! Ага, задумаўся?

- Слухай, каціся ты, га? - насупіўся Мікола. - Па-добраму прашу!

Наташа весела засмяялася:

- Не, ужо трапілася мышка кошцы ў лапу, не адпусціць!

- Пантэра ты, а не кошка! - агрызнуўся Мікола.

- Паляванне на льва скончана! - Наташа паднялася і дала Міколу ў лоб пстрычку. - Збірайся ў загс!

- Дык я ўжо жанаты! - схлусіў той. - Пакуль ты народзіш...

- Паспееш з Аленкай распісацца? - здагадалася Наташа. - Ага, бяжы хутчэй да гэтай дурніцы, яна цябе з рукамі-нагамі адарве!

І, зарагатаўшы, пайшла з пакойчыка.

...Аленка мыла бацькаву бялізну, калі з'явіўся Мікола, узбуджаны, патлаты, як перапуджаны верабей.

- Аленачка! - упаў перад ёю на калені. - Прабач, я ўсё зразумеў - ты адзіная, хто па-сапраўднаму мяне кахае! Я праслаўлю цябе ў сваіх вершах! Я стану бардам і буду спяваць пра наша з табою каханне. Няхай усе зайздросцяць нам, якая ў нас дружная сям'я! Аленачка, мы будзем з табою падарожнічаць, на экскурсіі ездзіць, мы будзем жыць дружна і цікава, я буду багатварыць цябе!

Аленка стаяла здзіўленая, з мокрымі, у мыльнай пене рукамі і не ведала, што адказаць хлопцу. Той, перадыхнуўшы, выпаліў:

- Будзь маёй жонкай, Аленка! Збірайся ў загс!

...Пакуль Аленка апраналася, Мікола размаўляў з яе бацькам. Худы, асунуты, небарака сядзеў у інваліднай калясцы.

- Татачка, сыграй Міколу на гармоніку! - папрасіла Аленка і падала яму гармонік. - Мы ў загс пойдзем! - паведаміла з зіхоткімі ад радасці вачыма.

І бацька паслухаўся, зайграў «Амурскія хвалі». Мікола ўважліва слухаў і ўсміхаўся.

- А мая Аленачка ў Цэнтральнай бібліятэцы працуе, - усміхнуўся бацька. - Там яе вельмі паважаюць. А гаспадыня якая, усё сама: пячэ, варыць, шые... Не пашкадуеш, братка...

- Дзякую, - пацалаваў Мікола яго ў шчаку, і яны з Аленкай заспяшаліся ў загс.

...Мікола радасна падзякаваў работніцам загса, што прынялі іх заяву, і весела прапанаваў Аленцы:

- А цяпер, каб адзначыць гэты дзень, паедзем на экскурсію! На які аўтобус паспеем ад экскурсбюро, на той і сядзем, пабеглі!

...Худая, танклявая, з востранькім носам экскурсавод прапанавала Міколу з Аленкай садзіцца ў іх аўтобус.

- Наша экскурсія вельмі цікавая! Вам спадабаецца! - запэўніла яна.

- Калі ласка, для маёй жонкі - месца наперадзе! - папрасіў Мікола.

Экскурсавод прыветна паказала рукою на месца побач з сабою. Мікола сеў з Аленкай, абняў яе.

- Давайце знаёміцца, Маргарыта Фёдараўна - ваш экскурсавод, - загучаў чысты, малады голас. - Сёння я раскажу вам гісторыю Менска...

Ад акна дзьмуў халодны вецер, таму Мікола закрыў фортачку. Ён увесь час трымаў руку Аленкі ў сваёй, нешта шаптаў, і Маргарыта, гаворачы тэкст, кідала зайздросныя позіркі ў бок закаханых «галубкоў». Калі выйшлі ля парку, пачаў накрапваць дождж. Ні ў кога з экскурсантаў не аказалася парасона. Яны кінуліся да дрэваў, а Мікола зняў з сябе рубашку і расцягнуў яе, як парус, над Аленчынай галавою.

- Зірні, як на нас глядзяць усе! - радасна шапнуў ён дзяўчыне. - Вось няхай зайздросцяць! - і пацалаваў яе ў шчаку.

Селі ў аўтобус, але Мікола папрасіў вадзіцеля затрымацца - трэба купіць ягонай «жонцы» марожанае. Затым ён надумаў праз некаторы час купіць кветкі... Усю экскурсію людзі толькі і глядзелі што на іх. Нарэшце падсела Маргарыта і шапнула Міколу:

- Я так зайздрошчу вашай жонцы! Ты такі цудоўны хлопец... Як завуць цябе?

- Мікола Гайда. Я - бард, - адказаў той. - Чулі мае песні?

- Прыходзьце да нас у бюро, паслухаем, - не зважаючы на Аленку, папрасіла Маргарыта, - я першы раз бачу такога цудоўнага чалавека...

Аленка, уздыхнуўшы, адвярнулася да акна.

- Я толькі з жонкай! - заявіў Мікола. - З Аленачкай!

- Алена, пусціце Міколу, прыйдзеце з ім? - зайздросныя зялёныя агеньчыкі ў вачах не маладой ужо Маргарыты бліснулі на Аленку.

«Напэўна, развадная нейкая альбо непуцёвая! - падумала яна пра Маргарыту. - Старая вешалка!»

Але гадлівае, як гадзюка, пачуццё рэўнасці запала ў душу. «Навошта мне гэты замуж? - падумала Аленка. - Вось так кожны раз раўнаваць, ад баб берагчы ды адваёўваць? Перажываць, як Ірэнчына маці, калі мужык загуляе вось з такою Маргарытаю? Не, у манастыры я буду абаронена ад здрад, пакут, зняваг, ад кахання да мужчыны. Няхай яно гарыць, каханне гэтае! Каханне, якое прыносіць пакуты, гэта ўжо не ад Бога! Усё, што ад Бога, - прыносіць у душу спакой і радасць...»

Аленка павярнулася тварам да акна. Зрабіла ўдых, глыбокі, зацяжны, і, уяўляючы, што ўсё цёмнае і цягучае выходзіць з яе, зрабіла павольны выдых. Паўтарыла. За кожным выдыхам ёй станавілася ўсё лягчэй і лягчэй. Яна глядзела на пацямнеўшае неба, заварожвалася наступаючым змрокам жнівеньскага вечара, на агеньчыкі акон у высотных дамах і адчувала бясконцую любоў да ўсяго жывога. Пустая гамонка Міколы з Маргарытай здавалася ёй смешным, непатрэбным эпізодам з чужога жыцця. Аленка прыціснула кончыкі пальцаў правай рукі да кончыкаў пальцаў левай рукі, утварыла так званую «лесвіцу нябеснага храма», калі пальцы правай рукі заўсёды знізу. Гэтаму практыкаванню яе вучыла бабулька. Яна казала, што недарэмна часта старыя так складвалі рукі, можа, хто і не ведаў, чаму так рабіў, а мо хто і ведаў, што, счапіўшы так рукі, чалавек пазбаўляецца ад дрэннай энергіі. А такой энергіяй было каханне, атрутнае, сляпое каханне да Міколы...

- Аленачка, выходзім! - Мікола заспяшаўся, падаў ёй руку, дапамог выйсці з аўтобуса.

Маргарыта нешта гаварыла ім, Аленка не прыслухоўвалася. Калі экскурсійны аўтобус ад'ехаў і Мікола давёў Аленку дахаты, дзяўчына сказала на развітанне:

- Даруй мне, але я замуж ісці перадумала. Для мяне самая правільная дарога - манастыр. Там я знайду спакой і любоў - чаго мне ўсё жыццё не даставала...

 

ІІ

 

Ірэна абірала бульбу, калі свякруха плюхнула ў цэбар ранішнія макароны.

- Мама, навошта вы прадукты выкідваеце? - занепакоілася Ірэна. - Учора тры боханы хлеба свінням скармілі, сёння макароны, я б іх з таматам пасмажыла - былі б да абеду...

- Свінні няхай лепш ядуць, - махнула рукою тая. - А ты бульбу абірай лепш, а то вунь якія тоўстыя лушпайкі!

- Дык усё роўна ж свінням будуць!

- Бульбу эканоміць трэба - яе ў краме, як гэты хлеб ды макароны, не купіш.

У хату ўвайшла Тамарка, нешта хаваючы ў руцэ.

- Зноў зялёны памідор схапіла! - здагадалася маці.

- Ай, не крычыце, мама! - скрывілася Тамарка. - Ужо канец жніўня, а памідор у нас няма, лепш бы ў горадзе купілі! У горадзе лепш жыць - у маі ўжо гародніна ёсць, а ў нас толькі адзін верасень памідоры ды гуркі ядзім!

- Гэта таму, што тут поўнач Беларусі, - сказала Ірэна, - а вось я была ў Берасці, дык там у ліпені памідоры і гуркі ўжо ёсць. Так і ў Гомлі.

- Ой, Ірэначка! - загарэліся вочы ў Тамары. - Раскажы, якія гэтыя Берасце, Гомель! І пра ўсе гарады, дзе ты была!

- Тфу, паскудства! - плюнула маці. - Я ўсё жыццё тут праседзела, на хутары гэтым, толькі і думала, як пракарміць сям'ю, і ніколі такія глупствы, каб куды паехаць, у галаву не прыходзілі! Пра ежу думаць трэба, а не пра паездкі!

І выйшла ў сенцы.

- У сутоку ракі Мухавец і ракі Заходні Буг знаходзіцца Берасце, - пачала Ірэна. - У мінулым горад называўся Бярэсце, ён стаяў на скрыжаванні двух старажытных гандлёвых шляхоў праз землі ўсходніх славян у Польшчу, Прыбалтыку і Заходнюю Эўропу. Мясцовыя купцы вывозілі футра, скуры, лес, збожжа, а прывозілі соль, цукар, паперу, сукно, шоўк... Сучаснае Берасце вельмі прыгожы горад, там шмат заводаў, фабрык, на адной з якіх робяць дываны. Ёсць педагагічны і інжынерна-будаўнічы інстытуты, розныя вучылішчы... Ёсць там вельмі прыгожая Брацкая царква, цікава наведаць і Берасцейскую крэпасць. Яна была пабудавана ў сярэдзіне дзевятнаццатага стагоддзя, мела ваенна-стратэгічнае назначэнне. І, як ты ведаеш, дваццаць другога чэрвеня 1941 года гарнізон крэпасці першым прыняў удар нямецка-фашысцкай арміі, больш месяца трымаў абарону...

Тамара задуменнымі вачыма пазірала на Ірэну.

- Лепш бульбу абірай! - выгукнула маці, вярнуўшыся ў хату.

Тамарка сцішана шапнула Ірэне:

- А што там яшчэ цікавага?

- На вуліцы Герояў стаіць вельмі прыгожы дзіцячы садок - на ўсю сцяну мазаічнае пано «Кветкі на акне», а на другой - «Сонечны дзень»: дрэўцы, а ў небе два матылькі - жоўты і сіні. Усё гэта выкладзена з каляровых каменьчыкаў і плітак!..

- Як цікава! - усклікнула Тамарка. - А я ні разу ў садок не хадзіла. Напэўна, цікава хадзіць у садок, там піяніна, дзеткі скачуць... Ірэначка, давай купім хоць дзіцячае піяніна, і ты мне пайграеш! Я вось школу скончыла ў тым годзе, а так свету і не пабачыла, маці нікуды не пускае...

- Гультаі толькі па свеце катаюцца! - буркнула маці. - А ведай справу сваю - замуж выйсці ды глядзець, каб хата поўная была!

- Ірэначка, - шапнула Тамарка, - давай матку падманем, што мы за травою свінням пойдзем, а самі на возера ўцяком! Тут недалёка возера Ельня, праўда, па балоце, дык, можа, як дабяромся? Там такая прыгажосць! Там ёсць недалёка хутар, дзе жывуць цётка Тэрэза і дзядзька Янэк. У іх дачка - законніца!

- А што гэта значыць? - не зразумела Ірэна.

- Гэта па-польску манашка! - растлумачыла Тамарка. - Яна зараз дома. Раскажа нам шмат цікавага! Уцячэм ад маткі? - таемна заблішчалі чорныя вочкі дзяўчынкі.

- Ага! - кіўнула Ірэна. - Нешта прыдумаем!

...Тамарка ўзяла мех і серп, пачакала Ірэну, і яны пайшлі праз агароды да лесу. Дзяўчынка весела падрыгвала, смяялася, быццам лань, выпушчаная на волю.

- А Гомель прыгожы? - пытала Ірэну. - Што там ёсць? А якія людзі там?

- Добрыя людзі, - з усмешкай адказвала Ірэна. - Прыветныя, ласкавыя, як і ў Берасці. Там ёсць прыгожы парк, возера, а на ім - хатка для лебедзяў, прыгожая, з узорамі...

Яны схавалі мех з сярпом у канаве і рушылі праз мох да возера. На Ельні ўжо былі турысты. Ірэна кінулася да іх з такою радасцю, быццам яны былі прышэльцамі з другога свету, распытвала пра горад.

- Менск як Менск! - смяялася дзяўчына ў белай майцы. - Мы табе зайздросцім - жывеш у такім цудоўным краі! А нам так дакучае асфальт і даўка ў аўтобусах...

- А я сумую па асфальце, - адказала Ірэна, - і па перабранках у аўтобусах... Па касметычных салонах...

- Дурнічка якая! - усміхнулася другая дзяўчына, вастраносая, якая памешвала чарпаком у катле. - Ты тут босая ходзіш, макікюр не трэба рабіць, фарбавацца, а я, як успомню, што ранкам прасыпацца трэба ды на сонны твар фарбы накладваць, бо сорамна ў горад выйсці не фарбаванай, дык аж ванітуе! А туфлі на абцасах, а гэтыя набойкі - раз абуешся - і ў рамонт нясі! Ды ты ж шчаслівая, Ірэначка!

- А я мару жыць з каханым на хутары! - задумліва сказала дзяўчына з наіўна-задуменнымі вачыма, пухнаценькая і сарамлівая.

- Шчасце зразумееш, калі яго страціш, - заключыў адзіны ў групе хлопец, кіраўнік паходу.

Ён настрайваў гітару. Дзяўчаты падрыхтаваліся слухаць. Ірэна, каб не травіць душу, прапанавала Тамарцы пайсці. Развіталіся.

- Ой, Ірэначка! - аж захлёбвалася Тамарка, бегучы ззаду. - Я так хачу ў горад! Так хачу стаць турысткай!

- Глядзі - станеш, - ухмыльнулася Ірэна, - з такой дурной маці, што нават у піянерскі лагер не пускае! І ў царкву...

- А давай да ксяндза сходзім! - нечакана прапанавала Тамарка. - Ён тут недалёка жыве. А потым - да бацюшкі!

- Ты ж да бабы Тэрэзы і дзеда Яніка збіралася...

- Я рада, што нарэшце вырвалася з дому, хоць людзей пабачу!

...Бацюшка быў стары, сівенькі, дакладней, наогул увесь белы, як дзед-мароз. Доўгая барада, вялікія вочы за акулярамі. Ён выйшаў з двара, у якім пабрэхваў маленькі чорны сабачка. Хата ў яго была прыгожая, вялікая, пабудаваная літарай «г», вялікі зямельны надзел ля хаты, прыгожы металічны плот.

- Што хочаце, дарагія? - запытаў ён дзяўчат.

- Мы з хутара, - заікнулася Тамарка, - вось хочам даведацца, калі служба будзе, а то маці не пускае, дык, можа, мы ў нядзелю ўцяком. Хочацца на прычасце паспець. Мая маці кажа, што праца галоўней, а я лічу, што для душы трэба таксама нешта... А можа, у вас ёсць нядзельная школа, дык я б хадзіла?..

- Нельга асуджаць маці, - павучальна адказаў бацюшка, - бацькоў трэба слухацца. Нельга гаварыць дрэнна пра другога, паглядзі лепей на свае грахі...

- А школа... - абмякла Тамарка, - можна мне ў школу да вас?

- Толькі з дазволу бацькоў...

- А кніжкі купіць у вас можна? - уздыхнула Тамарка.

- Дарагія дзяўчаткі, - лагодна сказаў бацюшка, - вядома, усё можна! Але сёння ў мяне госці, не хачу іх кідаць, адкрываць царкву, лепей прыйдзіце самі на службу, там і купіце, добра?

- Прабачце нас, - папрасіла Ірэна, развіталася і пацягнула за сабою Тамарку. - Пайшлі дадому, а то маці сварыцца будзе!

- Ну і няхай! - заўпарцілася Тамарка. - Пайшлі да ксяндза! Ён такі прыгожы!...

- Ды што ты надумала - па людзях хадзіць! - раззлавалася Ірэна. - Як з дзікага лесу!

- А я адкуль?! Я і ёсць - з лесу! - засмяялася Тамарка і пабегла наўпрасткі да высокага катэджа ў канцы вёскі.

...Зямельны надзел быў такі маленькі, што, відаць, таму ксёндз і зрабіў гараж на першым паверсе, дакладней, пад хатай. Сама ж хата была невялічкая, квадратная. Калі ісці да яе, то з аднаго боку чапляешся нагою за кветнік, а з другога да металічнай сеткі, усярэдзіне якой гулялі качкі і куры.

- А дзе яны зімою знаходзяцца? - кіўнула галавою Ірэна. - Можа, гэта ён хлеў будуе для іх?

Упрытык да хаты стаяў маленькі зруб.

- Не, гэта ён хатку для прыезджых будуе, - растлумачыла Тамарка, - неяк па-польску такая хатка называецца. Гэта калі хто прыедзе да іх у касцёл, паломнікі якія, дык каб пераначаваць было дзе. У кожным касцёле ёсць такая начлежка. Нават у Менску, мне бабы з касцёла расказвалі. Там, у касцёл Святога Роха, раз на месяц прыязджае моладзь каталіцкая, песні пра Бога спяваюць, з розных гарадоў, вёсак, прыязджаюць, дык у касцёле і начуюць альбо ў вернікаў...

- Ого, ды ты болей за мяне ведаеш! - здзівілася Ірэна. - А я неяк ехала ля гэтага касцёла ў аўтобусе, везла памідоры, пачаставала адну бабульку, дык яна мне іконку Маткі Боскай падарыла, польскую...

За металічнай сеткай бегала туды-сюды аўчарка, але на дзяўчат не брахала. З хаты выйшаў ксёндз. Ён быў не такі ўжо малады, як казала Тамарка, і не такі ўжо прыгожы, як падалося Ірэне, але прыветная ўсмешка асвятліла твар.

- Як добра! Сёння ў мяне госці! - зазначыў ён.

- Пахвалён бэндзе Езус Хрыстус! - выпаліла Тамарка.

- На векі вякоў! - адказаў ксёндз. - З чым прыйшлі, паненкі? - пацікавіўся.

- Проста так, - усміхнулася Тамарка. - Гэта наша нявестка, дык я яе вырашыла пазнаёміць з вамі.

- Ты ж на мяне сярдзітая, - засмяяўся ксёндз, - да такога дрэннага ксяндза прывяла...

- Вядома, я на вас тады раззлавалася, - надзьмула вусны Тамарка, - вы насварыліся, што мне шаснаццаць год, а я нават на першай споведзі не была. Мяне маці не вучыла. Я што ведала, тое і сказала вам, а вы мяне давучваць адправілі! Тады я да бацюшкі пайшла, бо ўсё роўна, што каталіцкая вера, што праваслаўная, адно і тое ж, вы ж самі гэта казалі. А бацюшка спытаў імя - і ўсё! І я паспавядалася і прычасцілася там!..

Тамарка пакалупала пальцамі нагі жоўты пясок і дадала:

- Але я вас усё роўна больш люблю, хоць і праваслаўная...

Ірэна ўзняла вочы ўверх - што яшчэ выдасць Тамарка? І тузанула яе за касу.

- З вамі цікава, - лагодна сказала Тамарка, - вы пра ўсё пытаецеся, што, як... Як мне жывецца, што турбуе... Вы - як маці... Не, вы - як брат старэйшы, разумны... У мяне няма нікога такога, ні маці, якая б пытала ўсё, цікавілася мною, ні брата, які б нешта раіў... Хоць і нельга гаварыць дрэнна пра другіх, але мае браты п'юць гарэлку, ім са мною нецікава...

