Доктару філязофскіх навукаў, прафэсару
Барысу Ўладзіміравічу Кіту прысьвячаю
Кніга гэтая пачалася даўно - 27 год таму, калі, пачынаючы яе, я думаў напісаць чытэльную кніжку, даць у рукі беларускага чытача твор, які-б зацікавіў яго, як сваёй тэмай, сваёй матэрыяй, гэтак і сваімі сюжэтна-фабульнымі калізіямі, без асаблівых прэтэнзіяў на вялікую літаратуру. Праўда, не захаваю - я хацеў напісаць твор, які вызначаўся-б пэўнай ступеняй культуры - культурай мовы, стылю, інтэлектуальным узроўнем галоўных пэрсанажаў: у рамане дзеюць не сяляне ў традыцыйным разуменьні гэтага паняцьця, а інтэлігенты. Іншая рэч, ці яны, атрымаліся гэткімі. Урэшце, я хацеў напісаць твор, якога ня могуць тымчасам, напісаць беларускія пісьменьнікі там. Кожнаму разьдзелу ў творы я імкнуўся надаць самастойны, сюжэтна завершаны, характар з мэтай - трымаць увесь час чытача ў напружаньні, выклікаць у яго зацікаўленьне творам.
Нягледзячы на гэткую, здавалася-б, сплянаванасьць твору, на ягоны рацыянальны пачатак, пісаўся ён, хоць і з перапынкамі, адносна лёгка, інтуітыўна, як-бы сам па сабе. Аднак гэта ня выключала часамі ўпартай, мазолістай працы, над выбарам слова, дэталі, фармулёўкі. Але гэта ўжо споведзь і можа тутака непатрэбная. Наогул-жа, часу працаваць над творам у мяне было вельмі мала, сілаў - яшчэ менш, і я ня раз сьхільны быў пакінуць сваю задуму - напісаць празаічны, твор. Напісаць верш я мог і ў памяці, стоячы за тым ці іншым варштатам на фабрыцы. Але ня тое з прозай. І толькі заахвочваньні з боку некаторых нашых літаратараў, у прыватнасьці з боку рэдактара часопісу «Конадні», у якім былі надрукаваныя першыя разьдзелы, раману, сьхілялі мяне брацца за свой даробак зноў. Напрыклад, рэдактар суцяшаў мяне: «Працуй, выходзіць добра, патрапляеш біць, як у капеечку». І я стараўся «біць». Як скончылі сваё існаваньне «Конадні», друкаваньне раману - часткамі, як толькі яны выходзілі з-пад пяра - працягвалася ў газэце «Бацькаўшчына» з зазначэньнем, «працяг будзе». Гэта мяне падганяла, змушала «працягваць». Ды скончылася й «Бацькаўшчына» і я надоўга пакінуў сваё тварэньне - 17 год ня браўся за яго, пакуль іншы наш вядомы, літаратар не пераканаў мяне ў мэтазгоднасьці завяршыць твор. Ён між іншага пісаў: «Хоць друкаваньне гэтага раману не закончанае яшчэ, але мяркуючы, паводля надрукаваных ужо разьдзелаў, гэта твор шырокамаштабны, з глыбока ахарактарызаванымі пэрсанажамі, удумлівым аналізам тэорыі і практыкі НКВД у змаганьні з гэтак званым беларускім нацыянальным дэмакратызмам («нацдэмаўшчынай», М.С.) у савецкай Беларусі... было-б вельмі пажадана, каб раман быў... даведзены да канца й надрукаваны».
Гэткая вось гісторыя напісаньня раману, даведзенага ўжо цяпер да канца й надрукаванага.
Пра што-ж - сьцісьлей - гэтая кніжка? Як сказана ў вышэй пададзенай цытаце, - усё пра той-жа беларускі нацыяналізм, пра «нацдэмаўшчыну» і пра «нацдэмаў», пра змаганьне з імі савецкіх органаў бясьпекі. Або можа больш дакладней - пра пошукі беларускай моладзяй, у прыватнасьці студэнцкай моладзяй 30 гадоў свае, нацыянальнай Беларусі, пра трагізм гэтых пошукаў. У аснову твору пакладзены ня толькі асабісты вопыт аўтара, але ўзяты на ўвагу і вопыт беларускай нацыянальнай інтэлігенцыі ў цэласьці, што сталася ахвярай чыстак, праводжаных НКВД падчас змаганьня з гэтак званым «буржуазным нацыяналізмам», што быў абвешчаны савецкімі партыйнымі ідэёлагамі ў 30-х гадох «галоўнай небясьпекай» для цэласьці савецкай імпэрыі. Амаль усе пэрсанажы твору - гэта канкрэтныя, ня выдуманыя людзі з іхнымі сапраўднымі прозьвішчамі. Я толькі трансфармаваў іх у вобразы, каб яны ажылі для чытача нанова. Апрача студэнтаў, настаўнікаў, пісьменьнікаў, паэтаў, мастакоў, у кнізе фігуруюць ведамыя беларускія дзяржаўныя дзеячы, палітыкі, вучоныя, уключна з міністрам былога ўраду Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР). У кнізе засяроджана ўвага на допытах «нацдэмаў» у НКВД і на іхных паказаньнях. Выведзены вобраз «тэарэтыка» ў беларускім пытаньні, што каб наладзіць адкрыты працэс «нацдэмаў» шукаў усюды адпаведных для працэсу «мадэляў», апрацоўваў іх, карыстаючыся самымі неверагоднымі мэтадамі. Сцэны гэтых «апрацовак» у рамане - самыя жудасныя. Патугі НКВД стварыць ува ўсебеларускім маштабе нацдэмаўскую арганізацыю, што нібыта стаўляла сваёй мэтай адзьдзяленьне Беларусі ад Саюзу, набываюць часта ў рамане рысы гратэску і пародыі.
Сьведамы заганаў і недахопаў свайго твору, я аддаю яго на суд чытачу із страхам Божым. Асобна хачу тут зазначыць, што выхадам гэтай сваёй кнігі я забавязаны доктару Барысу Кіту. Прафэсар Кіт, разглядаючы гэты твор, як унікальны ў беларускай літаратуры, з гістарычным значэньнем, паставіўся да яго энтузіястычна, зрабіў захады для ажыцьцяўленьня ягонага выданьня друкам.
Сакавік, 1985
У неспакойным характары Рамана Корзюка нічога ня было авантурыстычнага. Барджэй гэта была гульня ў арыгінальнасьць, намаганьне выклікаць да сябе ўвагу, адрозьніцца, выдзеліцца, знайсьці сваё месца ў ваднастайнай і шэрай на першы пагляд грамадзе студэнтаў. Гэта была, нарэшце, поза, наіўная, мілая, трагічная ў сваёй несьвядомасьці. Як-бы там ні было, але Раман Корзюк слыў якраз, як авантурнік, з немалым, як гаварылі, нахілам да прыгодаў. А найболей пагаджаліся на тым, што Корзюк - проста гарэзьнік і ўсё, малады чалавек, з вялікім запасам сілы й энэргіі. «Сялянская стыхія і бунт», як нехта з сяброў схарактарызаваў Рамана. Праўда, гэтай «сялянскай стыхіі» ня шкодзіла мець у твары тонкія, артыстычныя рысы, гнуткі, як у спартсмэна, стан, сінія, як на дзіва, вочы й зусім русявыя валасы інтэлігентнага чалавека. Да таго-ж Раман Корзюк добра вучыўся і быў начытаным студэнтам - гэта, з другога боку, надавала яму павагі і выклікала нават зайздрасьць у іншых.
Рэпутацыю авантурніка і гарэзьніка замацаваў за сабою сам Раман Корзюк. Аднойчы позна ўвечары, пасьля куфлю піва, Раман Корзюк, у сяброўстве студэнтаў і студэнтак, варочаўся з тэатру дахаты. Трамваі ўжо ня йшлі, і Раману (ён ня жыў разам з студэнтамі ў інтэрнаце) трэба было ісьці на пяхоту да кватэры на ўскраіну гораду. На пытаньне, як ён дабярэцца цяпер дадому, Корзюк адказаў «пабачаце» і, зыйшоўшы на брук з тратуару, высокі й стройны, ужо замаячыў над трамвайнымі рэйкамі: упёршыся нагамі ў іх, мала не датыкаючыся даўгім пальцам выцягнутай рукі да электрычнага проваду ўгары, Корзюк, трымаючы другую руку ззаду на мяккім месцы, з сьвістам і крыкам «Бывайце здаровы!», бы трамвай, імчаўся «на край начы», як ён дадаў напасьледак.
- Хіба ты здурнеў, я закахалася ў цябе! - дазволь мне праводзіць цябе дахаты, - ні то сурёзна, ні то жартліва адазвалася Валя і, дагнаўшы Рамана, артыстычна ўзяла яго пад руку.
Стаяў высокі восеньскі месяц, верасьнёвая ноч, таямнічая і здрадлівая, узьнімала, і без таго ўзьняты, настрой у Рамана Корзюка.
- Ты-ж, Валя, заўсёды гаворыш, што ты баішся мяне, і ня так мяне, як... майго настрою. Як ты адважылася праводзіць мяне?
Валя, тулячыся ад холаду, адказала, што яна сягоньня не баіцца яго й гатовая праводзіць яго аж да самае хаты.
- Табе ня дзіўна, што я, а ня ты праводзіш мяне? - запыталася Валя.
- Наадварот, было-б дзіўна, каб праводзіў цябе я.
- Слухай, я хачу табе нешта сказаць.
- Дасюль ты мне яшчэ нічога не сказала наогул.
- Бо я й не хацела. А цяпер вось хачу... Ты вучыўся ў Віцебскім кінематаграфічным тэхнікуме? Гэта праўда, што твой бацька яшчэ не ў калгасе і хаваецца? І быццам вы маеце сваякоў у Польшчы?
- Усё гэта было-б няпраўдай, калі-б пра ўсё гэта ня пыталася ты.
- Мне здавалася, што я заслужыла на больш далікатную гутарку са мною.
І змоўкла.
- Мне зусім не падабаецца твая прэтэнсія, Валя.
- Я ня люблю прэтэнсійных людзей, - зьдзівіўся і сам Раман свайму сур'ёзнаму тону.
- Вельмі рада я, што ты гаворыш шчыра.
- Толькі з табою.
- Выбачай, Раман Корзюк, - пачала Валя гіранічна, - а можа ты й не Раман Корзюк. Толькі вучышся з намі пад гэтым прозьвішчам. Табе не небясьпечна?
- Нікаліва з табою.
- Я не з табою - я супраць цябе.
Нахіліўшыся, Раман лёгка прытуліў Валю шчачыною да сваіх грудзей. У вадказ Валя абхапіла рукамі пад палітом тонкую талію Корзюка.
- Гэткае тваё супраць, га?
- Так, нажаль... Я ня буду ў цябе ні пра што пытацца. Я думала, што я добра цябе ведаю, такі знаёмы мне ты быў і блізкі. А цяпер гэтакі далёкі, чужы і халодны - мае рукі замёрзлі ад цябе і нічога не адчулі.
- Няпраўда - адчулі халоднасьць...
Маскоўская вуліца скончылася. Раман і Валя стаялі перад Берасьцейскім мастом, гатовыя разьвітацца.
- Даехалі, значыцца, - рэйкі скончыліся, і мы стаімо на стыку.
Пад Берасьцейскім мастом праходзіў таварны цягнік і, доўга стукаючы на стыках, дзесьці далёка заціх уначы.
- Няпраўда, ты зойдзеш да мяне?
- Я сказала, што давяду цябе - пайшлі!
Яны апынуліся цяпер на змрочнай вуліцы. Паабапал стаялі ў месячным сьвятле ціхія, як у казцы, сады. Пахла гнілымі яблыкамі, і якраз так, як там, дома, у садзе бацькі Рамана. Раману чамусьці прыгадаўся незнаёмы чалавек, з якім бацька пра нешта ціха гутарыў у іхным садзе. Гэта было ўжо позна ўначы. Як ні намагаўся Раман падслухаць іх, ён нічога не ўлавіў. Толькі й запямятавалася, як пахлі яблыкі і як дзеля гэтага ён доўга ня мог заснуць. Цікава - так пахнуць яблыкі і тут.
- У цябе нехта ў хаце - глядзі, сьвятло! - страпянулася Валя. - Я не хачу йсьці далей - у цябе ўжо нехта ёсьць. Нейкія госьці, ці што?
- Баішся? Ты ўжо мусіш цяпер зайсьці, пабачыць маіх «гасьцей». Гэта, я думаю, мой дзядзька.
- Перадумала - хачу паглядзець тваю радню, - перамянілася на вясёлую Валя. - Хадзем!
Толькі адно перашкаджала гэткаму ейнаму настрою - гэта нейкае новае, трывожнае пачуцьцё, якое ўзьнікла цяпер у яе ў сувязі з Корзюкам: раней ён выклікаў у яе якія-хаця эмоцыі толькі ня гэткія.
Яны моўчкі, ня стукаючыся, увайшлі ў хату. «Госьць» нікаліва не зьбянтэжыўся, хаця гледзячы на ягоны твар, і не чакаў у гэтую часіну нікога, хто мог-бы перашкодзіць яму дарыхтавацца да ролі гаспадара. Не зьявілася для яго як быццам нечаканасьцяй і новая асоба - ён хутка здолеў знайсьці ў сабе да яе пашану й ветлівасьць.
«Госьць» быў добра апрануты, і гэта рабіла яго яшчэ больш упэўненым, далікатным і свабодным у гэстах. Валя прыкмеціла ягонае нятутэйшае аблічча. Рухліваму й крышачку трапяткому, яму, здавалася, было цесна ў Раманавым пакойчыку.
- Гэта так і ёсьць - мой дзядзька Генадзь Кандраценя, - пазнаёміў Раман Валю з «гасьцём».
Гэта ён зрабіў так нерашуча, так няўмела, што Валя не магла пазнаць Рамана Корзюка.
- Вы ня з нашых бакоў? - асьмеліўся папытацца ў Валі чарнявы «госьць».
- А вы, прабачце, з якога боку будзеце самі?
- Гэта ня ветліва, Валя, - уступіўся за «дзядзьку» Раман.
- Якраз з твайго боку ня ветліва, Ромусь, - пасьпешна ўставіў чарнявы госьць. - Ты мусіў-бы пазнаёміць мяне ня гэтак павярхоўна. Я спадзяюся, ты калі-небудзь направіш сваю віну перад тваёю сяброўкай.
- Ня турбуйся аб гэтым, дзядзька.
Валя пры слове «дзядзька» ўзьняла вочы на Рамана й гатовая была пра нешта папытацца, але хутка апусьціла вочы, угледзеўшы пад сталом невялікі сакваяж.
У гэты мамэнт Валя была падобная да сьляпой статуі - Раман Корзюк знайшоў яе ў такім стане куды прыгажэйшай, больш прапарцыянальнай, больш дасканалай, як-бы й сапраўды яна сталася цяпер здабыткам самога мастацтва.
- Валя, табе зусім непатрэбныя вочы - яны псуюць цябе, дэмаскуюць цябе, робяць цябе зайздроснай, па зямному жывой, уносяць дызгармонію. Шылер, прыкладам, сказаў-бы - яны парушаюць прапорцыю, без якой ня можа быць таго, што называецца прыгажосьцяй.
- Што - ты хочаш паказаць сваю вучонасьць?
Валя сказала, што ёй цяпер якраз час дадому.
- Ня гневайся. Хіба я прайдуся з табою.
- Які ты ўсё-ткі малады чалавек - гэта-ж само сабою разумеецца! - так-жа ветліва, як і сустракаў, разьвітваўся цяпер з Валяю Генадзь Кандраценя.
Валя і Раман выйшлі. На іхнае абодвых зьдзіўленьне, «госьць» сьледам за імі згасіў у хаце сьвятло. Пацямнела вомірг у ваччу. Валя ледзь стрыманым голасам сказала:
- Якая экстравагантнасьць!
Ня выходзячы на сьвятло з цёмнае вуліцы, перад Берасьцейскім мастом, Корзюк, спыніўшыся, далікатна ўзяў Валіны рукі і сам іх заклаў у сябе на поясе, а сваймі абняй яе за талію.
- Грэйся, калі ты замерзла!
Валя ахвочай была прытуляцца, ад чаго Раман Корзюк рабіўся больш натуральным, ціхім і мяккім.
- Я хацела-б, каб ты быў заўсёды такім... звычайным хлопцам, - Валя падняла й надзела свой бэрэцік.
Раман давёў Валю аж да самага Ўнівэрсытэцкага Гарадка, дзе яна жыла ў інтэрнаце для студэнтак, вядомым сярод студэнтаў пад назвай «манастыр».
- Заўтра (ці ўжо сёньня) пабачымся на экзаменах па дыялектычнаму матэрыялізму, - разьвітваўся з ёю Раман.
- Толькі не правалі, - разьвіталася сваім парадкам Валя.
Не сьвяціўся агонь у вокнах Раманавай кватэры, шыбы, як прадоньне, палохалі Корзюка, хавалі ў сабе нешта трывожнае. Нібы цёмнае крыльле білася ў іх, калі Раман браўся за клямку. Дзьверы былі запёртыя знутра. «Госьць», падняўшыся з ложка апранутым, як і быў, пасьпешна адчыніў дзьверы і, ня пытаючыся, хто, упусьціў Рамана.
- Хадзі, хадзі, даражэнькі, годзе табе швэндацца з рознай поганяй, калі вісіць гарачая куля на носе. За бацькам ганяюцца і расстраляюць, калі зловяць, цябе згнояць у турме, калі я ня выратую вас... калі вы ня выратуецеся самі. Ты-ж ведаеш, што з тваім бацькам?
- Я не хачу слухаць пра гэта ўсё. Я не хачу вас... цябе бачыць тут у сябе. Будзеце назаляць - змушаны буду заявіць. Хопіць ужо таго, што я ня выдаў цябе перад маёй сяброўкай, перад тою «поганяй», як ты толькі што сказаў. Прашу пакінуць мяне! Інакш, я мушу нешта зрабіць каб абараніцца ад цябе.
- Цішэй, цішэй, не разыходзься! Ты цяпер у маіх руках. Паспрабуй выдаць! Хутчэй я цябе выдам! Ты яшчэ ня ведаеш, хто я такі. Як ты мог прыймаць такіх людзей, як я? Ты ведаеш, адкуль і чаго я прыйшоў сюды? Можа ты скажаш, што ты не хацеў мяне? Во, ў мяне ёсьць довад!
Генадзь Кандраценя дастаў з кішані паперку, сьпісаную з двух бакоў, і паднёс яе пад самы нос Рамана. І дадаў:
- Фігу я табе дам! Гэта залаты дакумант супраць цябе. А потым, ты-ж атрымаў і ад бацькі паперку - адкуль бы-ж ты ведаў, што да цябе мае прыехаць нейкі «дзядзька», Генадзь Кандраценя? Значыцца, ты мяне чакаў, ты назваў мяне «дзядзькам» і пры тэй - як яна завецца? - пры тваёй Валі. Значыць, ты са мною за адно. Чаму-ж ты ёрзаеш і ніправошта ня хочаш слухаць? У цябе няма болей ніякай дарогі, як толькі аддацца на маю ласку. У душы ты ўжо мяне прыняў, толькі адмахваешся языком. Куды ты дзенешся? Калі ты яшчэ паспрабуеш карэжыцца, я знайду табе месца.
Корзюк хацеў быў запаліць сьвятло, як адумаўся. У хаце было цёмна ад таго, што схаваўся за хмарамі месяц і больш не паказваўся. Як-бы змарыўшыся, заціх і Генадзь Кандраценя, седзячы ў крэсьле за сталом. Раман заставаўся стаяць ля вакна, куды ён падыйшоў ня гэтулькі, каб зацягнуць фіранку, колькі для таго, каб быць далей ад Кандрацені. У цемры яны як-бы прыслухоўваліся адзін да аднаго, і ад гэтага яшчэ больш павялічвалася цішыня ў хаце. Раман нат пачуў, як за вакном упаў з дрэва яблык.
- Чаго вы гэтак накінуліся на мяне? - зьвярнуўся Раман да Кандрацені. Можна было пачуць перамену ў ягоным голасе.
- Я прыйшоў не накідвацца, а ратаваць цябе, Ромусь. Гэта ў мяне такі звычай накідвацца. Ты таксама маеш свае звычаі, хоць ты й маладзейшы за мяне. Ты мяне мала памятаеш. Ты ня ведаеш мяне добра, і можа таму баішся мяне. Я цяпер ад твайго бацькі - надыйшоў вам час выбірацца. Ты разумееш, што азначае «выбірацца»? Адкуль і куды? Я таксама выбраўся, няхай гэта будзе табе вядома, калі невядома было дасюль. Маці твая й сястра яшчэ пакуль што сядзяць у голай хаце на хутары. Усё забралі, але іх да часу не чапаюць, дармо, што пільнуюць, думаюць - начою прыйдзе бацька, дык і схопяць. Рэч сурьёзная: мала таго, што вы кулакі - нехта яшчэ затоўк сакратара райкому партыі (я не кажу, што твой бацька яго забіў), але-ж яму гэта чапляюць, шукаюць і калі знойдуць - расстрэл.
- Ня хочацца мне пакідаць вучобу. Чым я магу дапамагчы бацьку?
- Але ты мусіш пабачыцца з бацькам. Ён просіць цябе. Ён піша праз мяне, дык я й прыехаў сюды, каб пагаварыць з табою і забраць цябе.
- Забраць?
- Але. Я дзіўлюся, як ты яшчэ ходзіш на свабодзе. Бацька думае, цябе ўжо няма, а ты, дзякаваць Богу, водзіш да сябе й паненак. Ды пільнуйся! Будзе позна. Будзеш шкадаваць, што не паслухаў мяне. Пойдзем з хаты цяпер во! За ноч і датупаем. Я ведаю, дзе хаваецца бацька. Адсюль недалёка. Можа з дзесятак кілямэтраў якіх. Кідай ўсё. Я дам табе зброю (не баюся прызнацца табе) і грошы. Вунь ляжыць гэта ўсё ў сакваяжы.
Генадзь Кандраценя ўпацёмку нагнуўся пад стол і дастаў адтуль сакваяж.
- На, бяры і тое і другое - спатрэбіцца.
- Ні таго, ні другога ня хочу. Скажы мне, дзе хаваецца бацька?
- Цяжка сказаць. Сам ты не спаткаешся з ім. Трэба, каб і я быў з табою.
- Заўтра я мушу пайсьці на заняткі - у мяне экзамен.
Генадзь Кандраценя думаў.
- Я прыйду да цябе заўтра ўначы, як і сёньня.
Раман нічога не адказаў, тым ня менш Кандраценя папрасіў яго не пазьніцца заўтра дахаты і чакаць.
- А гэта вось ліст ад бацькі - прачытаеш.
Генадзь Кандраценя ўстаў і не разьвітаўшыся, пакінуў Раманаву кватэру. Корзюку здавалася - Кандраценя стаіць, прытаіўшыся за дзвярыма й слухае яго, бо ня чутно яшчэ было ягоных крокаў на ганку. Ня чутно іх было і пазьней - усё было напоўнена начой, і ніводнага выразнага зыку, апрача толькі шораху-плыні самой цемры, не магло злавіць насьцярожанае вуха Рамана. Яму хацелася цяпер быць разам з Валяй, дармо што яна такая адменная й не заўсёды згодная з ім. Спаць не хацеў Корзюк. Бы схамянуўшыся, ён зірнуў на вакно - там квола прарэзваўся восеньскі ранак. Мутны, ляны дзень упаўзаў у хату, пакідаючы на шыбах, як пасьля сухавею, толькі адну смагу. Ужо й без сьвятла ён мог прачытаць бацькаў ліст.
«Дарагі сыну, я пішу яшчэ раз усё, як ёсьць. Ты, спадзяюся, ўсё зразумееш. (Гэты ліст перадае табе надзейны чалавек, якога й ты, я думаю, трохі знаеш.) Мы ўсе мусім уцякаць. За мною ганяюцца і, ўрэшце, зловяць. Маці й сястра твая жывуць у абрабаванай нашай хаце, як заложнікі. Незаводна прыйдзі з чалавекам да мяне. Трэба ўсё абмеркаваць і ўсім збавіцца. Кідай навуку. Яна толькі згубіць цябе. Не пападайся ў рукі. Прыедзь, глядзі-ж. Твой бацька.»
У Рамана набеглі сьлёзы. Ён дакараў сябе, чаму ён адразу-ж не пайшоў да бацькі. Хоць пайсьці азначала-б ужо не вярнуцца. А ён гэтага не хацеў. Няўжо так і абарваць раптам усё, і можа недарэчна. Ці-ж такія ён вызначаў сабе шляхі? Перад ім адчыняўся сьвет, прывабны, з вялікімі магчымасьцямі, а цяпер ён замыкаўся, вузеў, і як-бы ня было цяпер у ім для Рамана месца. Пайсьці? Кінуць? Лёгка сказаць! Што мяне чакае там, у іншым сьвеце? Не патое ён кінуў бацькоў і хутар, каб варочацца туды. Чым ён дапаможа бацьком? Яны-ж самі выганялі мяне ў сьвет шукаць шчасьця, каб хоць я не прапаў, калі ўжо яны прападаюць. Гэта-ж яны самі казалі зрачыся нават роду свайго Корзюкава, каб ніхто ня ведаў, хто я й адкуль, каб хоць для мяне не зачыняліся дзьверы. Ды я не магу зрачыся. Мяне ўсюды ведаюць, як Рамана Корзюка, сына кулака. Кулак? Я ведаю - гэта ня ганьба. На мяне глядзяць зайздроснымі вачыма якраз таму, што я кулак. Мяне выгналі з тэхнікуму, але я застаўся там у душах, як кулак - непакорны, непадкупны, дужы, адчынены й наважны. Мяне пасадзяць у турму? Мне не дадуць скончыць навукі ў інстытуце? Я скончу яе ў турме, але не паддамся й не саступлю. Вось толькі сапраўды - бацькі! Няўжо яны й мяне заціснуць у свой вузел? Што сталася з бацькам? Я не пазнаю яго - гэта не ў натуры Корзюкаў хавацца і ўцякаць. А тым болей забойства. Што гэта такое?
Гаспадыня пастукалася прыбраць, запыталася, чаму ён ня йдзе на заняткі. Раман адказаў, што ў іх няма сёньня першай лекцыі і што ён зьбіраецца на трэйцюю. Пасьпешна выпіў гарбату і, узяўшы партфэль, пакінуў кватэру.
Калі Раман увайшоў у будынак Галоўнага корпусу Ўнівэрсытэцкага гарадка, студэнты ягонага курсу ўжо клуміліся перад дзьвярыма аўдыторыі 312, чакаючы, калі пачнуцца экзамены. Раман апранутым мінуў распранальню, сьпяшаючыся да сваіх сяброў.
- Здымеце галёшы й пальто, - закрычэлі на яго з распранальні.
Корзюк толькі азірнуўся і падаўся далей.
- Вярнецеся, нельга ў галёшах!
Раман размахваў партфэлем, ня бяручы ўвагі на крыкі й просьбу.
- Вам хочацца да дырэктара, ці каб мы выклікалі міліцыю? - дагнала Рамана жанчына з распранальні й спыніла яго за рукаў.
- Толькі бяз рук!
- А ты чаго прэшся - тры пуды гразі на нагах. Красьці хадзіў, ці што? Называецца, культурны чалавек, студэнт! Нечага з вамі валаводзіцца! Да дырэктара, або ськінуць галёшы!
- Не магу - пальцы голыя, дык таму і галёшы.
- Пакажы, тады паверу.
Корзюк ськінуў з нагі галёшу й паказаў на падзёрты чаравік. Жанчына з распранальні пагардліва зірнула на нагу і дэманстрацыйна пакінула Рамана.
Студэнты зьбегліся на інцыдэнт і прысукалі да Корзюка.
- Да чаго ты дажыў - жанчыны пачынаюць распранаць!
- Гэта-ж нахабства. Дзіўна, як ты ёй паддаўся?
- Што ты хочаш ад яго - яго ўчора згрэбла Валя Камоцкая і павязла дахаты.
Раман, нічога не адказваючы і ня спыняючыся, хутка йшоў па карыдоры, хмуры і ўцьвелены. Побач яго і ззаду, як вучні, драбязою беглі студэнты, не ўпраўляючыся за ім. Вышэйшы за іх на галаву, Раман зупыніўся толькі каля самых дзьвярэй аўдыторыі 312.
З другога боку, супроцьлежнага таму, адкуль узяўся Корзюк, набліжаўся выцягнуты, як струна, вышэйшы яшчэ за Корзюка, стары, ў пэнснэ, прафэсар, выкладчык дыялектычнага матэрыялізму. Але прафэсар, як-бы нікога не пазнаючы з сваіх студэнтаў, гледзячы некуды праз іхныя галовы, наткнуўся толькі вачыма на Корзюка і папытаўся:
- Гэта аўдыторыя 312?
- Вы не памыліліся, - адказаў Раман.
- Заходзьце вы першы і яшчэ адзін! Упушчаць і, зразумела, выпушчаць буду толькі па двох, - засьмяяўся прафэсар і ўпяршыню глянуў уніз, на студэнтаў.
