— Ну што, будзеш гаварыць ці не?
Яны білі яго бясконца. У абодвух ужо абрываліся рукі. На клубы і спіну вязню страшна было зірнуць. Інспектар Бэлем уздыхнуў: «Ну і быдла! Далібог, іх нічым не проймеш». А яшчэ, чаго добрага, скажуць, што ён не ведае сваёй справы, калі не здолеў нічога выцягнуць з гэтага парсюка.
— Досыць. Адвядзіце, — расчаравана прамовіў ён.
Вязню кінулі вопратку. Каб ён здолеў адзецца, яго трэба было падтрымліваць.
— Можаш паверыць, занятак быў не з прыемных. Як прыгадаю — з душы верне! — трошкі пазней тлумачыў інспектар свайму калегу, седзячы ў кавярні за шклянкай пладовага соку на сахарыне, якім даводзілася частавацца кожны чацвер, калі ты не аматар да піва. Той кіўнуў галавой: «Пасля такой работкі было б няблага прапусціць і па чарачцы шнапсу, каб падбадзёрыцца...»
Камера была невялікая, прынамсі, такой не здавалася. Набліжаўся вечар. Святло ў адтуліне за кратамі прыкметна згасала, хутка набягаў змрок. Яго позірк упаў на парашу. Як да яе дацягнуцца ды яшчэ падняць накрыўку зубамі? Рукі — за спінай, у кайданах, якія не скінеш, а калі ўсё цела ў ранах, рабіць пад сябе — пакута. Турма была набітая бітком, але вязня, як выключэнне, трымалі ў камеры аднаго. Зрэшты, так яму пачувалася якраз спакайней: ён нічога гэтак не баяўся, як блізкасці з крымінальнікамі... а то яшчэ могуць падсунуць качку... Боязь да падсадной качкі не давала яму спакою.
Ён ляжаў на матрацы ў нясцерпным смуродзе, любая пастава, як ні павернешся, праз адну-дзве хвіліны выклікала жудасны боль. Там, дзе скура яшчэ ацалела, пачынаў даймаць сверб; спякота і гнілое паветра рабілі яго невыносным. Пратухлы, моташлівы сяннік, напэўна, кішэў чарвямі, у паветры лёталі мухі, яны сядалі на сваю ахвяру, і ён іх адно толькі здрыгваў.
Невядома чаму вязню ўвесь час вярзліся тоўстыя, вялікія хрушчы, якіх было многа пад горадам гэтай вясной. Яны падалі з дрэваў на спіну і круцілі лапамі, не могучы перавярнуцца. Цяпер быць хрушчом настала яго чарга. Як жа было прыгожа гэтай вясной! Ці можна ўявіць сабе тут той духмяны водар расквітнелых дрэў...
А яшчэ гэтая саламяная пацяруха, што ліпне да цела, лезе пад адзенне, цэлыя тысячы маленькіх саломінак, ад якіх немагчыма дый бескарысна абтрасацца... Дзіўна — пакутаваць больш за ўсё праз гэтую пацяруху, калі ўсё цела ў цябе баліць, калі ўсё спісяжана ранамі. І ў гэтым пачварным брудзе, у гэтым затхлым паветры, якім немагчыма дыхаць, — кідацца ў роспач ад нейкай жоўтай крышанкі, ад дробных былінак, што чапляюцца за адзенне, датыкаюцца да ўсяго сваім адмысловым, высушлівым дотыкам — дотыкам турмы.
«Я нічога ім не сказаў...»
Ён паўтараў гэтыя словы, каб хоць трошкі сябе падбадзёрыць. З распухлай губы цякла кроў. Гэта ўдарыў інспектар, калі вычарпаў усе аргументы. Языком ён намацваў востры край абламанага зуба, у роце было солана.
«Я нічога ім не сказаў...»