- Прыходзь у касцёл, - усміхнуўся ксёндз. - У нядзелю ў нас злёт веруючай моладзі, пад агульным дэвізам «мы спяваем да Бога». Прыходзьце, дзяўчаткі, паненкі... Калі ласка!

- Абавязкова! - падскочыла ад радасці Тамарка.

- Дзякую, - ветліва адказала Ірэна.

Яны развіталіся.

- Ён мне той раз кніжку падарыў, каб да споведзі рыхтавалася, - шапнула Тамарка. - Я яе заўсёды пад падушку кладу. Ведаеш, мне яго так шкада. Ксяндзам жа нельга жаніцца. З ім жыла маці, памерла. І бабулька яго памерла. Цяпер ён адзін жыве, сабе гатуе... Таму ён так любіць, калі да яго прыходзяць госці. Вось таму ён такі ініцыятыўны - сходы, конкурсы, злёты розныя ўстрайвае, моладзь арганізоўвае. Я яго так люблю, - прыціснула рукі да грудзей Тамарка, - як брата, як самага роднага чалавека, усёй душою люблю, як Бога. Толькі ты не думай, гэта не каханне, каханне - гэта брыдота, секс, каханне прыносіць пакуты. А гэта любоў боская, яна мне прыносіць радасць!

- Мы абавязкова прыйдзем яшчэ сюды! - абняла яе Ірэна. - А цяпер пайшлі да дзеда з бабай, паглядзім на іх дачку-законніцу. Ты казала, што яна ў Польшчы, у манастыры? Праходзіць там іспыт, пэўны тэрмін...

- Божа! Дазволь мне таксама стаць законніцай! - слёзы з'явіліся на вачах Тамаркі. - Ірэначка! - абхапіла яна дзяўчыну. - Давай з'ездзім у Полацак, у Ефрасіннеўскі манастыр, там жа твая сяброўка, Аленка, можа, і мяне туды возьмуць, я так не хачу вяртацца да маці! Ці, можа, у Жыровічы возьмуць?

- Цяпер ужо там мужчынскі манастыр і семінарыя...

- Ірэначка! - заплакала Тамарка. - Каб ты ведала, як мне не хочацца ісці дадому!

- А мне?!.

Дзяўчаты селі ў траву, абняліся і пачалі плакаць.

 

Мікола ўзяў аркуш і пачаў пісаць:

 

- Незнаёмка! Я вылеплю цябе з белага мармуру,

Пастаўлю на сонечнае месца,

Каб на золку вітаць цябе,

Як вітаю ўсмешкаю сонца...

 

Ён не паспеў дапісаць верш, як дзверы ў пакойчык рэзка расчыніліся і нахабна ўварваўся невысокі мажны мужчына з лысінай. Схапіў Міколу загрудкі.

- Дык што гэта, га? - у твар прашыпеў ён. - Дачку маю ганьбіць надумаў?

І шпульнуў разгубленага хлопца на ложак. Калі той крыху аклямаўся, заўважыў Наташку ў сваёй дутай блакітнай куртцы. Яна здзекліва смяялася, гледзячы на яго.

- Ану ўставай! - зароў мужчына на Міколу.

- Не чапай г..., смярдзець будзе! - працягнула з лянотай Наташка і плюхнулася ў крэсла. - Я табе, гад, месца ў інтэрнаце выбіла і на працу ўладкавала! Кватэру, як аўтобуснік-ільготнік, хутка атрымаеш. Ды ты маліцца на мяне павінен, смурод такі!

- Зараз жа збірайся з Наташай у загс! - крыкнуў мужчына.

- Тата, навошта ён мне? - засмяялася Наташа. - З яго муж, як з г... куля! Маці-адзіночцы больш ільготаў...

- Дык у вёсцы ж будуць смяяцца! - запярэчыў бацька.

- Колькі вам трэба? - спахапіўся Мікола. - Я ўсё заплачу! Мільён магу даць, у пазыкі залезу, толькі адчапіцеся ад мяне! Наташа, я не хачу на табе жаніцца, я не кахаю цябе! І на аліменты не падавай, прашу!

- Ай, круціцца, як голы ў крапіве! - зарагатала яна. - Вось добрую ідэю падаў, малайчына! Значыць, у загс не пойдзем! Затое аліменты плаціць будзеш!

- Наташа! - узмаліўся ён, затым перадумаў і закрычаў: - Ану адсюль прэч, аферысты! Гэта не маё дзіця, не ад мяне!

Наташа адчыніла дзверы і паклікала:

- Марыя Пятроўна, Алачка! Зайдзіце, калі ласка!

Калі тыя зайшлі, Мікола пазнаў вахцёршу з Наташынага інтэрната і яе суседку па пакоі.

- Гэта мае сведкі, - заключыла Наташа. - Але яшчэ не ўсё... Шмат хто пацвердзіць, што мы вялі сумесную гаспадарку, а ты асабіста купляў для дзіцяці каляску!

- Шкура! - закрычаў на яе Мікола.

- Дык ты хочаш плаціць аліменты? - Наташа падышла да яго ложка, на якім Мікола сядзеў, закрыўшы рукамі твар. - Калі не хочаш, то скажы... І мы табе прыдумаем нешта другое ўзамен... Муж з цябе дрэнны. Не плач, трэба ты мне, як бочка без абручоў! А вось раб з цябе б атрымаўся добры...

- Што? - не зразумеў Мікола.

- Раб! - засмяялася Наташа. - Будзеш кожную зіму маім бацькам дровы загатаўліваць. А кожнае лета - сена касіць. Калі згодзен - пішы распіску. Тады на аліменты падаваць не буду!

Мікола задумаўся.

- Давай паперу, - махнуў рукою. - І каб духу твайго тут не было!

Напісаў усё, што прадыктавала Наташа. Падаў ёй.

- Парадак у танкавых вайсках! - засмяялася Наташа. - Пайшлі, татка! Пайшлі, мае дарагія сведкі! Перагаворы прайшлі на вышэйшым узроўні.

Калі яны зачынілі за сабою дзверы, Мікола кінуўся да аркуша і ліхаманкава пачаў запісваць:

 

- О, незнаёмка! Анёл мой нябесны!

Маё адзінае каханне!

Цябе чакаю ў сваіх песнях,

Прыйдзі, анёл мой, на світанні!..

 

Перад абедам Галю выклікала да сябе загадчыца бібліятэкі.

- Што-небудзь здарылася, Надзея Пракопаўна? - спалохалася Галя.

- Не, - усміхнулася тая. - Вельмі добрая для цябе навіна. Памятаеш, ты рабіла кнігаабзор па паэтах Польшчы і ў нас была дэлегацыя з мястэчка Ломжа. Дык вось, пан Вацлаў хацеў бы, каб ты папрацавала ў іх бібліятэцы. Яны адкрываюць музей беларускай творчасці. У цябе такія цудоўныя веды пра нашых паэтаў і пісьменнікаў!.. І наогул, ён сказаў, што ты вельмі дзелавітая і разумная дзяўчына. У цябе - цудоўная будучыня, згаджайся!

Галя замялася, тады прамовіла:

- Надзея Пракопаўна, я замуж выходжу ў гэтую суботу. За Альберта...

- А божа ж ты мой! - уздыхнула тая. - За гэтага плаксу? Ён тут, да цябе, Арынцы мазгі пудрыў, пра нейкую Святланку мармытаў, казаў, што з-за яе з балкона прыгаў, вешаўся... Навошта табе такі шалёны?

- У яго няшчаснае каханне, - ціха сказала Галя. - Зараз ён у мяне ў пакойчыку ў інтэрнаце жыве, суседка мая месца ўступіла нам. Ён мяне кахае... І я яго. Першы раз не атрымалася мне замуж выйсці за Анатоля, дык хоць цяпер выйду.

- Галя, няўжо замуж - гэта галоўнае? - пачала ўшчуваць яе загадчыца. - Думай пра кар'еру спачатку, паспееш яшчэ місак ды каструль намыцца ды бітай пахадзіць...

- У нас будзе добрая сям'я, - прамовіла Галя. - Прабачце, я не паеду ў Ломжу...

І выйшла з кабінета.

Пасля працы заспяшалася па крамах, каб парадаваць чым-небудзь смачным Альберта, калі сустрэла ў чарзе Антося. Худы, з вяснушкамі на носе, ён трымаў вялікую сумку і разлічваўся за хлеб. Галя хуценька скіравала за ім і дагнала на вуліцы.

- Эй, поп! Прывітанне! - засмяялася яна. - Ты што, увесь час ходзіш у касцюме навучэнца семінарыі? Вам нельга яго здымаць?

- Я - падрызнік, - адказаў Антось. - Ад слова «рыза», разумееш? Гэта значыць, што на першым курсе даў зарок стаць манахам. Святаром-манахам, не жаніцца. А ты, мусіць, усё замуж у чарговы раз збіраешся? - засмяяўся ён.

- Вядома! - надзьмула вусны Галя. - А Анатоль да гэтага часу сабе дурніцу не знайшоў, якая б згадзілася сядзець дома і чакаць яго з паходаў! Я выходжу за Альберта, у нас будзе спартовая сям'я! Будзем хадзіць у паходы, на экскурсіі ездзіць. У яго няшчаснае каханне, а са мною яму будзе добра і цікава.

- Слухай, ты хадзіла ў паход, а так і не зразумела, што азначаюць кветкі Дарыны, аб чым перасцярагае мальва? Паглядзі на іх: яны раскрытыя, чырвоныя, гараць ажно. Гэта жар плоці - ён падобны да пякельнага агню. Усярэдзіне кветачкі - бархатны салодкі язычок. Што ён азначае? Тое, што любяць людзі: смачненькае, прыемнае - задавальненні цела: ежу, вопратку, секс. Што такое каханне? Гэта падман, якім спакусіў д'ябал Адама і Еву ў Раі. Каханне - гэта плод тваіх фантазій. А на самай справе яго прыдумала прырода для прадаўжэння роду людскога. На самай справе якія дурні згадзяцца ісці жыць са сваёй сям'і ў чужую, да свякрухі, называць яе мамай? Жыць пад адным дахам з чужым табе чалавекам, дзяцей нараджаць?.. Бог у Раі задумаў для чалавека зусім іншы шлях развіцця, але чалавек паддаўся на спакусу д'ябла. Каханне - гэта тое, што засцілае вочы. Каханне прыносіць пакуты: бацька кідае дзяцей, памятаеш, як у Вішаньцы Зосьчын бацька збег да цёткі Светы? А колькі Аленка намучылася, кахаючы Міколу? А колькі забойстваў на ніве кахання? Колькі войнаў? І што, гэта ўсё прыдумаў Бог? Не, Бог даў нам любоў боскую, любоў братэрскую... А ўсё астатняе - задума д'ябла. Хутка ты зразумееш, што Альберт твой нішто, як нішто і тваё выдуманае каханне. Сямейнае жыццё - гэта сумеснае вядзенне гаспадаркі, вось гэтыя твае торбы і ёсць тваё сямейнае жыццё, і яшчэ мыццё бялізны і п'яны муж. І тады ты зразумееш, што страціла важнейшае, на што магла патраціць свае сілы, на служэнне другім людзям. Хрыстос сказаў: «Дзе мая маці і дзе мае браты?» - Паказаўшы рукою вакол сябе, прадоўжыў: - Вось маці мая, вось браты мае!» Не трэба замыкацца ў сваіх пачуццях, а трэба жыць для людзей. Вось я, напрыклад, хачу, як стану працаваць святаром, за кошт сваёй царквы пабудаваць дом для прастарэлых. Раней цэрквам належалі вялікія зямельныя надзелы, нейкія пабудовы, а вось маёй царкве будзе належаць гэты дом для адзінокіх старых. Там могуць працаваць манашкі, прыхаджане... А ты якую карысць будзеш прыносіць людзям? Якая карысць ад твайго замужжа? У свеце адна мітусня. Каханне - міраж, якое вымотвае і спустошвае душу. Здрады-спрэчкі сямейнага жыцця. Гэта ўсё прызямляе. А я хачу ўзнёсласці, духоўнага жыцця...

Галя, выслухаўшы яго, пакруціла пальцам каля скроняў.

- Фанатык ты! Нічога ў жыцці не разумееш. І ў сексе, відаць, таксама! - засмяялася яна. - Куранят па восені лічаць. Яшчэ паглядзім, хто з нас локці кусаць будзе!

І пайшла да свайго інтэрната, дзе чакаў яе каханы...

 

ІІІ

 

Маруся пасадзіла дзяцей вакол сябе і пачала чытаць казку.

- Цёця, а вы мне дайце, калі ласка, дадому тыя нажніцы, якімі вы мне пазногцікі абрэзалі! - папрасіла дзяўчынка ў выцвілым камбінезоне.

- У вас што, няма нажніц? - здзівілася Маруся.

- Мы вельмі бедныя, - сказала старэйшая, гадоў дзесяці. - У нас сям'я мнагадзетная.

- Інуля, я ж табе ўчора аддала свой халацік. Ён мне быў непатрэбны, - растлумачыла Маруся. - А нажніцы тваёй сястрычцы аддаць не магу, бо яны мне самой трэба. Давайце лепш я вас тортам пачастую!

Старэйшая, Інуля, пацягнула за руку сваю сястрычку. Маруся падхапіла на рукі іх браціка, якому было два гады, выцерла яму носік ручніком і павяла на кухню. Не паспела яна пасадзіць дзяцей за стол, як дзверы расчыніліся і на парозе з'явіўся Вайдаш. Яна ўсміхнулася і кінулася да яго.

- А ў нас госці! - пацалавала яго. - Прывітанне, любы! Ты ўжо закончыў справы ў Ліепаі?

Вайдаш спахмурнеў тварам і нічога не адказаў. Ён адштурхнуў яе, прайшоў у залу, са злосцю кінуў сумку на тахту.

- Што здарылася? - захвалявалася Маруся і села з ім побач.

За сцяною шумелі, балаваліся дзеці.

- І цябе не ванітуе ад гэтых смаркатых? - кінуў раздражнёна ёй Вайдаш. - Што за дурная звычка збіраць вакол сябе жабракоў? Так, яны з беднай сям'і, дык што гэта значыць - трэба зваць іх сюды, карміць, апранаць іх? Гэта іх праблемы, што яны бедныя! Ведалі, што не змогуць пракарміць столькі дзяцей, не трэба было нараджаць! Цяпер яны як належнае чакаюць ад нас дапамогі! Мы павінны іх утрымліваць, іх і іхніх дзяцей, так? Разумны і працавіты не будзе бедным, а п'яніцы ды гультаі - заўсёды бедныя. Твой дзядзька Мікалай з Хвойнага, дзядзька Юзік, пра якіх ты мне расказвала, дзядзька Іван таксама былі мнагадзетныя, але ці яны пабіраліся? Твая бабка Аляксандра з купцоў, твой дзед Хведар - з купцоў, у іх таксама былі мнагадзетныя сем'і, але ці яны прыходзілі да каго жраць ці прасіць вопратку? А мне стала вядома, што з таго часу, як я паехаў у Ліепаю, ты ўсе свае шмоткі параздавала жабракам. І ў нас у хаце дзверы не зачыняюцца ад жабракоў, ідуць і ідуць! Калі ты такая добрая і шчодрая, то падумай, куды б лепей і разумней прымяніць сваю дабрыню і шчодрасць? Можа, лепш для хворых і нямоглых?

Маруся, збянтэжаная і збялелая, слухала Вайдаша. Цяпер ён паказаўся ёй другім, чужым, не тым, якім быў з ёю некалькі дзён назад. Яна паднялася.

- Прабач, - сказала яму. - Я і сапраўды паверыла, што я гаспадыня становішча, а я ўсяго толькі твая палюбоўніца... Я сёння ж паеду дадому.

- Не кіпяціся, - крануў яе за руку Вайдаш. - Не паспею я даехаць да Ліепаі, як ты ўсё зразумееш. Цябе вучылі ў школе добрым паводзінам з людзьмі, але не вучылі, як трэба сябе паводзіць з хамамі. Ад іх не трэба чакаць удзячнасці. Хутка яны табе на шыю сядуць і ты сама зразумееш, як трэба з імі сябе паводзіць. Трэба не заўважаць іх, Маруся, павер мне. А цяпер даруй, што я накрычаў на цябе! - Ён нахіліўся да яе і пацалаваў. Маруся адхілілася. Вайдаш развітаўся і выйшаў, сказаўшы, што сёння вечарам прыедзе, а справы амаль закончаны. Маруся вярнулася на кухню. Дзеці торт ужо паелі, цяпер балаваліся лыжкамі. На падлозе ля стала стаяла невялічкая лужына.

- Гэта наш брацік напіськаў, - растлумачыла Інуля.

Маруся павяла дзяцей у ванную і памыла ім тварыкі. Потым адправіла дадому. Сама села перад тэлевізарам. Глядзела мульцік.

Праз нейкую гадзіну ў дзверы пазванілі. Маруся адкрыла, убачыла Інулю. Побач з ёю стаяла дзяўчынка ў жоўтай сукенцы і з ружовым бантам.

- Гэта мая сяброўка, - сказала Інуля. - Яна таксама хоча сумачку. Дайце, калі ласка, і ёй такую сумачку, якую далі мне.

Маруся раззлавалася і растлумачыла, што папрашайкамі быць сорамна. Вярнулася да тэлевізара. Пераключыла на другі канал. Там ішоў фільм пра каханне. Надвячоркам у дзверы пастукалі. Маруся падумала, што гэта Вайдаш. Заспяшалася, але ўбачыла высокую дзяўчыну-падлетка. Тая пераміналася нага з нагі і нешта хацела сказаць. Затым рашылася.

- Цёця, - папрасіла дзяўчына, - Інуля казала, што вы можаце даць мне кофтачку... Мне трэба на танцы...

- Ты што, жабрачка? Ці з беднай сям'і? - строга вымавіла Маруся. - Не адчапіцца ад вас!

І хлопнула дзвярыма.

- Вайдаш, ты казаў праўду! - уздыхнула яна і прылегла на тахту. - Вайдаш, прыязджай хутчэй!..

...Над Ніцай успыхнулі першыя зоркі. Вайдаш падняўся з ложка, узяў з бара бутэльку праменнага Рыслінгу, напоўніў крыштальныя фужэры.

- Табе з шакаладам, як ты любіш? - усміхнуўся Марусі, адламаў дольку аксамітна-цёмнага шакаладу і кінуў у фужэр. Долька пакрылася пузыркамі-бісерам, павольна гойдалася ў вадкасці, затым ціха апусцілася, лягла на дно...

Маруся абмакнула гарачыя вусны ў халоднае кісла-церпкае віно. Вайдаш з замілаваннем пазіраў на яе.

- Якая ты прыгожая, - прашаптаў ён, - шчокі пылаюць агнём, рабінавым агнём...

- Уся ваша Ніца - гэта агонь рабін, - адказала яна, - як сімвал Ніцы... Рабіны ўздоўж дарог...

- Ты - багіня, - усміхнуўся ёй Вайдаш і прытуліў да сябе. - Заўтра мы паедзем у Вішаньку. Я ўладжу справы з маёнткам, а потым будзем падарожнічаць па Польшчы... Я прыдумаў - мы адправімся на роварах да мястэчка, дзе жыве мая далёкая родзічка.

- З Беларусі - на роварах? - засмяялася Маруся.

- Вядома, гэта ж цікава!

- Я згодна- люблю ўсё неардынарнае і незвычайнае...

Яна паклала сваю галаву яму на плячо. Яе валасы рассыпаліся па падушцы.

- Мне сніўся сон, што я была рабыней і працавала на плантацыі, - прамовіла Маруся. - Ува мне заўсёды нейкі страх жыў перад вялікім полем. Памятаю, калі нас ганялі на буракі, я стала ля свайго радка і не ўбачыла яго канца - далей быў небасхіл, як бясконцасць. Страшная, якая страшная бясконцасць сама па сабе...

- Значыць, у мінулым жыцці ты была нявольніцай, - адказаў Вайдаш, - а ў гэтым - будзеш княгіняй...

- Я, напэўна, ужо была княгіняй, - засмяялася Маруся, - калі мне было сем год, маці сказала: выйдзеш замуж, то трэба і тое і гэта рабіць, а я вельмі здзівілася і падумала: а што тады будуць рабіць слугі?

Вайдаш засмяяўся.