Раман увайшоў у аўдыторыю. Толькі цяпер яму прыйшло ўдум, што Валі няма на карыдоры, што яна ня прыйшла на экзамены і, напэўна, ня прыйдзе - пазьніцца яна ня любіць. Раман занепакоіўся. Калі-б яна была там, за дзьвярыма, чакала свае чаргі, у ягонай душы ўсё-б было ў парадку, нічога-б, здавалася, ня трывожыла-б яго і ўсё было-б паранейшаму - гэты дзень, як і ўсе дні, не зачапляў-бы яго, не адкладаўся-б гэтак балюча і шчымліва і, галоўнае, ён не адчуваў-бы сябе вінаватым перад ёй, калі-б яна была цяпер тут. А так - яе няма, і можа яна пакрыўджаная чым-небудь, злуецца на яго, знарок ня прыйшла, каб памсьціцца яму хоць гэткім спосабам. І гэтак заўсёды - калі яе няма, яму хочацца яе, калі яна ёсьць - ён кпіць і глуміцца з яе. Ён заўсёды дакарае сябе за гэта, ды нічога ня выходзіць - ня можа сябе перарабіць. Ад таго ён можа сам для сябе стварыў гэтулькі пакутаў. Ня любіў сябе Корзюк за свой характар, хоць і ведаў - ён застанецца такім, як ёсьць, супярэчлівым і зьменным. Пра тое-ж, што яго сёньня чакае на квартэры, Раман стараўся ня думаць.
Прафэсар у пэнснэ, седзячы, корпаўся ў сваім партфэлі і, як-бы нічога не знайшоўшы ў ім, хутка замкнуў яго, падпёршы над сталом свой худы падбародавіч абедзьвюма даланямі. Утрымваючы гэткім спосабам сваю галаву на лакцёх, ён уставіўся вачыма ў столь і, выяўна задаволены сваім тонам, сфармуляваў Раману Корзюку тэму «Законамернасьць і выпадковасьць у гістарычным працэсе».
Да Рамана, як праз сон, ледзьве дайшла гэтая тэма, і ён яшчэ не хацеў думаць над ёй. Ён таксама, як і прафэсар, некуды бяздумна глядзеў і схамянуўся толькі тады, калі прачытаў на дошцы, што стаяла насупраць яго, напісанае крэйдай вялікімі літарамі «Раман Камоцкі». Ах, які дасьціпны жарт! Дарослыя, а - як дзеці. Але падумаў - нядрэнна гучыць: Раман Камоцкі. Але - не! Камоцкая - гэта толькі яна, Камоцкая. У гэтым прозьвішчы яна ўся: прывабная, далікатная і адначасна вульгарная. Але якраз вульгарнае ў яе выходзіць далікатным. Яно якраз і прыцягвае да яе. Пайду, папытаюся ў ейных сябровак, дзе яна і што з ёю?
- Выбачайце, прафэсар, я блага сябе адчуваю, мне трэба выйсьці... на хвіліначку.
Корзюк узьняўся з-за стала, і крэсла, на якім ён сядзеў, з грукатам павалілася на падлогу.
- Часіначку! Але вы разумееце, што такое заканамернасьць і выпадковасьць? Вы скажэце мне толькі... - не адпушчаў прафэсар Рамана.
- Разумею. Разумею, прафэсар. Даруйце - я спадзяваўся прыйсьці да вас на экзамен з сваёй сяброўкай, а яна ня прыйшла. Што тут - выпадковасьць ці заканамернасьць?
- Дасьціпна! Надзвычайна! Вы разьбіраецеся ў тэме. Цешуся вашай правільнай пастаноўкай пытаньня. Заліковая кніжка?
Раман падаў кніжку і выляцеў з аўдыторыі, як ня з гэтага сьвету, разглядаючыся па бакох і шукаючы Валіных кампанак.
- Ну, як - здаў? Што табе паставіў? Якія ў цябе былі пытаньні?
- Што паставіў? Асла!
- Вар'ята кавалак, - адказаў той, хто пытаўся.
Корзюк змоўк, як-бы асекся, стоячы на сярэдзіне калідору. Адна з Валіных сябровак, калі ён зірнуў на яе, схавала ад яго свае вочы, гледзячы ў канспэкт і падыходзячы бліжэй да дзьвярэй аўдыторыі. Гэта азначала, што яна ня хоча гаварыць. Раману толькі не зразумела было - ці таму, каб ён не турбаваў яе перад самымі экзаменамі, ці проста, каб не сказаць, дзе Валя. Як-бы там ні было, Корзюк адчуў сябе абражаным, чужым сярод сваіх, і ад гэтага яму было яшчэ больш не па сабе. Яму здалося - усе ведаюць пра яго больш, чымся ён сам пра сябе, але ня хочуць яму нічога сказаць, нешта хаваюць ад яго. Больш ён і ня думаў пытацца пра Валю, яна ня была ўжо яму гэтак патрэбная, як колькі часінаў перад тым. Яму ніхто не патрэбен быў цяпер. Ніхто ня цікавіцца ім, навошта і яму тады хто-небудзь? Вунь усе стаяць пад дзьвярыма, як перад царскімі варотамі, кожны дрыжыць за сваё асабістае, і сапраўды, ці можа каго цікавіць нейкі Корзюк? Вядома, не! Якія адны з іх будуць шчасьлівыя, калі здадуць экзамен, а другія - якія нешчасьлівыя, калі не здадуць. А ён ня ўмее ні радвацца, ні гараваць. Ён і той экзамен здаў нейкім нязвычайным спосабам, не такім, як усе.
Ня прыстаўшы да нікога і ня ведаючы, што яму рабіць далей, Корзюк памалу, уцягнуўшы галаву, як ад дажджу, у каўнер паліта, пайшоў да выхаду. Ідучы гэтак, ён наткнуўся на Сьцяпана Мялешку, камсорга свайго курсу.
- Корзюк, вас хоча бачыць цяпер-жа дырэктар, - намагаўся як найлагадней паведаміць Мялешка.
- Дзякую, Сьцяпан, я неяк ужо й сам туды хіліўся. Каб ты й не сказаў, я зайшоў-бы да яго й сам. А ты што - ад яго?
- Ты не канечне мусіш ведаць усё.
Корзюку зноў давялося йсьці паўз распранальню. Тая самая жанчына, што гэтак старанна яго распранала, зірнула на яго бліскучымі вачыма і падміргнула другой, прыймаючы паліто з рук студэнткі. Раман ніяк не рэагаваў на гэта і толькі хутчэй пайшоў па вытаптанай дарожцы.
У канцылярыі дырэктара перш сустрэла Рамана сакратарка. Яна пастукалася да дырэктара, крышку адчыніла дзьверы ягонага пакою і, не ўваходзячы, уткнула туды, як праз шчыліну, сваю галаву, ня зусім эфэктна паказаўшыся ззаду Раману.
- Заходзьце! - павярнулася яна, села за свой стол, за якім яна сядзела перад гэтым.
Дырэктар ня ўзьняў вачэй ад папераў і тады, калі Раман стаяў ужо перад ягоным сталом.
- Вы, здаецца, хацелі мяне бачыць? - заявіў аб сабе Корзюк.
- Так, так. Добры дзень! Сядайце! Як справы? Вы жывяцё на водшыбе і вас ня ўсюды можна бачыць. Вам ня хочацца перабрацца ў інтэрнат? Да нас?
Дырэктар стродка зірнуў у вочы Рамана Корзюка.
- Я й так разам з вамі, таварыш дырэктар.
- Разумеецца, мы цяпер разам з вамі - я й вы ў адным пакоі... Былі на экзаменах?
- Так.
- Ну, вы і на экзаменах заўсёды трымаецеся свабодна. Спадзяюся, што вы й цяпер не адступілі ад свайго правіла?
- Гэта ня мае ніякага значэньня, таварыш дырэктар.
Як-бы першы раз за сто год маўчаньня, прарваўся тэлефон, бразкуча і трывожна. Дырэктар прывычным рухам рукі спакойна зьняў з яго трубку і, сказаўшы «пазьней», перапыніў тэлефонную гутарку.
- Вас сягоньня просяць завітаць на рог Савецкай і Ўрыцкага. Разумееце, куды? А восьмай гадзіне ўвечары. Пакой 72. Органы дзяржаўнай бясьпекі цікавяцца вамі. Можаце йсьці.
Дырэктар паклікаў сакратарку, а Раман Корзюк, быццам яшчэ ня ўсё сказаўшы, памуляўся колькі сэкундаў і выйшаў толькі тады, калі зразумеў, што ягоная гутарка з дырэктарам сапраўды скончылася.
З Валяю Камоцкай нічога асаблівага ня сталася. У манастыр, драўляны дамок ля самага Галоўнага корпусу, яна, пасьля разьвітаньня з Раманам, прышла даволі позна; сьвятла ня было як у іхным, так і ў іншых пакоях. Ня было сьвятла нават і ў карыдоры, і Валі вобмацкам давялося шукаць сваіх дзьвярэй. Асьцярожна, каб як найцішэй, узялася за клямку. Дзьверы былі замкнутыя. «Ня пушчаюць», - аж спалохалася яна гэтай свае першае думкі, гэткай прыкрай і недарэчнай для яе, прыкрай таму, што рэальнай. «Заставайся на вуліцы, досыць нацешылася ты». Гэтае самаўсьведамленьне яшчэ больш узмацніла ў Валінай душы несамавіты, можна сказаць, дваякі настрой: радасьць, што яна правяла час з Раманам і неспадзяваная расплата за тую радасьць. Два адценьні ў ейным пачуцьці зьліліся ў вадно - у тую прыкрасьць, якую яна адчула адразу-ж, калі ўвайшла ў цёмны карыдор манастыра. «Значыць, выжываюць - гэтак адкрыта і бессаромна! Даюць зразумець, што пагарджаюць, як вулічніцай. Заўтра, ці дакладней ужо сёньня ўсе будуць ведаць: Валю Камоцкую ня пусьцілі ў хату ейныя-ж сяброўкі, яна стаяла пад дзьвярыма, прасілася й мала ня плакала. Яшчэ таго глядзі, паставяць адкрыта пытаньне аб маральным разлажэньні».
Валя пачала стукаць у дзьверы, наважна й настойліва. Ды дармо, ніхто ня йшоў адчыняць. Яшчэ й яшчэ. Мацней і мацней. «Прытаіліся, бы выдахлі».
Валя націскала на дзьверы з усёй моцай, абураная, злосная да няпрытомнасьці. «Манашкі - няма каму сьвіснуць - паўставалі-б».
Валя бразгала гэтак, што пачуліся пратэсты з суседніх пакояў, але толькі ціха было ў Валінай кельні. «Гэткая зацятасьць!» падумала Валя блізу што ў голас, зьняможаная крыўдай і нянавісьцяй да сваіх сужыхарак. Нарэшце, калі яна пакінула грукаць, нехта шлёпнуў з ложка босымі нагамі аб падлогу і, падбегшы да дзьвярэй, пакруціў ключ у дзірцы, пасьпешна ўцякаючы назад.
Валя ўвайшла ў пакой і на злосьць шархнула сьвятлом. Усе на ложках інстынктыўна нацягнулі на галовы коўдры, але ніхто нічога не гаварыў, відавочна, баючыся чапаць Валю Камоцкую.
- Чаму-ж вы, такія адважныя, пахаваліся цяпер? Чаму з вас ніхто ня хоча глянуць мне ў вочы? Можа-б я ляпей разгледзела вашае аблічча - ці чалавечае яно.
Бяз удачы выклікаць манашак на паядынак, Валя Камоцкая разьдзелася й легла ў свой ложак. Доўга яна не магла заснуць. Ня тое, каб яе мучыла зьнявага сябровак, - гэты канфлікт у яе хутка ўлёгся, - з галавы ў яе ня выходзіў Раман, ён валадарна сьцёр з памяці яе ўсё, што адклалася ў ёй не ад яго. Іхныя ўзаемадачыненьні здаваліся Валі ня зусім выразнымі, як-бы ня было ў тых дачыненьнях такога пункту апоры, дзякуючы якому можна было-б утрымаць і забясьпечыць паміж ёй і ім раўнавагу, ніколі ня ставіць пытаньня: што будзе далей? або ці ўсё гэта праўдзіва? Валя Камоцкая хацела-б, каб усё было ясна цяпер-жа, каб яна ведала ўсё наперад, каб была тая ўпэўненасьць, безь якой нельга плянаваць дзявоцкага жыцьця, ці жыцьця наогул. Учора яна чытала Анатоля Франса, і як-жа ён памыляецца, калі кажа, што шчасьце - у невядомасьці. Не, невядомае - гэта найгоршая рэч. Трэба, каб невядомае было разьвязанае. Яна ўсё развязала, што да Рамана. Праўда, гэтае «ўсё» разьвязалася само па сабе, бяз плянавасьці, стыхійна. Раман напаткаўся ёй неспадзявана, адразу. Тры гады правучылася - не дабачала яго, потым ён як-бы аднекуль зьявіўся, вырас і, жартлівы, нават абыякавы, знайшоў сабе мейсца ў ейнай душы. І цяпер яна нагэтулькі звыклася з ім, што нельга было-б уявіць нейкі адыход ад яго, гэтакі магчымы з ягонага боку. Гэта яшчэ больш кідае яе да яго з такой пасьпешнасьцяй, з якой кідаецца пад хуткія колы дарога. Калі ўчора праходзіў пад Берасьцейскім мастом цягнік, здалося, што гэта ня ён адыходзіць ад іх, зьнікаючы ўначы, а што гэта яна адыходзіць, адплывае ад Рамана. Інакш-бы яна, напэўна, не цягнулася за ім да самае хаты, не наравілася-б гэтак. Ёй хацелася-б, каб не яна слалася тэй дарогай перад ім, а ён перад ёю, больш пакорны і больш адданы. Але якраз тут у яе і ня было пэўнасьці - Раман не такі. Ён ніякі. Няўлоўны, пасьпешны, ён ніколі ня будзе самім собою, без самаўсьведамленьня, ён - толькі рух бязьмэтны. Нявядомае ў ім палохае Валю. Хто ён і што ён, як чалавек, нарэшце? Ці можна спадзявацца на яго? Спадзяваньняў гэтых ня шмат было ў яе. Найгоршае-ж, чаго яна баялася і ў чым яна не хацела прызнацца нават сама перад сабою - гэта тое, што Раман часамі выдаваўся ёй падазроным. Будучы з кім-небудзь разам, ня з ёю толькі аднэй, Раман выяўляў новыя, невядомыя датуль рысы характару: з кім-небудзь іншым, у сьвятле таго «іншага», ён як-бы ня той, каго яна ведае. Шмат такіх дадаткаў яна ўжо ўгледзела ў ім. Вось хоць-бы ягоны «дзядзька» - што гэта за чалавек? Ён, бязумоўна, ня цікавіць яе сам па сабе. Яна не пазнала толькі ў сутыку з ім Рамана. Значыцца, Раман ня толькі з ёю, а й яшчэ з некім. Раман такі чалавек, які ніколі не гаворыць ні пра сябе, ні пра каго-небудзь, а толькі пра што-небудзь.
Як-бы выплываючы з разважаньняў аб Раману Корзюку, у Валі Камоцкай зарадзілася інтрыгуючы і самую яе думка: праверыць Рамана. Не пайсьці на экзамены (іх можна здаць яшчэ і заўтра), а пайсьці да Раманавае гаспадыні, калі той будзе на экзаменах, і вынюхаць усё так, як толькі яна ўмее. Можа Раманава гаспадыня ведае што-небудзь пра «дзядзьку», а можа яна яго ніколі й ня бачыла. Дык гэта ўжо будзе таксама нейкай ніткай. Падставай. Нейкай асаблівай нетактоўнасьці ў гэтым ня бачыла. Пагатоў, калі Раман ня будзе нічога пра гэта ведаць. У імя іхнага далейшага трэба высьветліць дачыненьні Раман Корзюк - Генадзь Кандраценя.
З гэтай думкаю Валю Камоцкую сустрэла раньне. Яна ня выспалася і нікому не хацела паказвацца на вочы пры дзённым сьвятле - сьляды ночных перажываньняў выразна ўдавалі яе іншай, слабой, крыху няпэўнай і не такой наважнай, чаго яна ня любіла ў сабе. Каб ужо й сапраўды ня выглядаць гэтак, а галоўнае, каб яе не палічылі за такую, яна пусьціла ў ход выпрабаванае сваё мастацтва падабацца ўсім і выклікаць зайздрасьць - наколькі можна было, яшчэ перад тым, як пайсьці ў агульны мыцельнік, зграбна вызваліла з-пад свайго ранішняга ўбору загарэлыя рукі, грудзі, шыю і акруглай формы сьпіну - няхай ад злосьці ўкусяць яе, яна ведала - стройную, імклівую і плястычную.
У мыцельніку Валі Камоцкай давялося стаць вобак з сваімі таварышкамі. Адна з іх, трымаючы ў роце зубную шчотку і саркастычна аглядаючы Валю, цынічна парэкамандавала ёй:
- Памый заадно й грудзі ды павесь іх на шнурку сушыцца.
- Гэта ня я, а ты з радасьцяй павесіла-б, каб у цябе было што вешаць.
Няпрыемная сутычка паміж дзьвюма жанчынамі сьцішыла рэшту, зьмяніла настрой. Мала гаворачы, усе вярнуліся ў пакой і пачалі зьбірацца на заняткі. Валя Камоцкая, як і заўсёды хутказьменная, зноў увайшла ў сябе, замкнулася, няпрыступная нікому. Яна зноў вярнулася да таго, з чым і прачнулася - да Рамана. Толькі цяпер яна думала ня проста пра Рамана - ў ёй прачыналіся здольнасьці сьледчага, які яшчэ ня ведаў, як пачынаць цяжкое сьледства. Дзьве супярэчлівыя акалічнасьці рабілі цяжкой Раманаву справу: з аднаго боку, Валя хацела, так-бы сказаць, намацаць Ахілесаву пяту ў Рамана, знайсьці тое, што мучыць, дражніць, палохае і штурхае яго на падазроныя сувязі, з другога боку, сваім нязвычайным сьледствам яна магла пашкодзіць самыя сувязі з Раманам. Апошняга яна баялася найбольш, але-ж і не магла застацца ў тэй няпэўнасьці, якую яна адчувае і асабліва адчула апошнім разам, на кватэры ў Рамана Корзюка.
Валя выйшла з інтэрнату разам з усімі, але, апынуўшыся на вуліцы, адлучылася ад кампаніі і стала на трамвайным спынку, што быў тут-жа, недалёка ад манастыра. Усё зьдзіўлена азірнуліся на яе. Нават бліжэйшыя спаміж ейных сябровак, з якімі яна, бывала, і дружыла, нічога не папыталіся ў яе трымаючыся ўвесь час нейтральна. Неўзабаве прыйшоў трамвай, і Камоцкая лёгка ўскочыла на падножак.
З уваходам у трамвай увайшло ў свае берагі і тое пачуцьцё, якое кіравала ёю і вяло яе да пастаўленай мэты. Яна не спакмела, калі прайшоў пад Чыгуначным мастом трамвай і калі ён дайшоў да свайго канцовага спынку. Усе вылезьлі, толькі яна адна заставалася ў апусьцелым вагоне, пакуль кандуктар не нагадаў, што трамвай далей ня йдзе. Валя Камоцкая, як і ўчора, зноў прайшла паўз Берасьцейскі мост і хутка згубілася ў садовых вуліцах. Але цяпер яна баялася тут, на гэтай ускраіне. Учора ўвечары яна пачувала сябе тут інакш, зацішней, бясьпечней, а цяпер удзень у яе мог яшчэ хто-небудь папытацца, хто яна і што ёй тут патрэбна. Ніколі яшчэ яна ня йшла тут адна. Заўсёды толькі з Раманам... Што яна надумалася? Яна яшчэ нічога не хавала ад Рамана, заўсёды ўсё яму гаварыла ў вочы - прыемнае і прыкрае. Што змушае яе цяпер хаваць у сваім сэрцы тое, што яна надумалася? Не, гэта ня тая дарога, што вядзе да Рамана. Прыйшоў-бы час, і ён сам, магчыма, адчыніў-бы сваю душу, як ён заўсёды адчыняе мне дзьверы свайго пакою. Камоцкая зірнула на дом, дзе жыве Раман, і не знаходзіла адвагі ісьці далей. Вярнулася, каб ня так ужо адразу... Можа лепей зайсьці з другога канца вуліцы... На месцы іхнага ночнага прыпынку ляжала колькі расьціснутых яблыкаў. Валя перайшла на іншую вуліцу, яшчэ меншую за гэту. З нейчага дварку злосна кінуўся на яе сабака, тузануўшыся на ланцугу.
Валя Камоцкая пастукалася да гаспадыні Рамана Корзюка. Тая не адразу адчыніла ёй дзьверы, у хаце была чуваць гаворка. Гэта насьцярожыла Камоцкую - Раманава гаспадыня жыла адна, муж у яе памёр маладым, дзяцей ня было, радні таксама, і хто-б мог зайсьці да яе - ні з кім яна ня зналася і ня любіла ніякіх наведвальнікаў. Але мала чаго ня бывае. Валі толькі не спадабалася, што нехта зайшоў да яе тады, калі і ёй трэба было пагутарыць з ёю. Собіла ж ёй ткнуцца ў гэтую часіну, няхай-бы раней ці пазьней. Ды ня было ўжо як адступаць - дзьверы адчыніліся: Раманава гаспадыня стаяла перад ёй спалоханая, зьбянтэжаная і як-бы злосная, хоць у голасе, калі яна абазвалася да Валі, ня чулася нічога асабліва варожага.
- Добра, што вы зайшліся.
Гаспадыня павяла Валю ў другую палавіну хаты. Падняўшы з нейкага матэрыялу заслону ў дзьвярох, яна ўпусьціла Валю ў досыць вялікі пакой. На нейкай воддалі ад Камоцкай, перад вялікім старым люстрам на ўсю сьцяну, стаялі тры высокія міліцыянэры, і адзін з іх трымаў у руках сакваяж, падобны да таго, які Валя бачыла ўчора пад сталом на кватэры ў Рамана. «Вось і сьледства», - хутчэй за самую думку ўспыхнула трывога ў падсьвядомасьці ў Камоцкай. Міліцыянэры перш пабачылі яе ў люстры - з галавы да ног, яна як-бы наскрозь прасьвяцілася перад імі. Потым яны павярнуліся да яе. Асьлепленым, ім цяжка было напачатку глядзець на яе: яны ўспрыймалі яе, быццам шклянымі вачыма - гэтак шмат трапіла сьвятла ад люстра ў іхныя зрэнкі. Выціраючы вочы, адзін з іх, найстарэйшы, дапытліва глянуў на Камоцкую:
- Вы чаго прыйшлі сюды, грамадзянка?
- Вы ня маеце права мяне дапытваць.
Два маладзейшыя міліцыянэры пераглянуліся між сабой і моўчкі пераступілі з нагі на нагу. Гаспадыня, бы сэкундант на дуэлі, стаяла ў баку, гледзячы больш на міліцыянэраў, чымся на Валю каля дзьвярэй.
- Ваша прозьвішча? - папытаўся міліцыянэр у Камоцкай.
- Я арыштаваная?
- Пакажэце ваш пашпарт.
- Я атрымала яго ў міліцыі, і вы добра ведаеце, як ён выглядае.
Старэйшы з міліцыянэраў кіўнуў маладзейшым, і тыя хутка апынуліся за плячыма ў Валі, папрасіўшы яе прайсьці далей ад парогу.
- Вы ведаеце гэтую асобу? - зьвярнуўся старэйшы да гаспадыні.
- Яна часта заходзіцца да майго кватаранта.
- Рамана Корзюка?
- Гэта вы ўжо ведаеце.
- Гэта значыць, студэнтка, тая самая аб якой вы гаварылі?
- Няго-ж якая!
- Калі трэба, я буду гаварыць сама за сябе. Прашу вас, калі ласка, ня турбавацца, - ня зусім валодаючы сабой, адным дыхам прагаварыла Валя Камоцкая да гаспадыні і, ня саступаючы з мейсца, уставіла на яе свой узрок, калючы і злосны. Старэйшы з міліцыянэраў бачыў, як павернутая да яго шчака ў Валі налівалася чырвоным колерам гневу.
- Якое вы маеце права забараняць ёй гаварыць, хоць-бы й пра вас, хоць-бы й няпрыемнае для вас? Мы пытаемся ў яе пра што хочам і як хочам... Значыцца з усяго відаць - вы добра ведаеце Рамана Корзюка? А вы ведаеце, што гэта вось гэта? - старэйшы з міліцыянэраў паказаў на сакваяж у руках свайго памагатага, што стаяў ззаду ў Валі. - Вы хочаце, каб мы адчынілі яго й паказалі вам, што ў ім, га?
Валя й не спрабавала азірнуцца назад, толькі адчула сваёю сьпіною страх, як-бы за ёю ляжала нейкая бомба, гатовая віда-віда выбухнуць.
- Я нічога не хочу ведаць, мяне гэта не дачыцца.
- Не, гэта датычыцца й вас. Мы паглядзім, наколькі ў вас хопіць запалу бараніцца.
- Мне ня трэба бараніцца. Я ня ведаю, што вы хочаце ад мяне, нарэшце? Я прыйшла сюды зусім прыватна. Можа ня ў час.
- Вы зусім нам не перашкодзілі. Мы спадзяёмся, вы дапаможаце нам. Вы нам патрэбныя, і мы вам вельмі ўдячныя, што вы якраз прыйшлі сюды цяпер.
Старэйшы з міліцыянэраў - гэта можна было пачуць па ягоным голасе і як-бы іранічнай інтанацыі - бачыў сябе пераможцам, і ад усьведамленьня гэтага, рабіўся яшчэ больш красамоўным. Ён і не спадзяваўся, што гэтая справа гэтак выгадна абернецца для яго - ён можна ўжо сказаць, ускрыў яе, маючы перад сабой такую цікавую дэталь, як гэтая дзяўчына, што прыйшла сюды сама і стаіць во цяпер перад ім. Ён давядзе гэтую справу да канца, высьветліць у ёй усё невядомае і ўзьніміць яе да ступені дзяржаўнага значэньня. Бязумоўна, важная дэталь у гэтым - Раман Корзюк. Дык ён-жа таксама бадай у ягоных руках. Застаецца яшчэ толькі адно невядомае, але й яно, бясспрэчна, знойдзецца па дзьвюх першых дэталях, ужо вядомых яму. Трэйцяя дэталь будзе вышэйшым пунктам ягонай дзейнасьці і завяршэньнем усяе справы. Адно толькі мала цешыла яго - гэта тая акалічнасьць, што гаспадыня сама прыйшла да іх і паведаміла аб усім. Д'ябла яе прынёс - ён сам-бы выкрыў гэта ўсё без яе. Але й тут у яго ёсьць адна зачэпка - можа й сама гаспадыня ўцягнута ў гэтую справу і толькі дурыць галаву, што яна знайшла гэтыя рэчы пад сталом, замятаючы пакой Рамана Корзюка. На самай справе, хто мог-бы пакінуць такія цацкі пад сталом? Гэта ўсё выглядае куды глыбей, чымся здаецца на першы пагляд.
- Вы, я думаю, не адмовіцеся, - падыйшоў бліжэй да Валі Камоцкай старэйшы міліцыянэр, - паехаць разам з намі й даць фармальнае паказаньне ў справе знойдзеных рэчаў на квартэры вашага знаёмага Рамана Корзюка?
- Я нікуды не паеду, я пайду туды, адкуль і прыйшла. Вы ня маеце ніякай падставы затрымваць мяне.
- Не нэрвуйцеся - у нас ёсьць падстава... Зрэшты, чаго вам баяцца, калі вы нічога ня ведаеце? Так і скажаце, што ня ведаеце, і ўсё. Але, натуральна, вы можа самі хацелі-б ведаць, чаму нам патрэбна вашае супрацоўніцтва ў гэтым выпадку? Мы дапушчаем нават, што вы ні ў чым невінаваты, і ў гэтым сэньсе нам зразумела вашае абурэньне. У тым вунь сакваяжы, - міліцыянэр зноў паказаў на свайго памагатага, - хаваецца нешта большае, чымся зброя і грошы.
Валя ўпяршыню за гэты час павярнулася назад і зірнула на сакваяж, але як на рэч, якая ня выклікае ў яе ніякага ўражаньня. Тое, што сказаў ёй міліцыянэр, як-бы нікаліва ня зьдзівіла яе, і яна толькі пытальна ўзьняла вочы на гаспадыню, быццам просячы яе сказаць, скуль гэта яна ўсё ўзяла. Але гаспадыня заставалася стаяць моўчкі з выглядам, што яна ўсю віну за гэта ўжо зваліла з сябе і ўсклала на каго іншага. «Пытайся цяпер у іх, або ў таго, з кім знаешся. Я сваё зрабіла, а ты выкручвайся цяпер, як можаш».
Валя Камоцкая, апусьціўшы абедзьве рукі ў кішэні паліта і трымаючы іх так, што адно і другое крысо ўзьнялося ўгару, насьмешліва і з дражлівым тонам зьвярнулася ўжо не да гаспадыні, а да старэйшага міліцыянэра, што ўвесь гэты час ня зводзіў з яе вачэй:
- Што хочаце, ніяк не магу зразумець гэтай вашай дэманстрацыі!
Старэйшы з міліцыянэраў, абураны і незадаволены эфэктам, на які ён, відаць, разьлічваў, ня стрымаўся і на ўвесь голас закрычаў:
- Рукі з кішэняў! Да закаранелых злачынцаў у нас знойдзецца і адпаведны мэтад. Узяць яе!
Два маладзейшыя міліцыянэры ўзялі пад рукі Камоцкую і вывелі яе заднім ходам на двор, дзе на іх чакала машына.