Калі наглядчык адчыняў дзверы, ён заўжды прамаўляў адно слова, толькі адно, нібы гаварыў з кітайцам, ён гыркаў у камеру: «Хлеб», або «Перадача», або «Змоўкні!..» Таму што часам вязень, апанаваны незразумелым шаленствам, пачынаў раптам калаціць у жалезныя дзверы абодвума кулакамі... Так бывала і з ім — да таго, як яго скумісавалі... Што б там ні стала, яму трэба было ўбачыць каго-небудзь, няхай нават гэты сшарэлы твар з носам-кірпою, ці, прынамсі, каго пачуць — хоць бы тое адзінае слова, што праціскалася з вуснаў наглядчыка, як саламяная пацяруха з сенніка: «Змоўкні!..» Цяпер ён быў у наручніках. Яго справа пагоршылася. «Змоўкні...»
«Я нічога ім не сказаў...»
«Перадача» — у яго камеры гэтае слова не прамаўлялася. Яно было не для яго.
«Хлеб...» На падлозе валялася палова акрайца, у місе была наліта вада. Але ўсё гэта было даступнае не больш за парашу. Вязень вывернуў шыю і прымерыўся: як дастаць да місы, хоць трошкі змачыць сабе вусны, каб не расплёскаць усёй вады. Калі ў час абходу ніхто не зойдзе, давядзецца чакаць світання.
Гэта быў той змрочны час, калі турма нібы прачыналася. Сцены пачыналі гаварыць сваёю няўцямнай мовай: глухія стукі, то хуткія, то павольныя, самыя размаітыя спалучэнні кароткіх і доўгіх, гэтую дзіўную азбуку яму трэба было б даўно ведаць. Праз увесь будынак ішла размова, перадаваліся пытанні, гучалі адказы. Гэты час для яго быў заўжды катаваннем бяссільнасцю і надзеяй. Ужо сто разоў сусед з камеры побач цярпліва і ўпарта паўтараў заўсёды адзін сігнал. Ён спадзяваўся, што нарэшце яму адкажуць. І вось аднойчы вязень пастараўся паўтарыць гэты сігнал, ён біў у сцяну галавой. Але сакрэт мовы быў яму невядомы, і размова далей не ішла. Зрэшты, сёння ён быў такі слабы, што не мог нават гэтым сігналам засведчыць свайго жыцця. Канцэрт, што гучаў з усіх камер, адбіваўся рэхам у яго хворай, распухлай галаве. Няшчасны дарма прыслухоўваўся да перапляцення загадкавых гукаў. Ён не ведаў, чаго б яму хацелася болей: каб усе гэтыя людзі сціхлі ці, наадварот, — каб іх перастук перарос у аглушальны грукат, ад якога скаланаліся б сцены. Ён нагадваў таго, хто, не ведаючы азбукі Морзе, імкнецца пачуць у навушніках сігналы караблёў, што згубіліся ў моры. Ён сашчэпліваў зубы, заплюшчваў вочы, але быў няздольны заткнуць вушы. Відаць, пачыналася гарачка. Калі яна будзе досыць вялікая, яго могуць пакласці ў лазарэт. Але на гэта не трэба надта разлічваць. Ад такой гарачкі не паміраюць. Звон у вушах. І зноў, і зноў гэты глухі, упарты, настойлівы перастук. Божа мой, пра што ўсе яны гавораць? Ноч была невыносна задушлівая. «Я нічога ім не сказаў... я нічога ім не сказаў...» Па ім поўзалі мухі, тоўстыя і шумлівыя. Калі яны прабягалі па карку, вязень перасмыкаўся, як конь у аглоблях. Сверб на жываце было немагчыма больш трываць. Вязень паспрабаваў пачухацца аб матрац, але адно развярэдзіў боль у паясніцы. Гарачка. «Я нічога ім не сказаў...» Гэтая магічная фраза страціла сваю заспакаяльную сілу. Ён паўтараў яе механічна, без ніякай карысці. «Я нічога ім...» Пад павекамі паплылі каляровыя плямы, успыхвалі і адразу тухлі, невыразныя абрысы... статак качак у чароце... Сон упаў, як сетка на паляўнічую здабычу.