- Дзеці да сямі год памятаюць сваё мінулае жыццё, - сказаў ён. - Значыць, ты была княгіняй, а потым трапіла ў няволю...

- А кім быў ты?

- Манахам, - адказаў Вайдаш, - але, мусіць, эгаістам, маліўся для сябе, і ўсё. Таму Бог даў мне багацце для таго, каб я заняўся дабрачыннасцю.

- Ты ж не любіш бедных, - сумелася Маруся.

- Я не люблю іх за нахабнасць, - цвёрда сказаў ён. - Раз што-небудзь дасі - не адчэпяцца, патрабаваць будуць!

Маруся прытулілася да ягонай шчакі вуснамі і прашаптала:

- Прабач, цяпер я буду заўсёды цябе слухацца...

 

Ярка мігалі зоркі на начным небе. Вакол месяца віднеліся два цьмяныя чырвоныя абрысы. Ірэна глядзела на чырвонае вогнішча ў грубцы. Чакала, пакуль зварыцца бульба. Дровы гарэлі з трэскам, моцна. Недзе здалёку чулася выццё не то ваўка, не то сабакі. На прыпечку, у цёплым месце, скруцілася абаранкам кошка, прыкрыла мордачку лапай.

- Ой, мароз будзе! Бульбу не паспеем выкапаць, - закрахтала свякруха і бухнула на стол запацелы з холаду буталь гарэлкі.

Хлопцы кінуліся да стала. Засквірчэла на патэльні сала.

- Налівай, Цімох, пакуль жонка не прыбегла! - засмяяўся Сцяпан, паціраючы рукі.

- А твая што, нос верне? - кіўнуў Цімох у бок Ірэны. - Прывыкла да гарадскога каньяку?

- Навошта мне ваша смярдзючая гарэлка? - адазвалася Ірэна.

- Ну, будзь, Сцяпан! - падмігнуў Цімох брату. - Нам болей застанецца!

І перакуліў чарку.

- Табе наліваць, Халімонка? - засмяяўся Сцяпан, выпіўшы сваю чарку. - Ці як малодшаму не трэба?

- Хто малодшы? - працягнуў Халімон. - Ты ж і ёсць малодшы, я - сярэдні.

- Малодшы таму, што апошні ажаніўся! - зарагатаў Цімох. - Твая яшчэ за табою бегае, не дае піць, а Ірка Сцяпанава ўжо прывыкла, не крычыць!

- Я табе не Ірка, а Ірэна! - разгневана адказала тая.

- Ірэна - задніца па калена! - зарагатаў Цімох. - Прывыкай да нашай гаворкі: Ірка, Сцёпка, Цімка і Халімонка!

Ірэна, узяўшы таз з гарачаю вадою, пайшла ў другі пакой.

- Ай, хлопцы! - закрычаў Халімон. - Жонкі нашы ідуць! Хавайце гарэлку! Маці, на забяры!

Старая хуценька сунула пляшку пад фартух, а на парозе з'явіліся дзве маладыя жанчыны.

- Мама! Вы зноў іх поіце! - закрычала старэйшая, у рванай сукенцы і кірзавых ботах, чарнявая, з доўгім носам.

- Баронь бог, Надзька!

- Знаю я ваша «баронь бог»! - адказала тая. - Цімох! Дахаты! Я чатырох кароў выдаіла, а пятую не магу - ногі па калена ў г...не, ідзі гной выкінь!

Той, уцягнуўшы шыю ў плечы, паплёўся за жонкай.

- Халімонка, - ціха вымавіла другая маладзіца, прыгожанькая, з ружовымі шчочкамі, светлакосая, у чорнай з чырвонымі кветкамі хустцы. - Ты ж казаў, што не будзеш болей. Не кахаеш, значыць...

- Ай, Верка, прыдумала абы-што! - абняў жонку Халімон. - Пайшлі спаць!

Сцяпан зарагатаў ім услед.

- Вох-вох! - завохкала старая ля печы, кіўнула ўбок пакоя, куды знікла Ірэна з тазікам. - Зноў мыецца на ноч твая чысцюля! З яе ж людзі смяюцца, у нас такога ніхто не робіць. Як вывесіць свае трусы на вяроўцы, дык сорам перад людзьмі - аж сем штук налічыла. Ні адна мая нявестка так не робіць, адны-двое трусоў на перамену, ад бані да бані, тыдзень адны і носяць трусы! А гэтая? Ты ж на яе грошай не набярэшся, трусы купляючы! Ідзі скажы, каб апошні раз такое было. Мыла трэба эканоміць, ваду з калодзезя носім!

Сцяпан, смеючыся, пайшоў да жонкі.

- Што ты хочаш? - непрыветліва сустрэла яго Ірэна. - Які ты быў хлопец у горадзе: ветлівы, акуратны! А зараз - брудны, адны трусы тыдзень носіш, на ноч не мыешся, мова не развіта, адны маты!

- А чаму я павінен дома крыўляцца, як у горадзе? - здзівіўся той. - Тут я дома, як рыба ў вадзе! На які хрэн мне твая ветлівасць? Хопіць, што ногі на ноч мыю, а каб хлопцы ўбачылі, што яшчэ і трусы мяняю, як ты, то засмяялі б, як цябе! Каб больш не мылася, маці сказала!

- Пайшоў ты! - буркнула Ірэна.

- Ды смяюцца з цябе ўсе! - пачаў лаяцца падпіты Сцяпан. - Сядзеш есці - «дайце, калі ласка», «дзякую», «прабачце»! Будзь прасцей, паеў ды пайшоў працай займацца, а то на тваю ветлівасць толькі час дарэмна траціцца!

Сцяпан плюнуў і выйшаў з пакойчыка.

Да Ірэны падсела Тамарка.

- Глядзі! - паказала ёй чорную кнігу, на якой вялікімі літарамі было напісана Біблія. - Гэта ж наш бацюшка мне падарыў!

- Зноў па святарах бегаеш! - увайшла ў пакой маці. - Гультаі яны ўсе! Бач, колькі зямлі маюць!

- У нашага бацюшкі сямёра дзяцей, яму ж трэба іх карміць, вучыць, у людзі выводзіць! - заступілася Тамарка. - А ў ксяндза няма сям'і, яму прасцей...

- Дзе грошы брала на кнігу? - закрычала маці.

- Ён мне так падарыў. Я сказала, што ты не пускаеш мяне ў нядзельную школу, дык ён падарыў!

- Калі ты ўжо бегала туды? Можа, як я на базар ездзіла? Га? Ты да нашай Сонькі схадзіла, дапамагла ёй кароў падаіць ці ўжо забылася на сястру, як тая замуж выйшла? - пачала сварыцца маці. - Самую ніхто не бярэ, дык ты сястры зайздросціш?

- А за каго тут ісці, за Кольку Цяцеркіна? - засмяялася Тамарка. - Ён мяне праводзіў і замуж прапанаваў, але ён п'е! Навошта мне п'яніца? Я з Ірэнай паеду да цёці Алены ў манастыр, у Полацак, можа, там і застануся! Чым з п'яніцамі жыць, як мае браты ці іншыя хлопцы, дык лепей Богу служыць!

- Калі мужык вып'е, тады яму весялей працаваць, - павучальна сказала маці. - Ідзі за Кольку, у яго пяцёра кароў...

- Навошта вы трымаеце па столькі кароў? - здзівілася Ірэна. - З голаду, ці што, паміраеце? Малако здаяце, а грошай вашых не відаць, то сахар, то муку мяшкамі купляеце, а тады гарэлку гоніце!

- Вось Кольку і трэба паіць, каб гэтую хваравітую ўзяў! - кіўнула ў бок Тамаркі свякруха. - Няхай яна табе скажа, што ў яе за хвароба! Ёй жа падымаць нічога нельга, бо кроў з яе льецца...

- З-за вашай гаспадаркі я і надарвалася! - заплакала Тамарка. - Усё вам мала, мяхі з бульбай цягаць вам трэба, быццам хлопцаў няма!

- Што гэта за баба, што мех бульбы не падыме! - раззлавалася маці. - Здыхля! Радуйся, што хоць Колька бярэ!

І выйшла, грымнуўшы дзвярыма.

Тамарка шапнула Ірэне на вуха:

- Глядзі, што яшчэ мне бацюшка падарыў! - і паказала дзіцячае піяніна. - Пайграй мне, Ірэначка! Тое месца ў Чайкоўскага, дзе танец маленькіх лебядзяў!

Ірэна паспрабавала. На гукі піяніна ўскочыла свякруха.

- Хату падмяці лепш! - буркнула Ірэне. - Наша Сонька такая працавітая. У яе столькі крышталя ў хаце, а цюляў колькі!

- На іх каты катаюцца! - засмяялася Тамарка. - І мужык п'яны сальныя рукі выцірае! А ў сале чэрві завяліся, бо жадзіна яна! І свіней малаком корміць! А ўсё плача, што галодная!

- Ды Сонька дзіця ў баразне нарадзіла, такая працавітая! Пуза пад нос, а яна сена з мужыком таптала, вішні на драбіне абірала! А ты будзеш цяжарная, дык хадзіць будзеш баяцца, каб не выскачыла, здыхля! Сонька і на кані скакала цяжарная!

- Яна і сама, як той конь, на жанчыну не падобная! - засмяялася Тамарка.

- Не падобная? - скрывілася маці. - Ірэна, вось пойдзем на адведкі, дык пабачыш, якая наша Сонька! Там яшчэ і Гельтруда будзе, яна настаўніцай працуе, за Сцяпана вельмі хацела! Працавітая дзеўка, рукі, як качолачкі, плечы, як булава, круглыя, крутыя, любога мужыка за пояс заткне ў працы. Маўклівая, слова ад яе не пачуеш...

- Шапялявая, вось і маўчыць! - засмяялася Тамарка. - І ніякая яна не настаўніца, з вучылішча педагагічнага адлічылі, бо тупая, вось піянерважатай працуе ў школе, па блату!

- Яна не тупая, а працавітая! - закрычала маці. - Гельтруда паехала бульбу цётцы капаць, месяц не была на вучобе, вось і адлічылі!

Тамарка засмяялася:

- Тупых работа любіць!

- Гультайкі вы дзве з Ірэнай! - раззлавалася маці. - Анягож! На піяніна трынькаюць ды Біблію чытаюць! Ні Богу свечка, ні чорту качарга!

І пайшла спраўляць працу.

 

Зоська з цікаўнасцю пазірала на хату Рыгора. Вось ужо месяц, як гаспадар знік некуды. А што, калі гэта чары Соф'і, чары з таго свету? Сама Зоська ўжо не баялася аніякіх чараў, нават сама хацела нешта падрабіць цётцы Свеце і свайму бацьку. У Рыгора, казалі, была нейкая кніга Белай магіі, вось каб знайсці яе! Тады можна і на Алеся паваражыць: што яе чакае з ім. Хлопец не збіраецца, аказваецца, працаваць у іх школе, паступіў у аспірантуру, хоча быць акеанолагам. Цікавае жыццё! А кім будзе яна, Зоська, няўжо так і застанецца ў вёсцы бібліятэкаркай? Яна ўсё Гайву раўнавала да Алеся, а яна цяпер і не прыязджае сюды. Кажуць, у яе шмат кавалераў, мяняе, як пальчаткі. Вядома, прыгожая...

Зоська пракралася да сенцаў Рыгора, знайшла пад каменем ключ і адмыкнула хату. У пакоях было ўтульна і таемна. Нідзе не віднелася люстэркаў - дзіўна, звычайна тыя, хто займаецца магіяй, маюць шмат люстэркаў. Яна прайшла да кніжнай паліцы і пачала глядзець кнігі.

- Гэта не дапаможа табе, - пачула голас.

Азірнулася. На парозе стаяў дзядзька Рыгор: высокі, прыгожы, з кучаравым чубам, нават не скажаш, што яму сорак год. Такое ўражанне, што ён, наадварот, не старэе, а маладзее.

- Дзе вы так доўга былі? - пацікавілася Зоська.

- Па справах, - адказаў Рыгор. - У кожнага на гэтай зямлі свае справы. І трэба прытрымлівацца таго, што табе паказана на руцэ. Свой лёс і на кані не аб'едзеш!

Ён падышоў і ўзяў руку Зоські. Уважліва паглядзеў на яе і прамовіў:

- Лінія розуму на правай руцэ, як даў табе Бог, а на левай, як ёсць цяпер. Лінія розуму на левай руцэ ідзе ўніз да стыку з Месяцам. Ты з-за любоўных інтрыг можаш страціць кар'еру. Такая ж рука і ў Галі Аўдоццінай, яна ўсё каханне шукае, а ў яе ж лінія сэрца выходзіць з рукі, паміж пальцаў: указальным і сярэднім. І ў цябе выходзіць. Тут ужо як ні круціся, а ў каханні вам не пашанцуе, хоць дзесяць разоў замуж выходзь. Галю я перасцярагаў, не паслухалася. А ты не будзь дурніцаю, не шукай кахання, не думай пра замужжа, а рабі кар'еру. Зараз у цябе сяброўства з Алесем. Сяброўства вышэй кахання. Даражы гэтым. Паступай разам з ім туды, куды і ён, ці блізка ля таго, каб быць разам у моры. У цябе будзе цікавае жыццё!

Ён крыху памаўчаў, усміхнуўся і дадаў:

- Ведаю, ты да Гайвы раўнуеш. Вось яна пустая і бесталковая, але яе чакае цудоўны шлюб: багаты і шчаслівы. Не бойся, не з Алесем...

- А чаму так Бог не роўна дзеліць? - раззлавалася Зоська. - Гайве дык шлюб, а мне - без шлюба і кахання, толькі кар'ера! Што, Гайва чымсьці выслужылася перад Богам?

- Нельга так гаварыць, - заківаў галавою Рыгор. - Усе вы прыйшлі на зямлю з мінулага жыцця, і на вашых далонях напісаны ваш лёс у гэтым жыцці. Пэўна, саграшылі ў нечым, вось і другі раз нарадзіліся, каб выправіцца... Табе не дзіўна, чаму Соф'я так ненавідзела дачку сваю, Аленку?

- З-за кахання да цябе, гэта ўсе ведаюць!

- І не толькі! Каханне - гэта пакаранне ад Бога ёй. У мінулым жыцці Соф'я і Аленка былі ворагамі, вось Бог і даў адной ад другой нарадзіцца, каб памірыліся. Соф'я не захацела мірыцца. Тады Бог дапусціў, каб д'ябал усяліўся ў яе... Чакаў, што пакаецца, але - не, яна працягвала ненавідзець усіх... Тады яе душа пакінула цела, лінія сэрца з яе далоні знікла. Будзь асцярожна, калі ў каго на далоні няма лініі сэрца - гэта дэманаід. Мая задача - знішчаць дэманаідаў. Усе маньякі, забойцы - гэта ўжо не людзі, іх цела пакінула душа, гэта дэманаіды. І мне смешна з вашых законаў - вы судзіце іх! Як можна судзіць д'ябла? Яго трэба знішчаць, знішчаць целы, у якіх ён знаходзіцца...

- Дзядзька Рыгор, - ашаломленая, Зоська глядзела на яго шырока раскрытымі вачыма, - чаму вы ўвесь час кажаце: «вашы законы», «вас пасылаюць на зямлю», вы хіба не адносіцеся да нас, хіба вы не чалавек?

Рыгор раскрыў ёй сваю далонь, і Зоська ўбачыла, што ў яго на руцэ адсутнічае лінія жыцця. Толькі роўная лінія розуму на ўсю руку, якая злілася з лініяй сэрца.

- Хто вы? - запытала яна. - У дзядзькі Рыгора была лінія жыцця...

- Я - біяробат. Біяробат-паляўнічы, мая задача - знішчаць д'ябла!

- А дзе ж тады дзядзька Рыгор?

- Яго душа ўжо з Богам.

- Значыць, у нашы целы могуць усяляцца д'яблы і біяробаты? Ці бываюць біяробаты злымі?

- Бываюць рознымі. У залежнасці ад іх задачы.

- Хто іх пасылае?

- Ты ўсё роўна забудзеш нашу размову. Памятай толькі адно: твая лінія сэрца выходзіць з рукі. Вер лёсу, не шукай, наперакор яму, кахання і шчасця ў сям'і. Рабі кар'еру! Сяброўства даражэй кахання! Каханне прыносіць пакуты і здрады, сяброўства - ніколі. Закаханы - дабыча для д'ябла: раздваенне асобы, вар'яцтва. Адам і Ева ў Эдэмскім садзе былі сябрамі, пакуль іх не спакусіў д'ябал... Рабі кар'еру!

...Недзе над вухам назойліва звінеў камар. Зоська падняла твар ад зямлі і заўважыла, што ляжыць у бульбоўніку.

- Зусім ужо ад сваёй навукі здурнела! - буркнула маці. - Гэта ж трэба - у другі інстытут надумала паступаць, аднаго з яе мала!

Праз агароды бег да іх бацька.

- Што, Светка паганяла? - з'едліва пасміхнулася маці.

Той падышоў да іх, нейкая ліхаманка трэсла яго. На вуснах ажно пена з'явілася.

- Бабы, ратуйце! - прамармытаў ён. - Светка на працу збіралася перад люстэркам, а я на яе адлюстраванне глянуў - дальбог, не яна там была! Бабы, не яна! Там Соф'я была ў люстэрку! Я як закрычу, а Светка смяецца! Гэта душа вядзьмаркі Соф'і ўсялілася ў Светку, бабы!

Бацька загаласіў.

- Не верыце? - прашаптаў ён. - Калі вядзьмарка здыхае, то яе душа застаецца ў астральным свеце, яна ўжо ведае, што дзверы нябесных варот зачынены перад ёй і што праз некаторы час яна знікне назаўсёды, тады яна ўсяляецца ў другое цела, каб прадоўжыць крыху сваё жыццё. Блукаючая душа гэта. Светка чаравала на мяне, каб адбіць, дык вось Соф'я і ўсялілася ў яе. А я-то думаю, чаму Светка то адна, то другая, быццам два чалавекі ў ёй жывуць, ай, бабы! Пабягу ў царкву каяцца! Ай, бабы! Пабягу да бацюшкі, а потым да вас, даруйце і схавайце ад Светкі!

І ён, трасучыся і прычытаючы, падаўся да царквы ля маёнтка.

 

- Дарагі, прачынайся, ужо палова на восьмую! - ласкава дакранулася да пляча Альберта Галя.

- Я ж сказаў табе, я раніцай люблю паспаць у выхадны! - схаваў кудлатую галаву пад коўдру Альберт. - Да таго ж, я - сава, позна засынаю, позна прачынаюся!

- А я - жаваранак! - раззлавалася Галя. - Ты мне спаць не даеш сваім тэлевізарам! - Яна сцішылася і ласкава загаварыла: - Альберцік, мы ж дамовіліся, што ў нас будзе спартовая сям'я, каб усе зайздросцілі, у паходы па выхадных будзем хадзіць, пайшлі!

- Ідзі адна! - буркнуў ён.

- Тады пайшлі пасля абеду на тэнісныя корты!

- Пайшла ты прэч! - кінуў у яе падушкай Альберт.

- Для чаго я тады замуж выходзіла? - раззлавалася Галя. - Каб на лежня глядзець па выхадных! Я, калі не замужам была, то кожныя выхадныя на экскурсіі, у паходы хадзіла!

- Жраць вары! Бялізну мый! Вось для чаго ты замуж выйшла! - агрызнуўся Альберт.

- Ты такі, як і Анатоль, - расчаравана ўздыхнула Галя. - А казаў, што калі будуць дзеці, то з імі ў паход пойдзем...

- Калі будуць - не да гэтага будзе!

- Дык тады ж і жыць нецікава так: у ложку валяцца, жраць...

- І сексам займацца! - зарагатаў Альберт.

- Як жывёлы! - плюнула Галя. - Вось і ўся рамантыка сямейнага жыцця!

- Ну, дык трэба было ехаць працаваць у Польшчу! Чаму не паехала? Цяпер там Арынка працуе, быўшая мая ўхажорка!

- Ты і Арынцы мазгі пудрыў сваім каханнем да Святланкі! Усё хацеў, каб цябе шкадавалі! Ды з табою ганьба адна куды ісці! Пайшлі да маёй цёткі, там дзеці, а ён: «Маёй дачушцы таксама годзік!» Казёл ты! Якой тваёй дачушцы? Я да Светкі гэтай ездзіла, ты ж, як мы ішлі ля яе інтэрната, казаў: «Вось тут я са Святланкай хадзіў...» Я пайшла да яе, а яна і кажа: «Не слухай ты гэтага плаксу! Я ад мужа дзіця нарадзіла! Гэта ж ён, каб бабы шкадавалі ды частавалі!»