Гаспадыня, толькі калі яны ад'ехаліся, зачыніла за імі дзьверы свайго дому.
Раман Корзюк нідзе ня мог знайсьці сабе мейсца. Ён ня ведаў, за што яму ўзяцца, куды пайсьці і што пастанавіць. Тысячы розных супярэчлівых думак зьмяняліся адна па аднэй, і ніводнай з іх ён ня мог прыняць, або адкінуць - усе яны здаваліся яму правільнымі і ў той-жа час зусім нерэальнымі для зьішчэньня. Яны зараджаліся недзе ў глыбіні душы і, падагрэтыя хваляваньнем, не маглі адстоіцца і набыць сталага характару. Ён толькі адчуваў іх, яны раіліся ў ім, але ня мог іх усьвядоміць, і ад таго ў яго ня было ніякай яснасьці ў душы. Таго факту, што ён мусіць пайсьці а восьмай гадзіне на допыт (навошта-ж-бы ён яшчэ быў патрэбны?), Раман Корзюк як-бы й не адмаўляў, згаджаўся з ягонай няўхільнасьцяй і гатовы быў на ўсё. Страху ён ня меў, наадварот - калі ўжо яго выклікаюць, ён папытаецца сам, чаго ад яго хочаць: свайго як-бы нейкага нелегальнага становішча ён ня мог больш трываць. Але тут адразу-ж, як кантралёр, у яго зьяўлялася іншая думка і таксама высоўвала свае довады: а можа яму і ня йсьці зусім? Навошта? Усё ясна й так: нейчая нявідочная рука затрымвае яго. І было-б недарэчна лезьці самому ў пастку. Калі яшчэ нядаўна яму было шкада свайго пройдзенага, дык цяпер усё гэта ня мела ніякага сэнсу, нават болей таго - тое, з чым яму, здавалася, немагчыма расстацца, паварочваецца супраць яго самога. Дык ці варта яму даражыць і чапляцца за яго? Трэба адмовіцца ад самога сябе, каб нічога цябе ня трымала. Якая наўда яму, калі ён упёрся ў самога сябе і стаіць перад нічым? Трэба самым балючым спосабам адзьдзяліць сябе ад усяго, што зьвязвае й трымае, каб быць зусім свабодным і нічога не шкадаваць.
І ўсё-ткі Раман Корзюк ня мог, як сьлед разабрацца ва ўсім гэтым. Ідучы па вуліцы, высокі, ён хацеў-бы схавацца, зьнікнуць сярод людзей, толькі-ж вуліцы выдаваліся занадта пустымі, а сам горад - замалым для таго. Ніўводнай з бібліятэкаў, куды ён заходзіў, ён ня мог доўга заставацца: усюды баяўся аднаго - вось зараз нехта зьявіцца і павядзе яго, і ніхто яго больш не пабачыць. Для вока толькі возьме газэту ці часопіс, патрымае ў руках столькі часу, колькі трэба, каб ня выклікаць падазронасьці ў пасьпешнасьці, і выходзіць, як сам ня свой, на вуліцу, ня ведаючы, куды яму пайсьці яшчэ.
На Карла Маркса яму папаўся трамвай, што йшоў на Ляхаўку. Раман надумаўся паехаць на фабрыку люстраў, дзе ён тры разы на тыдзень ліквідуе няпісьменнасьць сярод работніцаў, маючы за гэта лішнюю капейку. Сягоньня таксама ў яго там заняткі. Дык ён і прабудзіць там да самага вечару з людзьмі, пакуль яму ісьці туды.
Як у мансардзе, у пакойчыку на паддашшы, адведзеным адміністрацыяй для заняткаў, Корзюк чакаў на сваіх вучаніцаў, гледзячы праз маленькае вакенца, як з вежы, на восеньскі горад.
Заходні вецер бесьперастанку гнаў, як-бы з нейкага іншага краю, лёгкія хмары. У далячыні, там, дзе яны ўзьнікалі, ад іх чарнела ўсё неба, а тут, над горадам, без дажджу, яны імкліва расьцярушваліся і бялявымі струменьчыкамі зьнікалі ў чыстым прасторы. Ды толькі зноў, зусім недалёка, спад небасхілу, яны нарасталі яшчэ і, разрываючыся, плылі далей, невядома куды і кім пасланыя. Шматпавярховы Дом Ураду першы сустракаў іх, як нязнаных вандроўніцаў, разглядаючыся вакол усімі сваімі вокнамі - ён адзіны над горадам быў на іхнай вышыні і слухаў іхны шум і затоенае дыханьне, ахутаны імглой, пануры і стродкі.
Гледзячы туды, дзе набухалі, як выбухі, чорныя хмары, Раман Корзюк ня думаў, не адчуваў, дзе ён цяпер - ён хацеў быць там, па другім баку тых выбухаў, што ўзьнімаліся ад зямлі ўсё вышэй і вышэй, засталучваючы ад яго паўнеба. Яму здавалася - за тымі выбухамі ляжыць сонечная краіна, і калі хто й бачыць там гэтыя чорныя хмары, дык, напэўна, толькі радуецца, што яны адплываюць адтуль, а ня йдуць насустрач так, як яны йдуць погрозьліва сюды на яго.
За сьпіною Раман адчуў некага.
- Сягоньня заняткаў ня будзе - усе работніцы на агульным сходзе, - пачуў ён за сабою жаночы голас і павярнуўся ад вакна.
Перад ім стаяла жанчына сярэдніх гадоў і ўжо вінавата ўсьміхалася яму, гледзячы круглымі аляістымі вачыма некуды ўгару, праз Раманаву галаву, усё болей і болей налазячы на яго. Гэта ўзлавала Рамана.
- Ну дык і чаго вы хочаце ад мяне?
- Сказаць вам, каб не чакалі.
- А хто вас паслаў сюды?
- Я сама. Начальства не парупіцца. А бабы нашыя вас любяць, дык ня хочаць, каб вы сумавалі тут адны.
- І, значыцца, паслалі вас забаўляць тут мяне?
- Гэтак.
- Ня трэба, дзякую.
Корзюк добра ведаў сваіх вучаніцаў і зразумеў іхны жарт - паслалі самую «пісьменную», якая кожнага разу на занятках толькі ўсяго й рабіла, што з усёй стараннасьцяй выводзіла ў сваім сшытку два няхітрыя словы, далёкія ад цэнзурнага характару.
- Добра, дык я й пайду, калі вы ня хочаце... Заставайцеся здаровенькія.
Гэта яна сказала так, быццам хацела запалохаць Корзюка сваім адыходам, але пагроза выйшла ў яе слабой, і яна ўсё не адыходзілася, мулілася каля дзьвярэй з выглядам, што ані не разумее свайго дзіўнага настаўніка.
Ад учарайшага Корзюк нічога ня еў і адчуў голад, як-бы апамятаўшыся, ён успомніў, што ён-жа й ня спаў - аб усім гэтым яму прагаварыла стомленасьць, якая прыцішыла яго і вярнула здольнасьць адчуваць сябе самога.
З мансарды ён выйшаў сьледам за тэй «пісьменнай» на фабрычны двор, хацеў зазірнуць у сталоўку, дзе ён, здаралася, абедаў з работніцамі, але тут-жа, яшчэ на двары, яго спыніла загадчыца клюбу, немаладая ўжо, на вельмі кароценькіх нагах (з аднаго толькі тулава) моцнага складу дзяўчына.
- Я адмыслова лічыла на гадзіньніку, колькі часу вы былі адны ў школе з нашай работніцай - цэлыя паўгадзіны ліквідавалі няпісьменнасьць! Добры настаўнік!
- Даражэнькая, ня турбуйся, мяне ён не папсаваў! Ці хіба зайздросьціш? - адсеклася работніца, што не пасьпела яшчэ далёка адыйсьціся і знарок спынілася, каб паслухаць гутарку загадчыцы.
- Ідзі, ідзі, ведаем мы цябе. А вы, таварыш Корзюк, у нас болей не настаўнік. Прыміце гэта, як афіцыйнае паведамленьне. Разьлік атрымаеце ў пару.
Раман Корзюк нічога ня здолеў на гэта адказаць - паведамленьне на яго падзеела так, быццам наступна яго ўжо схопяць, як злачынца, страх рэальнай небясьпекі зноў апанаваў ім, і тое адпружаньне, якое толькі што прыйшло яму, зьмянілася нювым прадчуваньнем нечага нямінучага. У сталоўку ён не пайшоў, і адразу апынуўся на вуліцы. Разам з фабрычнымі варотамі, здавалася яму, зачынілася за ім і нейкая частка белага сьвету, і Раман нават узрадваўся, што яна зачынілася - прынамся, сьвет павузеў і, такім парадкам, зьменшылася магчымасьць блуканьня ў ім.
Корзюк паабедаў у сваёй, студэнцкай сталовай на Фабрыцыюса, калі ўжо там нікога ня было. Купіў дзесяць талерак макарону-баланды, зьліў з іх ваду, атрымаўшы талерку гушчы. Усю гэтую апэрацыю ён прарабіў на доўгім стале, і афіцыянткі зьдзіўляліся ягонай «някультурнасьці».
А сёмай гадзіне Раман Корзюк пайшоў у манастыр, дзе ён спадзяваўся засьпець цяпер Валю Камоцкую. Дзіўная рэч - тая акалічнасьць, што за гадзіну ён пераступіць парог НКВД як-бы зусім не турбавала яго цяпер: ён доўга чакаў на гэты момант, і чаканьне змарыла яго. Да таго-ж, уяўленьне сустрэчы з Валяй азвалася ў ім з новай сілай. Ён імкнуўся цяпер да яе, як з далёкай дарогі. Валя была цяпер для яго тым адзіным сьветам, які яшчэ яму не зачыніўся і ў якім ён можа знайсьці сабе прытулак. Ён хацеў быў не паказвацца ёй на вочы, пакуль ня сходзіць туды, але цяпер наважыўся абавязкова пабачыць Валю. Ён нічога ня скажа аб тым, куды яго выклікаюць, але пайсьці туды яму будзе лягчэй ад яе. Страх, што ён можа страціць яе, быў мацнейшы за страх, што ён ня вернецца адтуль.
Як бадай і заўсёды, Раман ня стукаючыся ўляцеў у манастыр. Спалохана скрыкнула студэнтка. Стоячы на ўвесь свой рост на сваім ложку, голая, у вадных толькі трусіках, яна беспарадна прысядала і, ўхапіўшы сукенку, сьпяшалася надзець яе праз галаву, але, зьбянтэжаная, не магла і ўсё крычала Раману: «Адвярніся, не глядзі!» Раман адвярнуўся і чакаў, пакуль яму не сказалі, што ўжо можна глядзець.
Валі Камоцкай ня было - гэта Раман спасьцярог адразу, не пасьпеўшы яшчэ азірнуцца. Ён і не папытаўся ні ў кога, дзе яна, што з ёю, або калі яна прыйдзе, неяк пасмутнеў і не па сабе спаважнеў. Але студэнткі пачалі з ім жарты, назнарок кпілі з яго. З Раманам яны ўсе былі пасяброўску свабодныя і маглі сказаць яму, што хацелі - такія дачыненьні склаліся ў іх даўно, ён быў для іх свой, хоць і належыў, як яны казалі, Валі Камоцкай.
- Дзе-ж гэта дзелася нашая Валечка, мы яе ня бачылі ўвесь гэты час з самай раніцы?
Пра тое, што было ўначы і рана ў мыцельніку, ніхто нічога Раману не сказаў, можа таму, што, спадзяваліся, што Валя сама зрабіла ўжо гэта лепей за іх саміх. Яны толькі наводзілі яго на тую тэму, усяляк зачаплялі яго, чакалі, як ён зарэагуе на гэта сам, і сумеліся крышку, калі не пачулі ад яго ні слова. Раман ніколі ня быў з імі маўклівым, па дурноце сваёй ён гаварыў ім, як сваім, часам болей, як трэба, нават і пра Валю. Гэтая акалічнасьць давала некаторым з іх магчымасьць думаць, што Раман не кахае Валю і што, значыцца, ён яшчэ свабодны для іх саміх. Дык тым болей дзівіліся яны Раманавай маўклівасьці цяпер, - ніхто з іх, вядома, ня думаў, што Раман так доўга ня бачыўся з Валяй.
- Даўгавата ты яе трымаеш там у сябе ў хаце. А можа яна не ад цябе прыходзіць так позна?
Нават і такая шпілька не кальнула Рамана. Раман быў цяпер на сваёй кватэры, выразьліва бачыў пад сталом сакваяж, шкадаваў, што нікуды яго не закінуў, выходзячы з хаты. Што там ёсьць, ён і не паглядзеў, хоць Кандраценя і гаварыў, што там.
Ды час быў Раману пакідаць манастыр - набліжалася восьмая гадзіна, дзеля якое ён гэтулькі перажыў і якое трэба было чакаць гэтулькі часу. Студэнтка, што крычэла на яго «не глядзі», угаворвала яго пайсьці з ёю ў кіно, навошта-ж яна так прыбіралася?
Абое яны йшлі ўжо па Савецкай. Вецер памякчэў. Як вясьняны, густы, тузьлівы, ён уздымаў настрой у студэнткі, падпіхаў іх ззаду, і яны, здавалася, ня йшлі, а беглі. Студэнтка ўзяла Рамана пад руку, і, баючыся, што вецер можа адарваць яе ад яго і некуды панесьці, яшчэ болей тулілася да яго, і, калматая, вісела на Раманавай руцэ, як кошык. Раман маўчаў, а студэнтка думала, што ён пачуцьцёва слухае яе і ня горнецца больш наважна да яе толькі таму, што сароміцца пешаходаў. Які ён дзіўны, гэта-ж зручна пры ветры!
Галоўны корпус Унівэрсытэцкага гарадка і Дом ураду былі ўжо адзаду іх.
- Тымчасам, Ларысачка, мне трэба, нажаль, завярнуцца сюды, на вуліцу Ўрыцкага. Нажаль, вельмі кароткая дарога ад унівэрсытэту да Ўрыцкага. Няма калі й пагаварыць з табою.
- Ты баішся Колькі?
- Я не баюся твайго Колькі. Толькі мне трэба сюды. Выбачай.
І Раман Корзюк адарваўся ад Ларысы, завярнуўся налева, каб перайсьці Савецкую. А Ларыса, гледзячы назіркам за Раманам, пастаяла з часінку яшчэ на месцы, і, як-бы зразумеўшы ўсё, раптам, з падскокам, як дзіцянё, пабегла далей па Савецкай.
Раман Корзюк пераступіў парог НКВД першы раз у жыцьці. Дасюль ён нават добра ня ведаў гэтага будынку, хоць і праходзіў бадай штодня паўз яго. Нават таго чырвонаармейца з вінтоўкай, што толькі дапытліва зірнуў на яго пры ўваходзе, ён толькі цяпер пабачыў, як рэальную, а не сымбалічную рэч.
Не пасьпеў, увайшоўшы, Раман Корзюк зрабіць у ненаважанасьці колькі крокаў ад парогу, як у ваддаленай насупраць яго сьцяне адчынілася маленькае вакенца, і нехта, пабачыўшы яго знутра, паклікаў да сябе пальцам. Раман падыйшоў. Той, хто яго паклікаў, нічога не гаворачы высунуў яму з вакенца картку з нумарам 72-СПО, і вакенца само па сабе, аўтаматычна мякка зачынілася перад самым носам Корзюка. А перад ім ужо стаяў, усьміхаючыся, нехта іншы ў гарнітуры і, як выраслы з зямлі, вёў яго, бяз рук і словаў, як-бы аднымі гэстамі, па доўгім карыдоры. Дарожка была мяккой, і крокаў ня чуваць было зусім, усё глухла, і Раман меў пачуцьцё, быццам ён ішоў у тарычэльлевай, беспаветранай пусьціні, падхоплены мяккімі, як дарожка, крыламі анёла-абаронца.
Раман Корзюк і чалавек-анёл у гарнітуры супыніліся ў канцы карыдору. І дзіўная рэч - з правага боку, з адчыненых, як на чвэрць, дзьвярэй, даляцеў да Раманавага слыху, ці яму толькі так здалося, голас Генадзя Кандрацені. Затым дзьверы зачыніліся, а адначасна з левага боку, якраз насупраць, адчыніліся іншыя, і ў тых дзьвярох стаяла ўжо маладая і вельмі прыгожая на першы пагляд жанчына, уся ў белым, з залацістымі накручанымі валасамі, што ясьніліся й пераліваліся ад электрычнага сьвятла і ад белага колеру сукенкі. Чалавек-анёл здаў ёй Корзюка. Жанчына зачыніла дзьверы ў калідор і павяла Рамана праз зырка асьветлены пакой у іншы, сумежны, што ўжо як-бы чакаў на яго сваімі адчыненымі дзьвярыма. Перад сабою Раман пабачыў за сталом чалавека ў вайсковым. Жанчына, прапусьціўшы Рамана наперад, дзесьці зьнікла, а чалавек за сталом прывітаў, здавалася, ужо нарыхтаванымі словамі, Рамана Корзюка:
- Заходзьце, заходзце, таварыш Корзюк, і сядайце вось тут, гутарка будзе ў нас, здаецца, доўгая.
Раман Корзюк не чакаў, што нехта ў НКВД загаворыць да яго пабеларуску. Сеў.
Чалавек за сталом ёрзнуў на крэсьле, і новыя рамяні праз плячо й на поясе адазваліся сырамятным скрыпам.
- Нам дасканала ведама, таварыш Корзюк (чалавек у вайсковым націскаў на слове таварыш), што ў Вышэйшым Пэдагагічным Інстытуце (ВПІ) у Менску актыўна дзейнічае нацдэмаўская, контррэвалюцыйная, шпіёнска-дывэрсыйная групоўка, да якой належыце й вы. Што вы скажаце нам на гэта?
Чалавек у вайсковым абвёў сваімі круглымі яснымі вачыма Корзюка, тымчасам, як ягоная правая рука сама па сабе, міжвольна легла на кабуру. Адкінуўшыся на спінку крэсла і выцягнуўшы пад стол ногі, ён цяперака ня спушчаў сваіх вачэй з Корзюка.
- Я чакаю на ваш адказ, таварыш Корзюк, - зьмяніў строгую інтанацыю на больш лагодную чалавек у вайсковым.
- Нажаль, мой адказ не задаволіць вас, - ня думаючы, надпрыродна спакойна адказаў Раман.
Адвага, з якой сказаў гэта Корзюк, абыякавасьць у тоне німала зьдзівілі чалавека ў вайсковым - ён гэтага не чакаў, гатовы быў на круты паварот, але ўпару стрымаўся, не выяўляючы нічым свайго незадавальненьня ці ўзрушанасьці.
- Усякі ваш адказ будзе добрым і задаволіць нас. Скажэце, калі ласка, хто на вашым факультэце чытае лекцыі па фальклёру? Піятуховіч, гаворыце? Добра ведамая й нам асоба. Выдатны лектар... А літаратуру? Так, так, з Барысенкам я асабіста знаёмы. Хаця й камуніст, але паганы лектар... Ну, а што вы скажаце пра вашага выкладчыка беларускай мовы?
- Я ня зьбіраў ніякай пра яго інфармацыі.
- Мы й не патрабуем яе ад вас.
- Што-ж вас тады цікавіць? Я-ж прыйшоў сюды на ваш выклік.
- Мы выклікалі вас сюды, як чэснага савецкага чалавека, як сумленнага студэнта, на якога выдаткуе грошы нашая дзяржава і на якога гэтая дзяржава спадзяецца, разьлічвае.
Крыху памаўчаўшы:
- Ня важна, што вы належыце (калі не фармальна, дык ідэялягічна) да гэтай кантррэвалюцыйнай ячэйкі. Скажу вам нават болей - добра, што сярод кантррэвалюцыянэраў - і вы. Нам ніякая кантррэвалюцыя тады ня страшная!
- Мне здаецца, што я нічым не заслужыў гэткага даверу да мяне.
- Я не спадзяваўся, што вы нагэтулькі наіўныя...
Сьмяючыся, ён дадаў:
- Хай вам будзе ведама, што якіх-небудзь фармальных (з сяброўскімі кніжкамі) кантррэвалюцыйных арганізацыяў і быць ня можа. Тым страшней для нас такая неаформленая кантррэвалюцыя. Стыхійная. Як вы... Афармляем і распраўляемся з ёй ужо мы. Вы дапамажэце нам у гэтым афармленьні. Або вы споўніце гэтую вашую сацыяльную місію, - і тады перад намі чэсны, надзейны савецкі чалавек, або вы ня споўніце - і тады... тады вас проста ня будзе. Вы станецеся для нас у тысячу разоў небясьпечнейшым, чым нашыя замаскаваныя ворагі.
- Вы мусіце мяне спачатку арыштаваць, а потым дамагацца і пагражаць. Ці я ўжо арыштаваны?
- Вы не арыштаваны, мы ня хочам вас арыштоўваць. Разумееце вы, ці не? Навошта вы нам арыштаваныя? Гэтага дабра даволі ў нас. Вы, нарэшце, разумееце чаго мы хочам ад вас?
- Разумею, як, спадзяюся, вы разумееце й мяне.
- Бязумоўна, але гэта нас не задавальняе.
- Як не задавальняе й мяне. Мы разыходзімся.
- А трэба, каб мы сыйшліся. Вам не здаецца, што я з вамі зашмат гавару?
Падняўшыся з крэсла, чалавек у вайсковым захадзіў туды й назад, ад стала да кута. Толькі цяпер Раман спасьцярог, што чалавек у вайсковым - малога росту, на разлатых нагах, у галіфэ і хромавых ботах, рыхтык камісар часоў ваеннага камунізму. Ён вёў сваё далей:
- Вы хочаце ведаць болей? На тэрыторыі БССР выкрыта й цяпер ліквідуецца вялікая нацдэмаўская арганізацыя, якая ставіла сабе за мэту - адзьдзяленьне ад СССР. Арганізацыя мела, мае шмат ячэек, адгалінаваньняў. Адной з такіх ячэек, адгалінаваньняў - вашая групоўка ў ВПІ. І яшчэ адна сымптаматычная дэталь - нацдэмы, як правіла, зьвязаныя з аднэй замежнай дзяржавай (можа вы й ня вартыя таго - з Польшчай). Дом Пісьменьніка, тэатры, настаўніцтва, студэнцтва ўцягнутыя ў гэтую арганізацыю... Вас ня трывожыць сувязь нашай кантррэвалюцыі з Польшчай? - чалавек у вайсковым сеў на сваё мейсца.
- Мяне гэта нікаліва ня трывожыць.
- Не, не - гэта найбольш датклівая дэталь ў вашай справе.
- Вы не сказалі-б, нарэшце, дакладней, якая ў мяне справа?
Чалавек у вайсковым, на вялікае зьдзіўленьне Рамана, нямаведама з чаго, раптам зайшоўся ад сьмеху, шчыра ці ўяўна:
- Калі ласка, не разыгрывайце, на актора вы не надаяцёся... Зрэшты, вы не ў тэатры, і я для вас ня публіка, - дадаў ён павышаным голасам. Але раптам змоўк, хутка наліўся крывёю, як-бы адзаду ў яго была нейкая помпа, вочы з круглых і ясных ператварыліся ў шчыліны й памутнелі, і ён увесь закалаціўся, як у ліхаманцы.
- Шпіён! - закрычэў ён на ўсё горла і, як-бы ў нейкім трызьненьні, ці перад якой атакай, замітусіўся, ды хука, зьнясілены, як-бы ў экстазе, зноў апусьціўся на крэсла.
Выключылася сьвятло, раптоўная цемра асьляпіла вочы. Чалавек у вайсковым скамандваў:
- Не ўставаць з крэсла!
Не пасьпела прагучэць, як сьлед, каманда, як челавек у вайсковым ужо стаяў за плячыма ў Рамана, трымаючыся ззаду рукамі за сьпінку крэсла, на якім сядзеў Раман.
Ды неўзабаве зьявілася з запаленаю сьвечкаю ў руках маладая жанчына, што колькі часу таму прывяла ў гэты пакой Рамана. Яна была ў тым-жа ўбраньні, толькі выглядала цяпер яшчэ больш прыгажэйшай: асьцярожна йдучы, каб не пагасла сьвечка, яна сканцэнтравана глядзела на яе, і ў гэтым ейным поглядзе, ува ўсім выразе твару было штосьці далікатна-прынаднае, із сьвечкаю ў руках, яна была падобнай да залацістага вогніка, што ўсё бліжэй і бліжэй рухаўся ў кірунку да Рамана. Яму стала весялей, утульней і ня так вусьцішна.
Як прыкрасьць, успыхнула электрычнае сьвятло, ад чаго жанчына як-бы паліняла ў сваім харасьцьве, зноў перад вачыма Корзюка стаяў чалавек у вайсковым.
- Дзякую, Галя.
Чалавек у вайсковым нешта сказаў ёй і «вогнік» выйшаў.
- Тут у нас сядзіць ужо адзін архаравец, прывезены з Красна-Уфімску, нацдэм таксама, па прозьвішчу Цьвікевіч, ня чулі выпадкам? Ён ужо адседзеў пяць год, але мы яго прывезьлі зноў у Менск, каб ён мог пераканацца, што Менск тымчасам не гаворыць пабеларуску. На першым допыце, пяць год таму, ён пераконваў нас, што калі-б мы, бальшавікі, не перашкаджалі нацдэмам, на вуліцах Менску мы ня чулі-б іншай мовы, апрача беларускай. Якая раскоша, га?
Абазваўся тэлефон. Ён званіў так, як позна ўначы - звонка, выразьліва й трывожна. З тых слоў, якія сказаў у тэлефон чалавек у вайсковым, Раман зразумеў, што працаўніка НКВД чакае ў хаце жонка й пытаецца, калі ён прыйдзе.
- Грамадзянін Корзюк! (чалавек у вайсковым ужыў цяпер не «таварыш», а «грамядзянін») я перадумаў - давядзецца вас арыштаваць. Дайце мне вашую картку, з якой вы ўвайшлі сюды. Вашая картка затрымліваецца, безь яе вы ня можаце выйсьці адсюль.
Корзюк аддаў картку 72-СПО.
- Вы ведаеце, што такое СПО? Секретно-политическое отделение. Начальнік яго - я. Разумееце?
- Містыфікацыя.
- Вы ня маеце даверу да органаў НКВД?
- Ня маю, калі ўсе гэтыя органы такія, як той, на чале якога стаіцё вы.
Чалавек у вайсковым пазваніў. За часінку ў пакой начальніка СПО увайшоў чалавек із сакваяжам у руках. Паставіў на стол, як нейкую нязвычайна важную рэч. Чалавек у вайсковым і Корзюк зірнулі абодва на сакваяж. Потым начальнік СПО сам адчыніў яго і выніў адтуль два наганы і вялікую пачку савецкіх грошай.
- Грамадзянін Корзюк, чыё гэта ўсё?
Корзюк маўчаў.
- Грамадзянін Корзюк, хто такі Генадзі Кандраценя?
Корзюк маўчаў.
- Грамадзянін Корзюк, як вы думаеце, хто перадаў гэта ў нашыя рукі?
Корзюк маўчаў.
- Грамадзянін Корзюк, пацалуйце рончкі (чамусьці ён сказаў гэта папольську) у прыгожай панны Камоцкай, залатыя рончкі, можна сказаць: яны прыслужыліся нам сваім цудоўным подпісам, спраўджаньнем, што гэтыя рэчы яна бачыла ў вас на кватэры. Міліцыя здуру арыштавала яе, але яна тут ня прычым. І справа пахне тут ня міліцыяй. Мы Камоцкую выпусьцілі. Затое пратакол, які яна падпісала ў міліцыі, цікавы. Вось колькі мясьцінаў з яго...
Пашукаўшы тых «мясьцінаў» вачыма, пачаў чытаць: ...учора бачыла гэты сакваяж пад сталом на кватэры Рамана Корзюка... Калі я зайшла да Рамана Корзюка, там ужо быў нейкі чал... (гэта мы высьветлім) ...у інтэрэсе Рамана Кор... (ведама, жанчына) ...чалавек паказаўся мне падазроным (бязумоўна) ...я падумала, што тут нешта нячыстае (але досыць). Вы пазнаеце подпіс, уласнаручны подпіс Валі Камоцкай?
Чалавек у вайсковым паднёс Раману напісаны на машынцы пратакол з подпісам Валі Камоцкай унізе, паказаў на гэты подпіс пальцам і бадай урачыста адыйшоўся ад Рамана, паклаўшы пратакол у папку на стале. Потым загаварыў з чалавекам у форме НКВД, з тым, што прынёс сакваяж.
Раман не зважаў на іх, фразы з пратаколу зьмяшаліся ў вадно ў Раманавай галаве, у зьдзеклівае «яна й нам прыслужылася вялікай службай». Раман ніяк не чакаў, што й Валю ўцягнуць, што й яна будзе фігураваць побач з ягоным імём. І як фігураваць? Ягонае нутро абдала гарачыня й пякла нясьцерпна, даткліва.
- Таварыш начальнік СПО, - Раман падняўся з крэсла, на якім пакорліва сядзеў увесь час. - Канчайце як-небудзь усё гэта, я болей не магу трываць - я ня ведаю, што... або адпусьцеце, або...
