Я вярнуўся з горада і сядзеў на ганку, слухаючы вечаровы пошум хвой, якія падступалі пад самыя сцены дачных дамочкаў.
— А да цябе тут сабачка прыходзіў,— раптам пачуўся голас.
Ён стаяў, упёршы рукі ў бокі, і пазіраў мне ў твар. Кароценькія портачкі з шлейкаю цераз плячо не маглі схаваць свежых струпоў на пазбіваных каленях. Не лепей было і з локцямі, я прыкмеціў гэта, калі ён падняў руку, каб засланіцца ад сонца.
Хлопчык быў чорнагаловы і зусім дробненькі. Загар прыстаў да яго цельца, тугога і зграбнага, так густа, як быццам карычневая скура асмуглела не на ветры, а закурылася дзе-небудзь у смалярні і яшчэ пахне хвойным дымком. З вуснаў малога не сыходзіла ўсмешка, гэта рабіла раток яго крыху шыракаватым, але не брыдзіла аблічча. Бо яшчэ ж усміхаліся два радкі снежных зубоў, такіх сляпуча белых, нібыта хапіў ён маладога сняжку з галіны і не стуляе губ, каб не растаў; усміхаліся з-пад доўгіх веек буйныя цёплыя чарніцы, і ўсё гэта — усмешка не ўсмешка, ззянне не ззянне — ператварала маленькую постаць, у камячок святла.
— Сабачка доўга чакаў, ён такі харошанькі,— зноў абазваўся хлопчык.
— Чаму ж ты яго не папрасіў застацца?
— Яму надакучыла. Ён павіляў хвастом і пабег. Туды.
Хлопчык крутнуўся і паказаў рукою на лес. На нейкі момант, калі я не бачыў яго ўсмешкі, на дварэ, здавалася, паменшала святла, як быццам набег пералётны воблак. Але ён зноў павярнуўся да мяне тварыкам, і ўсё засвяцілася па-ранейшаму.
— Не смуціся, ён вернецца,— суцешыў мяне хлопчык.— Я казаў, што ты сёння прыедзеш.
«Харошанькі сабачка», што так прыпаў да вока майму суразмоўніку, быў, відаць, не хто іншы, як вядомы ўсяму нашаму пасёлку Дазор, рудавата-белы дварняк з нявыліняўшай поўсцю, валацуга без пэўных заняткаў і сталага месца пражывання. Сабака, як прыдумалі вострыя языкі, працаваў у некалькіх дварах на паўстаўкі. Строга пільнуючыся чаргі, ён прыходзіў раніцаю пад чые-небудзь дзверы і падаваў голас: я — ваш вартаўнік, самі разумееце, што трэба рабіць. Ежаю ён не грэбаваў, з’ядаў, колькі б чаго ні вынеслі. Пасля клаўся каля ганка — адрабляць харчы: гаўкаў на ўсіх прахожых, у тым ліку і на тых, хто карміў яго напярэдадні. Праз гадзіну Дазор знікаў, і хрыплаваты брэх паказваў, што ён пачаў варту на другім участку.
— Як зваць яго, таго сабачку? — запытаў я, каб праверыць сваю здагадку.
— Не ведаю. Я з ім зусім нядаўна пазнаёміўся. Гэта мяне Сіма пазнаёміла.
— А цябе як зваць? — пацікавіўся я.
Малы пераступіў з нагі на нагу і падаў мне руку:
— Трубкін.
— Добра, будзем знаёмы. Што ж, таварыш Трубкін, цябе і дома так клічуць?
Трубкін пырснуў у кулачок.
— Таварыш — мне яшчэ ніхто не гаварыў. Дома я — Лізавецік.
Цяпер давялося пасміхнуцца мне.
— Не, Трубкін, тут нешта не тое. Лізавецік... Можа ты дзяўчынка?
— І не думаў быць плаксам. Мая мама, праўда, дзяўчынка. Тата так на яе і кажа: дзяўчынка, Лізаветка. А на мяне — Лізавецік.
— Гэта значыць — Лізавецін сынок?
Трубкін здзівіўся:
— Адкуль ты ведаеш? Гэтак мой тата выдумаў. Але на вуліцы я павінен гаварыць на сябе — Трубкін. Калі згублюся, каб ведалі, да каго завесці.