Альберт ускочыў з ложка і схапіў Галю за валасы.

- Сучка, навошта туды хадзіла? - закрычаў.

- А каб зразумець, што дурная была! - вырвалася Галя. - Чым бабу бяруць?! Жаль да сябе выклікаюць, каб пашкадавала бедненькага! Вось ты і прыдумаў! А ў мяне ў інтэрнаце асобны пакойчык, а ты ў сваім з хлопцамі жыў! Вось і разгадала тваю задуму!

Альберт крыкнуў і зарагатаў.

- Ах ты, кудлач! - закрычала Галя. - Дамасед смярдзючы! Толькі паветра псуеш у пакойчыку, хоць бы ў туалет пайшоў смярдзець, тут табе што, канюшня? Нажрэцца і смярдзіць!

- У сваёй хаце!

- А вось гэта не хочаш? - Галя сунула яму пад нос кукіш.

- А ты калі апранацца па-людску навучышся, дурніца? - засмяяўся Альберт. - Я цябе ўжо раз пакалаціў, як з кіно ішлі, а мала! Кароткія нагавіцы апранула, як семнаццацігадовая! Трэба апранацца, як жанчына замужняя - у доўгае!

- Збірай свае транты і тэлевізар свой, і каб духу твайго тут не было! - закрычала Галя. - Заўтра ў загс пойдзем на развод!

Альберт схапіў яе за валасы.

- Міліцыя, ратуйце! - загаласіла яна. - Дзеўкі, ратуйце!

Вырвалася і пабегла ўніз па лесвіцы за камендантам інтэрната.

 

ІV

 

Марусі здалося, што над яе галавою з'явілася галоўка дзіцяці, яна паглядвала на яго знізу ўверх. Над яе галавою, ля сцяны - жывая выява тварыка дзіцяці! Ён жывы! Маруся абрадавалася - такая забаўная мардашка: вочкі, носік, вусны. Яна хацела падняцца, каб разгледзець яго, але... прачнулася.

- Ну што? Бачыла сынка? - усміхнулася ёй бабка Сашуля.

Маруся здзівілася: адкуль яна ўсё ведае?

- Ага, я ўсё ведаю! - загадкава адказала тая. - Ты, як да мяне толькі на кватэру стала, калі прыехала ў Вішаньку на гэты аб'ект, то я ўжо бачыла, што ля цябе кружыцца душа дзіцяці, хлопчыка. Дзіця само выбірае маці, за два месяцы да зачацця ўжо ля яе кружыцца. Ты будзеш багатая і шчаслівая. А душа гэтая на зямлі шмат пакутавала, вось Бог і паслаў яе да цябе, каб пажыла шчасліва другі раз. І ты сама ў тым жыцці была нешчаслівая, пакутавала, а цяпер будзеш шчаслівая. А аборт - вялікі грэх, бо тая душа ля цябе кружыцца, а ты адрываеш ніткі, якімі яна была звязана з небам і зямлёю, таму гэтыя дзеці застаюцца на астрасоме маці і паразітуюць, дрэннае ўсё для яе робяць, помсцяць. Вось калі ён цябе і кіне, князь гэты, то не рабі аборт!

Маруся паднялася з ложка, апранулася.

- Я сама яго кіну, - адказала яна. - Ён такі!.. Задаецца, ці што? Учора Аўдоцця прынесла мне сукенку, каб я перашыла, ён прыйшоў, калі вас не было, убачыў і як закрычыць: «Навошта ты хамам шыеш?»

- Марусечка, - усміхнулася баба Сашуля. - ён праўду кажа! Ты ж яго будучая жонка, так ён лічыць. Таму не павінна апускацца так! Аўдоцця ж тая на цябе пляткарыла. І наогул не май сябровак там, дзе жывеш! Вось паглядзі, якая ў яго сястра, Гайва гэтая! Пустая, дурніца, у сваім інтэрнаце, па вучобе, жыла - усе яе сяброўкі пра яе прыгоды з хлопцамі ведалі. Як пазнаёміцца з кім, то сяброўкі і напляткараць. Прыехала сюды - тут завяла сябровак. Да яе такі чалавек харошы пасватаўся, а бабы тутэйшыя такога пра яе яму наплялі! Кінуў! А цяпер яна ў сябе дома працуе, ля Ніцы недзе. Дык на працы ні з кім не заводзіць сяброўства і там, дзе жыве, не сябруе ні з кім, толькі так - афіцыйна, ветліва, і ўсё! Яна мае сяброўку зусім у другім горадзе. Вось ёй і расказвае свае прыгоды. Дык цяпер да яе пасватаўся вельмі багаты чалавек, а на працы і там, дзе яна жыве, аб ёй толькі добрыя ўражанні. Вось і табе, Маруся, не трэба ні з кім тут сябраваць. Лепш будзь маўкліваю, тады падумаюць, што ты ганарыстая, а ганарыстых вельмі прасты люд паважае і баіцца. Прастому чалавеку патрэбен кнут. А калі ты жонка князя ды яшчэ з імі панібрацтвуеш, то яны перастануць цябе паважаць, запомні гэта. З прастымі не трэба знацца, іх не перавыхаваеш, толькі сябе зганіш!.. Абыходзь іх лепш, Марусечка!

Баба Сашуля выцерла рукі аб фартух і ўздыхнула.

- Мой бацька купец быў, - прадоўжыла яна, - ой, колькі гора нацярпеўся ад прастога люду, а ўсё ад зайздрасці іхняй. Людзі ненавідзяць тых, хто разумнейшы за іх, стараюцца зганіць... Едзь лепш адсюль, Марусечка, едзь туды, куды цябе кліча князь...

Дуброўскі з'явіўся пад вечар і з парога голасна выгукнуў:

- Ну што, турыстка-альпіністка, гатова да велпаходу? Нашы ровары чакаюць нас на мытні. Датуль нас давязе мой сябар.

Маруся ўсміхнулася, узяла свае рэчы, пацалавалася на развітанне з бабуляй. Тая шапнула ёй пару слоў-наказаў і сунула ў рукі свой малітваслоў:

- Бяры, унучачка, чую сэрцам, што нядоўга мне на гэтым свеце засталося, а табе згадзіцца... Будзеш на чужыне жыць, успомніш мяне. Лепш на добрай чужыне, чым на зайздроснай радзіме... У вёску ніколі не вяртайся - з'ядуць ад зайздрасці. Ніхто ніколі цябе тут не зразумее, лепш - горад, які ні ёсць, але там культура, унучачка, інтэлектуальнае развіццё, а тут толькі праца, моўчкі працуеш, моўчкі адпачываеш, усё бачком-маўчком. Гэта толькі для тых, у каго душа не ўзнялася да нябёсаў, чыя душа яшчэ спіць. А табе трэба ляцець, узнімацца, больш бачыць, сустракацца з рознымі людзьмі, наведаць розныя краіны, гарады. Бывай, унучачка! Дабра табе і шчасця!..

Бабка Сашуля змахнула слязінкі з вачэй. Вайдаш і Маруся выйшлі з хаты. Бабка паглядзела ў акно і прашаптала:

- Сустракаліся мы і ў тым жыцці, у мінулым... У тым жыцці вы былі сябрамі, вось і цяпер знайшла душа душу... І ў тым жыцці вы былі аднаго полу. Нішто наша цела ў параўнанні з душою...

 

Ірэна са Сцяпанам перабіралі бульбу. Моўчкі, павольна.

- А ведаеш, Сцяпан, у Мексіцы ёсць расліна, якая мяняе свой колер на працягу дня. На золку яна белая, у поўдзень - ружовая, затым цёмна-чырвоная, к вечару становіцца фіялетавая, а ноччу - зноў белая. Пахне толькі тады, калі белы колер мае!..

- Ай, якая мне справа да гэтага! - буркнуў Сцяпан. - Працуй моўчкі! Гэта ў вас у горадзе прынята балаболіць, а ў нас усе моўчкі працуюць!

- А чым жа тады галава забіта, як рукі працуюць?

- А ні чым! Пустая, і ўсё... - абазваўся ён, са злосцю кідаючы ў вядро бульбіну. - Гэта ў цябе галаве сумна, а мы думаем: як на зіму чаго нарыхтаваць, як дзе што купіць, як дзе пахмяліцца...

- Прымітыў. На ўзроўні неандэртальца, - скрывіла вусны Ірэна. - У якія ты гульні любіў у дзяцінстве гуляць?

- Па дрэвам лазілі і гарэлку спрабавалі самі гнаць, каб матка не бачыла. На рыбу хадзілі... Баба нас глядзела, а матка і бацька ўсё на ферме...

- Якая, па-твойму, павінна быць ідэальная жанчына?

- Як Сонька наша! - Сцяпан падхапіўся. - О! Мы ж сёння да яе ў адведкі ідзём! Кідай бульбу, пайшлі апранацца, а то матка хітрая, самі ўжо збіраюцца, а нас не клічуць!

- Раскрычаўся! - увайшла ў сенцы свякруха. - Ірэна, збірайся! І джынсавае ўсё апрані, у нас гэта модна!

- У горадзе джынс - рабочае адзенне, - запярэчыла тая.

- А ў нас свая мода! - адказала тая. - І каб не доўгая спадніца была! А то апранецца, як пападдзя!

Ірэна плюнула ад злосці і пайшла апранацца. Свёкар надзяваў белую кашулю. Тамарка красавалася перад люстэркам у ружовай сукенцы.

...Ірэна аж аслупянела з перапуду: на іх накінуўся цэлы кагал п'яных мужчын і жанчын. Яны цалаваліся са свёкрам і свякрухай, віслі на Сцяпане, ягоных братах з жонкамі, віслі на Ірэне, дыхалі перагарам і запрашалі за стол. Калі селі, нейкі п'яны мужык крыкнуў праз стол Ірэне:

- Свацця, вып'ем! Свацця, буську!

І стукнуўся сваёй замасленай чаркаю з яе кілішкам, выліўшы палову на стол. Усе чаўкалі, пляваліся, елі без сподачкаў, тыкаючы сваім відэльцам у розныя стравы, ад чаго салата з зялёным гарошкам стала чырвонай, бо запэцкалася ад салаты бурачковай, у якую раз-пораз совала відэльцам мажная жанчына з рыбінымі вачыма, а затым вылоўлівала з другога гарошак... Ірэна адчула, што яе зараз званітуе, таму выпіла чарку смярдзючай гарэлкі і заспяшалася на ганак, каб глытнуць свежага паветра. На двары, ля плота, мачыўся на дошкі п'яны мужык. Ён зашпіліў шырынку, гыкнуў, гледзячы на Ірэну, заспяваў песню і, хістаючыся, пайшоў у хату. На хаду паспеў ушчыпнуць Ірэну за бачок.

- Цьфу! - плюнула Ірэна. - Прытон! Садом і Гамора!

- Ой, сваццейка! - абняла яе за шыю нейкая дзяўчына. Ірэна спачатку падумала, што гэта мужчына, бо надта ж моцнай была яе хватка. - Сваццейка! - крычала дзяўчына. - Гэта не пітон, гэта вяроўкі для бялізны вісяць. А сад там, а камора - тут! Пайшлі, там Сонька буталь схавала, вып'ем, сваццейка!

- Ой, пачакай! - спрабавала вырвацца з абдымкаў Ірэна. - Давай пазнаёмімся! Я - Ірэна.

- А я - Гельтруда! - бухнула па плячы яе дзяўчына. - Заві мяне па-нашаму - Гелька, а я цябе - Ірка! Ты ж ужо наша, вясковая, прывыкай. А я піянерважатай працую! Зараз у водпуску. У нас усе настаўнікі бяруць водпуск летам, каб грады палоць. Гэта толькі гарадскія ездзяць у адпачынак, а ў нас смяюцца, калі хто едзе, значыць, гультай!

Гельтруда хмыкнула.

- А вы ўжо бульбу выкапалі? - запытала ў Ірэны. - Ой, а твая свякруха казала, што ты плоў рабіла, дык каша нейкая атрымалася, і мяса з падліваю, дык каша таксама! Ірка, у нас так не робяць, улетку бульба і сала смажанае, аладкі. Агародніна ў верасні. А навошта ты ў горадзе тое мяса купляла? Гэта ж мяса на Каляды бывае, як кабана колюць, і ўсё, а так у нас ніхто не купляе, смяюцца тады!

- Я ў горадзе лепш харчавалася, - адказала Ірэна, - пойдзеш у краму, купіш 200 грамаў мяса ў пакеціку, катлет наробіш...

- Во якая дурная! Сонька наша ніколі катлет не рабіла, гэта ж перавод мяса! Толькі засаліць і ў боршч пракінуць ды ў булён пракінуць...

- Ну й толку з вашай вёскі! - агрызнулася Ірэна. - Калі мне ўдасца выбрацца адсюль, я ў сябе на грудзях выкалю: «Вёска! Не забуду тваіх здзекаў!» Мяне тут растапталі, зганьбілі, згвалцілі маю душу!

- Во, ты сапраўды не такая, як мы! - засмяялася Гельтруда. - Трусы мяняеш кожны вечар, катлеты робіш, размовы нейкія вядзеш не тыя!

- Чаму ж? Я ўжо па-вашаму матамі крыю! - засмяялася Ірэна і стукнула Гельтруду па плячы. - Пайшлі, сваццейка, такую тваю маць, дзябнем па чарцы!

- О! Гэта тое, што трэба! - абняла яе Гельтруда.

Але за стол яны не пайшлі. Выйшлі ў сад.

- А наша кароўка ніяк не пабегае, - расказвала Гельтруда. - Свінка за кабанамі пабегала, мы яе да вашага кнура вадзілі. А кароўка - не! Тыя тры каровы пабегалі, а гэта - не!

- Ты кніжкі чытаеш, Гельтруда? - запытала Ірэна.

- Смяешся? Якія тут кніжкі, няма калі з-за працы! Нашы чацвёра кабаноў жруць, як буржуі, а меншая свінка - не, - прадоўжыла Гельтруда. - А гуркі ў гэтым годзе пасохлі, г...о гуркі! А памідоры зялёныя яшчэ... Што за год такі?

- Пляваць я хацела на вашу вёску, - засмяялася Ірэна. - У горадзе з мая месяца памідоры былі, а цяпер яны - капейкі каштуюць, купляй колькі хочаш! А вы ішачыце і ўсё лета без памідораў, восень на дварэ, а памідоры зялёныя! Які толк з вашай вёскі? Вёска толькі атупляе людзей, развіццё затарможана, дзеці вашы, як дурныя, ім нічога не цікава!..

- А што толку з вашых гурткоў, экскурсій? Вось я нідзе не была, і не цягне! Вырасла, працую, цяпер замуж трэба. Вось каб такога, як твой Сцяпан, прыгожага!

- Дык ён жа п'е! - не пагадзілася Ірэна.

- Во якая дурная! - здзівілася Гельтруда. - Гэта ж добра! Наліла яму - усю работу табе зробіць!

Гельтруда ўшчыпнула Ірэну за калена і подбежкам скіравала за стол, каб кульнуць чарку-другую.

...На небе роўным светам мігалі зоркі. Ірэна апусцілася на калені і, пазіраючы ў неба, прашаптала:

- Божа! Ты пакараў мяне за грахі мае ў горадзе... Пакараў, скінуўшы ў гэтае пекла. Ты праверыць хацеў, ці вытрымаю я, ці не зламлюся я, прыгажуня, якая так ганарылася сваім целам, так пеставала яго, так марыла пра задавальненні, каханне, прыгоды... Я зразумела ўсё. Ты адняў у мяне ўсё тое, што я мела ў горадзе, і я зразумела, што засталася без свайго цела з такою недасканалаю душою. Мне цяжка духоўна... Дапамажы мне выбрацца адсюль! Я хачу яшчэ раз вярнуцца ў горад, каб зразумець, наколькі цвёрдае маё рашэнне пайсці тваім шляхам, Госпадзі! Я не разумела Аленку, называла яе дзівачкаю. Смяялася: «Як жа ты без мужчыны?» Цяпер трэба смяяцца з мяне... Дапамажы мне, Госпадзі, выстаяць, не зламацца тут, у гэтым пекле!..

 

Анатоль Хвашчэўскі пасля выхаду з бальніцы незадаволены вярнуўся ў сваю кватэру. Куча вопраткі пасля чарговага паходу ажно засмярдзелася. Ён кінуў яе ў ванну, а сам пачаў шнарыць у пошуках ежы. На стале ляжала заплесневелая скарынка хлеба. Адключаны халадзільнік быў пусты.

- Зараз! - раззлаваўся Анатоль. - Галя хоць бы баршчу якога зварыла! Дарэмна кінуў яе, трэба жаніцца! Цяпер вось не жонка, а хвароба ў паход не пускае! Дэфарміруючы артроз, во зараза! Які я цяпер хадок з такімі нагамі?

Ён дастаў мазь і пачаў націраць суставы. Потым апрануў новы касцюм і падаўся да Галі ў інтэрнат. Дзяўчына сустрэла яго сціпла і ветліва.

- Вось што! - уздыхнуўшы, прамовіў Анатоль. - Што было, тое сплыло! Пайшлі ў загс, Галя!

Дзяўчына замялася.

- Я толькі што развялася, - прамовіла яна. - З-за гэтага казла, Альберта, кар'еру страціла. Цяпер другая замест мяне ў Польшчы працуе.

- Нічога, - спачувальна сказаў Анатоль. - Са мною ўсё будзе добра. Будзем жыць у маёй кватэры. Будзеш чакаць мяне з паходаў. Мыць бялізну, ежу рыхтаваць, усё ціха і спакойна будзе...

- Добра, - згадзілася Галя. - Але я таксама буду наведваць турклуб і хадзіць у паходы!

Анатоль скрывіўся, але нічога не адказаў. Яны выйшлі з інтэрната і пакрочылі да загса. Па дарозе сустрэліся з Міколам. Ён ішоў побач з маладзенькаю дзяўчынаю, заклапочаны, пахмуры.

- Міколка! Прывітанне! - абняў яго Анатоль. - Як справы, можа, жэнішся?

- Можа, - адказала за яго дзяўчына.

- Сціхні, Людка! - агрызнуўся на яе Мікола. - Нарабіла спраў, цяпер мне вырашай іх!

- А што здарылася? - пацікавіўся Анатоль. - Можа, я чым дапамагу?

- О! Точна! - загарэліся вочы ў Міколы. - Твая ж сястра ў судмедэкспертызе працуе! Трэба медыцынская дапамога!

- Яна ж санітарка, - працягнуў Анатоль.

- Нічога, - махнуў рукою Мікола. - Папрасі яе, сябра, каб таблеткі ад цяжарнасці дастала! Людцы трэба!

- Яна такімі справамі не займаецца! - строга адказаў Анатоль. - Схадзіце лепш да доктара!

- Здрасьце! - пакрыўдзіўся Мікола. - Я на тым тыдні Ларыску вадзіў, колькі грошай за аборт выклаў, а тут - зноў? Дзе я грошай набяруся?

- Дык жаніся на Людзе! - параіла Галя.

- Сціхні! - кінуў ёй Мікола і звярнуўся да сваёй сяброўкі: - Слухай, мілая, з'ездзі ты ў вёску сваю, няхай твая маці грошай дасць, а я цябе адвяду да доктара! Толькі не хіміч! Адна такая ўжо нарадзіла ад мяне, калі я служыў у войску, а другая - тут, у Менску! І нікога я не ўзяў! І цябе не вазьму!

Ён уздыхнуў.

- Самі ж на мяне вешаюцца, Анатоль! - паскардзіўся. - Працую на маршруце, а яны стануць ля кабіны і вочкі строяць! Дык што мне рабіць - не праходзіць жа міма! І яшчэ, сучкі, падманваюць, каб зацяжараць ды замуж! Памяшаліся на гэтым замужжы!

- А мы вось у загс ідзём! - паведаміла Галя.

- Ну й дурні! - буркнуў Мікола, схапіў сваю сяброўку за рукаў і пацягнуў у бок паліклінікі.