Яго пабудзіў невыразны шум, перамяшаны з ізноў расцвеленым болем. Была ўсё яшчэ ноч. Але на ўзроўні вачэй нешта варушылася, захінаючы дрыготкае святло ад наглядчыкавага ліхтарыка. Апошнія словы патанулі ў цемры, грукнулі дзверы. У камеры нехта застаўся! Вязень адчуў, як побач прайшлі дзве калашыны. Нехта варушыўся. Спатыкаўся нават. Куды ўжо ён улез, гэты цяльпук? Было чуваць, як ён дыхае. «Што такое?» Хто з іх сказаў: «Што такое?»
Пэўны час яны вывучалі адзін аднаго. Калі першы вязень уцяміў, што яму ў кампанію падсадзілі таварыша, ён адразу падумаў пра абарону.
Качка! Гэта, відаць, падсадная качка. Безумоўна! «Я нічога яму не скажу», — падумаў ён, і яго раз'ятраныя раны нібы ўмацавалі ў ім гэтую ўпэўненасць. Ён застагнаў. Другі азваўся з цемры: «Нічога, нічога... А ў вас тут зусім няблага! Дазвольце назвацца? Калье, Жазэф Калье...»
Дзівак нейкі, напэўна. Але цікава, як ён выглядае — малы ці высокі, худы ці тоўсты? Ва ўсякім выпадку — качка. Праўда, наконт парашы ён прыйшоў своечасова. І наконт вады — таксама: ён знайшоў місу навобмацак, паднёс да яго губ. «Ды ў вас гарачка, прыяцелю...» Было неяк дзіўна адчуваць у цемры гэтыя рукі без твару.
Што яны абодва падумалі раніцай, калі агледзелі адзін аднаго? Гэтая змрочная камера, бруд, збіты, змэнчаны чалавек з рукамі ў кайданах за спінай адкрывалі новаму вязню ўсю мізэрнасць становішча, у якім ён апынуўся. Першы вязень прыўзняўся на адным баку і пільна глядзеў на няпрошанага госця — на качку. Нейкі нязграбны дзяцюк, хударлявы, асабліва ў гэтым зашырокім адзенні, і вочы дзівотныя, далібог, нейкі пацук... Уражанне ён выклікаў даволі кепскае. І калі глядзеў на чалавека на матрацы, вусны ў яго дрыжалі. Усю ноч яму давялося спаць на падлозе.
— Яны вас збілі? — сказаў ён.
— Здаецца! — адказаў першы.
Яны яшчэ не паспелі як след прызвычаіцца адзін да аднаго, як дзверы зноў адчынілся і да іх далучылі трэцяга. Гэта быў здаравенны бамбіза з чорнай конскаю грывай, што расла клінам з сярэдзіны лоба. Цяпер у абодвух узнікла аднолькавая думка: ужо гэты — пэўна качка!
Седзячы ўтрох у гэтым смуродлівым катуху, не надта раздольным нават і аднаму, яны вымушаны былі класціся адпачываць па чарзе. І тут было даволі цяжка аспрэчваць права на матрац у першага — з яго ранамі і заламанымі за спіну рукамі. Самы гаваркі быў Жазэф Калье. Першы ж адно сціскаў зубы: ці то ад болю, ці ад таго, што лічыў за лепшае адкусіць язык, ніж сказаць хоць слова. Бамбіза ўвесь час паўтараў, што трапіў сюды праз памылку. Яго звалі Дзюпаншэль. Мухі павесялелі — цяпер у іх стайні было ажно тры кані.
— Ну і смярдзіць жа тут, — казаў Жазэф, — проста жах, як смярдзіць!
«Праз памылку? Якую такую памылку? Калі ты патрыёт, памылкі быць немагчыма».