І Раман Корзюк як-бы хацеў ужо пайсьці, падняўся... Яму здалося дзіўным, што ён у НКВД, ён цяпер не адчуваў, што ён у НКВД, ён быў увесь дзесьці ў мінулым, але ня ведаў дакладна дзе, як-бы прыпамінаў і, прыпомніўшы, усьвядоміў, што яму трэба хутчэй дадому й больш нічога.
- Пачакайце, пачакайце... Што-ж гэта вы гэтак?.. Мы ня скончылі яшчэ ўсяго... Апамятайцеся... Вы забыліся, дзе вы... Сядайце... Якія весткі вы маеце ад бацькі?
- Весткі... Не разумею... якія... Як з фронту... Пусьцеце мяне дахаты, прашу...
- І ўсё-ткі я паслухаю вас... Вы перамаглі мяне. Дайце падпіску (падпішэцеся вось тут), што нідзе, нікому ня скажаце, пра што гаварылася тут. Аддаю вам назад вашую картку - яна спатрэбіцца пры выхадзе. Мы выклічам вас яшчэ, іншым разам... Дабранач...
Калі ён выйшаў з габінэту чалавека ў вайсковым, яму сказалі, каб ён падняўся паверхам вышэй ды йшоў па карыдоры да выхаду. Ішоў ён адзін, ніхто за ім не назіраў, але Раману здавалася, што чалавек, які паказаў яму дарогу, глядзеў на яго ззаду. Калідор давёў Рамана да сходаў, па якіх ён зноў зыйшоў уніз і апынуўся ў вялікім зырка асьветленым пакоі, дзе ў яго папрасілі картку-пропуск.
Раман выйшаў. На вуліцы йшоў дождж.
Раман у бацькоў быў адзіны сын. Сястра Рамана нарадзілася, калі яму было восем гадоў, у бежансьцьве, недзе недалёка ад Масквы, Раман добра помніць - у вёсцы Барлюкі. У гэтай-жа вёсцы Раман пайшоў упяршыню ў школу. Бацька дзесьці працаваў, але Раман слаба помніць гэта. Добра помніць толькі, што бацька пакідаў іх адных у вельмі цеснай, халоднай каморцы й прыходзіў позна ўвечары. Помніць таксама, як маленькая сястрычка, моцна спавітая, як зьвязаная, падоўгу плакала, і Раман прасіў маці, каб яна яе распавіла-разьвязала, бо-ж яна й крычыць, мусіць, дзеля гэтага. Але маці ня слухалася яго, сястрычка ўсё плакала, і Раман, шкадуючы яе, таксама плакаў. Із школы Раман часта прыходзіў незадаволены й разьятраны, былі дні, калі ён зусім не хацеў ісьці ў школу - насуплены і хмуры, часамі прыходзіў із школы із сьлязьмі на вачох: не даючы яму праходу, у школе дражнілі яго Кавалём і ўсяляк кпілі. Гэта вельмі квяліла яго. Мянушку Каваль ён нажыў гэтак. У расейскім лемантары быў нейкі вершык «Кузнец», якога вучні мусілі навучыцца напамяць. Але перад гэтым яны чыталі яго ў клясе, з цяжкасьцяй і па складох. Чыталі ўсе, прыйшло і да Рамана - настаўніца папрасіла чытаць. Хвалюючыся, Раман пачаў чытаць, таксама па складох: ку...кузьнецц, але, калі настаўніца папыталася ў яго, а як будзе разам, Раман хутка, аўтаматычна адказваў «каваль». І гэтак, зьбіўшыся, колькі разоў узапар. Усе рагаталі і дзівіліся, адкуль у яго бярэцца гэтае «каваль». Так і застаўся ён у сваёй клясе ня Корзюкам, а Кавалём.
Раман пытаўся ў маці, чаму там, адкуль яны прыехалі, гавораць «каваль», а тут «кузнец» - і ўсё прасіўся вярнуцца да «каваля». Там у Рамана былі ўжо й сябры, а тут нікога, яшчэ й сьмяюцца. Бацькі заўсёды адказвалі яму, што неўзабаве вернуцца да «Каваля», што й ім апрыкрыў «Кузьнец». І сапраўды, калі яны вярнуліся з уцякацтва дамоў, Раман быў вельмі ўсьцешаны.
Бацькі Рамана жылі на хутары ў пагранічным з Польшчай Заслаўскім раёне. На тым баку мяжы, у Заходняй Беларусі, у Корзюкаў была радня: бацькаў брат і матчына сястра. Да 1928 году яны ліставаліся, але пасьля лучнасьць абарвалася, і яны нічога ня ведалі пра іх. Гаспадарка ў Корзюкаў была ня тое, што вялікая, але досыць добрая. Праўда, зямля была не такая ўрадлівая, ды Корзюк прымусіў яе радзіць. Ён ня любіў жыць на вёсцы, і сеў, можна сказаць, на пяску, абы толькі ня быць у ёй. Казаў, калі ты зямлю любіш, дык і яна будзе цябе любіць. І Раманаў бацька любіў зямлю. Ня толькі як добры гаспадар, але неяк і яшчэ. Ён адчуваў яе праз увесь год: і калі яна ляжала пад сьнегам, і калі вызвалялася, гула і клікала да сябе працаўніка. І ён ішоў да яе, аддаваўся ёй. Таму яна й радзіла яму. Лета гнулася ад ураджаю, а восень, з бульбаю, канаплямі і вятрамі, прыносіла Корзюку, гаспадару зямлі, сілу, давала яму і ўсім ягоным хатнім нейкі асаблівы смак да жыцьця й здароўе. Лясы ахутвалі хутар Корзюкаў, і калі, бывала, прыпячэ вясеньняе сонца, у цішы смачна й моцна пахлі дзе-небудзь на ўзьлесьсі суніцы. А недалёка праз лес блішчэла возера.
Калі-б вы перайшлі кухню ў гаспадарскім доме Корзюкаў, вы пабачылі-б у наступным пакоі, у куце на стале перад ходзікамі, апрача часапісу «Сам сабе аграном», замасоленых двух Міцкевічаў і газэту «Беларуская вёска».
Тут і ўзрос Раман Корзюк. А побач з ім, як-бы даганяючы яго, расла ягоная сястрычка, не падобная ўжо да тэй, спавітай, у Барлюкох.
Як пачалася калектывізацыя, Корзюка-бацьку пачалі кулачыць. У сельсавеце ўначы на паседжаньні сельскага актыву («беднякоў») вынесьлі пастанову, маўляў Корзюк заможны і карыстаўся наёмнай працай. А якое там карыстаўся? Часамі якая жняя падскочыць на дзень дапамагчы жонцы, і ўсё. Раман Корзюк як цяпер памятае - толькі прыехаў з Віцебску, з кінематаграфічнага тэхнікуму на канікулы, сеў за стол абедаць, як прыехала на двор на чале з начальствам колькі фурманак па хлеб Савосты Корзюка, кулака, у якога ёсьць лішкі гэтага хлеба, а ў некага няма. Корзюкам на чатыры душы пакінулі ўсяго колькі пудоў, усё выграблі з засекаў, не ставала мяшкоў, дык насыпалі ў дзяругі. Маці, гледзячы на ўсё гэта, плакала, а бацька, скамянелы, маўчаў. Потым праз два тыдні прыехалі дакулачваць. Сярод прыежджых быў нехта і з вінтоўкай. Забралі ўсю маёмасьць, у хаце засталіся толькі голыя сьцены, нават гаршкі, якія маці паставіла была сушыць у печ, выцягвалі і разьбівалі вобземлю, чыгуны, як больш вартасныя рэчы, клалі на вазы. Вязалі сьвіньні. Піск, крык на двары. Сястрыныя падушкі, што ляжалі на ейным ложку гарой, таксама вынесьлі, сказаўшы, што замуж ня выйдзе ўсё роўна. Жывёлу й коняй пагналі. Выязная жаробка, калі ўжо яе запрагаў калгас, бывала, спынецца на дарозе пры сустрэчы з маці і, спыніўшыся, жаласьліва іржэць, а ў маці коцяцца сьлёзы ад таго, што й скаціне ня добра ў калгасе - вунь сядзёлка зьбіла сьпіну, а хамут плечы. Дзіва, што зажурышся па гаспадыні, якая даглядала, можна сказаць - з гаршка карміла.
Так і засталіся Корзюкі з нічым ў сваёй хаце. Пагражалі і з хаты выгнаць, але яшчэ не чапалі і не арыштоўвалі, як іншых кулакоў.
У гэтым часе выключылі з тэхнікуму й Рамана Корзюка, як сына кулака. Нікуды пасьля яго ня прыймалі, і Раман, наведаўшы бацькоў, неўзабаве пакінуў хутар-гняздо, раськіданае цяпер. Бацькі яго самі прасілі, каб ён ішоў у сьвет, глядзеў хоць сябе, калі ня іх. І Раман пайшоў у сьвет. У які сьвет? Пад Менскам наняўся на цагельню, і, прабыўшы там лета, меў даведку «рабочага» ды такім парадкам як-бы перайшоў у іншую сацыяльнуюю групу. З гэтай даведкай зноў падаўся ў навуку, вытрымаў уступныя экзамены і быў залічаны на малочна-масьлянае адзьдзяленьне Сельска-гаспадарчага інстытуту імя Куйбышава ў Менску, але, пабыўшы на колькіх лекцыях, ня ўзьлюбіў гэтай навукі і перайшоў у Вышэйшы Пэдагагічны Інстытут, хоць і з меншай стыпэндыяй. Заняткі тут пачыналіся пазьней, дзеля недабору студэнтаў - наплыву ў пэдагагічныя ўстановы ня было, усе імкнуліся ў тэхнічныя ўстановы з большай стыпэндыяй і лепшым забясьпячэньнем. Студэнты пэдагагічнага інстытуту забясьпечваліся паводля ніжэйшай катэгорыі. Да 17 верасьня Раман быў свабодны і наважыўся зноў наведаць бацькоў на хутары, ад якога цяпер засталося толькі адно званьне.
Апрача саду, у Корзюкаў цяпер нічога ня было. Усё поле да самых сьценаў было заарана трактарам пад калгас (усё лета зямля пуставала - калгас нічога ня сееў, а Корзюку забаранялі, дык цяпер узлупілі на зіму, не пакінуўшы Корзюку зямлі нават пад агарод).
У час гэтага наведваньня Раман Корзюк упяршыню пабачыўся з Генадзем Кандраценем. Як там пабачыўся - у цемры ён нават не разлгедзеў, як сьлед, ягонага твару: Кандраценя гаварыў з бацькам у сенцах, а Раман ішоў з двара, дык тады й пазнаёміліся.
Раман Корзюк адразу пайшоў спаць, а Кандраценя ўсё яшчэ гаварыў на двары з бацькам. Раман ня мог заснуць - як галоднага, яго дражніў, дурманіў пах яблыкаў з іхнага саду.
Раніцой Раман ужо ня бачыў Кандрацені. І маці, і сястра, і бацька былі вельмі сумныя. Раман ня мог зносіць гэтага і пачаў зьбірацца на цягнік. Маці ня было чым пачастваць на дарогу Рамана. Падала яму перапечку напалам з травою, падгарэлую, але сырую - замала мукі, дык і не сьпяклася. Гледзячы, як Раман разламваў яе на кавалкі, каб яна астыла, уцірала хвартухом сьлёзы. У сястры яны таксама задрыжэлі на вейках, але яна хутка адвярнулася й не глядзела на Рамана.
Раман, здавалася, назаўсёды пакідаў хутар. Ён ня ведаў, што будзе з бацькамі, і гэта найбольш турбавала яго. Маці ўгаворвала бацьку падаць заяву ў калгас, можа-б прынялі, але бацька й слухаць не хацеў.
Па Раманавым ад'езьдзе ў ваколіцах хутару разыйгралася трагедыя, пра якую потым Кандраценя ўспамінаў Корзюку на ягонай кватэры ў Менску і якая мае вялікае значэньне для гэтай аповесьці.
У Заслаўскім раёне, у тым самым сельсавеце, дзе жылі й Корзюкі, не хацела йсьці ў калгас адна вялікая вёска, увесь час бунтавалася, ніякіх агітатараў ня слухалася, будучы чамусьці ўпэўненай, што прымусова яе ў калгас не загоняць, як пагранічную вёску - пра такі маўляў скандал даведаліся-б нават у самой Польшчы, а гэта, сваім парадкам, нявыгодна адбілася-б на савецкай палітыцы дабраахвотнасьці калектывізацыі. Хто падсунуў жыхаром гэтай вёскі такую канцэпцыю, ніхто ня ведаў, але такая палітыка вельмі ўдала эксплятавалася імі. Вёска была адзіным астраўком у моры калектывізаваных гаспадарак. У раёне наважыліся за ўсякую цану зламаць гэты супраціў, зьнішчыць астравок, тым болей, што з некаторых, ужо арганізаваных калгасаў, сяляне пачалі выходзіць, уцякаць, спасылаючыся ня рэдка, як на прыклад, на гэты астравок: чаму-ж іх ня гоніце, дабраахвотна, дык дабраахвотна, яны ня хочаць, дык і мы ня хочам. І кулакі сядзяць, і ўсё інтрыжкамі займаюцца й кантррэвалюцыяй.
І вось у гэтую Заслаўскую цытадэлю едзе сам сакратар райкому партыі разам з колькімі «пяцідзесяцітысячнікамі», адмыслова вышкаленымі агітатарамі да калектывізацыі. Якраз у ляску перад Корзюкавым хутарам нехта застрэліў у легкавой машыне сакратара райкома партыі Ленскага, тымчасам як пяцідзесятнікаў ніхто не зачапіў. Пачалося сьледства. Упаўнаважаныя раённага НКВД гойсалі ўсюды, але найбольш пільнавалі хату Корзюка. Собіла-ж у той дзень яшчэ зранку Корзюку старэйшаму пайсьці ў мястэчка, у раён, па грошы, якія ён зарабіў, возячы дровы на станцыю, калі ў яго былі яшчэ коні, перад раскулачваньнем, але якіх яму ўсё ня прысылалі. Адлучка Корзюка паказалася сьледчым вельмі падазронай, болей таго, яны прыйшлі да высновы, што забіў сакратара ня хто іншы, як толькі Корзюк, і гэтай сваёй адлучкай толькі маскуе сваё злачынства. Ніякіх іншых сьлядоў злачынства сьледчыя не знайшлі і ўпёрліся такім парадкам толькі ў Корзюка. Пільнавалі хату, жонку і дачку, нікуды іх ня выпушчалі, і ўсё чакалі, калі прыйдзе сам Корзюк. А Корзюк, нейкім способам даведаўшыся аб усім, што адбылося, ня йшоў у хату, туляўся дзе мог, наважыўшы не пападацца ў рукі НКВД, выклікаючы гэтым яшчэ большае падозраньне.
У самай-жа рэчы сакратара райкому забілі самі агенты раённага НКВД. Зроблена гэта было, каб штучна стварыць у раёне атмасфэру кантррэвалюцыі. Глядзеце, кантррэвалюцыя ўзьняла галаву, адважылася на адкрытае выступленьне супраць савецкае ўлады, забівае яе найбольш адказных працаўнікоў. Трэба, такім парадкам, расправіцца з гэтай кантррэвалюцыяй самым станоўкім парадкам. Тут было ськіраванае, як кажуць, істрыво першым чынам супраць кулацтва. Кулакоў пачалі масава арыштоўваць, а іхныя сем'і вывозіць на далёкую поўнач і на ўсход. Гэтым таксама была прысьпешаная суцэльная калектывізацыя ў раёне. Так раён добра даў рады з усімі цяжкасьцямі і быў прызнаны ў цэнтры першым раёнам у калектывізацыі.
Пра гэтую гісторыю Раман Корзюк ў Менску нічога тымчасам ня ведаў.
Было позна, а Раман усё ня прыходзіў (Раманава гаспадыня заўсёды чула, калі выходзіў і калі прыходзіў ейны кватарант, нават чула, як ён клаўся ў ложак), яна думала, што можа ён і ня прыйдзе сягоньня, можа ўжо пад замком, дык для нейкай сваёй бясьпекі замкнула дзьверы і ў Раманавым пакоі, а калі прыйдзе - на вуліцы ня будзе стаяць, маючы ключ у кішані. Яна ня любіла, калі нехта прыходзіў да Рамана, асабліва карцела ёй, калі яна ня ведала хто, як прыкладам учора.
Дождж крапіў сьцены, у хаце было ўтульна й ціха. І Раманава гаспадыня аж баялася гэтай цішыні, прыслухоўвалася да ўсяго і ўсё чакала Рамана, трывожылася, што ён і на самай рэчы ня прыйдзе, і чула пры гэтым сваю віну перад ім - нашто яна пажалілася ў міліцыі, гэтулькі грошай, патрэбных і ёй і Раману, а тыя наганы закінула-б куды-небудзь, і ўсё. А то яшчэ й Раман пацерпіць, яна шкадавала яго і ў нічым не вінаваціла. Гэта той, учарайшы наведвальнік, спакушае яго, а сам Раман не такі чалавек. І яшчэ, яна ведала, моцна спакушае Рамана Валя. Два чалавекі спакушаюць Рамана. І ці выцерпіць ён?
Нехта паспрабаваў дзьверы. Раманава гаспадыня падумала, што гэта йдзе Раман. Счакала часінку, затаіўшы дыханьне, але ніхто не ўваходзіў. Потым яна пачула стук у шыбу. Ціхенька нехта пастукаўся якраз у тое вакно, перад якім стаіць ложак Рамана.
Гэта стукаўся Генадзі Кандраценя, думаў, што Раман сьпіць, але, пераканаўшыся, што Рамана няма, раззлаваўся на яго. Ён прост ня ведаў, што яму цяпер рабіць: ці чакаць, ці некуды йсьці. Дакуль-жа ён будзе чакаць? Давідна? Напэўна вазёкаецца, як і ўчора, з тэй... харашунькай... Дзіву трэба дацца - гэтулькі ўсяго на галаве, а ён і ня дбае. Добра чалавеку з такім характарам! Ні дажджу - нічога для яго няма! Генадзі Кандраценя, каб не стаяць на дажджы, схаваўся пад стажком у сене на гародзе, мусіць, гаспадыніным. Больш прыкрай сытуацыі, чым гэта, не магло й быць. Кандраценя лаяўся ў душы - у сене яму было нязручна, а найбольш ён шкадаваў свае вопраткі. Падняўся й хацеў быў ісьці, як пабачыў сьвятло ў Раманавым вакне. «Ага, тут, галубок», - і падаўся ў хату.
- Я-ж табе казаў, прасіў не пазьніцца, а ты швэндаешся ўсё.
Раман глядзеў на Кандраценю - у ягоным бобрыку сядзела гэтулькі розных асьцюкоў і дзядоўніку, што Раман не паўстрымаўся, каб не засьмяяцца: гэткім дзіўным выглядаў ля парогу Кандраценя, уся ягоная хванабэрыя некуды зьнікла, і ён стаяў, як абшчыпаны гусак.
- Дзе гэта вы так выкачаліся?..
Кандраценя зірнуў на сябе й не пазнаў свайго бобрыку. Ён адразу ўзяўся выскубаць з яго дзядоўнік, але разам з ім вылазілі й варсінкі бобрыку. Генадзі не ўдаваў, што яму шкада піджака.
- Дастань там з сакваяжу (ну, няхай будзе патвойму, з торбы, калі ты ня любіш гэтага слова), трэба пагрэцца, пахаладзела раптам, як у глыбокую восень, і дождж.
- Няма ні сакваяжа, ні торбы, усё паехала, і я сам чуць не паехаў. Нашто вы прыцягнулі сюды гэтую злыбяду?
- Ня выскаляйся. Пара й паважным быць.
- Я й не выскаляюся, глядзеце - няма, у НКВД!
- Ты ашалеў?..
- Я-ж вам кажу, я й сам толькі адтуль...
Кандраценя як-бы ўзрадваўся, што Рамана цягалі ў НКВД, пакінуў выдзіраць дзядоўнік і забегаў па хаце.
- Вось табе й на! Не казаў я табе? Добрая штука! Як-жа ўсё гэта папалася ў іхныя рукі? Ты можа здурэў - сам? Ці хто?
- Мусіць, мая гаспадыня. Я ня думаю, каб гэта зрабіла Валя, мая паненка, як ты кажаш.
- Я табе не казаў? Бяры лахі пад пахі ды ўцякай! Кожная часіна дорага - не цяпер, дык за гадзіну, другую прыйдуць і пацягнуць не на жарты. Гэта табе ня жарты. За слова, й тое бяруць, а за гэта... і за... возьмуць.
Мова Кандрацені адзначался сягоньня сваёй прасьцінёй, сялянскасьцяй, яна ня была такой далікатнай і стылізаванай, як учора, і гэта выстаўляла Кандраценю ў іншым сьвятле. Ня было й тых, нейкіх арыстакратычных гэстаў, што ўчора. Кандраценя выдаўся Раману двуаблічным.
- Тое, што сталася, мусіць быць табе сыгналам. Трывожным сыгналам, - зноў варочалася кніжная мова Генадзію Кандраценю.
Раман палез у суднік па яду. Ён там пабачыў кавалак сала, якое Генадзі, не даеўшы, пакінуў учора на стале і якое, відаць, прыбрала гаспадыня. Учора не хацелася яго, а цяпер яно смачна запахла, зьялчалае і рыжаватае па беражкох. Раман паклаў яго на стол разам з газэтай, і яму кінулася ў вочы, што газэта - польская, «Кurier Wilenski».
- Адкуль гэта?
- Бачыш адкуль...
Раман умеў чытаць папольску, а апошнім часам нават сур'ёзна зацікавіўся гэтай мовай. Асабліва заахвочваў яго студэнт з польскай сэкцыі літаратурнага факультэту, ягоны траха ня сябра - Рамановіч.
Раман разгарнуў з цікавасьці вялікага абыйма газэту, упяршыню глядзеў на замежную прэсу. Прагна прабягаў вачыма загалоўкі рознай вялічыні, прыгожыя ілюстрацыі, абвесткі, і дзівіўся, як непадобныя да польскае савецкія газэты - хударлявыя і шэрыя. Так і тхнула на яго з старонак іншым сьветам, незнаёмым, але цікавым. Болей і болей, глыбей і глыбей уваходзіў у гэты сьвет Раман... Нечакана - зацемка пра хіракіры Янкі Купалы, спроба скончыць самагубствам у НКВД. Зацемка страшэнна заінтрыгавала Корзюка. Чуткі пра хіракіры Купалы насіліся ўжо па Менску, але ніхто нічога дакладна ня ведаў. Чуткам гэтым верылі й ня верылі. Сам Раман сумляваўся ў гэтым, дарма, што пра гэтую падзею яму гаварыла Валя. Сваім парадкам Валі расказала адна студэнтка, якая прыпадкам пазнаёмілася на вуліцы з жонкай Купалы, Уладыславай.
Студэнтка несла на руках здаваць у бібліятэку імя Пушкіна тры тамы Янкі Купалы, якія яна брала для экзаменаў на літаратурным факультэце. Насустрач - незнаёмая жанчына:
- Нашто вы адабралі ў мяне майго мужа?
Студэнтка зьбянтэжылася, пачырванела й нічога не змагла адказаць незнаёмай жанчыне - яна нічога і ні ў кога не адбірала наогул, тым болей - мужа.
Незнаёмая жанчына хутка прыйшла ёй на дапамогу:
- Выбачайце, гэта я пажартавала. Я - жонка Янкі Купалы. Будзем знаёмыя.
Дык вось гэтай самай студэнтцы і сказала неяк жонка Купалы аб хіракіры. Дадала, што апрача яе, жонкі, нікога ў бальніцу да Купалы ня пушчалі і яе самую прасілі, каб яна ўсім, хто можа пытацца ў яе пра мужа, гаварыла, што ён паехаў на раку Арэсу зьбіраць матэрыялы на новую паэму.
Цяпер Раман Корзюк паверыў у чуткі пра хіракіры Купалы, дзівіўся толькі, як гэта трапіла на старонкі віленскай газэты. Значыць, і Купала быў там, дзе толькі што быў і ён.
- Што ты ўгледзеўся, як баран на новыя вароты? Цікава? Досыць разглядаць. Еж сала! Смачнае. І я крыху падсілкуюся дый пойдзем. На досьвітку пабачымся і з бацькам.
Генадзі Кандраценя падрабязна расказаў Раману пра забойства сакратара райкому партыі, пра тое, што забойства прыпісалі бацьку - Савосту Корзюку, і пра маці з сястрой, што сядзяць цяпер, як заложніцы, у абрабаванай хаце на хутары - колішнім гнязьдзе Раманавым.
У Раманавым нутры ўзьнялося ўсё корзюкаўскае: зьвярынае вычуцьцё радзіннай крыві, на якую цяпер замахваецца вораг, гатовасьць абараніць яе за ўсякую цану, разьюшанасьць і шчымлівы жаль. Корзюкі, жывучы разам, не адчувалі нейкай асаблівай супольнасьці, злучва, цягі адзін да аднога, наадварот, грызьліся міжсобку але калі разыходзіліся, жылі ня разам, асабліва калі разлучаліся не па сваёй волі, а з прымусу, шалелі адзін па адным, бяда аднаго адклікалася болем у другога, і плын корзюкаўскай крыві, супольны ўсім, не даваў болей нікому спакою.
Раман быў цяпер гатовы на ўсё. За ягонымі плячыма адвалілася ўсё мінулае, і ён парываўся наперад. Як-бы няясныя, неазначаныя й недакладныя рухі зьмяніліся цяпер наважнасьцяй дзеяньня. Нічога з таго, што было перад гэтым, як-бы ўжо болей не існавала, і Раман Корзюк адчуваў сябе, як на старце. З Генадзем Кандраценем не спрачаўся, як учора, уважліва слухаў яго, распытваў. Ён ясна ўсьвядоміў, што яго патрабуе цяпер, як ніколі раней, ягоная сям'я, гул корзюкаўскай крыві клікаў яго.
- І я таксама не хачу тут папасьціся чорту ў лапы, - гаварыў Кандраценя, - у мяне ёсьць яшчэ й свае абавязкі, у мяне ня толькі ты, ці вы ўсе разам, у мяне гэн колькі ўсяго...
І нечакана спыніўшыся:
- Ромусь, згасі лепей сьвятло, навошта яно - ноч.
Парэзанае на дробныя кавалкі сала яны елі пры стале ў пацёмку, моўчкі, як-бы прыслухоўваючыся адзін да аднаго. Напэўна, пачуўшы сала, пад дзьвярыма з таго боку, ад гаспадыні, пачаў мяўкаць кот.
- Каб ён здох - нядобра. Пойдзем хутчэй!
Увесь дзень Раман Корзюк быў у вадным касьцюмчыку, пабялелым ад сонца, асабліва на плячох і сьпіне, купленым увесну ў ГУМе за сто трыццаць рублёў. Затанны, цяпер ён трашчэў, ламаўся. Рукавы ў ім кароткія, ад чаго Раманавы рукі здаваліся яшчэ даўжэйшымі, штаны таксама, ад чаго Раман выглядаў вышэйшым. Калі Раман ішоў у гэтым касьцюме па вуліцы, ад нейкай дыспрапорцыі ён выглядаў чалавекам-гігантам. Але якраз можа дзякуючы гэтай дыспрапорцыі, ён адразу зварачаў на сябе ўвагу, як нязвычайны чалавек, дзіўны, траха не карыкатурны, але пасвойму прываблівы, прыгожы.
Цяпер ён узяў на руку піджак хатняга вырабу й нічога больш. Як быў бяз кепкі, так і застаўся. Ад сонца, дажджоў і вятроў ягоныя валасы на дзіва нікаліва не зьмянілі свайго колеру, толькі павялічыліся ў абыйме, і то можа болей дзеля таго, што Раман даўно не падстрыгаўся.
Кандраценя таксама быў гатовы, з палкаю ў руках. Яны выйшлі з хаты. Дажджу ўжо ня было.
Раманава гаспадыня ня спала і ўвесь час прыслухоўвалася да шолаху й гаворкі ў свайго кватаранта, але нічога не магла добра ўцяміць, толькі дзякуючы нейкай сваёй асаблівай здольнасьці здагадвалася, што Раман гаворыць з тым-жа самым чалавекам, што і ўчора. У Раманаў пакой яна не адважылася зазірнуць - нагэтулькі нязвычайнай выдалася ёй сытуацыя. Яна вычувала, што нешта важнае адбываецца з Раманам, і ўжо баялася нават скрануцца з месца: як стаяла, так і засталася пасярэдзіне пакою, не падыходзячы бліжэй да сьцяны падслухоўваць, каб ня скрыпнуць.
І толькі, калі Кандраценя з Раманам зыходзілі з ганку, яна кінулася да вакна. Чалавечыя фігуры здаліся ёй няяснымі, яна не магла распазнаць нават Рамана - з піджаком пад пахаю, ён выглядаў ніжэйшым, бачыла й таго, што йшоў з ім побач. Абодвы яны не пайшлі па вуліцы, а завярнуліся на гарод.