Зоська была зачаравана Санкт-Пецярбургам. Яна прыехала сюды за тыдзень да заняткаў, раззнаёмілася са студэнтамі свайго і другіх факультэтаў. Зоська лічыла, што завочна вучыцца - дарэмна час траціць, і паступіла на дзённае. Вядома, калі з'явілася на факультэце акеаналогіі і ўбачыла там Алеся, і выгляду не падала, што дзеля яго сюды і паступіла. Хаця на самай справе не толькі дзеля яго, а і дзеля таго, каб пабачыць свет. Жыццё даецца адзін раз! Марнаваць яго ў вёсцы не хацелася, там яна толькі тупела. Алесь прыветліва ўсміхнуўся ёй і запрасіў на студэнцкую вечарыну.

...Высокі юнак у паласатай майцы кашлянуў у кулак і прадоўжыў аповяд:

- А ў Алжыры адна з мясцін носіць назву «Цясніна прывідаў». Тут вельмі часта назіраюцца міражы. Аднойчы я спыніўся пры ўваходзе ў цясніну, сеў на камень. Раптам унізе, метраў за пяцьдзесят ад мяне, я ўбачыў чалавека, які таксама сядзеў на камені. Калі я ўстаў - ён таксама. Калі я пайшоў да яго, і ён пайшоў да мяне. Калі ён падышоў бліжэй, то я, да майго здзіўлення, пазнаў у ім самога сябе. Я працягнуў да яго руку, хацеў памацаць, але ён знік.

- Гэты від міражу вядомы і на Жэнеўскім возеры, у Швейцарыі, - усміхнулася дзяўчына з доўгімі завіткамі валасоў. - Такія прывіды ўзнікаюць таксама і ля моцна нагрэтых сцен. Сцяна тут з'яўляецца нібы паверхняй зямлі. Паветраны слой, які прылягае да яе, мацней нагрэты і больш разрэджаны, чым суседні з ім слой паветра. Мяжа паміж слаямі служыць «паветраным люстэркам», якое пастаўлена вертыкальна. «Паветранае люстэрка» ўтварае яшчэ адзін міраж - верхні, які можна бачыць на моры.

- Гэта ў нас, у Фінскім заліве, - падняла ўгору руку дзяўчына ў шортах і белай майцы, - а ў сарака кіламетрах ад вашага горада ёсць горад Ламаносаў, там жыве мая бабуля, дык звычайна нельга ўбачыць ваш горад, аднак бываюць дні, калі жыхары Ламаносава бачаць Санкт-Пецярбург як на далоні. Адлюстраванне яго з'яўляецца ў паветры: Нява, масты, асобныя высокія будынкі...

- Швецкія маракі доўга шукалі выспу-міраж, - сказаў Алесь, - бо выспа гэтая часам з'яўлялася ў Балтыйскім моры паміж Аландскімі выспамі і швецкім берагам. А яшчэ вядомы «Лятучы Галандзец», на якім плаваюць маракі-прывіды. Ён з'яўляецца перад караблямі зусім маўклівы, плыве проста на іх, не адказваючы на сігналы, і раптоўна знікае ў тумане... Гэта быў паветраны прывід - двайнік якогасьці паруснага судна, які ішоў далёка, за гарызонтам... Так было раней. А вось чаму і цяпер з'яўляецца «Лятучы Галандзец», калі парусных суднаў няма, чый тады гэта двайнік, паветраны прывід?

Усе прыцішана маўчалі.

- Я чуў выпадкі, што нашы судны сустракалі «Лятучага Галандца», - сказаў чарнявы хлопец з кучаравымі валасамі, - на ім былі матросы з іншага часу, яны выконвалі работу на палубе, гучалі каманды...

- У свеце столькі дзіўнага, неразгаданага, - прамовіла, асмеліўшыся, Зоська. - Вось у Паўднёвай Італіі, у Месінскім праліве, з'яўляюцца рухомыя міражы-фатамарганы. Над морам, на ўсходзе сонца, з'яўляюцца казачныя палацы, вежы і замкі, людзі-веліканы, гіганцкія дрэвы і жывёлы, яны зыходзяцца і разыходзяцца, даганяюць адно аднаго, мяняюць форму. Усе яны - адлюстраванне дамоў, вежаў, людзей і жывёл, якія знаходзяцца на беразе. «Паветранае люстэрка» калышацца, вось фігуры і рухаюцца... Міражы могуць прыносіць і карысць. Капітан Скот убачыў у Антарктыцы горы, якія віслі ў паветры, і вырашыў, што далей на поўдзень знаходзіцца горны ланцуг. Пазней нарвежскі палярнік Амудсен знайшоў гэты ланцуг...

- А пра агні Эльма чулі? - таемным голасам спытаў хлопец з гітарай. - У Сяродземным моры, у час навальніцы, яны з'явіліся на адным з караблёў. Капітан прыказаў матросам патушыць агонь, але той шыпеў, як ракета з сырога пораху. З'яўляюцца такія агні і на людзях. Аднойчы ў аднаго альпініста ў гарах «загарэліся валасы» - яны свяціліся яркім блакітным агнём, галава была акружана ззяннем. Яны выпускалі блакітныя іскрынкі. Аказалася, што свецяцца ледарубы, фотаапараты, металічныя гузікі. Пры гэтым яны выпускалі шыпячы гук, як самавар. Калі навальніца знікла, свячэнне знікла. Па сутнасці агні Эльма нічога агульнага не маюць з сапраўдным агнём. Гэта так званыя ціхія электрычныя разрады ў атмасферы...

- А пра «рыбныя» дажджы чулі? - засмяялася дзяўчына ў шортах, тая, што родам з Фінляндыі. - Гэта калі смерч падхоплівае прадметы, а затым яны вяртаюццца на зямлю з дажджом, трапіўшы ў дажджавую хмару? У нас быў «манетны» дождж раз. Ліўні моцна размылі грунт, і на паверхні аказаўся нейкі жбан з грашыма. Смерч, які ўзнік пры навальніцы, падняў манеты высока ў паветра. Калі віхор страціў сваю сілу і распаўся, з неба, разам з кроплямі дажджу, пасыпаліся грошы!..

Усе дружна засмяяліся.

Зоська выйшла з пакойчыка на балкон. Горад запальваў агні. Больш за ўсё яна любіла такія моманты, калі вечарэла і паціху запальваліся ў вокнах дамоў агні... Відовішча было зачаравальным, успакойвала душу... Побач з'явіўся Алесь, нечакана і ціха.

- Мне здаецца, што тое, што было са мною ў вёсцы, сон, - прашаптала Зоська, - і я заўсёды жыла тут, у горадзе... І буду яшчэ доўга жыць тут...

- А як жа акіян? - усміхнуўся Алесь.

- Акіян - гэта вечнасць, - адказала яна яму. - Да гэтага мне трэба яшчэ дарасці. А пакуль я толькі нарадзілася для новага, цікавага жыцця... Я ўжо другая. І той, вясковай, недарэчнай, сарамлівай, ціхай, ужо няма.

- Я заўважыў, - сказаў Алесь. - Мне гэта прыемна, як прыемна ведаць і тое, што ты - надзейны сябра, не пустая дзяўчына, якая толькі і марыць пра замужжа. У цябе будзе ўсё: поспех, кар'ера, сябры... І я!

Ён моцна паціснуў яе руку.

 

V

 

Учора былі Пакровы. Знаёмства з ваколіцамі Польшчы было пяшчотным і таемным, раскаваным і незалежным. Вайдаш прыпаркаваў свой ровар да магутнага раскідзістага дуба, сеў побач з Марусяй і зазначыў:

- Святы Пакроў накрыў зямлю жоўтым лістом, маладым сняжком, ваду лёдам, пчалу мёдам, рыбу луской, дрэва карой, птаху пяром, дзяўчыну чапцом!

Ён абняў Марусю і запытаў:

- Не стамілася? Як-ніяк, а цэлы месяц падарожнічаем. Столькі падзей: вянчанне ў касцёле, знаёмства з маімі родзічамі... Хутары, вёскі, новыя знаёмствы...

- Гэта так цікава! - усміхнулася Маруся. - Паход - выдатная рэч! Я больш пра цябе даведалася і ўжо не крыўдую па дробязях. Я адкрыла ў табе шмат прыемнага і добрага. Здаецца - я ў іншым свеце. Вернемся дадому - і казка скончыцца...

- Мы можам жыць тут, у маёнтку прадзеда, - адказаў Вайдаш. - Я думаю, пакуль не трэба табе вяртацца дадому. Вучыся быць жонкаю князя...

- Гэта так цяжка, - уздыхнула Маруся, - так складана, як быццам гэта і не я, а нейкую ролю выконваю.

- Гэта ты, - усміхнуўся ён, - проста ты забылася, што заўсёды была такою, як зараз...

...Заплечнікі, у якіх знаходзіліся спальныя мяшкі, прымацавалі на багажнікі ровараў. За плячыма ў Марусі і Вайдаша маленькія рэчмяшкі, фотаапарат, паясныя сумачкі, у якіх блакнот і самапіска. Праехалі Дабратычэ, Кастамлоты. Вёскі польскага Прыбужжа вонкава мала чым адрозніваліся ад вёсак беларускага памежжа. Польская правінцыя можа ганарыцца дагледжанымі дарогамі. Мястэчка Кодэнь сустрэла падарожнікаў касцельным перазвонам.

- Глядзі. Якая прыгожая хатка пад саламянай страхою! - кіўнула ўбок Маруся. - Быццам тут час спыніўся...

Ля касцёла - могілкі, велічныя, урачыстыя. Ля ўвахода - брамы, два анёлы - паўметровыя скульптуры. Ля магіл няма агароджаў, помнікі з каменю.

...Ехалі ў прыцемках праз лес. Прыемна і лёгка дыхалася свежым паветрам. Нарэшце паказаліся два хутаркі. Маруся і Вайдаш наблізіліся да аднаго з іх. Пастукалі ў браму. Але познім гасцям ніхто не адчыніў... З коміна хаты цягнуўся салодкі дымок.

- Што, паспрабуем шчасця ў вёсцы Загораў? - усміхнуўся Вайдаш, і яны пакацілі далей.

Сустрэлі на вуліцы вёскі дваіх мужчын.

- Дзе ў вас тут пераначаваць можна? - запытаў Вайдаш.

- Гэта трэба да солтыса звяртацца, - стрымана адказаў адзін з іх. - Страшна цяпер на свеце... Адна жанчына пусціла начлежнікаў, пашкадавала, мужчына з жанчынай былі, быццам мужык ды жонка, а аказаліся бандыты...

- Усяго на свеце бывае, - адказаў другі, - але ж трэба крыху і давяраць людзям... Вунь хата нашага солтыса, запытайцеся ў яго пра начлег, калі ласка!

Солтыс, пан Станіслаў, мужчына сарака з лішнім гадоў, сустрэў падарожнікаў ветліва, але па законе ў пашпарты ўсё-такі заглянуў і засмяяўся:

- О! Віншую, віншую, пан Вайдаш, пані Марыя, з законным шлюбам! Значыць, вясельнае падарожжа? Добра прыдумалі!

Гаспадар запрасіў у хату. Яго жонка прыветна сустрэла маладых, павіншавала, пачала рыхтаваць гарбату. Вайдаш выйшаў у двор, каб паставіць пад павеццю ровары, заўважыў побач з разнастайным гаспадарчым інвентаром трактар і два прычэпы.

- Вось так і жывём, - мовіў пан Станіслаў, - усе ў гаспадарчых клопатах. Самі сябе кормім і поім. Сыны яшчэ малыя, але крыху дапамагаюць. Зараз спяць, час позні.

Яны вярнуліся ў хату. Гаспадыня, пані Вальжына, запрасіла да стала. Елі салонікі з вараным мясам з падліваю.

- Ценжкая праца ў нас, паночку, - паскардзілася Вайдашу пані Вальжына, паклала рукі на калені, уздыхнула. - А жыць трэба, сыноў гадаваць...

Памаліліся на ноч. Гаспадыня завяла Марусю і Вайдаша ў асобны пакойчык, паслала пасцель. У пакоі быў змрок. Праз акно Вайдаш убачыў агні ў двухпавярховым будынку.

- Гэта хата нашага ксяндза, - растлумачыла пані Вальжына. - Сам яе будаваў, працавіты! - з гонарам за яго адзначыла гаспадыня.

... Раніцай паехалі далей, у накірунку да ваколіц Гданьска, дзе знаходзіўся маёнтак Вайдаша. У адной прылясной вёсачцы Харашчынцы Маруся налічыла ажно дзесяць будынкаў, пакрытых саломаю.

- Такая традыцыя, - растлумачыў Вайдаш. - Як помнік мінулага...

У гародчыках расло шмат кветак, у асноўным - астры, многія з якіх ужо засохлі, і гаспадыні збіралі насенне. Час ад часу трапляліся астраўкі пакінутых хутароў, благія хаткі, рэшткі саду, разбураныя падмуркі дамоў, зарослыя сцежкі да калодзежа, да разбураных свірнаў.

- Старыя памерлі, а моладзь у гарадах, - заключыў Вайдаш.

Пад'ехалі да цудоўнага мястэчка, якое зачароўвала сваімі краявідамі. На браме - выява бажаства. Бярозы блішчэлі на сонцы восеньскай пазалотай. У паветры насіліся павуцінкі бабінага лета. Не даязджаючы да свайго маёнтка, Вайдаш і Маруся прылеглі на цёплую пажоўклую траву.

- Вось і закончылася падарожжа, - усміхнулася Маруся і раптам ажыўлена і весела паказала ў бок парку рукою. - Глядзі, хто спяшаецца да нас!

Вайдаш азірнуўся. Вялікі, калматы, у рыжых плямах сенбернар бег да іх праз поплаў. Наблізіўся, пачаў лашчыцца. Маруся абняла сабаку, пацалавала ў халодны нос.

- Я больш за ўсё люблю такіх сабак, - сказала яна, - такія ласкавыя! Сапраўдны вялікі добры сябар!

- Ён будзе надзейным сябрам нашым дзецям, - усміхнуўся Вайдаш. - Недарэмна сенбернар славіцца, асабліва ў гарах, бо заўсёды ратаваў людзей, трапіўшы пад лавіны. Яму нават пастаўлен помнік. А ведаеш, калі я ў студэнцкія гады быў у Севастопалі, расказвалі, што адна жанчына ў час вайны знайшла кволага шчанюка. Ён падрос і аказаўся прыгожым сенбернарам. Быў вельмі разумны. У час вайны жанчына галадала. Аднойчы сабака бег ля порта і ўбачыў, як матросы разгружаюць баржу, выносяць нейкія мяшкі, скруткі. Сабака пачаў дапамагаць ім. За гэта матросы далі яму кацялок з ежай. Сабака ўзяў яго за дужку і асцярожна панёс дадому. Гаспадыня вельмі здзівілася. Раніцаю панёс пусты кацялок на прычал і зноў прыняўся за работу. Матросы прасачылі за сабакам і таксама былі вельмі ўражаны тым, як даглядаў і клапаціўся аб сваёй гаспадыні ён. Вось так сабака аддзячыў ёй за клопаты, за тое, што ў час вайны, калі ўсе былі галоднымі, яна пашкадавала яго маленькага, выкарміла...

Сонца хілілася да небасхілу. У пазалоце старых ліп хаваліся ласкавыя промні. Маруся і Вайдаш яшчэ доўга сядзелі ў траве і аб нечым размаўлялі. Ля іх ляжаў, салодка закрыўшы вочы, вялікі, у рыжых плямах, калматы сабака...

 

Напярэдадні Пакроваў Ірэна са свякрухаю спяклі пірог, абышлі з ім усе гаспадарчыя пабудовы, прыкладваючы да кожнае страхі, каб буры, што пачынаюцца ад Пакроваў, не разбурылі іх. Паклалі сена каровам: «На Пакровы дай сена карове», гэта каб былі сытыя ўвесь год.

А сёння ўсе збіраліся ў царкву. Ірэна выкінула муху з гладышка і наліла сабе ў кубак малака.

- Калі ўжо гэтыя мухі паздыхаюць! - буркнула яна. - Хоць бы дзверы закрывалі, а то ў рот ляцяць, раніцай спаць не даюць!

Пачала нацягваць сукенку. Аказалася, што тая цесная.

- Праклінаю вашу вёску! - закрычала, разнерваваўшыся, Ірэна. - Усё лета - бульба, сала і аладкі! Хутка буду як калода, торба торбаю!

- А ты цягай усяго паболей, як наша Сонька, - параіла свякруха, - Сонька наша і мяхі цягае, і па дзесяць вёдзер вады каровам носіць! Яна як конь! А Тамарцы нельга падымаць, здыхля! І ты - здыхля!

- Калі ўжо гэта скончыцца: «конь, конь»? - раззлавалася Ірэна і шпульнула ў свякруху сваёй сукенкаю. - Пайшлі вы ўсе ў ж...у!

- Во, бешаная! - ускочыла свякруха. - Сцяпан! Паганяй жонку!

Той узяў пугу і пабег за Ірэнай, якая выскачыла ў сенцы, затым на вуліцу і села на воз, на якім ужо прымасцілася Тамарка. Свёкар трымаў вожжы. Сцяпан кінуў пугу і сеў на воз. З хаты выйшла свякруха, залезла таксама, спусціла на драбіны ногі.

- А Верка з Надзькай паедзе? - спытала ў мужа.

- Няма калі, кажуць, - адказаў той.

- Бляха, галава пухне, - паскардзіўся Сцяпан, - бацька, дасі грошай на піва?

- Ты ж матцы свае грошы аддаеш, - адказаў той.

- Якія яны мае? - паціснуў плячыма Сцяпан. - Я ж не працую, фермер. Бульбу прадалі, вось і грошы. У маткі ж усе грошы. Яна - галоўная!

- Слава Богу, - абазвалася тая, - а каб у Іркі былі, дык усё на трусы патраціла б!

На паўдарозе ад райцэнтра ўзялі на воз бабу ў квяцістай хустцы і Гельтруду, якая важна шпацыравала па дарозе ў новых кірзавых ботах.

- У цябе што, туфляў няма? - здзівілася Ірэна.

- Што я - дурная, такія дарагія купляць? - адказала Гельтруда.

- Яна дзеўка эканомная, - падтакнула свякруха і звярнулася да жанчыны: - Твая дачушка, Хіма, паступіла вучыцца?

- Не, - адказала тая. - Яна з вёскі нікуды не хоча ехаць. Мне ўсе грады за лета выпалала, па чатыры разы палола, кароў даіла, свіням ахрап'е з поля носіць... Конь, а не дзяўчына!

- Вось некаму шчасце будзе, - уздыхнула свякруха і скасілася на Ірэну, - а мая ж нявестка паўмяха бульбы не падыме!

- Як жыццё, Сцяпан? - таўханула яго ў бок Гельтруда. - Пахмяліцца хочаш? А то налью, у мяне ёсць!

- Праўда? - ажывіўся той. - Налівай!

Гельтруда падала яму бутэльку гарэлкі, ён адкаркаваў, пачаў піць. Маці маўчала.

- Мне пакінь крыху! - азірнуўся бацька і ўзяў з ягоных рук паўпустую бутэльку.

- Во добрая дзеўка! - шапнула свякруха цётцы Хіме. - Хай бы мой Сцяпан узяў яе, дык не...

- Мо шчэ возьме! - абнадзеіла яе Хіма.

- Тамарка! - крыкнула Гельтруда. - Замуж не збіраешся? А то пасля Пакроваў хутка пост пачнецца. Колька Цяцеркін не бярэ? Ты хоць для понту перад ім вядро вады падымі, а то ніхто замуж не возьме такую нехлямяжную! Баба павінна ўсё цягаць на сабе! Не слухай ты тых дактароў, Тамарка, цягай усё!

- Гэлька праўду кажа! - абняў яе выпіты Сцяпан. - Гэлька - конь! Добрая жонка будзе!

- І ты, як матка: «конь, конь»! - раззлавалася Ірэна. - Дэбілы калгасныя! Іншых размоў няма!

...Крыху прыйшла да сябе Ірэна толькі ў храме. Цішыня і супакаенне душы апанавалі ўсю яе. Тамарка прытулілася збоку і шапнула:

- Ірэначка! Мне сёння манастыр сніўся, быццам мы з табою да Аленкі ездзілі ў Полацак... І мяне анёлы падхапілі і панеслі высока-высока, далёка-далёка адсюль! Так хораша было!..