У такім месцы, як гэта, хутка страчваеш лік дням і начам. Міса ледзь цёплай вады, якую яны называюць «суп», кавалак хлеба, што трэба расцягваць аж на два дні, прыборка парашы — усё гэта не надта займае час. Але патроху размова наладзілася. Хоць усё па-ранейшаму гаварылася с асцярогай: праз качку. Жазэф быў электрык, Дзюпаншэль — памагаты ў мясніка. У першага вязня не ўдалося выведаць нават гэтага. Гаварыў ён, як пан. Але было нават смешна ўявіць, каб гэты нябога з абдзертаю скураю, аблеплены мухамі, мог быць на волі панам. Гэта быў светлы шатэн, гадоў каля сарака. Тонкія вусны, таўсматая шыя. Ён аброс нейкай плямістай, пярэстаю барадой. Гэтым ранкам з яго знялі наручнікі. Відаць, на пэўны час яны пакінулі надзею нешта з яго выцягнуць.
Такую надзею былі вымушаны пакінуць і Жазэф з Дзюпаншэлем, бо першы адно паціраў свае набраклыя запясці і з лютым выглядам паўтараў: «Я нічога ім не сказаў... я нічога ім не сказаў...» Сваім суседзям па камеры ён таксама не сказаў нічога — апроч таго, што завуць яго Андрэ Мэнар.
Усе ўтрох казалі, што іх узялі за палітыку. Можа, гэта і магло б быць падставай, каб не апасацца адзін аднаго. Але хто ж яго ведае?
Тым больш што Дзюпаншэль, ледзь не адразу, як яго прывялі, заявіў:
— Я б апошні свой грош аддаў, каб даведацца, што яны зрабілі з маёрам Арно.
Калье быў стрэляны верабей: у яго групоўцы ведалі, што маёр Арно, арыштаваны тры тыдні назад, быў акруговым начальнікам падпольнага войска. Але ён прыкінуўся дурнем і папрасіў растлумачыць яму ўсё гэта яшчэ раз. Трэцяга вязня, Мэнара, гэтая размова, здаецца, зусім не цікавіла, яму ставала клопату са сваімі пісягамі. «Чортава качка! Надта проста бярэш!»
Са старэйшым вязнем Калье быў вельмі ласкавы, вельмі ўважлівы. А даўгалыгі бамбіза, дык той наступаў на ногі, нібы вочы заплюшчыўшы. Было б няблага даведацца, да якіх арганізацый яны належаць. Жазэф, нібыта індзеец з племені сіў, самымі дзівотнымі выкрутамі стараўся вывудзіць хоць маленькую звестку. Але побач была качка. Дый хто яго ведае, можа, і сам Жазэф... Аднойчы ён сказаў:
— Хоць бы хутчэй яны там варушыліся! Прызначылі б свайго адваката, ці што. Сам усё адно цяпер не выбераш...
І якраз назаўтра Дзюпаншэля паклікаў яго адвакат.
— Ну і шэнціць табе! — пазайздросціў Жазэф.
— Ды ну — шэнціць, — азваўся той. — Я ж таксама не выбіраў.
Пакуль Дзюпаншэля не было, Жазэф паведаміў Мэнару:
— Не такі ён дурны... Так і гэтак — увесь час намякае, што ён, маўляў, з партыі... Думае, я не бачу, што проста ўбіваецца ў ласку...
Мэнар нічога не адказаў. Ён думаў, што качка хутчэй за ўсё — той даўгалыгі... Але ж і Жазэф... Можа, якраз ён і хоча даведацца... Той як пачуў:
— А я свайго адваката яшчэ нават не бачыў... Мяне дагэтуль трымалі ў адзіночцы.
Што ж, добрая атэстацыя для Жазэфа; лепшай, бадай, і не трэба.
Праз чатыры ці пяць дзён бамбіза — качка ён быў ці не качка — раптам захварэў. Гэтыя здаравякі ўсе толькі з выгляду здаюцца асілкамі, а так, як зірнеш — далібог, нейкія недалужныя! Рэжым у тутэйшай установе, трэба думаць, зусім яму не падыходзіў. Небараку так скруціла жывот, што ўвесь час ён толькі і сядзеў на парашы. Ужо Жазэф яму гэтага не спускаў. Дый як жыць у турме без жартаў.