У міліцыі Валю Камоцкую дапытвалі вельмі доўга, і гэтая акалічнасьць зусім вывела яе з раўнавагі. Старэйшы з міліцыянэраў, гэтаксама, як і ў хаце Раманавай гаспадыні, разглядаў яе, як важную асобу ў ланцугу злачынства, якое ён толькі што выкрыў і якое ўзьнімаў да ступені дзяржаўнага злачынства. Лёгіка старэйшага міліцыянэра сягала да таго, быццам у тых грашох і наганах, якія ён знайшоў у Корзюка, палягае пытаньне, быць ці ня быць савецкай уладзе. Тон старэйшага міліцыянэра быў нагэтулькі важны і ўрачысты, а сам ён нагэтулькі самаўпэўнены, што Валя Камоцкая не магла гэтага ўсяго сьцерпіць. А прэтэнсія старэйшага міліцыянэра яшчэ й на нейкую галантнасьць, якая межавала з хамствам, даводзіла Валю да скрайняй раздражнёнасьці. На некаторыя пытаньні старэйшага міліцыянэра Валя не адказвала наогул, тым ня менш старэйшы міліцыянэр стаўляў іх зноў, і калі Валя й другі раз не адказвала на іх, старэйшы міліцыянэр зьменьваў інтанацыю і ўсё роўна дамагаўся свайго:
- Значыцца, вы катэгарычна адмаўляецеся адказваць на пастаўленае перад вамі пытаньне?
- Катэгарычна!
Старэйшы з міліцыянэраў пагражаў ёй, што ён пасадзіць яе ў падвал, але Камоцкая не баялася і трымалася так, як толькі яна ўмела.
Каб, напрыклад, уся гэтая справа тычылася толькі яе аднае, каб гэта было ня ў сувязі з Раманам, яна, напэўна, надала-б усяму гіранічна-жартлівы ход. Але ўся загвоздка была ў Рамане, і яна, узяўшы сябе пад кантроль, аціхла, падумала, што й сапраўды гэты маньяк, чаго добрага, можа пасадзіць яе, і такім парадкам адцягне сустрэчу з Раманам, гэтак патрэбную ёй цяпер.
Якое-ж было ейнае зьдзіўленьне, калі старэйшы міліцыянэр, выкліканы некім па тэлефоне і, як можна было здагадвацца, атрымаў нейкі загад, пасьля кароткай паўзы, лісьліва зірнуўшы Камоцкай у вочы, нечакана для яе, абвесьціў ёй, што яна свабодная і можа йсьці, пачаў прасіць у яе прабачэньня за ўсе турботы, прычыненыя ёй, нават сказаў, што арышт быў вялікай памылкай. Адпускаючы яе, ён толькі папрасіў яе падпісаць нановасфармуляваны пратакол.
Гэтак скончылася Валіна несамавітае сьледства.
У манастыры Валі Камоцкай сказалі, што за ёю заходзіўся Раман, але паколькі яе ня было, ён пайшоў некуды з Ларысай - мусіць, у кіно, а можа й яшчэ куды. Пра што добрае Валіны кампанкі ёй не павядомяць, выткнуць-жа што-небудзь - заўсёды гатовыя. Асабліва ў гэтым мастацтве вызначалася Роза Шкляр, для якой Валя Камоцкая была як-бы нейкай супэрніцай. За Розай Шкляр надта ніхто не заляцаўся, і яна - дзіўная рэч - думала, што ў гэтым вінаватая Валя і бадай што ненавідзела яе. Іншыя насельнікі манастыра - Оля Дзічкоўская, Зіна Аўсеева, Гольдзіна, Лагоўская - трымаліся нейтралітэту, калі й парушалі яго, дык прапарцыянальна да варожых бакоў, што ахоўвала манастыр ад якіх-небудзь больш сур'ёзных эксцэсаў. Хаця Оля Дзічкоўская й была другім пасьля Валі моцным характарам у манастыры, з Камоцкай яна ладзіла і жыла з ёю дружна. Дзічкоўская ня любіла манастыра, хацела вырвацца з яго на прыватную кватэру, шукала сабе волі. Як слабейшы характар, Роза Шкляр ніколі свае нянавісьці да Камоцкай ня выказвала адкрыта, заўсёды як-бы старалася ёй дагадзіць.
- Чаму-ж Раман пайшоў у кіно з Ларысай, а не з табой?
Такая нібыта дабразычлівасьць Розы Шкляр здавася Валі нясьцерпнай. Тонкая гіронія Шкляр дасягнула свайго: да Ларысы, першай Раманавай сымпатыі, Камоцкая не магла быць раўнадушнай. Валі ўсё здавалася, што Раман усё яшчэ кахае Ларысу, дармо што як-бы й не глядзіць на яе. Тое, што Раман як-бы ўхіляецца ад сустрэчаў з Ларысай, толькі выдае Раманаву неабыякавасьць да яе. Чаму Раман ня можа быць з Ларысай, як з усімі - свабодным, жартлівым, гіранічным. Мне дык ён усё скажа - уцешлівае і няўцешлівае, а Ларысе - толькі нешта далікатнае. Камоцкая нават зайздросьціла Ларысе: чаму яна не такая, як яна. У душы яна прызнавала, што Ларыса пасавала-б Раману лепей: Ларыса нейкая спакайнейшая, мякчэйшая, задуменная і меншая ростам, яна-ж сама, можна сказаць - другі Корзюк.
Паводя тэорыі Камоцкай, падабенства ў характарах вядзе да разыходжаньня, людзі ня могуць разам жыць з аднолькавымі характарамі. Жанчыне, мусіць, утульней у руках дужэйшага за яе мужчыны і, наадварот, мужчына, мусіць, няўцешлівы з жанчынай, роўнай сабе па сіле. Раман ня дужэйшы за мяне. Ён ня можа перамагчы мяне.
Ларыса пяшчотай прывабіла Рамана яшчэ калі яны былі на першым курсе ВПІ. Раман цэлы год гарэў пачуцьцямі позьняга першага каханьня да Ларысы, хочачы і адначасна баючыся, каб пра ягоныя пачуцьці як-небудзь не дазналася Ларыса. Ларыса, бязумоўна, не магла ня ведаць аб усім гэтым, але насустрач Раману ня йшла - як і ён, тамілася ўпотайку, спадзяючыся, што Раман першым зробіць калі-небудь рашучы крок да збліжэньня. Аднак кроку гэтага Раман не рабіў, і, дзіўная рэч, кахаючы адзін аднога, яны як-бы баяліся пераступіць нейкую мяжу, знаходзячы сваеасаблівую асалоду ў ненабліжэньні. Нясьмелых, зблізіць іх хацела Лагоўская, як больш дасьведчаная асоба (яна была самая старэйшая ў манастыры). Але ёй гэта не ўдалося: разам Раман і Ларыса былі як дзеці.
Гэтак цягнулася да тых пор, пакуль аднойчы ў інстытуцкай чытальні Раман канчальна ня вызваліўся з-пад улады Ларысіных чараў. Гэта сталася зусім раптоўна і нечакана. Упяршыню Ларыса села за адным сталом побач Рамана. Абодвым ім было добра й зацішна. Нехта з Ларысіных сябровак, здаецца, Лагоўская шэптам, каб нікому не перашкаджаць, паклікала яе на ймя. На гэты шэпт Ларыса азірнулася назад: у вывернутых і пакрытых рыжаватымі бялкамі вачох Раман пабачыў нешта такое, што яго адштурхнула. Усё, што трымала дасюль Ларысу ў Раманавым сэрцы, абарвалася, апала - аднаго нявыгоднага для Ларысы параўнаньня, якое прыйшло на ўздум Раману ў сувязі з рыжаватымі бялкамі на вачох, падобнымі... (Раман ніколі-б нікому не сказаў падобнымі да чаго) хапіла для таго, каб у вадно імгненьне разьлюбіць Ларысу. Раман узьняўся і, нічога не гаворачы, пакінуў Ларысу адну за столікам.
Ларыса адчула, што адбылося нешта нязвычайнае. Колькімі днямі пазьней яна пераканалася, што яна страціла Рамана. Ня гледзячы на боль, спрычынены адыходам Рамана, Ларысе стала лягчэй, ейныя дачыненьні да Рамана сталіся больш свабоднымі. Замест варожасьці, Раман выклікаў у яе спагаду, і ўжо шкадуючы, а не кахаючы Рамана, Ларыса ўсё-ж не магла канчальна адыйсьці ад яго. Набівалася, пападалася яму часта на вочы. Гэта Раман успрыймаў пасвойму і вычуваў перад ёю нейкую сваю віну.
Пра гісторыю Раманавага каханьня Валя Камоцкая добра ведала й сама, але Раман, як назнарок, расказаў ёй усё, як на споведзі, хоць такой споведзі Валя ад яго й не патрабавала. І невядома было - ці Раман хваліўся, ці хацеў пераканаць Валю, што Ларыса яго ніколі ня цікавіла. Споведзь у яго выходзіла ненатуральна, і Камоцкая папрасіла яго ніколі не гаварыць на гэтую тэму.
Неўзабаве прыйшла з кіно й Ларыса. Валя дапытліва зірнула на яе, ня выяўляючы да яе, аднак, ніякай няпрыхільнасьці, Роза Шкляр - тут, як тут - пасьпела першая прыткнуць своё слоўка:
- Дзе-ж гэта твой кавалер? З хаты забраў, а ў хату ня прывёў. Фу! Ці можа баіцца паказацца на вочы?
Ларыса спакойна, сумнымі вачыма паглядзела на Розу Шкляр і нічога не сказала ў адказ, а Валя Камоцкая, наліваючы сабе ў шлянку гарбаты, прапанавала й Ларысе.
- Дзякую, Валя, неяк ня хочацца.
- Выпі кубачак - галодная-ж, ведаю.
- Ну, калі ты просіш - вып'ю.
Валя й Ларыса моўчкі пілі гарбату, а Роза Шкляр, зьбітая няўдачай завязаць вайну, памуліла да свайго ложку. Яе асабліва зьбянтэжыла, што Валя ні словам не адгукнулася на ейны шантаж. За сьпіною Розы Шкляр многазначна пераглянуліся Лагоўская з Аўсеевай. Лагоўская, угадваючы ў хаце замірэньне, надзела сваё пэнснэ і лягла ў ложак чытаць, накрыўшыся белым, як сьнег, прасьцірадлам.
Неяк боязна было глядзець на яе збоку: маленькі, сухі і паморшчаны лоб пудраю бялеў, як і прасьцірадла, нагадваючы сабой лоб нябожчыка, у той час як на кароценькім абгрызеным носе грала ўсімі спэктрамі ў залатой аправе пэнснэ.
Валя ўсё хацела загаварыць з Ларысай, але не магла, ім абедзьвюм было нязручна ад таго, што яны маўчаць, і яны толькі гучна сёрбалі гарбату, пакуль ня кончылі, а калі кончылі - зацятае маўчаньне было немагчымым.
- Раман пайшоў дахаты? - азвалася першай Валя.
- Я ня бачыла яго, як разьвіталася з ім, ідучы яшчэ ў кіно.
- Дык ты ня была разам з ім?
- Не. На Савецкай ён павярнуў на Ўрыцкага, мала ня ўцякаючы ад мяне. Наогул ён...
Валя як-бы й абрадвалася, але ў яе зьявілася і іншае - страх за Рамана. Ёй хацелася бегчы ратаваць Рамана, але яна ня ведала, куды бегчы. Сэрцам яна чула, што яго цяпер няма ў хаце. Гэта павёў яго некуды «дзядзька». Патое ён і прыходзіў учора, каб павесьці яго і згубіць. Чаму я не зьберагла яго ад яго? Напэўна, Раман шукаў мяне, а я ўсхадзілася з гэтым сьледствам і ўсё страціла.
Апошняй прыйшла ў манастыр Оля Дзічкоўская, радасная, рашчырванелая, з зіхатлівымі вачыма.
Было позна і ўсе ўжо спалі ў манастыры. Зьняможаная, спала й Валя Камоцкая. Толькі-ж праз сон, як-бы із самога сну, увесь час тырчэлі два дулы нагана, а з іх абодвых - адным вокам з кожнага - глядзіць на яе «дзядзька» Рамана, цэліцца і вось-вось стрэліць у яе, яна хоча адхінуцца ды ня можа, нарэшце хоча заплюшчыць вочы, але першы раз у жыцьці й гэтага ня можа зрабіць. З крыкам і ў страху прачнулася... За вакном, высока ў небе, плыў месяц, бокам рэзаў хмары, падносячы сябе ўсё вышэй, як на машце. Адно вакно было незачыненым, і вецер выдзьмуў на хату белую фіранку і, падтрымліваючы яе сваім дыханьнем, як ветразем, паласкаў яе ў месячным сьвятле. Уся ў дзюрачках і ў узорах, фіранка напаўнялася сьвятлом, запальваючыся і патухаючы, калі месяц закрывалі хмары.
А раніца была самая неспакойная. Усе паўскоквалі з ложкаў у нейкім страху і недаўменьні... На вуліцы бесьперастанку крычэлі громкагаварыцелі. Цяжка было ўявіць, што здарылася, пакуль не паадчынялі вокнаў. Словы, зьмешаныя з ветрам, як-бы ўвальваліся ў хату, як нешта важкое і страшнае... Кірава... гідра кантррэвалюцыі... палымянны трыбун... Кострыкаў...
Уключылі і сваё радыё - Кіраў забіты. На вуліцах ня было руху, усё спынілася. Пустыя, яны нібыта ўпяршыню паказалі сваё сапраўднае аблічча. Здавалася, уся краіна ўкленчыла, слухае нязвычайную навіну з затоеным дыханьнем. Быццам адыйшоў найвялікшы чалавек і таму спынілася жыцьцё і ніколі зноў бяз гэтага чалавека ня ўзновіцца і так усё навекі й застанецца ў напружаным маўчаньні. Яно так, мусіць, і было-б, каб праз гэтую зыркую цішыню не даляталі словы пагрозы за сьмерць вялікага рэвалюцыянэра, каб ня грозны зварот-просьба да ўсіх, хто слухае шукаць, выяўляць сярод сябе замаскаваных ворагаў, што, карыстаючыся даверам савецкай улады, ціхама выношваюць свае пляны спыніць дывэрсыяй, забойствам і шпіянажам вялікі поступ сацыялізму. Але дармо - ворагаў чакае суровая расплата, меч дыктатуры пралетарыяту апусьціцца на іхныя галовы, караючы па ўсіх правілах рэвалюцыйнай законнасьці.
Манастыр прыціх, кожны з ягоных жыхароў адчуваў сябе тым ворагам, якога зараз-жа выявяць, варта толькі добра прыгледзецца каму-небудзь. Кожны апушчаў вочы, каб не глядзець, адчуваючы сваю віну ў тым, што адбылося. А радыё ўсё гаварыла пра здраднікаў, як-бы ўвесь Савецкі саюз быў населены імі.
Ды першы мамэнт скамянеласьці і грознай цішыні прайшоў, наступіў мамэнт не заалягічнага, а ўсьвядомленага страху, рух узнавіўся, людзі, спыненыя, зноў пайшлі, быццам нехта магутны, стоячы за сьпіною цэлага народу, сьцёбнуў па ім вялізманай пугай і, узьнімаючы яе яшчэ вышэй для наступнага ўдару, затрымаў яе над галавой, і кожны баяўся, што віда-віда гэта пуга ўдарыць па ім.
У манастыры ўсе маўчалі, каб не сказаць лішняга. Гэтая нямая сцэна цягнулася-б невядома дакуль, каб ня Оля Дзічкоўская.
- Ну, чаго стушаваліся? Дзе-ж вашая рэвалюцыйная загартаванасьць? Сорамна, дзяўчаты! Гайда на заняткі!
Дзічкоўская вярнула жыхаром манастыра страчаную было імі здольнасьць нармальнага ўспрыняцьця рэчаіснасьці.
У дзявочы пакой увайшоў загадчык гаспадарчай часткай інстытуту з клеем і палоскамі паперы, папрасіў паклеіць усе шыбы накрыж - будзе недалёка выбух.
Заняткі ў інстытуце пачаліся пазьней, як звычайна. А дзесятай гадзіне студэнты сабраліся ў Актавай салі інстытуту на сход. Сход доўга не адчыняўся, у салі расло напружаньне.
Нарэшце, на трыбуне зьявіўся сакратар партарганізацыі.
- Таварышы, вы ведаеце, што адбылося... Кантррэвалюцыя нацэлілася ў самае сьвятое сьвятых - у нашых правадыроў і вырвала здрадлівым стрэлам з нашых шэрагаў. аднаго з самых выдатных бальшавікоў - Сяргея Міронавіча Кірава. Міжнародная кантррэвалюцыя, ня здолеўшы перамагчы нас на фронтох, подлым подступам дабралася да габінэту аднаго з перадавых правадыроў камуністычнай партыі. Ганьба нам (сакратар узвысіў голас), калі міжнародная кантррэвалюцыя знайшла сярод нас сабе апору ў асобе брыдкага стварэньня, імя якому Нікалаеў. Міжнародная кантррэвалюцыя адабрала ад нас шляхетную асобу, натхніцеля сацыялістычнага будаўніцтва - Сяргея Міронавіча Кірава. Значыць, мы забылі аб асноўным законе рэвалюцыі - пільнасьці. Таварышы, у нашых студэнцкіх шэрагах ёсьць таксама, павінны быць, замаскаваныя ворагі. Калі мы ня бачым іх, мы хварэем на сьлепату, а сьлепата, як ведама - самая небясьпечная рэч ува ўмовах клясавага змаганьня. Хоць у нашай краіне і перамог сацыялізм, вораг яшчэ ня здаўся, шалеючы ад нашых посьпехаў. Ворага трэба дабіць. Шукайма, выяўляйма яго ў нашых шэрагах! Ён тут, сярод нас, будзьма толькі пільнымі! У імя нашай рэвалюцыі, заклікаю вас, таварышы, у гэты адказны момант дапамагчы нам. Канкрэтна называйце ворага па імю, пад якім-бы абліччам ён ні хаваўся... Страху і сораму не павінна быць месца... Слова за вамі... Я скончыў...
У салі цішыня, ніхто не зварухнецца, ніхто не адважыцца глянуць, падняць вочы. Як наэлектрызаваныя, студэнты шорхлі ад страху. Загіпнатызаваныя, невінаватыя, яны нібыта адчувалі сваю віну. Нават такая няўрымсьлівая асоба, як Оля Дзічкоўская, і тая паддалася гіпнозу. Седзячы на крайнім крэсьле, яна хацела пакінуць салю, каб толькі ня чуць прамовы сакратара. Яе скаваў страх, і яна, схіліўшы галаву, хавалася за сьпіной студэнта, што сядзеў перад ёю. Ды з сцэны ўсе былі добра відны, як на далоні. Прэзыдыюм пазіраў на іх строга, сурова, і пад ягоным крытычным позіркам саля корчылася й замірала.
Падняўся з першага раду камсорг Сьцяпан Мялешка і пайшоў на сцэну. Не сьпяшаючыся, зазірнуўшы ў вочы сакратару партарганізацыі, Мялешка падыйшоў да трыбуны, абвёў падсьлепаватымі вачыма ўсю салю, загаварыў:
- Таварышы, правільна, добра сказаў таварыш партарганізацыі. Ворага трэба называць канкрэтна, па прозьвішчу. І я, таварышы, хачу першым назваць тут адно прозьвішча.
Як зьбітыя ў гурт у сьпёку авечкі, студэнты ў чаканьні таго прозьвішча, затаілі дыханьне.
- Раман Корзюк, падніміцеся!
Корзюк не паднімаецца. Мялешка шукае яго вачыма, а сьледам за ім павяртаецца і ўся саля, разглядаючыся па бакох, быццам мае падняцца не Раман Корзюк, якога й так шмат хто ведае, а чалавек зусім нейкі іншы, якога ніхто ніколі ня бачыў і цяпер усе хочуць зірнуць на яго, пераканацца, ці гэта той, каго толькі што выклікалі з трыбуны. Але ніхто не паднімаўся, цішыня і напружаньне ўзрасталі, саля чакала, што будзе далей.
- Дзе Раман Корзюк? Яшчэ раз прашу падняцца!
Ды ў салі ніхто не паднімаўся.
- Значыць, няма? Але не схаваецца. Ягонае зьвярынае аблічча нам добра ведамае. І мы яго ўсюды пазнаем і знойдзем!
Перамяніўшыся ў голасе:
- Валя Камоцкая! Бачу вы тут... Дзе Раман Корзюк?
На ўсю, можна сказаць, мёртвую салю прагучэў голас Валі Камоцкай:
- Аб кожным з нас у вас болей інфармацыі, чымся ў мяне.
- Вы мала памыліліся - у нас ёсьць інфармацыя і пра вас, - уквелены, кінуў са сцэны Сьцяпан Мялешка. - Таварышы, у той час, як уся нашая краіна перажывае цяжкую страту, зьбіраецца на заводах, фабрыках і ва ўстановах і з ўсёй рашучасьцяй і рэвалюцыйнай чэснасьцяй выяўляе ўсялікіх масьцей злачынцаў і ворагаў, ёсьць у нас, з - дазволу сказаць, студэнты, якія хаваюцца, і ня проста хаваюцца, а за нашай сьпіной займаюцца злачыннымі махінацыямі. Гэтым самым яны самі сябе паставілі ня толькі вонках нашае грамады, ня толькі самі дэмаскавалі сябе, а й адкрыта сталі на баку нашых ворагаў. І мы маем дачыненьне ня з студэнтам проста, а з... Таварышы, мы доўга вывучалі й займаліся справай Рамана Корзюка. Раман Корзюк - сын кулака. Але гэта яшчэ нішто. Бацька Рамана Корзюка падняў на ногі ўсю кантррэвалюцыю ў Заслаўшчыне, і пасьля таго, як ніякія спробы не дапамаглі яму спыніць мерапрыемствы савецкай улады, ён перайшоў да скрайняй формы барацьбы - тэрору. Ягонымі рукамі, ці рукамі ягоных наймітаў забіты сакратар райкому партыі і старшыня сельсавету. Таварышы, Корзюкаў бацька - гэта зьвяно таго самага ланцугу, які сваім другім канцом дапяў аж да Кірава.
Саля загаманіла і раздаліся галасы.
- Выгнаць з інстытуту Рамана Корзюка!
- Арыштаваць Рамана Корзюка!
Псыхоз улёгся, яму быў дадзены выхад, саля зашорхала нагамі, ажыла, нехта падняўся і папрасіў слова, але Мялешка яшчэ ня сунімаўся, усё гаварыў, размахваючы рукамі.
Валя Камоцкая знайшла ў сабе сілы падняцца і накіравалася да выхаду. Сьцяпан Малешка праводзіў яе з трыбуны вачыма, аж пакуль яна не зачыніла за сабою дзверы.
У Валіных вушох стала ціха-ціха, гарачыя сьлёзы апяклі ейны твар. На карыдоры нікога ня было, толькі жанчына з распранальні правяла яе вачыма аж да самага выйсьця з Галоўнага корпусу.
Праз колькі хвілінаў яна была ўжо ў студэнткі Басі Цыпінай, што жыла тут-жа за манастыром, ля Чыгуначнага маста, на кватэры свае сястры, жонкі другога сакратара ЦК КПБ. Валя ня то што сябравала з Цыпінай, але любіла часамі заходзіць да яе, паслухаць, як яна грае на раялі, папоркацца ў ейнай бібліятэцы, пабыць у сям'і (з Цыпінай жыла і ейная маці). Асабліва Валя Камоцкая адчувала патрэбу ў людзях, калі ў яе было нядобра на душы, што-небудзь ня ладзілася. Адзіным прыстанішчам для яе тады была кватэра Цыпінай.
Цыпіны якраз позна сьнедалі й пасадзілі за стол Валю Камоцкую. Валя нічога ня брала, адмаўлялася, а калі пачалі яе ўгаварваць, заплакала. У адказ на роспыты, Валя ўсё расказала пра Мялешку і пра выступленьне сакратара партарганізацыі (Цыпіна на сход не пайшла). Саромячыся сваіх сьлёз, Валя выцерла іх хустачкай і запыталася:
- Адкуль гэта ў вас столькі набіта шкла?
Валя й не заўважыла, што амаль усе шыбы на вуліцу былі выбіты. Бася падвяла Валю да вакна - праз вуліцу, якраз насупраць іхнага дому, ляжала грудай цэглы царква.
- Узарвалі, - растлумачыла Бася.
Валя толькі цяпер здагадалася, для чаго прыносіў у манастыр паперу і клей загадчык гаспадарчай часткай.
Толькі пасьля абеду пачаліся ў інстытуце заняткі. Валя хацела ня йсьці, але яе ўгаварыла Цыпіна. Ціха, нічога не запісваючы, сядзела Валя за столікам у першым радзе ад выкладчыка. Можна было падумаць, што яна ўважліва слухае, але гэта было ня так. Выкладчык дыямату, той самы, якому Корзюк здаваў экзамен, як і заўсёды, тым-жа тонам, з тым-жа выразам у твары, гнусява напамяць цытаваў з Карла Маркса, Энгелса, Леніна, як-бы й нічога надзвычайнага ня здарылася, як-бы падзеі для яго зусім ня тычыліся - ні сходы, ні мітынгі, ні пагрозы, ні заклікі. Ён як-бы знаходзіўся паза часам, належыў гісторыі. Ён быў сапраўды той Кантавай рэччу ў сабе, сутнасьць якой ён цяпер тлумачыў сваім слухачом. Як-бы не ўсьведамляючы сябе, аднак дакладна фармулюючы свае думкі, прафэсар хадзіў узад і ўперад, спыняючыся то каля аднаго, то другога століку ў першым радзе, за якім сядзелі пераважна дзяўчаты. Прафэсар такім парадкам падыходзячы да Валі, кожны раз машынальна браў двумя пальцамі пасмачку доўгіх ейных валасоў і цягнуў яе ўгору датуль, пакуль пасмачка не канчалася. Пасмачка падала і прафэсар адыходзіў, каб зараз-жа вярнуцца зноў і рабіць тое самае. Гэта не магло ня выклікаць сьмеху. Даведаўшыся ў чым рэч, прафэсар прасіў Валю прабачыць яму. Валя выбачала яму смутным схіленьнем свае галавы.
На адным з перапынкаў у Малую салю Галоўнага корпусу ўнесьлі труну з целам прафэсара Барычэўскага. У ганаровай варце стаялі студэнты. Пастаяўшы колькі часінаў перад труной свайго прафэсара, яны, зьмяняючыся, адыходзілі, каб уступіць месца іншым.
А пятай гадзіне ад Галоўнага корпусу да самай Камароўкі пацягнулася, як дэманстрацыя, пахавальная працэсія. Наперадзе, адразу перад чорным катафалкам, інстытуцкая аркестра грала жалобныя мэлёдыі з тугой па вечнасьці. Валя Камоцкая ішла таксама «хаваць сябе», як яна думала. Да Ваенных могілак было далёка і гразка. Наперадзе Валі сігаў выкладчык дыямату, высачэйшы за ўсіх і ў пэнснэ. Задраўшы галаву, як жаўнер на парадзе, ён перастаўляючы ногі, некаму наступаў на пяты. Той «нехта», як відаць было, напачатку цярпеў, намагаўся ісьці хутчэй, але яму ня было як, і ён, нарэшце, як-бы просячы ратунку, азірнуўся назад - Валя Камоцкая пазнала ў ім Янку Купалу з кастылём на плячы.
Не сьпяшаючыся, Валя спушчалася ла сходках з трэцяга паверху ў касу. Якімі трымя ступенькамі вышэй за ёю ціха клыпаў Сьцяпан Мялешка і з нейкім затоеным дыханьнем глядзеў на яе ззаду: і ногі, і стан, і сіняя блюзка на ёй страшэнна падабаліся яму. Ідучы за ёю, ён думаў, якая яна ўсё-ткі прыгожая і прывабная. Такой зграбнасьцяй надзяліла яе прырода, што яна мусіла-б быць нечым надзвычайным, а не такой бязьлітаснай, якою яна ёсьць на самай справе. Але гэта ніколькі не зьмяншала яе вартасьці ў вачох Мялешкі і ён хацеў яе. Ды ён ведаў, што ён не падабаецца ёй: ён ня прыгожы і ёй не раўня. Але ён, як ніхто, адчувае прыгажосьць, ня так, як Раман - прыгожыя мужчыны ня ўмеюць ацаніць жаночага хараства і ўсяго іхнага прывабства.
Валя адчувала сьпіной, што нехта за ёю ідзе, чакала, што яе хутка абгоняць, але той, хто мусіў-бы ўжо зраўнацца з ёю, нібы назнарок марудзіў, і Валя аглянулася - толькі тады Мялешка хутка абмінуў яе.
Да касы стаяла ўжо вялікая чарга - кожны хацеў атрымаць стыпэндыю хутчэй, тым болей, што сягоньня ўпяршыню за колькі год ува ўсіх крамах сталіцы прадаюць бяз картак хлеб, чорны і белы.
Камоцкая ўсё роўна была-б апошняй, і ў чаргу таму не станавілася, разглядала кніжкі на выставе, што была тут-жа, недалёка ад касы. Гэта была пераважна выстаўка мастацкай літаратуры: Купала, Колас, Александровіч, Чарот, Галавач. А вось невядомы ёй аўтар Юрка Лявонны із сваім зборнікам «Стала і мужна». Злучнік «і» яна прачытала не адразу - ён быў некім замазаны і ў яе выходзіла не «Стала і мужна», а «Стала мужна». Нешта кальнула ў сэрца, нешта азвалася ў нутры трывогай і жарсьцяй. Але гэта ўсё было толькі мімалётнім. Валя падыйшла да вялікага вакна, дзе на падваконьніку заўсёды клаў паштар лісты для студэнтаў. Камоцкая нічога не чакала для сябе, і толькі дзеля цікавасьці пачала разглядаць пошту. Аж не паверыла сваім вачом, калі пабачыла ліст «Корзюку Раману Савоставічу». Доўга думала, ўзяць, ці не, і пасьля некаторага ваганьня ўткнула ліст у кішаню, паднялася аж на чацьверты паверх-паддашша, дзе канчалася лесьвіца невялічкай пляцоўкай і дзе яна, бывала, сядзела з Раманам на крэсьле, невядома кім прынесеным туды. Тут можна было прачытаць ліст да Рамана. Як выявілася, пісаў да яго з Варкуты Мікола Саланевіч, якога забралі яшчэ ў мінулым годзе з трэйцяга курсу, быццам за тое, што той абараняў на занятках антымарксысцкую тэорыю аўтагенных вобразаў Пераверзева, згодна якой пісьменьнік-спадарожнік ня можа стацца пралетарскім пісьменьнікам. У прыватнасьці Саланевіч ня верыў у магчымасьць перабудовы Кузьмы Чорнага: ягоная буржуазна-нацыяналістычная «аўтагеннасьць» перадалася-б у творы ўсім персанажам.