...Пасля таго як прыехалі дадому, свякруха ўздумала перанесці на гару варэнне. Яна падавала банкі Тамарцы, а тая ставіла іх у плеценую кадушку.

- Навошта вам гэтулькі варэння? - нервавалася Ірэна. - Леташняе засталося - не паелі!

- Што ты ў нашым жыцці разумееш! - буркнула свякруха. - Жыта скончыцца, пшаніца скончыцца, буракі і бульба скончацца, з чаго тады гарэлку гнаць? Вось варэнне і выручае! У каго яго няма, дык з парашка для мыцця бялізны гоняць. Гарэлка - наша выручалачка! Вось сёння хлопцы ў лес за дровамі паехалі, прыедуць - наліць трэба! Што я буду глядзець на тое свята, што Пакровы сёння? Праца перш за ўсё, без працы ў вёсцы здохнеш з голаду!

- Хутка вашы хлопцы без чаркі і вядра вады ў хату не прынясуць! Прывучылі да гарэлкі!

- Ваду насіць, гной выкідваць - жаночая справа, - адказала свякруха. - Мае хлопцы ні разу ў хляве не былі, і я ганаруся гэтым, значыць, я ладная гаспадыня. Мужык ля каня павінен быць! Сама б вучылася гарэлку гнаць, - павучальна дадала свякруха. - Мы памром, дзе тады гарэлку возьмеш, купляць будзеш?

Яна ўзвалакла на плечы мех з гарбузамі і крыкнула ўгару:

- Тамарка, цягні мех!

- Вы лепш па аднаму гарбузу давайце, - адказала тая. - Мне нельга мех падымаць!

- А каб трасца на цябе! - раззлавалася маці. - Ты чула, што Гельтруда сказала: цягай, нікога не слухай! Разумную дзеўку паслухай, Гэльку, чым тых дактароў ды Ірэну! Цягні, бляха, а то заб'ю!

І Тамарка са страхам узялася за мех... 3атым другі, трэці... Перацягала ўсе.

Вечарам прыехаў бацька з хлопцамі з лесу, разгружалі дровы. Маці насмажыла сала, кінула ў міску салонікаў і паставіла буталь гарэлкі. Старэйшы, Цімох, паціраў задаволена рукі і мацюгаўся ад радасці, церабіў сваю падраную світку, затым высмаркаўся на вілошнікі, крэкнуў і перакуліў чарку. Зацягнуўся цыгарэтай. Усунулася ў дзверы ягоная жонка, Надзя, у такой жа падранай бруднай світцы.

- Вось і пераапрануцца няма калі з-за працы, мама! - уздыхнула яна. - Сёння карову пакрывала.

- Анягож, Надзька, - падтакнула свякруха, - іншы раз і валасы расчасаць няма калі. У чатыры гадзіны раніцы падымаешся і цэлы дзень, як белка ў коле, круцішся! А мая свінка ўжо пабегала! Цяпер усе чацвёра пакрыліся, слава Богу! І кароўкі ўсе пакрыліся, от слаўна!

Трое малых дзяцей Цімоха соўваліся туды-сюды ля стала. Цягалі хлеб і скваркі, а большы нават адглытнуў з бацькавай чаркі.

- Не крычы! - засмяялася свякруха. - Няхай прывыкае - мужчына расце!

- А я бачыў, як певень на курыцы сядзеў! - паведаміў малы.

Свякруха і Надзька зарагаталі.

- І яшчэ, як бацька на матцы! - дадаў хлопчык.

Надзька схапіла папругу і пагналася за малым, той юркнуў у другі пакойчык. Надзька падсела да стала, чокнулася са Сцяпанам і свёкрам і кульнула чарку.

- А чаму гэта Халімон не ідзе выпіць, - пацікавілася маці, якая ўвесь час да стала не садзілася, толькі з замілаваннем пазірала на сыноў ды падлівала ў буталь гарэлку.

- Верка піць не дае! - паведаміла Надзька.

- Сучка! - раззлавалася маці. - Сына да мяне на чарку не пускаць!

І пабегла за Халімонам. Той з'явіўся хутка, з жонкаю, якая, надзьмутая і сярдзітая, села за стол, кульнуў чарку адну за другою і заспяваў: «Ой, мороз, мороз!» Браты і бацька падхапілі і загарланілі на ўсю хату: «Не морозь меня, моего коня!..»

- Ты, Верка, такога больш не рабі! - павучальна пачала свякруха. - Сама дзяцей вырасціш, тады паглядзіш! Матка апошняе аддасць, апошнюю кроплю гарэлкі для сына! Не пузырся і не дуйся, сама такою будзеш, папросіць сын - і нальеш!

Ірэна выйшла ў другі пакой, за стол садзіцца не стала - яе раздражнялі іх размовы і нават твары.

- Томка, ідзі чарку выпі! - паклікала маці.

- Не хачу, жывот баліць! - абазвалася дзяўчына з ложка.

- І не трэба - нам болей будзе! - засмяяўся Сцяпан.

...Пілі браты амаль да ранку. Бацька пайшоў спаць на печ. Маці легла на тапчане, а сыны гулялі ў карты. Тамарка ўсё стагнала - балеў жывот. Ірэна паклікала свякруху, але тая толькі буркнула:

- Глісты ў яе - няхай чарку вып'е!

Чым далей, тым горш станавілася з Тамаркай. Яна сыходзіла крывёю, Ірэна мяняла пад дзяўчынаю пялёнкі, давала нейкія таблеткі, але нічога не дапамагала. Як быццам холадам, ледзяным і бязлітасным, напоўніўся пакой. Ірэне стала страшна. Яна адчула чыюсьці прысутнасць, нябачную і страшную - гэта было дыханне смерці. Ірэна, перапалоханая і дрыжачая, выбегла да хлопцаў і пачала крычаць, што трэба везці Тамарку ў бальніцу, але Цімох спаў за сталом, паклаўшы галаву на бохан хлеба. На канапе хроп Халімон з катом у нагах. Сцяпан лыпаў вачыма і не разумеў, што ад яго хочуць. Адзін толькі бацька падаў голас з печы:

- А мо давай я Томку адвязу ў бальніцу?

- Ляжы, дурань п'яны! - закрычала на яго жонка. - Каня мне згубіць хочаш? У міліцыю трапіць хочаш? Людзі і так смяюцца, што яна ўсё па бальніцах! Само пройдзе!

І бухнулася на падушку.

Ірэна, заплакаўшы ад адзіноты і крыўды, вярнулася да Тамаркі.

- Ірэначка! - паклікала яе дзяўчына. - Не чапай іх. Я хачу туды, дзе святло, дзе анёлы. Яны цяпер ля мяне стаяць, Ірэначка, я ўбачу ўсё тое, аб чым ты мне расказвала: і Берасце, і Гомель, і Маскву, і манастыр Ефрасіннеўскі, там, дзе Аленка... Мне так добра цяпер! Не будзі іх, яны не варты быць са мною. Кожны раз, калі я сыходзіла з дому, то за травою свінням, то грады палоць, мне не хацелася вяртацца сюды... Не заставайся тут, Ірэначка, у брудзе гэтым! Уцякай!..

...За акном развіднела, калі ціха памерла Тамарка. Ірэна сама абмыла дзяўчыну, апранула ёй новую сукенку, якую пашыла ёй да Новага года, запаліла свечку.

Калі свякруха прачнулася, ачомалася, залямантавала, але ненадоўга, шаркаючы вілошнікамі, кінула:

- Ай, Богу відней! Усё роўна з яе такая баба, як з г...а куля! Зямлі - скварка, людзям - чарка!

...Ірэна складвала свае рэчы, каб назаўсёды пакінуць гэтае праклятае месца...

Мікола старанна выпісваў афарызмы, седзячы ў чытальнай зале, калі погляд ягоны ўпаў на дзяўчыну, якая паднялася з-за стала і пайшла да выхаду. Радасна-трапятліва забілася сэрца ў хлопца: дзяўчына з ягонай мары! Валасы нібы шоўк, бровы, як крылы ластаўкі, мудрагелістая прычоска васемнаццатага стагоддзя, гнуткая постаць перацягнута шаўковым паяском, вішнёвыя вусны чакаюць пацалунка...

...Зачарованы Мікола ішоў па вуліцы за незнаёмкай. Яна плыла лебеддзю сярод натоўпу. Запынілася, загледзелася ў вітрыну крамы, купіла марожанага, паднесла да вуснаў, усміхнулася і надкусіла жамчужнымі зубамі. Заўважыла Міколу. Пачакала, калі ён параўняецца з ёю, і запытала нешта па-ангельску. Мікола разгубіўся і ўвесь час толькі ківаў галавою, паўтараючы «ес, ес». Дзяўчына дакранулася далонню да ягоных валасоў і запрасіла ў пад'езд. Адурманены ад шчасця, Мікола зайшоў. Хацеў абняць яе, як нехта моцна стукнуў яго па галаве. Затым чыесьці рукі абшарылі ягоныя кішэні, вырвалі сумку... Тады ён агледзеўся. Двое здаравенных амбалаў прыціснулі яго да сцяны, а дзяўчына капалася ў ягонай сумцы. Затым, брудна мацюкнуўшыся, сказала:

- Казёл! У акадэмічнай зале сядзеў, думала, іншаземец! Таракан інтэрнатаўскі! Дзе твае даляры?

- Будзеш ведаць, як чэсных дзяўчат падманваць! - стукнуў Міколу па твары адзін з хлопцаў. - Пайшлі хутчэй адсюль!

І яны зніклі.

...Мікола вярнуўся ў свой інтэрнат. Ягоны сусед Ігарок яшчэ не працверазеў ад учарашняй папойкі.

- Надакучылі мне ўсе бабы, - буркнуў Ігарок, - толькі пояць, каб замуж узяў. Кашулі дораць, адэкалон. На які хрэн мне яны патрэбны, інтэрнатаўскія? Трэба якую-небудзь школьніцу, менчанку, трахнуць, тады і хата будзе! А што? Трахну, а бацькі з радасцю нас пажэняць! Так многія хлопцы нашы робяць. Вадзіцелю лягчэй пазнаёміцца! А менчанак шмат дурненькіх, асабліва школьніц! Закахаецца, і ўсё! Не, я вырашыў толькі на менчанцы ажаніцца.

Ён глянуў на панурага Міколу.

- Ну што? Зноў некаму дзіця застроіў? - засмяяўся Ігарок. - Ведаць трэба, каго трахаць! А то ўсё інтэрнатаўскіх! Менчанку шукай, дурань, хата будзе!

Мікола маўчаў. Ігарок падняўся, глынуў з графіна вады.

- Колькі ўжо абортаў на табе вісіць, га? - запытаў ён. - Я чытаў, што гэта вялікі грэх. Хлопцы таксама перад Богам за гэта адказваць будуць, не толькі дзеўкі...

Прыгледзеўся да Міколы.

- Ай, а хто ж гэта табе фінгал паставіў? - засмяяўся ён. - Відаць, нейкая не дала?

- Я з бабамі завязаў! - злосна прамовіў Мікола. - Ні адна з іх мяне не варта!

І лёг спаць.

 

Анатоль яшчэ з парога заўважыў, што ў хаце пабывалі госці. На стале стаялі кубкі з недапітай гарбатай, валяліся слайды, гарэла лямпачка дыяпраектара. Галя паспешна выцягнула вілку з разеткі.

- Гэта з нашага турклуба былі, - мовіла яна, - слайды глядзелі. На гітары спявалі. Торцік быў... Мне сумна адной, без цябе. Ты ж усё па паходах...

- Ты ўжо абнаглела! - кінуў свой заплечнік Анатоль. - Я змёрз, як сабака, у зімовым паходзе, а ты гасцей запрашаеш, мужа не чакаеш!

- Мы ўчора ў лыжны паход выхаднога дня хадзілі...

- Ніякіх паходаў! - зароў Анатоль. - Каб пра маю жонку ніхто не чуў і не ведаў! Я табе забараніў хадзіць у наш турклуб, бо я там галоўны, а не ты! Я запрашаў гасцей да сябе, а не ты! Мне твае сябры не падабаюцца!

- Яны ж усе з нашага турклуба...

- У мяне свае сябры ёсць!

- Твае сябры - задавакі! - закрычала Галя. - Я таксама хачу сяброў мець, а не перад тваімі маўклівай рабыняй быць!

- Я забараняю табе наведваць турклуб, хадзіць у паходы! Жонцы месца на кухні!

- Заставайся тады адзін! - Галя пачала складваць свае рэчы ў заплечнік.

- І куды ты пойдзеш? - засмяяўся Анатоль. - Ага, ты ж яшчэ не прапісалася да мяне! Вось і добра! Вяртайся ў свой інтэрнат, калі не хочаш быць паслухмянай жонкай!

- Я хацела, каб у нас была спартовая сям'я! - заплакала Галя, трымаючы ў руках свой заплечнік. - А ты ўпарты! Толькі табе аднаму паходы патрэбны! І дзяцей не хочаш! Пашкадуеш потым!

І выйшла з кватэры, бразнуўшы дзвярыма.

Анатоль памыўся пад душам і пачаў збірацца ў вёску, да бацькоў.

Даехаў на электрычцы хутка, крыху паспаў. Да вёскі дабіраўся пешшу.

...Цётка Франя падслепавата прыжмурылася:

- Ой, стары! Глянь - наш Толічак ідзе! А чаму без Галі?

І яны выхапіліся ўдваіх у сенцы сустракаць сына.

- Ай, радасць нам якая, сыночак! - абнімала Франя тоўстага, у кажусе, Анатоля.

- Значыць, сынку, у госці? - крэкнуў бацька і зацягнуўся цыгарэтаю. - А дзе ж Галя, мо захварэла?

- Кінуў я Галю, - адказаў Анатоль, распранаючыся.

Падсеў да стала.

- Не гаспадарлівая яна, - дадаў. - Мне трэба проста баба, каб шыла, мыла, ежу гатавала, мяне з паходаў чакала. А яна сама ў паходы ходзіць!

- А як жа! - падтакнула маці. - Маёй жа сястры яна не спадабалася адразу. Цётка Людвіка табе казала, сынку, каб ты яе не браў! Ці ж гэта справа, каб баба ў паходы хадзіла. Паходы - гэта твая справа, тваё жыццё! А бабе месца - ля каструль!

- Ці доўга ён находзіцца ў тыя паходы? - уздыхнуў бацька. - У яго ж ногі хворыя, артроз!

- І ў мяне артроз, - махнула рукою маці. - Нічога, няхай другую жонку бярэ! Вось Агапка добрая дзяўчына, працавітая...

- Ты што, маці? - незадаволена буркнуў Анатоль. - Яна ж у адным класе два гады сядзела! Тупая, як твой валёнак!

- Нічога, што Бог розуму не даў, затое - працавітая! - пачала ўшчуваць маці. - Навошта табе тыя вучоныя, каб нервы псавалі? Чым прасцей, тым лепш! Абы боршч варыла! А ты сваю справу ведай, можа, майстрам спорту станеш, па тэлевізары паказваць будуць!

- А што, можа, сходзім да Агапкі? - усміхнуўся бацька. - У яе і пасаг добры! Можа, што сястры тваёй, Анатоль, у горад падкінем? Футра добрае купім, ёй жа трэба перад хлопцамі гарсаваць! Можа, за якога багатага замуж выйдзе!

- Агапчына маці казала, што ёй карову дасць, дык мы тую карову прададзім ды сваёй Танечцы пярсцёнак залаты купім! - зашаптала маці. - І Людвіка, сястра мая, кажа, каб Агапку браў. Дурная, дык затое - лепш! А толку з тае Галі? Пасагу не было. А з Агапкі пацягнуць можна! Можа, Танечку нашу за мяжу замуж аддадзім, дык грошы Агапчыны і спатрэбяцца!

Анатоль пляснуў у ладкі, і яны пачалі збірацца ў сваты да Агапкі.

 

 

Мікола пачуў тупат маленькіх ножак, быццам бегала па падлозе дзіцятка. Ён расплюшчыў вочы і нічога не ўбачыў. Перавярнуўся на другі бок, заплюшчыў вочы. Тупат паўтарыўся.

- Ігарок! - паклікаў суседа. - Чуеш, нехта тупае? Дзіця быццам.

- Гэта сумленне тваё тупае, - абазваўся той з ложка.

- Ты вельмі сумленны! - пакрыўдзіўся Мікола.

- Вядома! - засмяяўся Ігарок. - Вось таму і жанюся заўтра на менчанцы! Аднаго цябе пакідаю ў пакойчыку, глядзі, не звар'яцей ад адзіноты!

Мікола падняўся і пачаў умывацца. Вырашыў пагуляць па горадзе. Навагодняе свята скончылася, можа, што ў крамах смачненькае з'явіцца, а то ўсё парасхоплівалі на тым тыдні.

...Мікола выпіў у кафэ кубачак кавы і скіраваў у бок «Дзіцячага свету». Нешта захацелася яму паглядзець на цацкі. Як маленькі, шчупаў машынкі, гуляў з імі. А потым упадабаў мячык гумавы, чырвоны з зялёным, і купіў яго. На выхадзе сутыкнуўся з хлопцам, які паказаўся яму знаёмым.

- Сцяпан, ці што? - падняў бровы ўгару Мікола.

- А як жа! - стукнуў той па плячы Міколу. - Прывітанне!

Зайшлі ў піўбар. Халоднае пеністае піва было на смак гаркаватым. Залацістым адсвечваў куфаль.

- Ну, як там жыццё-быццё ў вёсцы? - пацікавіўся Мікола.

- Нявесткі сварацца, - паскардзіўся Сцяпан. - Наша хата згарэла, як пасля Тамаркіных пахарон выпівалі. Заснулі, а яна ад свечак і загарэлася... Дык мы ў Халімона цяпер жывём з маці і бацькам. Халімонава Верка з Цімохавай Надзькай сварацца. Верчын кныр пакрыў Надзьчыну свінню. А Надзька не хоча Верцы за гэта грошы плаціць. Ужо і парасяткі прывяліся, а Надзька не заплаціла... А Верчыны куры без пеўня ходзяць. Надзьчын певень іх чапае. Дык Надзька крычыць, каб ёй яйкі аддавала за пеўня!

Мікола засмяяўся.

- Як Ірэна? - запытаў у Сцяпана. - Прывыкла да вясковага жыцця?

- Дзе там, - махнуў Сцяпан рукою, - збегла! - І задаволена ўсміхнуўся: - А я зноў жаніцца буду! Гельтруда маю дзеўку завуць, конь, а не баба!

Мікола скрывіўся:

- У якім сэнсе? Тэмпераментная?

- Кінь дурное! Працавітая яна! - пахваліўся Сцяпан.

Яны развіталіся. Мікола вярнуўся ў свой пакойчык. Падкінуў мячык, пагуляў з ім, затым лёг адпачыць. Ігарка дома не было. Мікола пачаў засынаць, калі зноў пачуў тупат дзіцячых ножак. Ужо ў паўсне задаволена падумаў: «Няхай пагуляе! Вось добра, што мячык купіў...»

 

- Прывітанне! - маладая дзяўчына з завітушкамі прыветна ўсміхнулася Ірэне. - Не памятаеш мяне? Я каханка твайго бацькі... Праўда, цяпер ужо жонка...

- Ілона! - абрадавалася Ірэна і абняла яе.

- Ой, а я думала, ты біцца будзеш! - засмяялася тая.

- Не, я паразумнела, - сказала Ірэна. - Як вы з таткам жывеце?

- У згодзе, - усміхнулася тая. - Ведаеш, сапраўды я знайшла роднасную душу ў тваім бацьку... Доўга так шукала і знайшла... Каб і табе так Бог паслаў!

- Пашле! - запэўніла яе Ірэна. - Я куплю вашай дачушцы падарунак, бо я хутка паеду адсюль... Перадай татку прывітанне і яшчэ, што ён малайчына! Я абавязкова зайду да вас перад ад'ездам!

...Дома Ірэну сустрэла маці, як заўсёды сумная і заклапочаная.

- Тэлефон не займаць! - строга сказала Ірэне. - Можа, бацька патэлефануе?