З медычнага агляду, які рабіўся кожныя тры дні (бо ў турме хоць і было ўсяго тысяча дзвесце вязняў, але з іх добрая тысяча — хворыя), Дзюпаншэль вярнуўся не ў гуморы. Ён асмеліўся расказаць доктару пра Мэнара, які сам не мог пайсці на агляд, але той адказаў, што не збіраецца турбавацца індывідуальна пра кожнага вязня, з якім абышліся не надта ласкава, — іначай гэтаму канца не будзе.
Жазэф накутаваў ад каросты; ад такой задушлівай спёкі і нястачы паветра ў цеснай смярдзючай камеры нярэдка здаралася, што ўранку некаму з іх рабілася блага.
Аднойчы, калі Дзюпаншэль зноў быў у свайго адваката, Жазэф заявіў, што той, хто са скуры вылузваецца, каб нешта даказаць, якраз нічога і не дакажа. Нашто ўсё гэтае ўпартае дбанне? Каб прыцягнуць да іх увагу? Дзеля чаго? Адвакаты, лекары... усе гэтыя шпегі! Тое самае ён паўтарыў і качцы, калі той, вельмі горды за сябе, паведаміў, што яму ўдалося зацікавіць абаронцу сваім лёсам і агідным рэжымам у турме.
— Абаронцу! Мо ў цябе якой клёпкі няма? Чаму ж ты, калі з ім гаворыш, не называеш яго сваёй мамкай?
Г-эх! Каб можна было мець перадачу! Усе думкі былі пра яе, чаго б толькі яны не аддалі хоць за самую малую крышку тытуню! У першыя дні пасля арышту Мэнару яшчэ паспелі зрабіць адну перадачу, але гэта было так даўно.
— Мы ж маем на гэта права! — казаў Дзюпаншэль.
— Слухай, не смяшы ты мяне са сваімі правамі, — не стрымаўся Жазэф. — Маем права, не маем права... Калі яны перадаюць табе пасылку, ты ім павінен падзякаваць, і справе канец!
Яны прагнулі перадачы, прагнулі тытуню. А бачылі адно саламяную пацяруху з турэмных сеннікоў.
Калі аднойчы ў незвычайны час дзверы ў камеру адчыніліся і ўвайшоў наглядчык, не кірпаты, а іншы, з жоўтым, як рэпа, тварам — інспекцыя! — а за ім нейкі худы і доўгі, як палка, тып, што без дай прычыны чухаў свой нос, — нічога добрага яны ад гэтага не чакалі. І тым больш было дзіўна, калі гэты здаравяк раптам узлаваўся, прычым невядома на каго, і наглядчыку гэта было зразумела не болей за іншых. Ён узяў Жазэфа за руку і пачаў рассоўваць яму пальцы:
— Ды ў гэтага тыпа кароста!.. І ў гэтага таксама...
Зусім збіты з панталыку Дзюпаншэль казаў, што ў яго баліць жывот.
— А я вам кажу, што ў вас кароста!
Добра, добра. Няхай будзе кароста, калі яму так падабаецца. Зганяючы мух, доктар — а гэта ж быў доктар! — схіліўся над трэцім вязнем.
— Ганьба! — сказаў ён. — Ганьба!
Ён гаварыў гэтае слова крыху незвычайна, вымаўляючы «г» адначасова і выбухова і мякка: «К-ханьба».
Гэта асабліва ўразіла Жазэфа. Наглядчык спрабаваў быў растлумачыць, што ўсё гэта — праз гэтых вашывых нягоднікаў: іх проста немагчыма прымусіць як след прыбіраць у камеры...
О-го-го! Ну ўжо і даў ён дыхту гэтай паранай рэпе!
— Змоўкніце! К-ханьба! Каб француз так абыходзіўся з французамі!
Яго гнеўны голас аддаляўся па калідоры. А Жазэф у камеры ўжо цвяліўся:
— К-ханьба! К-ханьба!