Саланевіча арыштавалі ня ў Менску, а ў Прапойску, куды ён паехаў настаўнічаць, ня скончыўшы інстытуту. У Прапойску Саланевіч многа піў, але зьдзіўляў усіх сваімі нязвычайнымі здольнасьцямі: і ў літаратуры, і ў музыцы, і ўва ўсім чыста, за што ні браўся. Выкладаў у старэйшых клясах дзесяцігодкі беларускую літаратуру, якую добра ведаў і дзеля чаго рэдка калі рыхтаваўся да заняткаў. Аднойчы прадстаўнікі з раёна і з гаркома партыі захацелі пабываць у Саланевіча на ўроку. Яны зайшлі ў клясу, у часе перапынку, калі Саланевіч быў у настаўніцкай, і селі ззаду. Саланевіч, нічога ня ведаючы аб гэтым, п'яны, увайшоў у клясу бяз ніякіх нататак. Угледзеўшы гасьцей, зьбянтэжыўся, але ўсё-ткі паведаміў ня гэтулькі вучням, колькі прадстаўніком, што гутарка сёньня будзе пра Янку Купалу. Хоць Купалы па раскладу ня было, тым ня менш Саланевіч наважыўся гаварыць мяноўна пра Купалу - свае здольнасьці выкладчыка і сваю эрудыцыю ён спадзяваўся паказаць на Купалу. Ды не пасьпеў Саланевіч вымавіць і першага сказу «Іван Дамінікавіч нарадзі...», як нутро Саланевіча здрадліва выкінула на стол, за якім ён стаяў, усё, што ён выпіў і чым закусіў. У той-жа дзень Саланевіча арыштавалі і накіравалі ў Менск. Цяпер у лісьце да Корзюка, з якім яго зьвязвала дружба, Саланевіч прасіў прыслаць яму... гальштук. Саланевіч пісаў, яму жывецца ў лягеры вельмі добра, што ўсяго з яго хапае, лепей і быць ня можа, толькі вось не стае аднэй дробнай рэчы - гальштука. Спачатку гэтай алегорыі Валя не разумела, а потым з далейшага тэксту ліста здагадалася - гальштук сымбалізуе сабою самагубства. Значыць, жыве Саланевіч так, што лепей было-б павесіцца. Так дасьціпна паведаміў Саланевіч аб сваім жыцьці-быцьці на Варкуце.
Камоцкая парвала на дробныя кавалачкі ліст Саланевіча і спусьцілася ўніз. Ля касы было толькі некалькі чалавек і Валя стала за імі. Касір доўга шукаў у ведамасьці Валінага прозьвішча і ўсё не знаходзіў, а Валя, стоячы ля вакна, думала, што ўжо можа й стыпэндыі няма для яе. Касір падняўся з крэсла і выйшаў, як ён сказаў, на часінку ў канцылярыю. Прайшло добрых пяць часінак, а касіра ўсё ня было, і гэта яшчэ болей стрывожыла Камоцкую. Нарэшце, касір прыйшоў, сказаў, што ўсё ў парадку і выдаў Камоцкай стыпэндыю, адлічыўшы пяць рублёў на самаабкладаньне.
Валя Камоцкая не пайшла ў манастыр, а да Басі Цыпінай. Тая адразу тыцнула ёй ліст ад Рамана і ўпіхнула яе ў сваю спальню, жартліва зазначыўшы, што яна ня хоча бачыць Валіных сьлёз. А сама стала зачэсваць рыжыя, як полымя, свае доўгія валасы. Ззаду яны даходзілі аж да пояса. У люстры віднеліся Басіны голыя грудзі і шыя, усееныя ўсьцяж няпрыемным, як у курапы, рабаціньнем. Рабаціньне-плямы рухаліся ад кожнага ўзмаху рукі і гралі, як чышуёю. На твары сядзеў здаравяка-нос з вялікай валасатай бародаўкай на канцы. Адылі гэта не перашкаджала Цыпінай быць задаволенай сабою, яна расчэсвала і расчэсвала сваю гордасьць - валасы, пільна ўглядаючыся ў люстра. Радасная і ўсхваляваная, яна чакала з хвіліны на хвіліну Петрака Шыракова і канечне хацела, каб ён застаў яе ў такім выглядзе, найбольш эфэктным паводля ейнага разуменьня.
На парозе паказаўся Пятрок Шыракоў з папкаю пад пахай. Жартлівая, Бася пабегла да яго, ашчаперыла, пацалавала ў пухлую шчаку, абдаючы яго залацістым агнём свайго пышнага валосься. Пятрок вызваляўся з рук Цыпінай, выкручваўся, пакуль не пасыпаліся на падлогу сьпісаныя аркушы паперы з папкі. Шыракоў ажно быў раззлаваўся, але на просьбу Басі, усё-ткі пацалаваў яе сваёю расьсечанай наўкось губою. Хутка яны расьселіся на дыване, і Шыракоў хацеў быў чытаць Басі сваё новае апавяданьне. Але Бася, паклаўшы свой падбародавіч на плячо Шыракова, перапыніла яго:
- Ты ведаеш, хто ў нас? Ня ведаеш? Мой кавалер. Спалохаўся цябе і схаваўся ў маёй спальні. Хадзі - пакажу!
Цыпіна пацягнула Петрака за руку ў спальню, а з яе якраз ужо выходзіла Валя Камоцкая.
- Ня выйшла - тваё шчасьце, - сьмяючыся, сказала Бася Петраку і запыталася ў Валі: - Зьбег? Дзе ён? І чаго гэта ён надумаўся пасылаць лісты на мой адрас?
- Ня ведаю.
- А што ён піша?
- Нічога. Тры радкі ўсяго.
- Дзе-ж ён, пытаюся - у бацькоў?
- Ах, ведаеш, Бася, як-жа ён можа быць у бацькоў?
Цыпіна спакмела, што Камоцкая ня хоча гаварыць аб Раману і запрапанавала ёй застацца паслухаць апавяданьне Петрака, але Валя, папрасіўшы прабачэньня, пакінула іх адных, ведаючы, што калі Цыпіна запрашае - ад запрашэньня трэба адмовіцца.
«Прыедзь, калі можаж і хочаш пабачыць мяне, на тое самае месца, дзе мы былі з табою, як ішлі на Польшчу», - думала Валя аб прачытаных радкох у Раманавым лісьце, пакідаючы Цыпіну.
«Прыездзь, калі хочаш і можаш»... Як я магу? Зусім не магу. Гэта-ж ты добра ведаеш і сам, але просіш. Зьнябыўся, га? Я так і ведала. «Калі можаш»? Магчымасьці ў мяне ніякай. Ёсьць толькі адно хаценьне.
Камоцкая была рада хоця якой магчымасьці пабачыцца з Раманам. Учора яна думала, што ўжо страціла яго, аж тут, во глядзі, знайшоўся і спакушае.
Як-жа мне дабрацца да «таго самага месца»? Тады гэта было проста і лёгка - яны йшлі абы йсьці, абы куды, вясёлыя, абы толькі наперад, праз ноч і ціш, поўныя хаценьня, цягі адзін да аднаго, то была сапраўды вандроўка «на край начы». Гледзячы на зоры, Раман вёў яе тады «ў Польшчу», і сапраўды, яны дайшлі тады мала не да самай заставы. Цяпер ёй трэба йсьці аднэй, і яна баялася гэтага кірунку на Польшчу.
Валя Камоцкая адчула - пахіснулася пад ёю зямля, усё, як назнарок, пайшло наўкрыў і не на ейную карысьць: і тое, што яе дапытвалі ў міліцыі, і тое, што Мялешка на сходзе назваў ейнае прозьвішча, і той галоўны факт, што яна заадно з Раманам, і нават тое, што касір ня выдаў ёй грошай адразу. Камоцкая адчула, што Раман разьдзеліць лёс Саланевіча, што, апынуўшыся на нейкай сваёй фатальнай дарозе, ён уцягне яе ў сваю арбіту. Усё гэта яна добра ўсьведамляла цяпер, але ведала - няма павароту. Каб нават і былі нейкія шляхі да адступленьня, яна не павярнула-б на іх. Ёй таксама наканавана сваё, як і Раману. І Камоцкая нават ішла далей - ейны шлях прадбачаны нейкай вышэйшай сілай, самім космасам, як і шлях Корзюка. Як і Раман, яна чалавек з місіяй. «Ніхто з граніц сваіх ня выйдзе», - пацяшала яна сябе. Таму сваё прызначэньне яна мусіць споўніць. У гэтым «споўніць» былі для Валі і насалода, і боль, і шчасьце. Адно было толькі ў гэтым няўцешлівае - ці разумее Раман супольнасьць, наканаванасьць ягонай і ейнай долі? Адказ на гэтае пытаньне ў Валі выходзіў часта адмоўным. І яшчэ было адно балючае месца: гатовая «споўніць», спаўняючы ўжо сваю «долю», Валя не магла споўніць практычна-зямнога хаценьня сваіх бацькоў: выйсьці ў людзі праз навуку. Не магла, бо навука ня йшла ў пары з ёю, з ейнаю «доляй», дый навука - гэта няшчасьце: каб яна сядзела ў бацькоў на зямлі, не пайшла ў гэтую навуку, усё можа пайшло-б паіншаму, хоць яна й усьведамляла, што ўжо й тая зямля перакуленая дагары і болей не ратуе, што ў спакойны быт зямлі ўварвалася грозная, разбуральная сіла. Адвеку чамусьці так на нашай зямлі, што людзі, якія йшлі ў навуку для сябе й зямлі свае, толькі цярпелі ад навукі. Яна ня была ніколі такой разгубленай, ніколі не паддавалася сваёй збытнасьці, усе ейныя практычныя здольнасьці пакінулі яе і яна нат радая была паддацца нейкаму свайму вышэйшаму прызначэньню. Такі настрой у яе пачаўся, калі яна йшла «хаваць сябе» на Ваенныя могілкі.
«Прыдзі, калі хочаш і можаш пабачыць мяне». Помніш нашае «трошачкі»? - сьвяціліся ў Валінай душы словы Раманавых запросінаў.
Вярстох у трох ад савецка-польскай мяжы туліўся да лесу аднэй сваёю хатай і вялікай стадолаю хутар Баранкевіча. Гаспадара з сямёю некуды выслалі, як кулака, а на яго месца пасадзілі многадзетнага бедняка Шаркевіча, даўняга прыяцеля Генадзя Кандрацені. З Шаркевіча гаспадар быў неважнецкі, але сельсавет, відавочна, не кіраваўся гаспадарскімі якасьцямі Шаркевіча, і надзяліў яго гэтым хутарам з нейкіх іншых меркаваньняў. Гэтак і апынуўся Шаркевіч нечакана для сябе на гэтым аселішчы з сваёю вялікай сям'ёй - з дзьвюма дарослымі дачкамі і з драбязой-падлеткамі, голымі і абдзёртымі. Ведама, бяз маткі. Гультаяватыя, як і бацька, дарослыя дочкі ня дбалі пра меншых, глядзелі толькі самых сябе. Параўнаўча вялікая хата Баранкевіча была разьдзеленая на чатыры пакоі-каморкі, якія й зьмясьцілі ўсю сям'ю Шаркевіча. На гэтую сялібу і прывёў уначы Кандраценя Рамана Корзюка.
Шаркевічы і палавіны не сабралі з поля таго, што пасееў быў колішні гаспадар Баранкевіч: няскошаная сенажаць ляжала пажоўклай, а перасьпелае жыта ўпала крыччу, - Шаркевіч казаў, што яно было ўжо перасьпелым і высыпалася, калі ён перабіраўся на хутар. Затое Шаркевічы накапалі сабе на зіму бульбы, насеклі капусты, нарылі буракоў, а мяса пасьвілася на полі - цэлы гурт зьдзічалых авечак. Быў конь і карова. Усё гэта дасталася Шаркевічу дарма. Цэлая раскоша была тут Шаркевічам.
Хоць было ўжо запоўнач, калі Генадзь з Раманам прыйшлі на хутар, хата ўсё яшчэ сьвяцілася адным сваім вакенцам. Сьвятло яны заўважылі толькі тады, калі браліся за клямку. Дзьверы былі не на засове, і Генадзь увайшоў з Раманам ня стукаючыся.
За вялікай старою піянінай, у кутку, пры газоўцы, сядзеў, як потым выявілася, п'яны Шаркевіч і сьмяяўся з маладога ката, што асьцярожна хадзіў па клявішах, націскаючы на іх сваімі лапкамі, і палохаўся, калі клявішы адзываліся. Гэта, відаць, падабалася Шаркевічу, і ён вяртаў ката зноў хадзіць па клявіятуры, забаўляючыся кацінай імправізацыяй. З гасьцьмі прывітаўся неяк ненатуральна шумна, апёкшы Рамана як незнаёмага затоеным бляскам сваіх вачэй.
- Ага, ведаю, ведаю... Добра, добра! Пагаворым потым. Цяперка позна ўжо, трэба класьціся спаць... Заседзеўся во... Дрынзы-брынзы пад кустом, накрывай... лістом, - сьпяваў нешта сабе пад нос Шаркевіч. - Ну, як у цябе ўсё, Кандрацік мой залаценькі? У мяне дык расход з барышом на адным полазе едуць... Дзе будзеш спаць, гэй ты (ён ляпнуў па плячы Рамана)? Пойдзеш да бацькі на сена, ці да дзявок?
З каморкі выглянула на кухню цупкая дачка Шаркевіча, засланяючы ночнай сарочкай грудзі.
- Я табе пакажуся! Га, якая! Брысь!
Раман пайшоў у стадолу да бацькі. Яго завёў туды Шаркевіч, аддаючы на рукі «бадзяку», як ён назваў Рамана, тармозячы за плячо старога Корзюка. Вярнуўшыся ў хату, Шаркевіч распачаў з Генадзем гаворку, наліваючы яму чарку за чаркай гарэлкі.
- Дык, кажаш, хочыш перакінуць іх туды? Як гэта зрабіць, я й сам ня ведаю. Сплавіў туды не аднаго, і як канцы ў воду... Але цяперака... Цяперака, глядзі, я й Шмэрку не таварыш. Вунь колькі ўсяго маю. Няхай сабе яно й чужое... Тымчасам я спажываю. Дык ня хочацца неяк на ражон лезьці.
- Памажы яшчэ трохі, пан Шаркевіч, цярпеньню нашаму прыйдзе хутка канец - ня сяньня, дык заўтра выбухне вайнішча. Запануем, дальбог, і зап'ема тады! А за сваё атрымаеш, колькі скажаш, дармо, што разбагацеў, кажаш.
- Хай яны спрахнуць грошы - ня хочу! Здаецца, на мой сьлед натрапілі ўжо. Во-во, ляпне пастка. Чуе сэрца.
- Ня бойся, пане Шаркевіч. Хіба ты ўжо ня верыш мне? Скажы, Кандраценя падвёў цябе калі? Ня бойся, кажу, у мяне ўсе тут у кішані... да самага начальніка пагранзаставы! Ня верыш? Хочаш, ніводнага пагранічніка ня будзе там, дзе ты будзеш пераходзіць. Адцягну! Разумееш? Хоць пры тваёй спрытнасьці й розуме табе гэтага й ня трэба. Ты-ж сам калісь казаў, што ўдача дружыць з табою толькі тады, калі ёсьць рызыка. А тут, браце, канечне-ж, не бяз рызыкі. Ну, дык і што?
- А ўжо-ж, няхай будзе й так, - закільзаў, не адчэпішся. Позна мне каіцца.
- Ну вось што ўздумаў! Ці выпіў зашмат?.. Трэба-ж пашкадаваць людзей. Ведаеш, як смачна хавацца чалавеку. У сене век не праляжыш. Трэба калі-небудзь і вылазіць. А куды вылезеш? За забойства - забойства! Сам ведаеш. Прывёў табе й сына. Бачыш які! Гэты махне праз тваю граніцу, як праз плот. Клопату з ім ня будзеш мець. Вось толькі, як вычапіць іхную маці з дачкою? Вось пра гэта падумай. А граніца - глупства!
- Хто іх там сьцеражэ гэтак у іхнай хаце? Дурныя, дык і сядзяць - павалачэмся во зараз і забярэм! НКВД ужо, я думаю, паехала. А сьцерагуць для прычэльля толькі. Бяз вінтовак і, пэўна-ж, свае людзі. Якая гэта стража?
Загаманілі пад вокнамі сосны, дасюль яны маўчалі, як-бы падслухоўваючы гутарку ў хаце, а мо' гэта толькі яны азваліся пад восеньскі ранак сваім затоеным шумам? За перагародкаю, як коні ў хляве, стукалі нагамі сонныя дзеці. Кандраценя й Шаркевіч, устрывожаныя шумам сосен, вышлі на двор пераканацца, ці ў гомане хвояў ня было сапраўды чаго-небудзь трывожнага, ці цішыня, парушаная гоманам сосен, была надзейнаю цішынёю. Шаркевіч і Кандраценя прывыклі ня верыць цішыні, што залягла на колькі кілямэтраў паміж двума бакамі - гэным і тым. Не, гэта ненадзейная і як-бы чалавекам штучна створаная цішыня. Сама прырода недаверліва прыслухоўваецца й рэагуе пасвойму на яе, заўсёды папераджае цябе аб небясьпецы, калі ты толькі заадно з прыродаю і ўмееш разгадваць яе. Кожны рух, трэск, павеў, моўкнасьць і грук - гэта ўмоўны для цябе знак. Хутар Баранкевіча - хатаю, стадолаю, соснамі, авечкамі ў хляве і коньмі - настаўляў вушы і разгадваў цішыню, перасейваючы яе на сіце недаверу. Вушы хутару Баранкевіча, яшчэ ў часы свайго першага гаспадара, навучыліся рапартаваць ня толькі аб тым, што дзеецца на гэтым баку, а й хапалі той бок. І восень тут гулка-ціхая, яна глядзіць на цябе з пагранічнай пушчы папераджальна. Заўважыўшы яшчэ цябе здалёк, пужае, калі ты баішся, і запрашае цябе, калі разумееш яе і йдзеш да яе.
Кандраценя з Шаркевічам заснулі воддаль хаты ў імшаніку - невялікай будыніне, накшталт лазьні. Звычка ня спаць у хаце сталася законам для Кандрацені: чатыром сьцянам ня вер, калі-небудзь закутаюць цябе. Куды ляпей назіраць за хатай збоку, як за няпрыяцельскім пунктам - прынамся, ты бачыш, каго нялёгкая прыгнала й зачым, і калі што - ногі могуць уратаваць.
На досьвітку старэйшая з дачок Шаркевіча вывела на папас каня, што ўсё нечага фыркаў. Вярнуўшыся, Шаркевічанка ціхенька ўвайшла ў стадолу. Прыслухалася. Па дыханьню адрозьніла малодшага з Корзюкаў: ёй запаў у вока Раман адразу, як толькі яна пабачыла яго на кухні, назіраючы за ім з свае каморкі-спальні. У пасьцелі ёй было душна, яна круцілася і не магла заснуць і, нарэшце, наважылася - начныя пляны сьмелыя - злазіць да Корзюкава сына на сена. Паўзла ня дыхаючы, але сена шамацела, Корзюкі пераставалі сапсьці, Шаркевічанка замірала, ды, перачакаўшы часінку, зноў паўзла, покуль не дабралася да Рамана. Але напрыканцы ў яе не хапіла адвагі выканаць свой намер - ашчаперыць соннага Корзюка моцна-моцна і пацалаваць яго гэтак, каб ён, ня ведаючы хто, прачнуўшыся, ў жарсьці прытуліў яе да сябе і, зьнясілены асалодай, заснуў з ёю разам. Вокамгненная думка, як да гэтага ўсяго паставіўся-б сын Корзюка, размагніціла Шаркевічанку, і яна пахопіста спаўзла долу. Каб нечым апраўдаць перад сабою свой заход у стадолу, яна наскубла, быццам для авечак, дробнага сена і з ахапкам выйшла з стадолы.
Раніцою Шаркевічанка саромілася паказвацца на вочы Раману. Бацька Рамана коса глянуў на яе - мусі, ня спаў і ўсё чуў і ўсё разумеў, ня выдаючы сябе.
Шаркевіч папрасіў усіх трох - і Савосту, і Рамана, і Генадзя - адыйсьціся куды-небудзь ад хаты да наступнай начы на ўсялякі выпадак.
- Ідзеце пасьвіцца з авечкамі ў кусты! Начзаставы ўнадзіўся нешта апошнім часам - два разы на тыдзень прыяжджае на кабыле.
- Начзаставы - чалавек малады, а прынаду маеш. Дзіва што ўнадзіцца, - падміргнуў Кандраценя Савосту, але гэты мірг не застаўся незаўважаным для Шаркевіча. - Хочаш мяне за свата?
Невядома адкуль, як з мора, раптам набег туман і заняў увесь хутар Баранкевіча. Імшанік, хата, стадола расталі ў ім, толькі высака на хвоях відны былі вароны. Яны каркалі, пазіраючы ўніз, як валадары. Хутар быў цяпер, як мора, а сосны з варонамі - як машты. Туман шуршэў, як у вокнішчы, і ўсё нікла ў ім бязгучна, як у пустыні.
Калі сьцямнела, усе чацьвёра рушылі на хутар Корзюка вызваляць заложніц. Кандраценя ўзяў з сабою зброю, якую перахоўваў у Шаркевіча - так, на ўсякі выпадак. Да хутару было вёрст шэсьць і трэба было прайсьці гэтую адлегласьць гэтак, каб ня сустрэцца ні з кім. Мясьціны, якімі йшлі, былі добра вядомыя, толькі адзін Раман не пазнаваў іх і ўсё спатыкаўся на куп'ё.
- Э, браце, глядзі, каб ня йшоў гэтак, калі трэба будзе сапраўды ісьці.
Раман нічога на гэта не адказаў. Моўчкі перайшлі рэчку, за якой пачынаўся той лес, дзе быў забіты сакратар райкому партыі Ленскі. (Раман быў негаваркі ня толькі цяпер, а й тады, калі ляжаў уначы з бацькам на сене. Быў, як здавалася бацьку, рашчуленым. У бацькі-ж канчальна высьпела думка перабрацца ў Польшчу. Не адзін-жа ўжо там! І ня чутно, каб выкідвалі адтуль назад, значыць - прыймаюць. Тым болей, калі ёсьць там сваякі. Ня можа быць - будзе лепей, як тут. Перад судом за чужы грэх Савоста не хацеў станавіцца. А застанешся тут, дык абавязкова станеш. Каб-жа яшчэ перад судом, а то перад зладзеямі. Дык чаго яшчэ чакаць? Рады быў за сына, што паслухаўся і далучыўся да сям'і. Дасьць Бог - пярэйдуць і мяжу: Кандраценя абы як за дзела не бярэцца).
Ступілі на зямлю Корзюкаў, чужую ўжо, але ўсё-ткі яшчэ як-бы й сваю. Сьвятла ў Корзюкавым доме ня было, і ён сваёю пабелкаю бялеў у цямрыні, як здань. Прабраліся ціха ў сад, адтуль - за хлеў. Насьцярожыліся: ні гуку, ні зыку. Увайшлі ў сенцы - нікога. Цапнулі за клямку - замок. Корзюкам - бацьку і сыну - стала ясна: вывезьлі. Савоста абняў сына і павіс на ім. Раман чуў, як сьлёзы бацькі - гарачыя і салёныя - пяклі яму шчокі, раставалі на вуснах. Раман туліў да сябе за плечы бацьку, але чамусьці сароміўся блізіні з ім, хоць сэрца й заходзілася жалем. Тымчасам Кандраценя з Шаркевічам зялезным прэнтам выцягнулі з луткі прабой і ўвайшлі ў хату. Натыкаліся на розныя рэчы, ішлі вобмацкам - запалак усьціраць не хацелі. Савоста нічога ня мог намацаць з таго, што ведаў - усё перамянілася, было чужым і незнаёмым. Тое самае і за хатай, на двары: хлявы пустыя, дзьверы парашчыняныя, ні ўздыху скаціны, нічога. Ды ня гэта цяпер турбавала Савосту - ён мучыўся цяпер адным: навошта ён адбіўся ад хаты, пайшоў з яе? Усё можа было-б ня так, і жонка з дачкой можа былі-б цэлыя. Што-б там ні было - прынамся, ён быў-бы з імі разам. І той суд можа разабраўся-б, як сьлед, і не абвінаваціў-бы невінаватага. Дык скуру сваю зьбярог, а іх падставіў за сябе. Трымалі-трымалі, бедных, зьдзекваліся і - няма. Бяз слова апошняга на разьвітаньне. Ішоў, прыйшоў - і нікога ня ўбачыць!
Рушылі назад. Савоста Корзюк адумаўся, стаў, як укопаны, і сказаў, што нікуды ня пойдзе адсюль, застанецца ў хаце, можа жонка й дачка яшчэ прыйдуць адкуль-небудзь. Можа ў іх была якая пільнасьць, і яны вернуцца зноў.
- А навошта-ж дошкамі ў хаце вокны забіты? - азваўся Кандраценя.
Савоста гэтага й ня прыкмеціў, вярнуўся, каб самому пераканацца. Выючы, ён здагнаў сваіх і яшчэ раз кінуўся на грудзі сыну.
Давідна ніхто ня клаўся спаць - як зайшлі з дарогі ў імшанік, так і заставаліся ў ім, пакуль не пачало сьвітаць, мала размаўляючы паміж сабою: няўдача на хутары Корзюкаў прыглушыла ўсіх, ня толькі Савосту. Нават гаваркі Кандраценя - і той сумеўся. А калі пачало ўзыходзіць сонца, дык пагатоў ніхто ўжо не хацеў і думаць пра сон. Шаркевіч два разы схадзіў за гэты час у хату паглядзець дзяцей. Ён папрасіў сваіх гасьцей заставацца ў імшаніку - як-бы нечага баяўся. Савосту - і таму забараніў ісьці ў ягоную бярлогу, на сена. Леглі на цаглянай падлозе імшаніку, засланай саломай.
Кандраценя ня ведаў, што яму цяпер рабіць і доўга над нечым думаў. У кутку намацаў пляшку гарэлкі. Выпіў сам, наліў Шаркевічу, паднёс Савосту, але той адмовіўся, і, як не прасілі яго, ня ўзяў нават на губы. А калі дайшла чарга да Рамана, спахваціліся, што яго няма ў імшаніку - калі ён выйшаў з яго, ніхто й ня прыкмеціў, пэўна, калі было яшчэ цёмна. Кандраценю й Шаркевіча гэта ашаломіла. Але яны хацелі заспакоіць сябе: можа зайшоў у хату ці куды і хутка вернецца. Шаркевіч, ужо ап'янеўшы, глядзеў праз маленькае вакенца ў імшаніку на двор і на хату: можа там хто пакажацца.
На ганак выбегла Шаркевічанка, ня тая, што лазіла да Рамана на сена, а маладзейшая. Уся ў ранішнім сонцы, яна выглядала прыгожай. З лесу - гэта добра было відаць Шаркевічу - павольным крокам ехаў на кабыле начзаставы. Шаркевіч штурхануў Кандраценю. Той, угледзеўшы начзаставы, замітусіўся, пачаў выганяць Шаркевіча, каб ён пасьпяшаўся насустрач начзаставы. Але Шаркевіч і ня думаў сьпяшацца:
- Ты-ж казаў, што яго маеш у кішані, ягоным сватам хочаш быць, а цяпер заенчыў, спалохаўся.
- Не спалохаўся, а ня хочу цяпер з ім бачыцца.
- Каб гэтулькі жыў, васпан!
Шаркевічанка пабегла насустрач начзаставы. Той падаў ёй руку з сядла, і Шаркевічанка, ступіўшы аднэю нагою ў страмяно, хутка, як сьцяг, узьнялася ўгору, падхопленая на рукі начзаставы. Шаркевіч, назіраючы за гэтай сцэнай, плюнуў і выйшаў з імшаніку. Але не пайшоў дахаты, а нізам у кусты, дзе пасьвілася яго-Баранкевіча каняка. Расьпёртая травою за доўгую ноч, каняка, угледзеўшы Шаркевіча, узьняла галаву ад травы і цяжка ўздыхнула. Шаркевіч сеў і вярхом, як на бубне, паехаў насустрач начзаставы.
- Дзень добры, таварыш начальнік! Як здароўечка?
- Ня «дзень добры», а добры дзень! Што й ты ў палякі глядзіш? А мы думалі, што ты наш!
- Хто-ж тады будзе ваш, калі не я? - пасьмялеў зьбянтэжаны было Шаркевіч.