- Ты вар'яцееш! - закрычала на яе Ірэна. - Пакінь цяпер яго ў спакоі! Хіба ты не бачыш, што табою авалодаў д'ябал і хоча, каб ты звар'яцела! Мяне каханне ўжо давяло да гэтага два разы: Янку кахала, потым - Сцяпана, за секс! А ты бацьку за што кахаеш? За душу? Калі б вашы душы былі роднасныя, то ён бы цябе не кінуў! Як можна кахаць духоўна чужога чалавека? Хочаш сексу, дык знайдзі сабе другога мужыка! З бацькам жа ты не спала! Няма чаго цяпер шукаць учарашні дзень!

- Распранайся! - закамандавала Ірэна маці. - Шаўковыя твае валасы мыць будзем!

І пацягнула маці ў ванную. Потым Ірэна зрабіла ёй прычоску і макіяж. Апранула ў прыгожую сукенку і паведаміла:

- Рыхтуйся сустракаць гасцей! Пакуль ты тут вар'яцела, я сабе замежнага кавалера знайшла. Прыехала ягоная маці, хоча пазнаёміцца з нашай сям'ёй. А потым мы ўсе паедзем да іх у госці. У мяне віза ёсць, я дарэмна часу не траціла. Афармляю і табе...

- Адкуль ён? - упершыню за ўвесь час вочы маці загарэліся цікаўнасцю.

- З Анголы, - усміхнулася Ірэна.

- Негар? - схапілася за сэрца маці і села ў крэсла.

- А табе што - падабаюцца толькі інтэрнатаўскія калгаснікі, тыпа Янкі і Сцяпана? - узялася ў бокі Ірэна. - Хопіць, я наелася кахання, павалялася ў брудзе! Цяпер я іду замуж па разліку, дзеля будучых дзяцей. Я буду другою жонкаю Халіла. У іх можна мець некалькі жонак! - засмяялася Ірэна. - Але ў кожнай - свая віла, сваё хобі. А я аддаваць сваю прыгажосць каму папала не буду болей, лепш прадаць за даляры! Ты думаеш, каб я нарадзіла ад Сцяпана, то тое дзіця было б шчаслівым на гэтым смярдзючым хутары? У майго будучага дзіцяці будзе ўсё!

- А што, - падала голас маці, - такія дзяўчынкі маленькія прыгожыя, мурыначкі! Касічкі такія!.. Вось, як будзе дзяўчынка ў цябе, то й добра, яны такія вёрткія, спрытныя, танцуюць прыгожа, мурынчыкі гэтыя...

- І хлопчыкі нічога, - пасміхнулася Ірэна, - вось як па тэлевізары паказваюць, мускулы такія, моцныя хлопцы...

- Што ты там рабіць будзеш сярод мурынаў! - закрычала маці.

- Тое, што і сярод белых, - адказала Ірэна, - жыць! Радавацца! А можа, і лепей жыць, чым тут! Ты паглядзі на яго лепш, тады гаварыць будзеш! Яго маці - доктар, паважаны чалавек у Анголе! А мы з Халілам будзем жыць у Амерыцы!

- А-а! - працягнула маці. - Тады і добра! Можа, і я там каго сабе знайду...

- Нарэшце вылечылася! - засмяялася Ірэна. - Гэта трэба адзначыць шампанскім!

У дзверы пазванілі. Ірэна кінулася адчыняць. На парозе з'явіўся прыгожы, высокі, цемнаскуры юнак з вялікім букетам ружаў у кошыку. Побач з ім стаяла мажная, у сукенцы з прыемным малюнкам, жанчына і лагодна ўсміхалася...

- Ай, госцікі, даражэнькія! - замітусілася маці. - Праходзьце, калі ласка! А мы так чакалі!..

 

- Ой, Лявонка! Гэты швэдар так пасуе табе! - запляскала ў далоні Галя. - Якраз пад твае блакітныя вочы. Вясельны падарунак, дарагі!

- Дзякую, - усміхнуўся Лявон. - Ты мяне з багны выцягнула! Я кахаю цябе... Болей і ў рот гарэлкі не вазьму. А то, бачыш, з працы звольнілі, з інтэрната выгналі...

- Лявонка, глядзі! - радасна паказала старонку пашпарта Галя. - Я таксама выпісалася з Менска. Усё, будзем жыць з табою ў гэтай вёсачцы, у тваёй хаце!

- Я заўтра аднясу твой пашпарт у наш сельсавет, - сказаў Лявон. - Знойдзем табе працу і мне што-небудзь!

Галя запішчала і павісла ў яго на шыі.

...Нізенькая паўразбураная хатка за высахлым садам нагадвала сабою пакінутую старэнькую бабульку. Вялікая леташняя трава пачарнела за зіму і цяпер, калі пачалася адліга, нагадвала доўгія тонкія ніткі.

- Браты не едуць, - паскардзіўся Лявон, гледзячы ў маленькае акенца на вуліцу. - А некалі мы добра жылі. Трое братоў, бацька, маці. Мой бацька граў на гармоніку, а маці прыгожа спявала. А потым ім ад зайздрасці начаравалі - бацька прастудзіўся і памёр. Пасля ягонай смерці маці знайшла ў хляве іголкі, цэлы пук, усе чорныя... Занесла да знахара, а ён кажа, што позна прыйшла - праклён на ўсю сям'ю паў. Маці запіла. Мы ўсе былі ў гарадах. Яна ўпала п'яная пасярод хаты, яе паралізавала. Не магла дапаўзці да ложка. Хаты даўно не цепліла, холад быў, вось і атрымала запаленне лёгкіх і ў хуткім часе памерла... Старэйшы брат рос бесталковым, сядзеў у турме, некалькі разоў жаніўся. Сярэдні п'е... І я піў, пакуль не сустрэў цябе...

Галя абняла яго і пацалавала. У хаце пахла сырасцю. Адзінока чарнела печ. За перагародкай стаяў кухонны стол, вісела люстэрка ў драўлянай аправе, якую паеў шашаль. Збоку - вялікая шафа для кухоннага посуду. На акне - шэрага колеру фіранкі. Галя прайшла ў другі пакой, дзе знаходзіліся грубка, два ложкі, канапа, шафа, круглы стол.

- Я зусім забыўся сказаць табе яшчэ пра аднаго свайго брата, - хрыплым голасам мовіў Лявон, - нас жа чацвёра сыноў было. Сашка - самы лепшы брат наш, самы старэйшы. Мы малыя тады былі. Ён ажаніўся. Жылі тут з жонкаю. Дзяўчынка нарадзілася. Вось ад іх гэтая шафа засталася, і стол круглы, і канапа. Сашка разбіўся на матацыкле, на крутым павароце ля самай вёскі... Вось тады маці яшчэ мацней запіла...

Галя дастала з сумкі маленькую іконку і павесіла на куце. Лявон уздыхнуў і пайшоў па дровы. Ужо калі ў грубцы пылала вогнішча і ўся хата запоўнілася дымам, Галя з Лявонам ляжалі на маленькай канапе і размаўлялі.

- Бачыш, лес ад нас зусім блізка! - гаварыў Лявон. - У дзяцінстве да нас прыбіліся дзве маленькія вавёрачкі. Яны бегалі па сценах, забаўляліся. А потым адна загінула. Тады і другая збегла.

Галя абняла Лявона.

- У нас утульна ў хаце, - сказала яна, - хаця і пуста, але здаецца, што тут жыве добры дух...

- Мы адновім сад і будзем тут жыць з табою, - марыў Лявон.

- Мне сон сніўся, - сказала Галя, - быццам бы ў прыгожым садзе я тваіх бацькоў сустрэла і двух братоў...

- Двух? - здзівіўся Лявон. - Як жа я забыўся сказаць, што ў нас адзін маленькім памёр... Глянь, нейкі праўдзівы сон! А што снілася далей?

- Быццам я хацела з імі за стол сесці, соку выпіць, а яны мне не далі. Я пакрыўдзілася і пабегла ад іх. Можа, яны не хочуць, каб мы разам жылі, перасцерагаюць аб нечым?

- Пустое гэта, - махнуў рукою Лявон. - Мы будзем добра жыць. Я ў Менску марыў барацьбою заняцца, ды ўсё неяк саромеўся ў гурток запісацца, а то часу не было... А тут займуся! Буду з суседам займацца - ён у школе фізкультуру вядзе. Летам на рыбу з табою сходзім, у нас такая фарэль залацістая водзіцца! - ён прытуліў Галю да сябе. - Зайчык ты мой! - прашаптаў. - Цяпер я зусім піць не буду! Дзякую, што выратавала мяне! Вось мы з табою жылі ў адным інтэрнаце, а адно аднаго не ведалі, а Бог звёў нас... Слава Богу!

І яны, шчаслівыя і задаволеныя, паснулі пад свіст і завыванне зімовага ветру.

 

Анатоль адчыніў дзверы сваёй кватэры. Агапка, таўсматая, з рабаціннем на твары, зашмыгала ад радасці тоўстым, як бульбіна, носам.

- Толічак! Прыехаў? Здаў на майстра, цяпер ты ўжо майстар спорту?

Прыгала вакол яго Агапка, хацела пацалаваць, але Анатоль, кульгаючы, прайшоў на кухню, кінуў ля дзвярэй ванны заплечнік.

- Сёння каб памыла маю вопратку!

- Ага, памыю! - заўсміхалася Агапка. - А што ты кульгаеш? Зноў артроз? Вядома, на Камчатцы там, у паходзе, застудзіўся? І навошта зімою, за тысячу даляраў, на тую Камчатку ісці, каб захварэць? Хай бы гэтыя грошы на дзіцятка пусцілі мы?..

- Якое дзіцятка? - спалохаўся Анатоль. - Ты што, з таго моманту да доктара не хадзіла? Не трэба ніякога дзіцяткі! Мне на сябе грошай не хапае! Вось майстрам спорту стаў, цяпер хачу свой турклуб адкрыць. Турклуб Хвашчэўскага! Гучыць?

- Ага, Толічак, - падтакнула Агапка. - А дзіцяткі ніякога няма, гэта так проста я сказала...

- Больш так не жартуй! - строга сказаў Анатоль, выпіў квасу. - Ты навучылася вязаць? Мне швэдар, шкарпэткі звязала? А курыцу ў цесце, мяса пад марынадам, торт, які я люблю, навучылася рыхтаваць?

Агапка кіўнула галавою.

- Значыць, так, - запаліў Анатоль. - Я пайду пасплю, а ты есці рыхтуй. Вечарам прыйдуць мае сябры, віншаваць будуць. Ты павітайся і ідзі на кухню ці ў ванну! Каб з намі не сядзела, у нас свае справы і размовы, а то яшчэ не тое ляпнеш. Зразумела?

Агапка зноў моўчкі кіўнула і пайшла рыхтаваць ежу.

Анатоль лёг на канапу, уключыў тэлевізар, запаліў цыгарэту, скідваючы попел на падлогу. Пачаў успамінаць паход, калі ўвайшла Агапка. Яна пераміналася з нагі на нагу хацела нешта сказаць.

- Што хочаш? - незадаволена спытаў Анатоль.

- Толічак, - пачала ціха Агапка, закашлялася, - я спытаць хачу, дзе тыя грошы, што нам на вяселлі мой бацька даў, пасаг мой?.. І за карову дзе грошы?

- Як гэта дзе? - узроў Анатоль, памятаючы, што лепшая абарона - атака. - Мне ж на паход трэба было? А сястры маёй Танечцы на футрачак, на пярсцёнак? Яна ж замуж збіраецца! Яна ж таксама табе цяпер сястра, вось і клапаціся пра яе! Зразумела?

- Ага-а! - працягнула Агапка і павярнулася, каб ісці, затым спынілася і запытала: - Але ж павінны грошы застацца, іх так шмат было...

- Шмат, шмат! - закрычаў Анатоль. - А ты ў даляры перавядзі! Мы ж гэта ўсё за даляры куплялі, галава твая пустая! Даляры ж даражэй, чам твой рубель!

- А-а-а! - нарэшце зразумела Агапка і, супакоіўшыся, пайшла на кухню.

Але затым зноў вярнулася. Стаяла, перабірала ў руках фартух.

- Ежу зварыла? - раздражнёна пачаў дыхаць Анатоль. - Ідзі бялізну мый!

- Паляжаць з табою хацела, - прамовіла Агапка, - засумавала... Каб пацалавацца...

- На вяселлі цалаваліся! - закрычаў Анатоль. - Цяпер жыць трэба, як людзі! Сур'ёзнай будзь і працавітай! І не чапай мужа, калі адпачывае! Падыходзь да мяне толькі тады, калі я сам цябе паклічу! Зразумела ці не?!

Агапка заплакала і падалася на кухню.

Пад вечар прыйшлі госці, і яна паспешна выйшла з кватэры. Доўга хадзіла па вуліцы. Не ведала, чым заняцца. Сумавала па вёсцы. Зайшла ў царкву. Служба заканчвалася. Агапка падышла да святара і папрасіла, каб ён яе выслухаў.

- Муж дзяцей не хоча, - паскардзілася яму. - А што, калі мне зацяжараць ад яго, падмануць, каб не засцерагаўся, і зацяжараць? Сумна без дзіцяці...

- Нельга так, - адказаў святар, - не па-божаму... Падманваць нельга...

Агапка выйшла з царквы і накіравалася да Палаца культуры будаўнікоў. Ля ўвахода стаяла бялявая, з кароткай стрыжкай дзяўчына і весела гутарыла з сяброўкай.

- А я свайго малога ў дзевак кінула, а сама думаю, пагуляю! - смяялася бялявая.

- Ну і аферыстка ты, Наташка! - адказала сяброўка. - Міколу рабом зрабіла, а Кольку на аліменты падала! І як толькі ў судзе не разабраліся, што не Колева дзіця!

- Коля болей грошай атрымлівае! - засмяялася Наташа. - А што мне з таго Міколы цягнуць, хоць і яго гэта дзіця? Вось паехаў учора маім бацькам дровы загатаўліваць, і добра!

Агапка патапталася на месцы і вырашыла падысці да дзяўчат.

- Прабачце, - сказала яна, - я тут падслухала вашу размову. У мяне адна праблема, можа, падкажаце, як яе рашыць. Я з вёскі, адна тут, сябровак няма. Замуж адзін хлопец узяў, турыст ён. Дык я ў яго як рабыня, толькі каб есці рыхтавла ды бялізну мыла. А дзяцей не хоча. І не паважае мяне, дурною лічыць. Можа, я трохі і дурная, што пайшла за яго. Яны з раднёю мяне аб'ягорылі, грошы мае, што бацька на пасаг даў, распусцілі на ягоныя паходы ды на сваю радню...

Наташка ўзняла ўгору бровы.

- Адкуль ён, турыст гэты? Можа, які сябар Міколаў? - глянула на сваю сяброўку. - Мікола ж усё ў паходы хадзіў з Хвашчэўскім, усё сварыліся, вораг яго...

- Мой муж таксама Хвашчэўскі! - абрадавалася Агапка. - Толік завуць...

- Ён! - засмяялася Наташка. - Ну дык што, адпомсцім Толіку за майго Міколачку, каб не задаваўся?

Яна абняла Агапку, падмігнула сяброўцы:

- Верка, пайшлі папалім і нешта смешнае прыдумаем!

Селі ўтраіх на лавачку. Агапка не паліла. Наташка, смалячы цыгарэту, выгукнула:

- Дзеўкі! План наклюнуўся! Агапка, мы табе знойдзем хлопца і ты ад яго зацяжараш!

- Мяне Толік на аборт адправіць, сілаю, - уздыхнула тая.

- А ты не кажы да апошняга моманту, як Наташка ў свой час! - параіла Вера. - А калі стане бачна ўжо, то нікуды ён не дзенецца!

- Ён зробіць так, каб здарыўся выкідыш, - з сумам сказала Агапка. - Ён сам мне сказаў так, калі я пажартавала, што вось не пайду на аборт, калі зацяжару... Ён асцерагаецца і не спіць часта са мною...

- Во казёл! - стукнула кулаком па калене Наташка і раптам абрадавана выдала: - Агапка! Будзь хітраю! Калі ён заўважыць, што ты цяжарная, няхай крыху цябе стукне... А перад гэтым мы будзем з Веркаю сядзець з магнітафонам за шторамі ці ў туалеце. Ён прыйдзе дадому, а ты яму і скажы ўсё! А потым з магнітафонам, сведкамі і сіняком пойдзем знімем пабоі ў судмедэкспертызе!.. - Наташка зайшлася смехам. - Там жа Толікава сястра прыбіральшчыцай працуе, мне Мікола расказваў. Толік неяк насіў з адной дзеўкаю заяву ў загс, дык бег сястры сваёй тэлефанаваць - кроў не падышла, рэзус-фактар не той! Дык і не ажаніўся з ёю! Гаварыў: мая сястра - прафесар, за любога доктара лепш! Ой, з Міколам столькі насмяяліся з гэтага Толіка!

- Ну добра, сходзім у міліцыю, - сказала Агапка, - а я прыйду дадому, дык ён заб'е мяне...

- Дарагая, ты ў мяне пажывеш! - прапанавала Наташка. - Мікола маім бацькам дабро робіць, вось і я для Міколы дабро зраблю: настаўлю Анатолю рогі, каб на чужое дзіця свае аліменты плаціў! Агапка, падасі на развод, на падзел маёмасці, а потым і кватэру падзеляць...

- На аліменты згодна і на маёмасць, а кватэру не хачу, - адказала Агапка, - мне вёска мілей, паеду да бацькоў... А што мне за гэта табе, Наташа, даць, за савет і дапамогу тваю? І табе, Вера?

- Ой! - засмяялася Наташа, махнула рукою. - На тым свеце вугольчыкамі разлічымся! Праўда, Верка!

 

VІІ

 

Вясною, калі дровы скончыліся, а неба стала шэрым і пахмурным, надвор'е сапсавалася дажджом і адлігаю, у хаце зрабілася няўтульна і холадна. Галя працавала даяркаю. Часта прыходзіла на падпітку, бо не магла адмовіцца - дзеўкі так і чапляліся.

- Трэба размачыць наша шэрае жыццё! - смяяліся яны. - І нашу цяжкую працу!

Галя часта ўспамінала студэнцкія гады, паходы, успамінала, як яны з Аленкаю хадзілі ў філармонію, тэатр, і ўсё не магла зразумець, як гэта яна дакацілася да такога жыцця... Лявон па-ранейшаму піў. Зямля на агародзе ўжо адлягла ад маразоў, была мяккаю і глеўкаю. Галя хацела наняць каго, каб узараць яе, купіла гарэлкі, але Лявон усю выпіў. Заблудзіўся ў сенцах, як хадзіў на двор, не мог знайсці клямку. Так начаваў у сенцах. Ранкам каяўся, прасіў прабачэння, абяцаў не піць. А потым у яго пачаўся адхадняк - два дні ляжаў у ложку, стагнаў. Уся хата смярдзела перагарам.

- Зайчык, зайчык! - зваў Лявон Галю. - Не пакідай мяне, нарадзі мне дзяўчынку, Анжэлічку, тады кіну піць!

Галя памыла падлогу, захуталася цяплей і пайшла ў лес шукаць сушняк. Але галлё ўсё было мокрае. Яна нацягала невялічкую кучу, бліжэй да хаты, і скіравала ў сад. Ёй было шкада гэтых адзічэлых яблынь, якія ўжо не давалі яблык... Галя прытулілася да адной з іх, крывенькай, з паламаным галлём, пагладзіла шурпаты ствол.

- Пакідаю я цябе, яблынька! - прашаптала Галя. - Бедны мой сад, закінуты, нікому не патрэбны...

Яна падышла да хаты, прысела на прызбу.

- Хатка мая, хатка, застанешся ты без мяне, - Галя кінула на мяккую зямлю прыгаршню насення. - Кветачкі мае, хацела я вас пасадзіць, каб было тут прыгожа... Кветачкі-наготкі, аранжавыя сонейкі, самі вы пасеецеся, самі народзіцеся... Няхай застанецца памяць пра мяне гэтаму асірацеламу кавалачку зямлі...

Яна нетаропка ўвайшла ў хату, узяла з шафы белыя фіранкі, павесіла на вокны. Стала на парозе, паглядзела на маленькую іконку над сталом.

- Хатка мая! - на вочы навярнуліся слёзы. - Ніхто цябе не пашкадуе, мая ты маленькая, утульная, мая ты сірацінка...