Тым часам у той жа дзень усіх трох вязняў перавезлі пад вартай у дрыготкай закрытай машыне ў шпіталь на ўзгорку, дзе быў арганізаваны спецыяльны лазарэт, бо ў турэмным і так ужо не было дзе павярнуцца. Дзіўнае пачуццё — ехаць з турмы ў лазарэт праз увесь гэты неспакойны і насцярожаны горад, дзе яны жылі некалі вольна, удзельнічалі ў барацьбе, што ідзе і цяпер — без іх.
Раней гэта была прыватная клініка, не надта сучасная — з вялікімі пакоямі, невысокімі столямі. Да вайны ў ёй лячылі рабочых з суседніх заводаў і фабрык: сацыяльнае забеспячэнне, як гэта ў іх называлася... Цяпер, калі шпіталь зрабіўся часткай турмы, у ім дзіўна перамяшаліся медычны персанал і турэмная варта. Па начах тут заўжды гарэлі блакітныя лямпачкі, і хворыя прачыналіся, адно каб зірнуць на іх кволы бляск пасля непрагляднай турэмнай цемры.
Той самы доктар, які паслаў іх сюды, рабіў агляды і ў клініцы. Усе ўтрох яны ляжалі побач на суседніх ложках. Жазэф ужо добра здружыўся з «панам», як ён яго называў, але той па-ранейшаму быў негаваркі. Абодва яны ўсё яшчэ асцерагаліся качкі. Тым болей што аднойчы, пасля чарговых працэдур, той запытаўся, перагнуўшыся з ложка:
— Слухай, Жазэф, ты не чуў, што там кажуць пра маёра Арно? Здаецца, яны яго зусім ужо закатавалі...
Але дзе ж гэта было, каб вязня трымалі ў шпітальным ложку адно праз нейкую каросту! Аднойчы, калі галоўная медсястра паспрабавала сказаць пра гэта доктару, той паслаў яе вельмі далёка. Слаўны ён дзядзька быў, гэты доктар! Хадзілі чуткі, што ён загадаў нават адхаяць усю турму, ды такога нарабіў шуму!.. Ён запэўніваў, што ў турме — тыфус, а можа, так яно і было? Сваіх трох малайцоў доктар трымаў пад асабістым наглядам.
І калі інспектар Бэлем захацеў зноў пачаць допыт яго пацыента, доктар — а ён быў інспектарам гігіены ў дэпартаменце і ўяўляў сабой нешта накшталт санітарнага прэфекта — так пацешна яго прабраў: «Ні пад якаю маркай! Вы чуеце?! Дзе вы знаходзіцеся? Хто тут начальнік?» — і г. д. Усе проста душыліся ад рогату на сваіх ложках. У тым ліку і сам Мэнар, пра якога ішла гаворка. А інспектар Бэлем адразу зрабіўся нібы шаўковы, ён не ведаў нават, што адказаць.
— Глядзіце, я зраблю, што вас звольняць! Гэта болей так быць не можа! Гэта ж к-ханьба! К-ханьба!
Калі інспектар і доктар пайшлі, Жазэф з Мэнарам, у добрым гуморы, забыліся да таго, што падзяліліся сваімі думкамі пра тое, што здарылася, з качкай. І качка, які раней быў заўжды паслядоўны ў сваіх учынках, тут даў маху.
— А я вось усё думаю, — сказаў ён, — што яны зрабілі з маёрам Арно?..
Адразу запанавала маўчанне. Жазэф на мігах паказаў нешта Мэнару. І той крыху прыўзняўся над ложкам на перавязаных кулаках і сціснуў зубы з такім выглядам, нібыта казаў: «Пачакай, вось толькі выйдзем на волю, ужо ён пабачыць у нас, гэтая качка!» Тым часам санітаркі разносілі лекі.