- Вось што, Шаркевіч, кажуць, што ты ўсё зярно і бульбу перавёў на гарэлку. Частуешся сам і іншых частуеш.
І, памаўчаўшы, дадаў:
- Хто ў цябе начуе?
- Нікагусенькі няма ў мяне, таварыш начальнік. Што вы гэта? Запытайцеся ў маіх дзяцей. Няхай во і яна скажа, - паказаў Шаркевіч на дачку, што стаяла ўжо побач начзаставы.
- Можа цяпер і няма, але хто быў?
- Таварыш начальнік, вы ня верыце мне? Паглядзеце ў хаце, паглядзеце, дзе хочаце - нікога няма. А калі-б хто й паказаўся, адразу-б за морду і да вас.
- Добра, добра, мы верым табе. Гэта я так - спужаць хацеў цябе. Ты за каго лічыш мяне? Гэта я - па дарозе ў Бароўку цяпер.
Але Шаркевіч не на жарты занепакоіўся, ён ведаў начзаставы. Ягоны прыезд паказаўся яму падазроным.
Вярнуўся зноў у імшанік, а трохі пазьней і Кандраценя - ён ня вытрымаў страху і выкаціўся з імшаніку ў хмызьняк, калі з начзаставы гаварыў Шаркевіч. У імшаніку заставаўся толькі Савоста, турбуючыся больш за сына, чым за сябе.
Кандраценя накінуўся на Шаркевіча:
- Трэба ўсё гэта скончыць як найхутчэй!
- Што-ж тады мне казаць? Бачыш, ні адсюль, ні адкуль узяўся, панюхаў і паехаў. Я хачу ў гэтую-ж ноч ачысьціцца ад усіх і ад усяго.
- Пане Кандраценя, даруйце мне, без сям'і я не магу ісьці за мяжу. Ня выйшла так, як меркавалі... - падняўся высокі, як і сын, Савоста, няголены, з запалымі глыбока вачыма.
- Не, пане Корзюк, вы пойдзеце! Позна ўжо адмаўляцца! - закрычэў Генадзі Кандраценя.
- Як-жа гэтак? Вы-ж самі бачаце маё палажэньне!
- Трасца вашай матары! Кажу, ня можна цяпер адмаўляцца. Усё ўжо зроблена і павядомлена, каму трэба. Вас будуць чакаць, а вас ня будзе. А чацьвертай раніцы вы мусіце быць на тым баку! Разумееце вы?
- Не магу, дальбог. Я буду мучыцца без сям'і горш, чым цяперака. А калі што і з сынам...
- Як гэтак, дык і я не хачу цягнуць сілком чалавека, - азваўся Шаркевіч.
- І ты? - падступіў Кандраценя бліжэй да Шаркевіча.
- І я! - цьвёрда адказаў Шаркевіч, але Кандраценя не паверыў у ягоную цьвёрдасьць.
- Адмаўляешся?
- Ня то што, а...
- Шаркевіч, палічы, колькі разоў ты хадзіў туды! Не павядзеш цяпер - выдам!
І зьвярнуўшыся да Савосты:
- Вы ўсё сапсуеце мне і самі прападзеце. Падумайце абодвы: ты забіў чалавека? Забіў! Атрымаеш расстрэл. Ты хадзіў у Польшчу? Хадзіў! І табе - расстрэл! Дык куды-ж вы пніцёся? Малыя вы ці што?
- Ну, калі й вы гаворыце, што я забіў чалавека, дык я пайду й сам здамся. Няхай лепей судзяць мяне ворагі, чым свае... Сорамна вам, пане Кандраценя. Не чакаў я ад вас гэтага. Дзякую.
У Савосты паказаліся сьлёзы. Ён нагнуўся, каб узяць з падлогі торбачку і шапку на ёй.
- Бывайце здаровы! Дзякую, пане Шаркевіч, за прытулак. Даруйце, што столькі ўчыніў вам клопату. Не хачу, каб дзеля мяне вы пацярпелі.
Кандраценя загарадзіў сабою выхад:
- Проста ня пушчу і ўсё! Гэта-ж скандал! Вы хочаце і мяне згубіць? Я не вінаваты, што вашую жонку і дачку вывезлі. Вы хацелі за мяжу, і я ўсё зрабіў, каб вы перайшлі ў Польшчу. А цяпер мяняць? Не, ня пойдзе гэтак. Вы і Ромуся пакідаеце. Мы-ж ня ведаем, дзе ён дзеўся. Што з вамі, Корзюк? Апомніцеся!
Раман Корзюк, рашчулены, ішоў цяпер проста куды вочы глядзяць - абы наперад. «Наперад» азначала ў яго перш за ўсё сілу, а не кірунак. І йшоў ён - вялікімі крокамі - як-бы, адрываючыся ад зямлі, узьнімаўся ўгору, як самалёт пры ўзьлёце. Гэтую сілу ўзьлёту Раман адчуў седзячы ў імшаніку, які выдаўся яму жахліва цесным, і ён вырваўся з яго, не ўсьведамляючы сябе, падуладны толькі ўстрывожанай корзюкаўскай стыхіі. Да яго сьведамасьці дайшло толькі, што маці й сястры ён болей ня ўбачыць, - пра бацьку ён нават забыўся. Ён раптоўна павярнуў ад Шаркевіча гэтаксама, як нечакана пакінуў Менск, ідучы бараніць корзюкаўскую кроў. Цяпер Раман ішоў ад Польшчы, ня так, як калісьці з Валяй - на Польшчу.
І ўсё-ткі ў Раманавым «наперад» быў і кірунак - Валя. Яна была для яго і кірункам, і сілай, і той мэтай, да якой ён ішоў як-бы бязмэтна. А тое, што хавалася на дне ягонай душы, шчымлівы боль за бацькоў, якіх пакінуў і якіх прынёс у ахвяру свайму «наперад» - здраду корзюкаўскай крыві - ён хаваў і маскаваў у нейкай асобнай шчыліне сваіх адчуваньняў. Гэтая здрада яшчэ ня ўзьнімалася ў пачуцьцях Рамана да ступені грэху. Прыйшоўшы на хутар Баранкевіча, войстра адчуўшы страту, ён баяўся, што страціць цяпер і Валю. Гэты страх узьняў у ім непамерную сілу і штурхаў яго «наперад». Хаценьне пабачыць Валю сталася вяршыняй ягоных жаданьняў. Усяго толькі колькімі днямі раней ён думаў разьвітацца з ёю і на разьвітаньне ўзяць ад яе ўсё, што яна можа даць. Цяпер-жа ён баяўся разьвітаньня з ёю. Наадварот, прагнуў, каб яна вывела яго адсюль і забрала з сабой.
Чым бліжэй ён падыходзіў да «Стаянкі на краю начы», як ён празваў з Валяй шалаш у лесе недалёка ад Валінай цёткі, зроблены імі самімі, тым хутчэй хацеў быць там. Па дарозе яму ніхто не пападаўся. Праўда, ён ішоў болей полем і лесам.
Дзень зацьміўся, тое ранішняе сонца, што было паказалася на хутары Баранкевіча, было здрадлівым, кароткім, не павосеньску чыстым і ясным. За гэтай ягонай сухотна-яркай ухмылкай хаваўся валогісты дзень позьняй восені. Бацінкі й штаны змоклі ў Рамана ад расы й вільгаці, а валасы былі, як вехаць. Колькі было часу, Раман ня ведаў, свой гадзіньнік ён забыўся на стале, пакідаючы сваю кватэру ў Менску. Здавалася, ужо цямнела, а цётчынага дому ўсё ня відно было. Нарэшце, паказаўся высокі сасновы бор, а ўскрай яго і хата Валінай цёткі. Вось і «Стаянка на краю начы». Раман ніколі ня бачыў яе ўдзень - тут яны з Валяй былі ўначы. Раман спалохаўся свайго логава, напоўразбуранага цяпер. Канюшыны, якой быў усланы дол, ня было - мёдна-пахны іх ложак, відаць, зьелі каровы.
Раман услаў цяпер шалаш варсіста-сьлізкім, як дываном, мохам і нецярпліва чакаў умоўленай сустрэчы з Валяй, той восьмай гадзіны, якая, як ён спадзяваўся яшчэ не наступіла.
- Надумаўся! Усё будзе добра! Рэж барана! Смаж! - клікаў да сябе Кандраценя Шаркевіча, які ўсё туляўся па куткох з выглядам, што ён заняты па гаспадарцы. На самай-жа справе ён ненавідзеў Кандраценю, не хацеў ні гаварыць, ні быць з ім.
- Што-ж ты глядзіш? Гэтак, кажу! Скончацца ўжо твае пакуты.
- Што-ж ты надумаўся, га? - неахвотна запытаўся Шаркевіч.
- Запрашай начзаставы на вячэру!
- Пашто?
- Я ўжо ведаю - пашто! Ня турбуйся, я буду сам з ім гаварыць.
- Болей бяды хочаш? Задумаў яшчэ нешта? Круцель! Нікога я ня буду запрашаць! Едзь сам і запрашай, каго хочаш!
- Добра, паеду сам! А ты ўсё-ткі рыхтуй вячэру! Зараз схаджу, няхай і дзяўчаты памогуць табе. Гарэлка ёсьць!
Праз хвіліну высыпалі з хаты, як з вульля, дзеці Шаркевіча і пачалі ўпрашваць бацьку зарэзаць барана - ім таксама хацелася нечага новага, яны заседзеліся на бязьлюдзьдзі.
- Рэжце ўжо!
- Пане Шаркевіч, пашто гэта ўсё? - азваўся Савоста. - Прост не разумею. Ці не здаецца вам, што тут нешта нядобрае ёсьць? Памойму, ён і Рамана некуды дзеў, каб мяне затрымаць. А мне дык хочацца пайсьці як найхутчэй адсюль, за ўсё падзякаваўшы вам.
- Ах, я таксама не разумею. Пачакайма ўжо. Будзем рэзаць барана.
- Я не хачу ніякіх гасьцей. Што вы гэта? Вы-ж бачыце маё палажэньне.
- А вы думаеце, ён будзе некага запрашаць? Прагаладаўся, вось і ўсё. І мяне аблашчыць хоча і сабе цану набіць. Ведаю я ўжо яго.
- Хто яго ведае, пане Шаркевіч.
- Нічога, ня бойцеся!
Савоста яшчэ раз пайшоў абшукаць хмызьнякі каля хаты - можа дзе сын заснуў. Але сын, як прапаў. Цямнела ўжо, і не заставалася ніякай надзеі, што ён прыйдзе к начы. Савоста паплёўся на сена, у сваё логава.
Тымчасам ужо й зусім сьцямнела. Парэзаны на кавалкі, засмажаны баран стаяў на стале ў вялікай блясе. А побач дзьве місы - адна з бульбай, другая з сыраквашай. Бульба яшчэ дымілася, быццам запрашаючы госьцей. З хвіліны на хвіліну чакалі Кандраценю, які ўсё-ткі паехаў за начзаставы.
- Я табе казаў, сьцерва, ня ставіць яшчэ на стол бульбы - прастыніць, - гыркнуў на большую дачку Шаркевіч.
- Затое не абпячэцеся, татачка!
- Заткні ляпу і схадзі па дзядзьку на сена - няхай ідзець есьці. Будзем пачынаць. Досыць начакаліся!
Шаркевічанка, выходзячы, гэтак бразнула дзьвярыма, што вываліўся з лямпы і разьбіўся пузырок, а паветра згасіла агонь. У хаце - хоць выкалі вока.
Пачуўся гоман на двары. Шаркевіч выскачыў з хаты праз чорныя дзьверы і стаў, схаваўшыся за сасной, пад вакном, прыслухоўваючыся. «Нешта зашмат незнаёмых галасоў нейкіх». Шаркевіч упіваўся вачыма ў цемру, намагаючыся разгадаць, хто-б гэта мог быць. «Вось сюды, калі ласка, не спаткнецеся! - распазнаў Шаркевіч голас Генадзія. - Заходзьце, заходзьце, гэта нічога, што няма сьвятла, пэўна, гаспадар выйшаў некуды... Свае людзі... Не саромцеся... Ну, добры вечар у хату! Хто тут?»
- Мы.
- Дзе бацька? Запалеце што-небудзь.
Не дачакаўшыся, Кандраценя сам усьцёр запалку, асьвяціў ёю хату. Угледзеў лямпу на піяніне. Ткнуў сярнік у капшук, і хата страпянулася палахлівым святлом. Ля парогу, ня сьмеючы ступіць далей, стаялі, як быццам ня з гэтага сьвету, Раман Корзюк, ягоная маці і сястра з Валяй Камоцкай.
Шаркевіч, пабачыўшы з двара праз вакно Рамана з Генадзем і незнаёмых яму жанчын, асьмеліўшыся, кінуўся ў хату і ўжо надзяваў на свой твар маску радасьці, зьдзіўленьня і гасьціннасьці гаспадара.
Кандраценя коратка пазнаёміў Шаркевіча з жанчынамі.
- Дык, мае даражэнькія госьцейкі, праходзьце і сядайце адразу-ж за стол! Чым хата багата, тым і рада, - ажыўляўся Шаркевіч.
Прысутнасьць жанчын на яго дзейнічала надзвычайным спосабам - ён рабіўся лепшым, іншым, як звычайна.
Лямпу перанесьлі з піяніна на стол і за сталом яна зырчэй асьвяціла ўсю кампанію.
За сталом з краю сядзела Корзюк-маці. Поўная жанчына. Надзіва спакойная. З нейкай сьвяточнай усьмешкай, ціхай і сардэчна-далікатнай. Яна трымалася так, быццам баялася каму-небудзь перашкодзіць. Слухаючы, маўчала, аднак, здавалася, з гатовым на вуснах словам для адказу. І боязна было голасна загаварыць пры ёй. Побач з ёю сядзела дачка, што прыгожа паўтарала сваю маці. Яшчэ падростак, яна з цікавасьцяй і неяк украдкам глядзела на ўсё журботна-вясёлымі вачыма. Дзіўная рэч, будучы падобнай да бацькі, Раман, седзячы побач сястры, быў падобны і да яе. Валя не садзілася, стаяла ззаду Рамана. Корзюк-маці, угледзеўшы гэта, вачыма папрасіла Валю сесьці каля яе, і калі Валя падыйшла, яна дзьвюма рукамі ўсадзіла яе за плечы.
Увайшоў у хату (яго паклікалі з сена) Корзюк Савоста. Асаблівай радасьці ня відаць было на ягоным твары. Зарослы, з глыбокімі вачыма, ён хутчэй выглядаў пакутнікам, чым чалавекам, які абрадваўся сустрэчы з сваімі. Моўчкі падыйшоў да жонкі, абняў яе, прытуліўшыся на сэкунду шчакой да яе галавы, потым пацалаваў у лоб дачку і як-бы коса зірнуў на сына. А Валі й ня прыкмячаў.
- Пазнаёмся з ёю, - паказала Корзюк-маці на Валю, - яна дарагая нам, як дачка.
Савоста суха працягнуў руку Валі. Валя падала сваю, падняўшыся.
- Я казаў, што ўсё будзе добра, - дачакаўшыся зручнага моманту, загаварыў Кандраценя і пачаў наліваць усім чаркі. - Начзаставы ня можа прыбыць. Абыйдземся й без яго!
Шаркевіч, увіхаючыся каля стала, пры гэтым усьміхнуўся толькі яму аднаму зразумелай усьмешкай.
- Вяртаючыся з заставы, зусім выпадкова сустрэўся во з гэтым валацугам. Хай ён і раскажа вам, як і адкуль узяўся ён з усіма разам.
- Дарагія госьцейкі, частуйцеся-ж! - не забываў свае ролі гаспадара Шаркевіч і ўсім падкладваў то таго, то другага, асабліва жанчынам.
- Дык вып'ем па аднэй! - настойваў Кандраценя. - За сустрэчу Корзюкаў!
Корзюкі моўчкі нахілілі чало і толькі прыгубілі ўзьнятыя імі чаркі.
- Ну, дык Ромусь, раскажы нам усё!
- Я скажу за яго, - як-бы заступілася за Рамана маці. - З дачкой нам удалося ўцячы з хутару і дабрацца да Менску. Хацелі сустрэцца там з сынам, а сустрэліся во з ёю... дай ёй Бог добрую долю, - яна паказала на Валю. - Яна й прывяла нас да сына, які чакаў яе. А рэшту вы самі ведаеце.
- Важна, што людзі цэлы, а як там было - ня наша справа. Ежце й піце, калі ласка! Што-ж гэта вы й не пакаштавалі майго вырабу, ну, хоць кропельку, - ветліва ўпрошваў Шаркевіч жанчынаў.
- Вып'ем цяпер за тое, каб ім было добра там, - не дарэчы падміргнуў Кандраценя Савосту, на што той нічога не адказаў.
Кандраценя, бачачы, што яму не разьвесяліць Корзюкаў, упару спахваціўся і перайшоў на другое:
- Яно, канешне, не да твае гарэлкі, Шаркевіч! Дзякуем за гасьціннасьць, але перад намі яшчэ самае галоўнае...
Не пасьпелі госьці вылезьці з-за стала, як з каморак вылецелі меншыя дзеці Шаркевіча і накінуліся на ўсё, што засталося на блясе і ў місках.
Савоста ішоў у стадолу радзіцца. Валя Камоцкая хацела была застацца, але Савоста запрасіў і яе:
- Маці нашая назвала вас дачкой. Значыць, вы заслужылі гэтага. Хадзеце з намі, дачка!
Валя абрадвалася, а Раман засароміўся, хоць і быў рады, што ўсё так добра сыйшло з ім і Валяй.
У стадоле Савоста гаварыў, што ўжо, відаць, суджана так ім сыйсьціся разам і разам пайсьці далей. Пытаўся маці ці яна хоча йсьці. Маці, уздыхнуўшы, адказала згодаю, хрысьцячыся ў цемры. Яна ў міласьлівым узбуджэньні абнімала і туліла да сябе ўсіх адначасна. Прытуляла дачку, прасіла Валю сесьці да яе бліжэй. Але Раман не адпушчаў Валю, шукаючы ейных вуснаў. Валя вызвалялася ад Рамана і прыціскалася да маці.
Гэтак усе й заставаліся адзіным гняздом пад прыкрыцьцем ночы, балесныя, адназгодныя. У вадным толькі была нязгода: маці хацела, каб мяжу пераходзіць усім разам, а не дзьвюма групамі, як прапануе Шаркевіч.
Найболей засмуціла старых Корзюкаў Валіна нязгода: яна не захацела йсці за мяжу. У душы Корзюк-маці вырас новы боль - боль за сына, і якую сэкунду яна нават заставалася няпрыхільнай да Валі, але потым адумалася і зноў абняла яе.
- Што-ж, можа, й грэх цягнуць цябе з сабою.
- Я ўсё роўна буду з вамі, дзе-б я ні была. Але як у вас, у мяне таксама свая доля. А з Раманам, маці, мы заўсёды такія - то ён, то я не пагаджаемся. Дазвольце мне пабыць з вамі, пакуль не разьвітаемся. І я пайду сваёй дарогай. А на мяне, маці, ня злуйцеся.
Валя расказала Раману аб выступленьні Сьцяпана Мялешкі на агульным сходзе і аб лісьце Саланевіча. Пра гісторыю з сакваяжам яна не ўспамінала, а Раман ня пытаўся.
Тымчасам Кандраценя, абмеркаваўшы ўсё з Шаркевічам, прыйшоў клікаць Корзюкаў. Ціха, жартлівым тонам сказаў, што ўжо сэмафор адчынены і дарога чакае на іх.
- З Богам, даражэнькія! - развітваўся Кандраценя. - Яшчэ побачымся, ня тужэце!
Валя пры ўсіх абняла Рамана. Раман на нейкі час затрымаў Валіну руку ў сваёй.
- Значыць, Ромка, разьвітваемся... назаўсёды. Будзь шчасьлівы!
І ўжо зьвярнуўшыся да іншых:
- Прашу не турбавацца! Я знайду дарогу сама, - Валя няпрыкметна і хутка зьнікла ў цемры.
- Будзь і ты шчасьліва, - пасьпела ёй сказаць ўслед Корзюк-маці.
- Ну, вы гатовы, пане Шаркевіч?
- Гатоў...
- Шчасьці! Пераходзь там, дзе ўмовіліся!
Начзаставы позна ўначы сядзеў у сваім кабінэце, вывучаючы сакрэтныя дадзеныя, толькі што атрыманыя з Менску. Згодна тым дадзеным, у зоне ПЧ, пасьля поўначы, мае перайсьці савецка-польскую мяжу група ўзброеных савецкіх грамадзян-тэрарыстаў на чале з правадніком-прафэсыяналам. Да групы, што складаецца з аднае сям'і далучацца ў тым-жа самым месцы яшчэ некалькі чалавек, членаў аднае арганізацыі, зьвязанай з дэфэнзывай. У паведамленьні прасілі сваечасова запабегчы гэтаму з тым, каб затрымаць групу жывой, як вельмі важную з палітычнага гледзішча.
Начзаставы не ўпяршыню атрымваў шыфроўкі, - гэта, можна сказаць, было ягоным штодзённым хлебам, - але гэтым разам сваім шостым пачуцьцём пагранічніка ён ўзяў пад сумлеў верагоднасьць паведамленьня. Шыфроўка здалася начзаставы занадта нейкай штучнай. Ён ня ўлаўліваў сапраўдных намераў інстанцыі, якая паведамляла і загадвала яму. З практыкі ён ведаў, што такія апэрацыі небясьпечныя - як для тых, хто йдзе на «ліквідацыю» іх, так і для яго асабіста. Асьцерагацца трэба правакацыі. Справакаваны пагранічнік - хоць-бы справакаваны сваімі-ж - ужо не пагранічнік. Ты мусіш выканаць тое, што табе загадваюць, але ты ня ведаеш матываў загаду. Як правіла, ты ўсё мусіш браць пад сумлеў, але, як правіла, ты ўсё мусіш выконаваць, - як-бы й сапраўды, апэрацыя мае адбыцца ў рэальнасьці так, як яна расьпісана табе ў паведамленьні-загадзе. Ад дакладнага выкананьня заданьня - рэальнага ці нерэальнага - залежыць твой службовы посьпех. Гэта нічога, што твая апэрацыя можа апынуцца «пустой» у сэнсе выніку, затое ў іншай зоне яна выдраіць. Або, наадварот, табе выпадзе тая «рэальнасьць», і тады ты мусіш з ёю справіцца... Пра ўсё гэта начзаставы добра ведаў і паставіўся да заданьня самым сур'ёзным чынам.
На апэрацыю ў зону ПЧ пайшлі самыя выпрабаваныя людзі, гатовыя на ўсё і адпаведна ўсім забясьпечаныя.
Начзаставы, знаходзячыся ў сваім кабінэце, трымаў з канвоем лучнасьць. Канвой, як называлася падразьдзяленьне, накіраванае ў зону, бесьперапынна рапартаваў начзаставы. Зона ПЧ знаходзілася ў лясной паласе, і гэта рабіла заданьне асабліва цяжкім. Атрыманую інфармацыю начзаставы перадаваў у суседнія з ПЧ зоны.
«...Цямнота... Нічога ня відаць... Наблізіліся да ПЧ... Час 1,25... Зона... На пазыцыях... Час - 1,45». «...Нас слухае нехта іншы, - занепакоена адазваўся начзаставы. - Мы раскадаваныя... Перайсьці на другі канал сувязі...»
Шаркевіч з Корзюкамі быў ужо недалёка ад мяжы. Мясцовасьць была ведамая Шаркевічу да самай найменшай куціны. Ён ведаў некалькі пераходаў мяжы, дакладна вывучаных ім, і карыстаўся тым ці іншым, у залежнасьці ад абставінаў... Шаркевіч ніколі сур'ёзна ня браў пад увагу, што нехта забясьпечыць яму пераход, створыць яму адпаведныя ўмовы - гэта ён лічыў чысьцейшым абсурдам. Наадварот, Шаркевіч, як знаўца мяжы, лічыўся з найменшай драбніцай перасьцярогі. Ён ня верыў, ня меў права верыць ні Кандраценю, які яго выправіў, ні палякам, якія павінны яго сустрэць на тым баку.
Корзюк-маці, адыйшоўшыся ад хутару Баранкевіча з вярсту, нечакана пачала скуголіць і ўгаварваць мужа вярнуцца, зьмяніўшы сваю ранейшую пастанову пад уплывам страху, які ўзрастаў у яе па меры набліжэньня да мяжы. Калі-ж хутар застаўся далёка ззаду, а мяжа згодна ейнаму адчуваньню «ўпіралася» ў грудзі, перастаўшы войкаць, пачала туліцца да мужа, да сына, да дачкі і напасьледак сказала, што ляжа на зямлю, а ня пойдзе, калі Шаркевіч павядзе іх праз мяжу ня разам - спачатку яе з сынам, як былі ўмовіліся раней, а потым дачку з бацькам. «Жыць ці прападаць разам». У ёй прачнулася вялікая сіла ўпартасьці, можа першы раз ў жыцьці, калі яна адчула вялікую небясьпеку. Раман быў сьвядомы свайго абавязку: яго прасілі прыйсьці, і ён прыйшоў, і вось вядзе іх пад сваім прыкрыцьцем. Шаркевіч злаваўся, што Раман неасьцярожны, прасіў яго не задзіраць вельмі галавы, а прысядаць, зьлівацца з зямлёю і быць маўклівым, як яна.
Шаркевіч пагадзіўся з думкаю, што ўсе яны пойдуць разам, толькі не задаволены быў, што ноч занадта цёмная - ён любіў пераходзіць мяжу пры месяцы, пры здрадлівым сьвятле, калі ўсё няпэўна, хісьлява, зманліва, калі ты з-за купіны бачыш усё і ўсіх, а цябе ніхто. Бывала, Шаркевіч прытуліцца, зрасьцецца з купінай і чарнеецца, як яна да тых пор, пакуль месяц не пачнуць засьціць хмары, а ён зноў далей, да наступнай купіны, паўзком, як вужака. А тут - ноч, як абвугленая засланка: ці ты напрэшся на каго, ці на цябе напруцца.
Ідучы, часта клаліся на зямлю, прыслухоўваючыся. Адзін толькі Раман ня слухаўся - стаяў над імі, як вартаўнік, і маці, лежачы, цягнула яго за штаніну, змушаючы прызямліцца. Лежачы і слухаючы, Шаркевіч меркаваў, як яму лацьвей прахнуцца праз тую шчыліну, якая называецца мяжой. Але нічога з ягоных меркаваньняў ня выходзіла, і ён не на жарты занепакоіўся: быў проста перакананы, што пападзецца, і праклінаў і Кандраценю, і Корзюкаў, і сябе. Куды-ж гэта на самай справе - гурт такі! Ніякі плян не нараджаўся - як адняло розум. А час - ішоў.
«Канвой! Канвой! - гаварыў начзаставы з свайго пакою. - Чуеце мяне? Пераходзьце на код тры-нуль-сямнаццаць... Як чуеце мяне? «Чуем... Перайшлі на код... Стаімо ў зоне... У зоне нехта ёсьць... Гамонка... Сябе не выяўляем... Час - 3,15... Неспакойна... Вялікая група...»
Успыхнула ад выбуху цемра і на вокамгненьне асьляпіла. Спачатку падразьдзяленьне ня ведала, як рэагаваць, чакаючы нападу, але хутка адказны за апэрацыю падаў каманду абстраляць зону. Цемра, як парваная здавалася, прастагнала ад куляў, як ад вострага болю, захлынаючыся водгульлем. І зноў на нейкі момант запанавала цішыня. Ды праз гэтую цішыню пачаў набліжацца, каціцца нейкі гул у зоне ПЧ. Падразьдзяленьне затаіла дыханьне...
Толькі цяпер адказны за апэрацыю зразумеў, што ён зрабіў вялікую памылку - выбух у іхнай зоне быў правакацыяй, на якую ён не павінен быў адказваць. Але было ўжо позна, і ён чакаў далейшага. Пагранічны інцыдэнт, справакаваны хоць і ня ім, не ўяўляўся яму прыемнай штукай. Ноч глуха заварочалася, азвалася затоеным сполахам. Ледзь чутна недзе завяліся маторы. У воддалі палоскаю, як-бы па шнурку, запаліліся на сэкунду й пагасьлі фасфарычныя агеньчыкі. Раздалася гамонка. Зафыркалі коні, далёка-далёка на ўсю граніцу забляялі авечкі. За ўсю гэтую парушаную цішыню перажываў адказны за апэрацыю ў зоне ПЧ. Апэрацыя не ўдалася, апраўдаць інцыдэнт магло толькі што-небудзь непрадбачанае.
Тымчасам падыйшла на чале з камандзірам знэрваваная група жаўнераў з суседняй зоны. Абмяняліся паролямі. Камандзір прыбылай групы лаяўся, гатовы біцца з адказным за апэрацыю, у той час як рэшта пагранічнікаў панура маўчала, як-бы адпачываючы...
Шаркевіч, забыўшыся спакойным сном, ляжаў на саломе ў гумне ўжо на тым баку - у Польшчы. Выдаўся на дзіва пагодлівы дзень. Узыйшоўшы, сонца зырка, палетняму сьвяціла ў вароты з шчылінамі, і калі Шаркевіч, ня зусім яшчэ прачнуўшыся, у паўсьне, зірнуў на іх, яму, яшчэ соннаму, здавалася, што гарыць ягоная хата, і ён у страху пахопіста ўзьняўся з саломы, трывожна аглядаючыся, і ня ведаючы спачатку, дзе ён знаходзіцца. Рамана Корзюка з сям'ёю тут ня было - іх адразу-ж забралі, а ён адсыпаўся тут, каб зноў, як наступіць ноч, перакінуцца дахаты на хутар.