— А як зараз будзем лічыць — ты згубіўся?
— Відаць, згубіўся, калі ласка.
— Вось як... Выходзіць, цябе трэба весці дамоў?
— Выходзіць, калі ласка.— Хлопчык апусціў галаву.— Я пачакаў бы яшчэ таго сабачку,— з нясмелай надзеяй прамовіў ён,— але хочацца, калі ласка, хлеба.
Я пасадзіў яго за столік на верандзе, накроіў батона і наліў яму і сабе малака.
— Поўны? — Трубкін зірнуў на кубак.— Многа. Дзецям трэба наліваць тры чвэрткі.
— Нічога, не з’ясі, дык хай застаецца.
— Ты нейкі дзівак.— Трубкін паціснуў плячамі.— Застанецца, а потым што, выліваць? Малака ж ніхто дарам не дае.
Бесклапотны ўзрост і тым больш адкрытая ўсмешка майго госця ніяк не пасавалі да гэтага занадта практычнага тону. Некаторы час мы елі моўчкі.
— А чаму ты не намазваеш хлеб варэннем? — спытаў ён, адпіваючы глыток малака.
— Хочаш?
— Хачу, калі ласка.
Я дастаў слоік журавін і ўзяўся за кансервавы нож.
— Што ты! Не пачынай! — рашуча запярэчыў Трубкін.— Хай на зіму будзе. Ды гэта куплёнае, а на дачы трэба есці сваё. Бо нашто ж тая дача!
Я запрапанаваў хлопчыку замену, сподак свежых суніц.
— Ты, мусіць, не ўмееш нічога рабіць у запас,— пашкадаваў ён.
— Не,— шчыра прызнаўся я.
— Вось і мой тата такі. А дзед і бабка — абое ўмеюць. І сырых ягад мы не ядзім. Шкодна. Цяпер нам бабка дае тое, што ў прамінулым-замінулым годзе варылі. Тады, кажа, леташнія слоікі пачнём.
Тым часам з поўным кубкам малака і шкоднымі сырымі ягадамі было пакончана.
Трубкін падзякаваў і сказаў:
— Трэба, калі ласка, памыць рукі.
Я спахапіўся і папрасіў прабачэння, што мы не зрабілі гэта перад ядою.
Старанна намыльваючы чорныя лапкі, Трубкін раіў:
— І ты заўсёды так рабі. Пасля абеду — пальцы тлустыя, плямы застаюцца, штаноў не накупляешся.
Пра дом ён забыўся, і мы пачалі перагортваць часопіс з каляровымі малюнкамі.
— I я мог бы, калі ласка, памаляваць.— Ён паглядзеў на мяне, відавочна, не жадаючы пачуць адмовы.— Мне толькі аловак, я магу і на газеце.
Вялікі аркуш паперы ў клетачку значна павысіў настрой мастака.
— На добрай паперы і малюнкі добрыя,— сказаў ён.— А ў цябе многа такой? Мусіць, заявы пішаш? Мой дзед любіць пісаць заявы. Кажа, што ёсць людзі благія і яго крыўдзяць. І ты благі?
Што адказаць, я не ведаў, і мы ўзяліся за маляванне. Хутка я высветліў, што кружок з двума трыкутнікамі ўгары і закруткам унізе трэба лічыць за мыш. Два кружкі, пастаўленыя адзін на адзін, таксама з трыкутнікамі — вушы — і загагулінай — хвост называюцца кошкай. Соль і алей пры ўсіх намаганнях ,—, нават крыху высалапіўшы язык, нікому з нас намаляваць не ўдалося. Затое я дазнаўся многа каштоўнага для абыходку ў свеце. Прасіць што-небудзь у знаёмых, а яшчэ горш у незнаёмых — брыдка. Можна маўкліва згадзіцца на прапанову з’есці цукерку і сказаць толькі «калі ласка». Маляваць, вядома, прыемна, але толку ад гэтага ніякага. Куды больш карысці прарываць маркоўку на градах і здымаць з лісцяў вусень. За гэта дзед налічвае працадні і дае за кожны авансам капейку. Манеты Трубкін кладзе ў «катка» — у яго між вушэй дзірачка. Калі ён праз два гады пойдзе ў школу, бабка адамкне скарбонку і купіць панчошкі. Тата і мама прыязджаюць толькі ў нядзелю, прывозяць прадукты і даюць дзеду грошы. Тады Трубкін не поле грады, а ідзе з бацькам на рэчку. І яшчэ дзед кажа, што добра было б на кожным рагу ўчастка навязаць па сабаку. Хай адпужваюць зайцаў, каб не аб’ядалі яблынь.