І ўсё-ткі доўга гэтак быць не магло. Як казаў Жазэф, хутка іх, відаць, павязуць назад — у турму: яны і так ужо добра падыхалі свежым паветрам. Харч у лазарэце быў не тое каб выдатны, але ўсё-ткі кожны дзень тут давалі капусту, і мыцца можна было цёплай вадой, а аднойчы была нават бульба. Што ж наконт таго, каб пагутарыць, дык магчымасцей у агульным пакоі дзеля гэтага было ўсё-ткі больш, як у трохмесным склепе ў суседстве з занадта добра выхаваным панам, які ўвесь час толькі маўчаў, ды яшчэ адным, які з такою наіўнаю пысай пытаўся ў вас, ці ведаеце вы маёра Гэтага ды ці не чулі пра палкоўніка Таго... Ах, даражэнькія ж вы мае!.. А яшчэ ж тут былі прыбіральні, ды якія — амаль як дома, з акенцам, праз якое можна пабачыць неба. А ў аперацыйным пакоі, кажуць, — бо самому Жазэфу трапіць туды шчасця не выпадала, — ёсць акно, праз якое відаць увесь горад... увесь неабсяжны горад, што распасціраецца да самага далягляду, перарэзаны напалам ракой; гэты вялікі горад, пра які яны марылі, думаючы пра тых, хто там жыў, пра рэчы, што іх чакалі, пра ўсё, што там дзеелася — дзеелася, нягледзячы ні на што, нягледзячы на шэра-зялёных паліцыянтаў, што выходзілі з кашараў і шпацыравалі па вуліцах, гарлаючы свае хаўтурныя маршы і грукаючы ў такт абцасамі ботаў. Пра ўсіх тых, хто быў там, на волі, пра іх упартасць, адвагу, смеласць.
Часам, уранку, да іх даносіўся глухі грукат далёкага выбуху, і хворыя прыўставалі на ложках, перашэптваліся: «Ты чуў, га, ты чуў?» Нават вартаўнікі, што стаялі каля дзвярэй, і тыя аднойчы... Жазэф ужо збіраўся нешта сказаць пра гэта, але «пан» зрабіў знак вачыма. І праўда! Ён зусім забыўся пра качку.
Добра. Але аднойчы ўранку ў шпіталь заявіліся бошы — адзін у цывільным і два — ва ўніформе, пры зброі. На дварэ іх чакала машына з шафёрам. Як вы думаеце, што тут было рабіць вартаўнікам і санітаркам? Вядома, яны папрасілі паказаць ім мандат, падпісаны прэфектам, ці яшчэ нейкую такую паперу, але тыя адно наставілі на іх рэвальверы ды гыркнулі:
— Вось наш мандат!
І цывільны прамовіў слова «гестапа» так, нібыта сказаў: «Сезам», — а калі вартаўнікі пагразіліся, што затэлефануюць у прэфектуру, гэта яго зусім не ўразіла. Бошы патрабавалі, каб ім выдалі тры чалавекі, — яны хацелі іх павесці з сабою. І, не зважаючы на пратэсты, следам за санітаркай увайшлі ў пакой, дзе ляжалі хворыя.
Няхай апранаюцца, ды каб хутчэй! І калі Жазэф, якога назвалі першага, крыху закорпаўся, салдат адразу паказытаў яго прыкладам па драбах; а Дзюпаншэля — няшчасную качку — падганялі грымакамі ў зад. Але горай за ўсіх было «пану».
— Мэнар, Андрэ, давай, братку, давай.
Ён не мог стаяць на нагах, у яго яшчэ не зажылі раны — яны ведалі гэта. Але фрыцам на ўсё напляваць.
Трэба было пабачыць, як яны за яго ўчапіліся! Ну ты, варушыся! Хворыя на ложках незадаволена бурчалі. Тады яны наставілі рэвальверы на хворых, і тыя, вядома, адразу сціхлі. Гестапавец загадаў двум ва ўніформе ўзяць Мэнара пад рукі, і — марш! І ўсё пад рулямі рэвальвераў.