Не апрытомлены яшчэ Лявон заварочаўся ў ложку, падняў галаву і невідушчымі вачыма, стомленымі, пачырванелымі, глянуў на Галю. Нешта прамармытаў і ўпаў на падушку.

- Хатка мая, у маім сэрцы ты застанешся, як дзіцятка пакінутае! - заплакала Галя. - Ніхто цябе так не палюбіць, як я...

Галя склала ў сумку свае рэчы і, не глянуўшы на Лявона, выйшла з хаты. Ціха адсунула перакошаныя трухлявыя веснічкі, выйшла на вуліцу. Азірнулася на хату.

- Прабач мяне і бывай!

Ціха пакрочыла да аўтобуснага прыпынку. Вецер моцна біў па твары. Аголеныя дрэвы падымалі да неба чорнае галлё, быццам рукі, плакалі, хісталіся ад шквальнага ветру. Ім было тужліва і няўтульна, як на душы ў Галі...

...Яна сядзела ў Менску на аўтастанцыі і чакала свайго прыгараднага аўтобуса. Сэрца сціскалася ад думкі, што Менск ужо назаўсёды для яе страчаны. Ніхто ёй не верне работу, кар'еру, пакойчык у інтэрнаце, гарадскую прапіску... Яна ехала да маці.

...Аўдоцця сустрэла дачку ласкава і пачала супакойваць тым, што ёй проста не шанцуе на мужоў. Параіла не падаць духам, а ўладкоўвацца ў вясковую бібліятэку, слава Богу, Зоська паехала вучыцца, месца ў бібліятэцы засталося...

Вечарам Галя пайшла да рэчкі, на тое месца, дзе летась стаялі палаткі. Сядзела на бярвенцы і ўспамінала паход. Нечакана ўбачыла цётку Свету, тую, што адбіла ў сваёй сяброўкі мужа, Зосьчынага бацьку. Цяпер, кажуць, дзядзька Андрэй звар'яцеў, Светкі баіцца, як агню, з жонкай жыве, а на вуліцу не паказваецца... Хворы чалавек.

- Галечка! - усміхнулася цётка Света, падсела да яе. - Як справы, дарагая?

Галя здрыганулася - ёй падалося, што яна ўжо дзесьці бачыла гэтую ўсмешку - хітраватую і ліслівую, і ўспамін гэты быў непрыемны.

- Не знайшла ты свайго сапраўднага кахання, - журботна вымавіла цётка Света, - не тымі шляхамі хадзіла, Галечка! Тваё каханне - побач, тое, аб якім ты марыла... У вас будзе сапраўдная спартовая сям'я, бо ён багаты, і вы будзеце падарожнічаць...

Яна абняла Галю. Холадам і пустэчаю напоўнілася наваколле ад гэтага дотыку. Галі здалося, што ёй не хапае дыхання. Яна пачала задыхацца! Цётка Света ўсё мацней і мацней абдымала яе, угаворвала пайсці да таго, каго яна шукала ўсё жыццё... Галя паспрабавала адтуліць яе, заглянула цётцы Свеце ў твар і... закрычала: побач з ёю сядзела Соф'я ў ружовым халаце, з магільна сінім тварам і лісліва ўсміхалася!..

Галя вырвалася ад яе і пабегла. Затым азірнулася. На бярвенцы па-ранейшаму сядзела... цётка Света. Яна паднялася і гаротна сказала:

- Галечка, у цябе зусім з нервамі дрэнна! Хай бы ты да доктара схадзіла.

І падышла да яе. Пакрочылі разам у накірунку маёнтка Дуброўскага.

- Добры чалавек Дуброўскі гэты, - пахваліла цётка Света. - Вось і санаторый запрацаваў у нас...

- І царква, - падтакнула Галя.

- Цьфу ты, падкудства! - плюнула цётка Света. - У мяне другое заданне!

- Што-што? - не зразумела Галя. - Якое заданне?

- Каханне - мая справа! - адказала цётка Света. - Мне трэба, каб ты закахалася ў Дуброўскага.

- Я і так яго кахаю, з дзяцінства...

- Цудоўна! Значыць - ты наша! - цётка Света працягнула сваю руку, каб паціснуць далонь Галі, і тут дзяўчына заўважыла дзіўную акалічнасць - на далоні цёткі Светы адсутнічалі ўсе лініі, акрамя папярэчнай паласы на ўсю далонь, лініі розуму...

- Ты хто? - спужалася Галя.

- Біяробат, пасланнік Чорнай здані. Маё заданне - спакуса. У свой час я пагубіла Дарыну, нарачоную князя Вітаўта. А твая сяброўка Аленка нядаўна вымаліла яе душу ў Бога. Цяпер Чорнай здані патрэбны новыя ахвяры, новыя слугі д'ябла... Ты нам вельмі падыходзіш, бо табе не шанцуе ў каханні, ты ўвесь час шукаеш каханне і не знаходзіш. А як можна знайсці тое, чаго няма! Ды яшчэ - вечнае! Вечнае каханне! Каб я была чалавекам, то ўжо даўно б звар'яцела ад гэтага задання - знайсці тое, чаго няма... Каханне - гэта толькі вашы фантазіі, людзі! А каб фантазіі сталі рэальнасцю, трэба звар'яцець, тады ўсё, што ты хочаш, табе будзе здавацца. Згодна звар'яцець? Рашайся!

Галя вагалася, не ведала, што адказаць. Нечакана яна ўбачыла... Вайдаша. Ён ішоў насустрач ёй і ўсміхаўся. Яна падбегла да яго.

- Каханая! - прашаптаў Вайдаш і наблізіў да яе свае вусны.

Галя застыла на месцы ад радасці і хвалявання. Але ён знік! Галя чуць не заплакала.

- Навошта ты гэта зрабіла? - крыкнула цётцы Свеце, ці хто там быў перад ёю, няхай хоць сам д'ябал, але Галі хацелася прадоўжыць казку... - Вярні мне яго, вярні! Вярні маё каханне!

- Здымі крыж! - пачула ўладарны голас.

Зняла. І зноў убачыла Вайдаша. Ён пачаў цалаваць яе горача і палка. Павёў да свайго замка. Яна стаяла з ім ля высокай мураванай сцяны і бясконца цалавалася.

- Каханая, каханая! - шаптаў Вайдаш. - У нас будзе сапраўдная спартовая сям'я. Будзем хадзіць у паходы... Я не буду піць! Каханая, каханая, паедзем са мною ў Гданьск, будзем жыць за граніцай...

Галя млела ад шчасця, смяялася, уцякала ад яго, але ён даганяў і цалаваў яе, гаварыў словы кахання...

...Маці знайшла Галю ля замка, сярод дрэваў, ля якіх дзяўчына бегала, спынялася, гладзіла іх, абдымала і прыціскалася вуснамі.

- Я знайшла свайго каханага! - усміхалася яна абступіўшым яе людзям. - Я цяпер князёўна!

Галя бегала, шчаслівая і радасная, ля сцен замка, пастуквала па іх кулачком, забаўлялася і шаптала:

- Каханы, каханы! Пацалуй мяне!

- Галя! - узяў яе за руку святар, якога прывялі сюды. - Перахрысціся, Галя, і д'ябал выйдзе з цябе!

- Не! - адмаўлялася Галя, адпіхвала ад сябе крыж. - Я хачу застацца са сваім каханым! Мне добра, вельмі добра! Пакіньце мяне ўсе ў спакоі!

Маці спрабавала завесці дачку дадому, але тая ўсчала такі крык, што святар параіў не чапаць дзяўчыну. Ёй прынеслі коўдру і паклалі спаць у каморы, на гаспадарчым двары маёнтка. Яна радасна ўсміхалася ў сне.

- Не чапаць яе, - папрасіў Галіну маці святар. - Інакш д'ябал у ёй узбунтуецца і яна чаго-небудзь дрэннага наробіць. Будзем маліцца за яе душу, каб Бог вызваліў яе з палону д'ябла. Не чапайце яе! Гэта ўжо не Галя, гэта толькі яе цела... Душа ў палоне д'ябла...

 

Мікола ўвайшоў у свой пакойчык і хацеў ужо ўключыць тэлевізар, як пачуў шум вады. У душавой нехта мыўся. Ён вярнуўся ў калідор, адкрыў дзверы і ўбачыў пад душам голую жанчыну. Мікола аслупянеў.

- Соф'я! - усклікнуў ён. - Ты ж мёртвая!

- Слугі д'ябла не паміраюць, - пагардліва скрывіла яна вусны, адпіхнула Міколу і прайшла ў ягоны пакой.

Села на ложак.

- Што табе патрэбна? - сурова вымавіў Мікола.

- А што, нельга ўжо і проста так наведаць свайго калегу? - усміхнулася Соф'я.

- Які я табе калега?

- Па забойствам, - растлумачыла тая. - Не будзь такім сціплым, восем немаўлятак - гэта тое, што нам трэба, каб залічыць цябе да слуг д'ябла. Нам і аднаго забойства, без пакаяння, хапае, а ты - проста скарб, супермэн! Восем забойстваў і ні аднаго пакаяння!

- Я вінаваты, што дзяўчаты самі вешаліся на мяне, а потым рабілі аборты? - закрычаў Мікола. - Пайшла прэч адсюль, мярцвячына! Пайшла да д'ябла!

- З задавальненнем, мілы! - усміхнулася Соф'я. - Але толькі разам з табою!

Яна прайшла на балкон, села на поручні.

- Чао, мілы! - памахала ручкай. - Чакаю цябе ўнізе!

І знікла.

Мікола не знаходзіў сабе месца ад злосці. Выйшаў у калідор і нос да носа сутыкнуўся з бялявым хлопчыкам. Той запытальна пазіраў на Міколу.

- Я бачыў цябе ў музейнай хатцы, калі начаваў там летась, - прашаптаў Мікола. - Што табе патрэбна? Ты - Аленчын?!

Хлопчык прайшоў праз сцяну і знік.

Мікола пачаў мыць рукі. Нечакана з крана палілася чырвоная вадкасць. Ён адскочыў да сцяны, паспешна выцер аб ручнік рукі, вярнуўся ў пакой. Вырашыў папіць кавы. Адкрыў крышку чайніка, каб праверыць, ці ёсць вада. У чайніку плавала маленькая дзіцячая ножка, з пальчыкамі.

- Гэта мая, - пачуў ён голас, - гэта калі мне восем тыдняў было. Яшчэ ў мяне былі ручкі, я стукаў кулачком, смактаў пальчык, спаў і прачынаўся...

Мікола закрычаў і выхапіўся на балкон.

- Мілы, ідзі да мяне! - пачуўся знізу голас Соф'і. - Я выратую цябе ад іх!

Перапалоханы Мікола ў адчаі скокнуў з балкона і паляцеў на халодны мокры асфальт...

 

Анатоль вярнуўся ў пустую кватэру. Пасля таго як ён пабіў цяжарную Агапку, яго пасадзілі на пятнаццаць сутак. Прыехалі бацькі Агапкі і забралі з кватэры мэблю. Так пастанавіў суд. Анатолю засталася кватэра. Іх пакуль не развялі, чакаюць, калі Агапка дзіця народзіць. Тады Анатоль будзе плаціць аліменты. Зараз Агапка жыве ў вёсцы, у сваіх бацькоў. Вялікі быў скандал! Цяпер Анатолю сорамна паказацца ў вёску. Але ён заспакойвае сябе тым, што атрымаў майстра спорту. Марыць адкрыць свой турклуб, але далей мар справа не ідзе. У Анатоля прагрэсіруе хвароба ног. Дэфармуючы артроз даў знаць сябе ў турме, ды яшчэ Камчатка хваробы падбавіла. Так што Анатоль з цяжкасцю рухаецца па кватэры. Славу Богу, халадзільнік пакінулі яму. Ён узяў адтуль банку з пракіслай смятанай і пачаў есці з хлебам. Уключыў электрагрэлку, паклаў на ногі. Лёг на канапу. Тэлевізара не было. Запаліў. На душы было тужліва. Сястра Танечка выйшла замуж, за мяжу. Пашанцавала дзяўчыне. Можа, што і Анатолю прышле, кашулю якую, не забудзе ягонай дабрыні. Сябры адвярнуліся ад яго, у турме не наведвалі. Як у паходы вадзіў, тады добра было, а як жонку паганяў - адвярнуліся. А цяпер і жонкі няма, і ў паходы ён ужо не хадок...

Анатоль доўга паліў, па звычцы скідваў попел на падлогу. Ну і добра, што жонкі няма, хоць крычаць няма каму! Што хоча, тое і робіць ён, сам сабе гаспадар!

Разважаючы так, Анатоль заснуў. Цыгарэта тлела на коўдры... Скрозь сон Анатоль пачуў непрыемны пах гарэлага, але яму сніліся паход, вогнішча, Камчатка... Яшчэ снілася, што яго паказваюць па тэлевізары...

Прачнуўся Анатоль, ужо калі вакол шугала полымя, прачнуўся ад болю - гарэў сам. Выбег на лесвічную пляцоўку і пачаў дзіка крычаць, каб яго ратавалі...

...У бальніцу сябры ўсё-такі прыйшлі, але не шмат, як марыў Анатоль, - той-сёй, з розных паходаў. Сядзелі сумныя, спачувалі яму. Гаварылі пра тое, што цяпер яму трэба ехаць у санаторый, лячыць ногі, ды рабіць пластычную аперацыю на твары...

Анатоль не хацеў верыць у тое, што стаў інвалідам. Ён марыў пра далейшыя паходы, пра пошукі новай жонкі - прыгожай, разумнай, пакорлівай. Толькі ці будзе тая разумная пакорлівай, такою, як Агапка, разважаў ён. Вось Агапка дурная, а давяла яго да турмы... Ён ужо думаў аб тым, можа, якую інвалідку ўзяць, каб не хацела дзяцей ці каб не мела, але прыйшоў да высновы, што ўсе жанчыны хочуць мець дзіця... Так і не вырашыў Анатоль, як жыць яму далей. Чакаў, калі прыедзе маці, яна абавязкова нешта прыдумае, яна хітрая і вельмі ганарыцца сынам. Таксама марыць аб ягонай славе, аб тым, каб пра яго даведаліся людзі, каб пра яго здымалі фільмы, пісалі кнігі... Анатоль і сам ведаў, што ён незвычайны хлопец і што самае лепшае ў яго яшчэ наперадзе...

 

Э п і л о г

 

Прайшло дваццаць год з таго часу, як Антось упершыню, у студэнцкія гады, ступіў на зямлю, якая зберагала ў сабе рэшткі маёнтка Дарыны. На зямлю, людзі якой перадалі студэнтам паданне пра князя Вітаўта і Дарыну. Шмат падзей адбылося з таго часу. Даўно ўжо ўзвышаецца і красуецца белакаменны маёнтак Вайдаша Дуброўскага, у якім размясціўся санаторый для хворых дзяцей постчарнобыльскага перыяду. Стаіць ля маёнтка і царква, у якой амаль шаснаццаць год працуе святаром Антось. Цяпер яму пад пяцьдзесят. Гора людскога і радасці перабачыў ён на сваім вяку: вянчаў, хрысціў, хаваў. Пахаваў ён з адпяваннем і Галю, ціхую вясковую вар'ятку, якая да канца сваіх дзён так і пражыла ля сцен маёнтка... Удалося яму пабываць і ў доме для старых і інвалідаў, дзе ён прымаў споведзь ад паміраючага Анатоля Хвашчэўскага. Перажыў ён і Міколу, які дваццаць год назад пакончыў жыццё самагубствам і быў пахаваны тут, у Вішаньцы, але за агароджай могілак.

...Аб усім гэтым успамінаў айцец Антось, калі з невялічкай групай паломнікаў са свайго прыхода падыходзіў да сценаў Іерусаліма.

- Вось і збылася мая мара! - усклікнуў белагаловы юнак.

- Марыць нельга, - мовіў айцец Антось, - трэба толькі жадаць і прасіць Бога...

- А я мару сустрэць каханне, - сказала пухленькая дзяўчына гадоў васемнаццаці, - я ўжо стварыла вобраз свайго каханага...

- Нельга ствараць ніякія вобразы, - адказаў ёй хлопец у белай майцы, з блакітным заплечнікам, - усе гэтыя вобразы ажываюць у астральным свеце, затым блакіруюць наш мозг і не даюць прабіцца ні адной разумнай думцы. Чалавек пастаянна думае пра адно і тое ж, потым пачынае бачыць свае вобразы - выклікае вобразы астральнага свету на сябе і вар'яцее. Вельмі небяспечна сутыкацца з астральным светам. Я спрабаваў пісаць вершы, і мне не давалі спакою рыфмы, я нават размаўляў рыфмамі. А потым напісаў паэму, і яе героі сніліся пастаянна мне... Усе гэтыя вобразы прыходзяць да нас з астральнага свету. Я спаліў сваю паэму і нічога цяпер не пішу... Не стварай вобраз каханага і не мар наогул, гэта небяспечна - Чорная здань заўсёды на паляванні!..

...Паломнікі падышлі да святога месца пахавання і ўваскрашэння Госпада.

- Тут заўсёды ў Вялікую суботу на Дамавіне Госпада з'яўляецца благадатны агонь, - прашаптаў сваім паломнікам айцец Антось.

Сёння была Вялікая субота. Яны паспелі прыйсці ў Іерусалім к гэтаму дню, напярэдадні Вялікадня. Усе застылі ў цярплівым маўчанні. У натоўпе паломнікаў з розных частак свету айцец Антось заўважыў белавалосую жанчыну сярэдніх гадоў. Яна стаяла побач з цемнаскурай дзяўчынкай і абдымала яе. Айцец Антось падышоў да іх.

- Калі я не памыляюся, вы - Ірэна? - запытаў ён. - Вельмі дзіўна вас тут сустрэць...

- Так, дзіўна, - адказала тая. - Але я тут... І дачка мая таксама хрысціянка. А муж - мусульманін. Я - другая ягоная жонка. У нас прынята так - мець некалькі жонак... Я шчаслівая, Антось. У мяне свая віла, сваё хобі - падарожжы. У нас з дачкою - роднасныя душы. І яна хоча стаць манахіняй.

Ірэна азірнулася.

- Тут і Аленка! Памятаеце Аленку? - усміхнулася яна. - Аленка тут з сёстрамі з Полацкага манастыра. Яшчэ тут і Маруся з Вайдашам Дуброўскім. У іх сын вучыцца на святара... Мы ўсе сустрэнемся ў верхнім пакоі ўсыпальніцы пасля набажэнства, дамовіліся? Прыходзьце, айцец Антось, так будзе прыемна сустрэцца ўсім сябрам! Не забудзьце - у верхнім пакоі, пасля набажэнства!..

...З'явіўся праваслаўны патрыярх. Ён благаславіў народ і запыніўся ў маўчанні ля ўвахода ў пакой, дзе знаходзілася Дамавіна Гасподня. Святары знялі з яго верхнюю рызу, і ён застаўся ў адным падрызніку. Ля дзвярэй стаяць прадстаўнікі грамадзянскага парадку. Нарэшце яны здымаюць пячатку з ўвахода ў Дамавіну Гасподню. Праз некаторы час, пасля шчырай малітвы, атрымаўшы благадатны агонь, патрыярх запальвае пучкі свечак, па 33 свечкі ў кожным, па ліку год зямнога жыцця Збавіцеля, і перадае прысутным, і ўся прастора вакол Дамавіны Гасподняй свеціцца морам агню. Гэты благадатны агонь на працягу 10-15 хвілін зусім не пячэ і не спальвае рук, калі да яго датыкнуцца...

Здаецца, цякуць ручайкі да Дамавіны Гасподняй з усіх куткоў планеты, бо ў натоўпе і грэкі, і расейцы, і армяне, і арабы, і ангельцы, амерыканцы, французы, туркі, жыды і іншыя. Увесь народ голасна гаворыць малітву да Бога:

 

Ойча наш, які ёсць у небе!

Свяціся Імя Тваё.

Прыйдзі валадарства Тваё.

Будзь воля Твая як у небе, так і на зямлі.

Хлеба нашага штодзённага дай нам сёння.

І адпусці нам грахі нашы,

Як і мы адпускаем вінаватым нашым.

І не ўводзь нас у спакусу,

Але збаў нас ад ліхога. Аман.


1999?

Тэкст падаецца паводле выдання: Кветкі самотнай князёўны. - Мінск: Мастацкая літаратура, 1999
Падрыхтавана: Алесь Хмара