Вочы ў Трубкіна загарэліся. Чатыры сабакі каля дому, і ўсе гаўкаюць, і кожнага можна пагладзіць! Гэта яму, відавочна, падабалася.
— Але я іх усё роўна не пабачу,— уздыхнуў ён.— Зімою мы тут не жывём.
Вычарпаўшы ўсё ўмельства ў галіне малявання жывёл і дрэў, Трубкін адкінуўся на спінку крэсла і глядзеў праз акно. Я прасачыў за позіркам хлопчыка: проста ў пакой звісала галіна з белымі наліванымі яблыкамі.
— Можа пакаштуем?
— Сырыя, шкодна,— няўпэўнена прамовіў ён.
— Давай праверым, узлезь на падваконне і нарві.
— Сам? — не паверыў Трубкін.
Аднак паўтараць запрашэння не давялося. Ён, не хаваючы асалоды, рваў самыя буйныя яблыкі і перадаваў мне.
— Давай не будзем мыць! — Трубкін па-змоўніцку зірнуў на мяне.
Мы елі нямытыя яблыкі, суцяшаючы сябе тым, што ўчора быў дождж, а каб і не было, дык яны ўсё роўна чыстыя дый так смачней. Раптам Трубкін суняўся:
— А ты не будзеш выціскаць яблычны сок на зіму?
Супакоены маім адказам, Трубкін з’еў яшчэ яблык і пазяхнуў. Ён такі добра змарыўся. Бо сядзеў каля нашага ганка з паўдня, усё чакаў, ці не вернецца бадзяга Дазор. Здрадлівая Сіма, яго малая суседка, пазнаёміўшы хлопчыка з сабакам, таксама збегла, а куды ісці, Трубкін забыўся.
Вечарэла. Дзе жывуць дзед і бабка Трубкіна, я не ведаў. Прыкметы іхняй дачы мала давалі для пошукаў: акурат гэтак выглядалі амаль усе дачныя дамы. Я вагаўся, што рабіць?
— Ты, мусіць, баішся хадзіць вечарам? — прыйшоў на выручку Трубкін.— Я мог бы, калі ласка, паспаць і тут. Знойдуць! Калі я губляюся, дык дзед бяжыць у адзін канец пасёлка, а баба — у другі.
Пакідаць яго нанач мне здавалася рызыкоўным. Тым больш, што дзед і баба бегаюць дзесьці, можа шукаюць у лесе ці ў суседнім паселішчы.
— Вы не бачылі часам чорненькага хлопчыка? — пачуўся голас з вуліцы.
— Бабка! — шапнуў хлопчык, ён сціснуўся на крэсле і зрабіўся яшчэ меншы.
Мне стала шкада дзіцяці. Каб крыху падбадзёрыць яго, я спытаў з удаванай весялосцю:
— Што будзем рабіць, таварыш Трубкін! Трэба абзывацца.
Ён зірнуў на мяне. У позірку было бязгучнае асуджэнне за здраду нашым сяброўскім інтарэсам і просьба: не скажы нічога лішняга.
Хлопчык павольна падышоў да акна:
— Я тут!
Бабка аказалася таўсматай жанчынай, гадоў так за сорак пяць, з вусамі маладога Будзённага.
— А-яй! — нараспеў загаварыла яна.— Сам нічога не робіш і ў чалавека час адабраў. Дзякуй жа вам. Бессаромны ты! От згубіцца і сядзіць цэлы дзень у чужых людзей. А бабка ламі галаву, шукай. І без цябе клопату хапае!
Так прыгаворваючы, яна павяла Трубкіна на вуліцу. Каля брамкі ён памахаў рукою:
— Я мог бы і заўтра, калі ласка, табе памаляваць. Можа і сабачка прыйдзе. Я хачу яго не баяцца.
1964