«Паганая гісторыйка...» — думаў сабе Жазэф. Але з якою іроніяй ён глядзеў на бамбізу. Вось дзе ўжо ўліпла качка! Гэтыя бошы разбірацца не будуць: прыб'юць і справе канец. Ён заўважыў, што адна санітарка, якая, відаць, была яшчэ не кончанай сучкай, выцірала насоўкаю вочы; зрэшты, такое не падабалася нават вартаўнікам.
Калі яны пераступілі парог, Жазэф як захлынуўся: перад імі, унізе, ад падножжа пагорка распасціраўся ўвесь горад, заліты промнямі вольнага сонца... Здавалася, ён быў заліты срэбрам, іскрыліся стрэхі, між імі прыгожай звілістай сцежкай цякла ўдалеч рака. А там, удалечыні, дымілі камінамі заводы, вялікай зялёнаю плямай вымалёўваўся парк, і белыя абрысы дамоў над даляглядам здаваліся чамусьці палацамі з чарадзейных казак. Грукаталі трамваі, на вуліцах тоўпіўся люд — быў, відаць, поўдзень... Там, унізе, яны ўсе вольныя! Вольныя!.. Яны не спыняюць сваёй барацьбы!..
Жазэф так заглядзеўся, што нават не паспеў падтрымаць таварыша, які спатыкнуўся. Гестапавец вылаяўся па-нямецку, і, на сваё здзіўленне, Жазэф пачуў, як качка шапнуў «пану»:
— Трымайцеся, маёр, яшчэ крыху!
Ён не паспеў нічога падумаць, як іх запхнулі ў машыну, і — паганяй! У крытым кузаве вялікага грузавіка, памечанага знакам вермахта, побач з імі сядзелі чатыры бошы. Яны аб'ехалі кругам садок перад клінікай і... глядзі ты, машына павярнула направа — не ў горад!
І толькі тады гестапавец нарэшце глыбока ўздыхнуў і, нахіліўшыся да «пана», сказаў:
— Прабачце, таварыш маёр, спадзяюся, мы вас там не вельмі прыціснулі?
Што? Як? А качка проста паміраў ад смеху:
— Нябога Жазэф, ну і пыса ж у цябе была, як я пытаўся пра маёра Арно! А што, Марыс, усё-ткі не такія ўжо кепскія ў мяне былі звесткі? Праўда, я спачатку быў сам не ўпэўнены, што перада мной маёр... Але потым доктар пацвердзіў, што гэта ён... Файны ён хлопец, гэты доктар!
Марыс — той, што быў у цывільным, — кіўнуў:
— Дзякаваць вы павінны менавіта доктару. Ён выдатна правярнуў сваю справу... Як толькі да яго па тваім даручэнні прыйшоў адвакат... Го, ды я зусім забыўся, у мяне ж ёсць табе пакет... ад тваёй жонкі... Ну а ты, Калье, чаго ты скурчыў такую пысу? Ці не збіраешся часам заплакаць?
Плакаць, вядома, Калье не збіраўся. Ён ламаў сабе галаву: «Марыс... Марыс... Недзе ж я гэтага хлопца бачыў!»
А маёр Арно гэтак проста ўсё паўтараў:
— Ведаеце... Я нічога ім не сказаў...
Раптам Жазэф прыгадаў:
— Ну, так і ёсць... Гэта ж у трыццаць другім, у сектары V... Я цябе пазнаў, ты — П'еро!
Марыс адказаў:
— Ты ж чуў — мяне завуць Марыс... Не, сапраўды, для таварыша ты нейкі ўжо дужа някемны...
Машына неслася ўсё далей і далей ад горада. Адзін салдат, побач з Жазэфам, насвістваў «Марсельезу».
— Вось табе маеш! — раптам ашаломлена ўскрыкнуў Марыс.
Ён мацаў сябе па кішэнях.
— Што такое?
— Які ж я дурань, крэцін, разява... Забыўся!.. Не магу сабе дараваць!
Усе занепакоіліся.
— А што здарылася?
І Марыс раптам з палёгкай, узрадавана:
— Ды не, усё ў парадку... Вось яны — цыгарэты!