З польскім начальствам на кордоне Шаркевіч не паладзіў, уважаючы, што абыходзяцца з ім занадта строга, не як з сваім чалавекам, але, нарэшце, Шаркевіч плюнуў на ўсякі гонар і, перастаўшы спрачацца, перайшоў на жарт, і тыя толькі пажурылі яго. Калі ў яго запыталіся, чаму ён пераходзіў мяжу ня там, дзе на яго чакалі і дзе было ўмоўлена, ён запытаўся ў сваю чаргу:
- Хто чакаў?
- Мы, - адказаў паляк.
- А пану часам невядома, што на мяне чакалі ня толькі вы, але й нехта іншы?
- Хто, напрыклад?
- Няўжо-ж пан нагэтулькі нездагадлівы?
- Так! - хітра ўсьміхнуўся паляк, зірнуўшы ў вочы Шаркевічу.
- Пан ніколі ня ўбачыў-бы мяне, каб я пераходзіў там, дзе мне радзілі пераходзіць.
І пачакаўшы з сэкунду, як-бы сур'ёзна дадаў:
- Яны мяне чакалі ў адным месцы, а я перайшоў у іншым. - Сры-бяры, лоб маж, а мы ўжо й тутака, ліханька!
Паляк пахваліў за кемлівасьць Шаркевіча, адначасна ўсё-ткі ўпікнуўшы, што нарабіў ім шмат клопату сваім перайначваньнем.
Кожны раз, як прыходзіў да іх Шаркевіч, палякі фатаграфавалі яго. Сфатаграфавалі й на гэты раз. Далі савецкіх грошай, а як сьцямнела, адвезьлі на кардон.
Толькі на гэты раз Шаркевіча чакала няўдача.
Перад самым адыходам Шаркевіч атрымаў ад польскага начальніка падрабязнае ўказаньне, дзе пераходзіць мяжу, чаго не гаварыць на выпадак, калі зловяць. Шаркевіч прасіў свабоды дзеяньня, каб яго нікуды не вялі, нікуды ня пхалі ззаду на той бок, а каб ён сам, бяз іхнай дапамогі, мог абраць сабе месца пераходу і час. Ды начальнік яго пераконваў, што дапамога патрэбная, што без дапамогі яму пагражае небясьпека, а галоўнае - ня можа-ж ён брысьці ўсюды і нюхаць ува ўсе дзюркі польскай заставы. Шаркевіч, нарэшце, пагадзіўся з довадамі польскага начальніка, і з першымі пеўнямі крануўся ў небясьпечную дарогу.
Такое ўжо, відаць, было шчасьце Шаркевіча, што й на гэты раз ён шчасьліва перайшоў мяжу. Небясьпека яго чакала дзесьці наперадзе.
З пераходам мяжы Шаркевіч крышку прыпазьніўся. Па савецкім баку ён ішоў, калі было ўжо відна, ня бачачы для сябе ніякай пагрозы. Калгасьнікі прыехалі ўжо на працу. Не хаваючыся, як-бы заняты сваімі думкамі, пануры, не выяўляючы ніякага непакою, як заклапочаны гаспадар, ішоў ён полем з выглядам чалавека, якому ўсё тут знаёма. Можа дзеля гэтага Шаркевічавага спакою, ніхто з калгасьнікаў не палічыў яго за падазронага чалавека і не затрымаў, як гэта часта здаралася з такімі хадунамі.
Дабраўся да свайго хутару. На папасе першай яго заўважыла ягоная каняка. Шаркевіч не чапаў яе, толькі падумаў: «Грызі-грызі дол, нябога, і гадуйся сама, няма калі за табою хадзіць». У хаце яшчэ ўсе спалі і на двары было ціха, як-бы ніхто тут і ня жыў. Шаркевіч даражыў сном дзяцей і ў хату не пайшоў, а накіраваўся проста да імшаніку, каб перачакаць там, пакуль не прачнуцца дзеці. Увайшоў, згінаючыся, ў дзьверы, а з правага боку, у самую скронь, ужо глядзела на яго дула нагану. Начзаставы прагаварыў:
- Дык апраўдаў, кажаш, давер савецкай ўлады?
- А ўжо-ж.
- Гад ты!
- І ў цябе ня бела ў роце.
І ўжо зірнуўшы ў вочы начзаставы, Шаркевіч, як-бы выраслы ў плячох, сурова дадаў:
- Вядзі, калі ўзяў! Досыць цырымоніцца! Знойдзецца каму пытацца ў мяне і без цябе.
Папрасіў толькі разьвітацца з дзецьмі, але начзаставы не адпусьціў і, узброены, пагнаў яго на заставу.
На допыце Раману Корзюку стала ясна, чаго ад яго хочуць. Зморанага доўгімі допытамі, яго адвялі ў маленькі пакойчык у тым самым будынку, дзе й дапытвалі. У пакойчыку быў ложак, столік і табурэтка, а ў вуглу, каля дзьвярэй - мятла з бярозавых пруткоў. Было ўжо позна, і Раман зваліўся ў ложак - яго няпрыемна ўразіла, што падушка была напханая саломай, але зьмірыўся і хутка заснуў. Гэта была ягоная першая ноч у Польшчы.
Назаўтра, а восьмай гадзіне, яго разбудзілі стукам у дзьверы. Лёгкая на ўразу амбіцыя Корзюка праявіла сябе радыкальна - траха ня лаянкай. У дзьвярох стаяў, усьміхаючыся, нейкі ніжэйшы ваенны чын і ласкава запрашаў Рамана на сьняданьне. Гэтая акалічнасьць трохі супакоіла Рамана, але не паўстрымала ад запальчывасьці:
- Ці нельга-б было дэманстраваць сваю ўладу трошкі далікатней?
- Гэта не я, стукаў - дзяжурны. У іх такі звычай. А хіба пану тут не падабаецца?
Даняло Корзюка й тое, што ніжэйшы чын уважліва глядзеў, як Раман адзяваўся - Раман сароміўся сваёй даматканай бялізны.
За сьнеданьнем чын быў з Раманам назойліва гаваркім і назойліва ветлівым.
Пасьля сьнеданьня чын прывёў Рамана да вышэйшага начальніка. Упяршыню з учарайшага дня тут Раман сустрэўся з сам'ёю.
Калі Раман яшчэ ўваходзіў у вялікі пакой начальніка, маці, седзячы на крэсьле, коратка зірнула на яго й заплакала. Высокі польскі чын шчакаўшы, пачаў:
- Фактычна, Польшча, згодна ўмовы з Савецкім саюзам, выдае савецкіх грамадзян-перабежчыкаў, гэтаксама як СССР выдае нам нашых. Гэта правіла. Тым болей ня прыймаем мы людзей, якія даканалі ў сябе на бацькаўшчыне якое-небудзь злачынства і каб не панесьці кары, шукаюць сабе ратунку ў іншай дзяржаве. Гэта таксама правіла. Але я не хачу запалохваць вас... Дарэчы, я не хацеў-бы, каб вашая цурэчка была сьвяткем таго, што мы будзем тут гаварыць - она ест ешчэ дзецко.
Пры гэтым начальнік усьміхнуўся да «дзецко» гэтак, як-бы перад ім сядзела дарослая панна.
- Можа-б яна пачакала ў іншым пакоі? Зрэшты, яна разумее папольску?
Маці адказала, што не разумее, але чын ўсё-ткі выклікаў жаўнера, каб забраць яе. Адылі дачка Корзюкаў прыклеілася да маці і не хацела ісьці. Тады начальнік папрасіў выйсьці з дачкою й маці.
- Дык крыміналістаў, пане Корзюк, мы ня прыймаем.
- Паважаны пане, дык я-ж...
- Прашу слухаць, калі я гавару, - строга абсек чын Савосту.
- Даруйце.
- Хто хоча ў нас толькі схавацца, звычайна, у нас сымпатыі не знаходзіць. Інтарэсы нашай дзяржавы вышэй гэтага. Мы ведаем, што вы раскулачаныя, што ня любіце савецкай ўлады. Але адно гэта яшчэ не дае падставы шкадаваць вас. Гэтага, гавару, яшчэ замала. Тады мы мусілі-б пашкадаваць цэлыя мільёны такіх, як вы. Нажаль, мы гэтага ня можам зрабіць. Замала й таго, пане Корзюк, што ў вас тут ёсьць сваякі, крэўныя. Для Польшчы трэба даканаць нешта такое высокае, каб Польшча магла вас прыняць і ўсынавіць. Польшча - дзяржава такога тыпу, якая ад сыноў і дочак сваіх спрадвеку патрабуе вялікіх ахвяраў. Вы забілі еднэго большевіка. Добра! Але гэта, паўтараю, - крыміналістыка. Як стварэньня Боскага, нам шкада вас, зразумела. Хаця й перад Богам вы за сваю віну мусіце адкупіцца. Што-ж тычыцца Польшчы, дык на ейны аўтар, вы мусілі-б злажыць вялікую ахвяру, і толькі тады, заслужоныя, вы маглі-б быць прынятыя ёю. Вы гатовы на ахвяру для Польшчы? - катэгарычна паставіў пытаньне польскі чын.
Увесь час чын гаварыў толькі да Савосты, зрэдку толькі пазіраючы на Рамана нейкімі застылымі, шклянымі вачыма.
- Пане начальнік, дайце мне цяпер сказаць...
- Пане Корзюк, вы найперш адкажэце на маё пытаньне - вы гатовыя на ахвяру для Польшчы? - яшчэ больш катэгарычным тонам сфармуляваў пытаньне польскі чын.
- На якую ахвяру, выбачайце?
Раздражоны, павярнуўшыся да тэлефону, польскі чын загадным ладам прагаварыў у слухаўку:
- Забраць чалавека!
Потым, зьвярнуўшыся да Рамана:
- Паважаны студэнце, дрогі колега, коханы млоды чловеку! Забудзем на прыкрую гутарку з ойцэм пана.
- Для каго прыкрую?
- Для мяне і, спадзяюся, для пана, - бліснуў вачыма чын, - ці хіба пану ня сорамна за ойца, за такі ягоны жалюгодны адказ на пытаньне ўладз.
- Так, пане, мне сапраўды сорамна, што мой ойцец як належыць не адказаў пану, відавочна, даруючы такі прывілей сыну.
- Мы такога прывілею вам не дамо! - ніколькі не зьбянтэжыўшыся, упэўненым, стрыманым, але суровым голасам, устаючы з крэсла, прагаварыў польські чын. - Я спадзяюся, што ў халоднай пан студэнт настолькі астыне, што рэальна ацэніць сваё палажэньне. Даю вам часу да вечара. Зразумейце адно - што да выкананьня нашых абавязкаў мы народ таксама ганаровы.
І польскі чын дэманстрацыйна адаслаў Рамана з пасыльным у камэру.
У халоднай Раман сапраўды астыг, ці лепей сказаць сьцішыўся. Цяпер ён глядзеў на сябе знекуль здалёк, збоку, як на чужога, і, аддалены, добра бачыў сябе. Свае памылкі і сваё донкіхоцтва. Аднак здольнасьць бачыць сябе збоку, як і заўсёды, прыходзіла да Рамана запозна. Раман ніколі ня мог скарыстаць з свайго вопыту самааналізу: будучы сам-на-сам, Раман валодаў сабою, спраўляўся з сваёй натурай і зусім ня памятаваў сябе, губляўся, калі з некім сутыкаўся. Сутыкацца й было Раманавым донкіхоцтвам. Толькі так і мог ён сябе праявіць. Сутыкненьне - гэта й было дзеяньнем, ягонай натурай. На самоце-ж сваё дзейства Раман асуджаў, мучыўся і каіўся.
Лірычная плынь замяніла цяпер сабою Раманава «дзейства». Прыслухоўваючыся да гэтай плыні, асьветлены ёю, ён цяпер быў здольны бачыць сябе. Гэтая лірычная плынь як-бы становіцца ягоным розумам. Вось хоць-бы ўзяць допыты. Ці-ж так я мусіў-бы сябе паводзіць? Задзірства і ўсё, і ніякага розуму ў гэтым задзірстве няма. Чаго я даб'юся гэтак? Ні бацьком, ні сабе гэта ня пойдзе на карысьць. Наадварот. Усё-ж мы перайшлі мяжу, шукаючы прытулку, дык і мусіў-бы я прасіць гэтага прытулку, калі не для сябе, дык хоць-бы для іх. А, зрэшты, чаму-б і не для сябе? Дзе я дзенуся?.. Я ідэалізаваў Польшчу. І вось я цяпер у Польшчы. Чаму-ж я ня люблю цяпер Польшчы? Мо таму, што я ня ведаю яе? Польшча патрабуе ахвяраў? А ці-ж не патрабуе ахвяраў мая бацькаўшчына? Я люблю Польшчу - калыску мае бацькаўшчыны. Але я непатрэбны ёй, як і яна мне. Я бягу ад яе, і яна ня мае права затрымаць мяне. Затрымацца - значыць скончыцца. І я пайду, каб ня скончыцца... Папрашуся...
Раман падняўся і, больш не разважаючы, застукаў у дзьверы. На ягоны стук дзяжурны зазірнуў у «ваўчок», нічога не сказаўшы. Корзюк грукаў яшчэ і яшчэ, але ніхто не падыходзіў да дзьвярэй. Прайшло яшчэ некалькі хвілін. Раман пачуў на карыдоры крокі. І вось адчыняюцца дзьверы, і - ні сон, ні ява - перад ім дзеўчына, прысадзістая й куцая, запрашае «пана студэнта» на гарбатку да начальніка, усьміхаючыся і заглядваючы ў вочы. Раман выходзіць з камэры. Дзеўчына вядзе яго наверх па шырокіх сходках, угару і ўгару, бягом наперадзе, як-бы ўцякаючы і дражнячы Рамана, але ўцекчы ёй было цяжка - Раман толькі сігане і ўжо даганяе яе.
- Пане студэнце, пан начальнік выклікае вас і я прарочу вам добрыя навіны, - усьміхнулася палячка такімі белымі, чыстымі зубамі, якіх Раман яшчэ ні ў кога ня бачыў.
Ідучы насустрач Корзюку, новы начальнік, пасьля прывітаньня, прапанаваў яму сесьці. Але Раман не садзіўся, як-бы не пачуўшы запрашэньня. Трохі зьдзіўлены, начальнік паўтарыў запрашэньне. Начальнік, яшчэ калі вылазіў з-за стала, выцягваў насустрач Раману свае рукі, усьміхаўся:
- Сядайце, сядайце, калі ласка!
- Дазвольце мне пастаяць. Я хачу прасіць вас стоячы.
- Аб чым-жа, сыне? - ласкава запытаў начальнік.
- У імя Польшчы адпусьцеце мяне дахаты, на маю Бацькаўшчыну.
- Што вы надумаліся?
- Я думаю, я не патрэбны вам.
- Вы можаце лёгка загінуць.
- І яшчэ адна ў мяне просьба - не выдавайце маіх бацькоў. Задарма вашага хлеба яны ня будуць есьці.
Начальнік усадзіў Рамана ў крэсла, сеў на сваё месца. Як і раней, шырака ўсьміхаючыся, гледзячы Раману ў вочы, як-бы рады таму, што ўжо меў на думцы, урачыста сказаў:
- Вы проста вымалілі, чаго хацелі - мы вас адпускаем, калі вы моцна хочаце таго, пане студэнце... Мы любім вас...
- Я не заслужыў...
- Вашых сваякоў тут у нас мы ўжо паведамілі. Заўтра яны прыяжджаюць за вашай сям'ёй. Вам застаецца толькі разьвітацца з ёю, калі вы толькі сапраўды хочаце пакінуць нас, паўтараю.
- Зрабеце такую ласку...
- Спадзяюся, што вы на нас не пакрыўджаныя і што ў асобе пана студэнта мы будзем мець, прынамся, прыяцеля.
Позна ўначы Рамана Корзюка прывезьлі на польска-летувіскую мяжу. Дзеля Раманавай бясьпекі было вырашана вяртацца ў Беларусь з Латвіі. Корзюк атрымаў сабе правадніка.
Ідучы халоднай восеняй ноччу - спачатку па Польшчы, потым па Летуве - Раман ўдыхаў паветра дзьвюх краін, страшэнна падобнае да паветра ягонай бацькаўшчыны. Цяжка ўявіць сабе сілу, якая гнала яго цяпер назад - ён вырашыў - у Менск. Як той жораў, што блукаючы ў паднябесьсі, быў на хвіліну заблудзіўся і цяпер знайшоў правільную дарогу, Раман Корзюк як-бы вяртаўся зноў да сям'і, да сваіх, хоць «свае» засталіся ўжо недзе ззаду.
З хутару Баранкевіча Валя Камоцкая вярнулася ў Менск толькі на другі дзень увечары. У манастыр яна не пайшла, а папрасілася пераначаваць у Басі Цыпінай, хоць тая прыняла яе ня вельмі ахвотна: нечага баялася. Валя не хацела паказвацца на вочы сваім кампанкам - ведала, што будуць распытваць, жартаваць і кпіць. Да таго-ж, у Цыпінай Валя Камоцкая спадзявалася лепей адпачыць з дарогі і даведацца аб інстытуцкіх навінах. Але Бася Цыпіна аказалася негаваркой, сказала толькі, што Валіна адсутнасьць на занятках заўважаная і ацэненая не як звычайная адсутнасьць. Найболей-жа Бася Цыпіна старалася частаваць Камоцкую то тым, то іншым - падлівала гарбаты, падсоўвала бліжэй да яе масла, цукар і ўвесь час прасіла есьці і не сароміцца. Пра тое-ж, дзе была Камоцкая, Цыпіна нават і не запыталася, толькі дапытліва пазірала ёй у вочы і выказала зьдзіўленьне, чаго гэта Валя гэтак пахудзела. Позна не сядзелі. Цыпіна любіла ўставаць рана і прапанавала Валі лажыцца спаць. Уступіла ёй свой пакой і ложак, а сама лягла разам з маткай у другім пакоі. Валя, кладучыся спаць, паглядзелася ў невялікае люстэрка, што стаяла на ночным століку; пад вачыма больш выразна азначыліся сінія паўкругі, а сам твар сьцягнуўся. Чорныя бровы, як-бы ўзьняліся вышэй, але ў сваім палёце былі ўсе такімі-ж прыгожымі. Вейкі неяк падаўжэлі і мігалі ўздрыгліва, зорыліся ў цёплым бляску вачэй. Так, яна сапраўды пахудзела! З люстэрка глядзеў на яе, як-бы новы, незнаёмы для яе чалавек.
Згасіла сьвятло і хутка заснула. Але яе сон быў, відавочна, няглыбокім: у сьне ёй вярзлося нешта нязвычайнае. Савецкія пагранічнікі злавілі Рамана і прывялі да яе. Яна да яго гаворыць, ён усё маўчыць. «Калі ён будзе маўчаць, мы яго адвядзём». Баючыся, што яго павядуць ад яе, яна стала перад ім на калені, каб ён загаварыў, але Раман адмоўна матляў галавой і ўсё маўчаў. «Даём табе яшчэ адну хвіліну». Рамана як зацяло! Канчалася ўжо і тая хвіліна. Валі здавалася, што Раман ня можа гаварыць ад таго, што яго мучыць смага, бо губамі ён плямкаў, а голасу ня было. Яна хуценька паднялася з каленяў і паднясла яму вады. Але і вады ён ня ўзяў. Нават не працягнуў рукі. Скончылася хвіліна, дадзеная пагранічнікамі, і яны павялі Рамана. Валя засталася адна. На цэлым сьвеце адна... Ну, зачым Раман хадзіў у тую Польшчу? Лепей яму было заставацца ў Менску на вучобе і нікуды не ўцякаць. Уся гісторыя ўцёкаў Корзюкаў у Польшчу здавалася ёй такой неразумнай! Якая-ж была для Рамана рэальная небясьпека? Ніякай! Прыводзілі-ж вось яго да яе пагранічнікі! Калі-б быў вінаватым, не прывялі-б. Злавілі на граніцы, як малога якога, убачылі, што зьбег ад бацькоў па дурноце сваёй (тыя можа далі за што дзягі), дык і вярнулі назад, да бацькоў. Бацькоў не аказалася, і прывялі во да яе. Загаварыў-бы, прызнаўся-б у дурноце сваёй, дык ўсё і скончылася-б добра і пакінулі-б яго з ёй. Дык гонар паказаў свой, не пакарыўся. Затое і павялі. Хутка, аднак, дзьверы адчыніліся зноў, і на парозе паказаўся Раман, але ўжо без пагранічнікаў. Маўчаў, як і раней. Валя бачыла, як ён мучыўся ад таго, што ня можа з ёю загаварыць. Ён быццам хацеў выскачыць з сябе, выкручваўся перад ёю ў розных позах, ламаных і нягеглых. Яна хацела стрымаць яго, каб ён ня круціўся, але не магла - ён пырскаў з роту на яе тою вадою, якую яна паднасіла яму піць і якой ён ня ўзяў. Зрабіўшыся маленькім, ён выскачыў з хаты праз дзьверы, за якімі яго чакалі пагранічнікі.
Валя бачыла, як яны вялі яго пад рукі па вуліцы. Толькі-ж ён неяк выкруціўся з рук і пабег на хутар Баранкевіча. Яна кінулася за ім, але дагнаць яго не магла, апынуўшыся раптам у лесе, праз які яна вярталася ў Менск. Па лесе прабег вецер і падняўся шорах у верхавінах дрэў. Ад гэтага раптоўнага павеву Валя стулілася, анямела і ня дыхала, як-бы ў часіну найбольшай небясьпекі. Лягла й уліпла ў зямлю, бо ёй здалося, што нячыстая сіла хоча адарваць яе ад зямлі і панесьці. Каб яна магла крыкнуць, нячыстая сіла адчапілася-б ад яе, але яна баялася свайго голасу яшчэ болей, чым нячыстай сілы, і ўсё ціснулася да зямлі, аж пакуль пад ёй не паказалася вада з моху. Ад страху аблівалася потам. Зьнясіленая, яна, нарэшце, заснула. Яна ўсьведамляла, што яна заснула ў сьне. Прабудзілі яе, нюхаючы, каровы. З іх ноздраў, як ільдзінкі, сьцякалі на яе соплі. Тут падкруціўся аднекуль Раман і сказаў, што гэта-ж яны хочаць, каб іх падаілі, таму і ня йдуць і пускаюць соплі. На сілу адагнаў іх пастух, што прыбег з хутару Баранкевіча з вялікай хварасьцінай у руках. Валя, пакінутая Раманам, і выбраўшыся з пушчы, пайшла ў вёску да бацькоў, як да адзінага прыстанішча. Але й бацькі яе не прынялі, і яна ў лапцёх пехатою падалася ў Менск паступаць у пэдагагічны тэхнікум, як яна й сапраўды хадзіла колькі год таму назад. Як і тады, яе прынялі ў тэхнікум, і вось яна жыве ўжо ў інтэрнаце. Яна і ўсе дзяўчаты кладуцца спаць, але, лёгшы ў ложкі, хочаць яшчэ перад сном пажартаваць. Оля Дзічкоўская (яна паступала з ёй разам) ставіць перад усімі сяброўкамі пытаньне: «Адкуль, з чаго паходзіць Валя Камоцкая?» І пасьля таго, як ніхто нічога ня здолеў сказаць, яна адказала на пытаньне сама: «Якія вы дзіўныя! Вядома, адкуль - з лапцяў». Усе зарагаталі. У пакой уляцеў Раман і крыкнуў: «Я баюся, што яны надзенуць цяпер табе боты. Хадзем адсюль!»
Цыпіна трэсла за плечы Валю, але Валя ўсё не прачыналася. Варочалася і нешта трызьніла. Уваходзячы ў спальню, Цыпіна пакінула дзьверы адчыненымі. У сталовай было запаленае сьвятло і там - гэта можна было бачыць з спальні - стаялі два чалавекі.
- Разаспалася. Уставай! Годзе ўжо! Ну, паднімайся-ж! Трэба!
- Ну, чаго ты прычапілася, Бася?
- Я не чапляюся! Глядзі - цябе чакаюць.
Валя Камоцкая паднялася на локці і зірнула праз адчыненыя дзьверы ў сталовую. Нічога не зразумеўшы, яна апусьціла галаву на падушку. Тады ў пакой увайшоў чалавек, папрасіў Цыпіну запаліць сьвятло і ў спальні, і ўжо пры сьвятле, паднёс Валі Камоцкай пад самыя вочы маленькую паперку:
- Чытайце!
Валя падняла галаву зноў і прачытала: «Ордер на обыск и арест».
- Можна вас папрасіць выйсьці, пакуль я адзенуся?
Чалавек выйшаў з спальні ў сталовую. Валя Камоцкая адзявалася не сьпяшаючыся, спакойна. Замест страху, ёю апанавала абыякавасьць: усё роўна, як-бы яна й чакала гэтага арышту. Прост, з ёю мусіла нешта стацца, і вось яно сталася. Тая наканаванасьць, аб якой яна думала, збылася. Яна йшла да нейкага фіналу ўжо даўно і калі-небудзь трэба-ж было дайсьці. Ад ранейшага супраціву і ваяваньня Валя прыйшла да збытнасьці. Была другая гадзіна ночы. Валя, адзеўшыся, паглядзелася яшчэ ў люстэрка: яна не хацела выглядаць перапалоханай перад людзьмі, якія прыйшлі за ёю. Начныя сны яшчэ раіліся ў яе, засмучалі, трымалі яе ў сваім рэальна-фантастычным сьвеце. Гатовая зусім, яна выйшла з спальні ў сталовую. Двое зірнулі на яе коратка і ўедліва.
- Дзе вашыя рэчы?
- У мяне няма ніякіх рэчаў.
- Як так?
- Проста. Я тут, як вы, напэўна, ведаеце, ня жыву.
- Абшукаць кватэру!
- Выбачайце, гэта кватэра мая, а не Камоцкай, - досыць-такі цьвёрдым голасам сказала Бася Цыпіна, што ўсё моўчкі стаяла ўбаку.
Двое пераглянуліся паміж сабой.
- Абшукаць спальню арыштаванай!
У спальні нічога такога не знайшлося.
- Кнігі ёсьць? - тым ня менш пытаўся чалавек з НКВД.
- Няма.
- Зброя?
- Няма.
- Лісты?
- Няма.
- Падпішэцеся, калі ласка, вось тут, што ў часе арышту з вамі абыходзіліся ветліва, - і чалавек з НКВД даў Камоцкай алавік.
Камоцкая падпісалася ў адпаведным месцы пратаколу.
- А вас мы папросім падпісаць гэты пратакол у якасьці сьведкі, - зьвярнуўся ён да Цыпінай.
Цыпіна, аднак, ад подпісу адмовілася, а падпісала пратакол ейная маці.
- Пайшлі!
І Валя Камоцкая пайшла, падаўшы на разьвітаньне руку Цыпінай і ейнай маці.
Двое гаварылі ціха і на кватэры Цыпінай, а як апынуліся за дзьвярыма, перайшлі на шэпат.
На вуліцы чакала іх аўта. Пасадзілі. Павезьлі. Ехалі па Савецкай. Горад спаў. Гледзячы ў вакно, Валя разьвітвалася з вуліцамі, з дамамі, з усім тым, што ёй было знаёма і з чым яна была так ці інакш зьвязана тут. Пыталася ў сябе самой, калі яна ўбачыць ўсё гэта яшчэ раз і ці ўбачыць наагул. Вуліцы і дамы і тыя рэдкія людзі, што некуды сьпяшаліся ў гэты позьні час, здаваліся ёй дарагімі, як ніколі. Яна прыкмячала такія цяпер драбніцы, якіх ня бачыла ніколі раней.
З вуліцы Ўрыцкага ўехалі на двор гэтак званай унутранай турмы НКВД. У Камэндатуры Валю Камоцкую абшукалі па ўсіх правілах мастацтва, аформілі і адвялі ў адзіночную камэру. Спаць Камоцкая не магла, дый ня было ўжо калі. Уверсе, скрозь краты адзінага вакна прарэзваўся ўжо мутны, кастрычніцкі дзень. Праз нейкі час электрычная лампачка пад стольлю зблекла і начная цемра сплывала з куткоў камэры. На карыдоры бразгацелі начыньнем. Вакенца ў дзьвярох адчынілася, і падалі гарбату, хлеб і цукар. Бяручы ўсё гэта, Валя запыталася, ці не маглі-б ёй даць кніжак ці газэт. Яна атрымала адказ, што кніжкі і газэты толькі з дазволу сьледчага.
- У мяне яшчэ няма сьледчага.
- Не сьпяшайцеся, будзе! - усьміхнуўся чалавек з карыдору.
І на самай справе, каля якой адзінаццатай гадзіне адчыніліся дзьверы зноў, і на парозе стаў чалавек:
- Зьбірайцеся на допыт.
Камоцкая на хаду, пасьпешна прычэсвалася і зашпіляла гузікі ў сваім сінім свэтры.
Чалавек заставаўся стаяць на парозе і назіраў за Камоцкай.
- Выспаліся? - запытаўся ён такім тонам, што Камоцкая не магла зразумець, ці ён спачувае ёй ці зьдзекваецца з яе. І таму Камоцкая адказала яму нейтральна:
- Яшчэ не пасьпела.
Вёў ён яе па лесьвіцы ўніз, потым праз двор, аж пакуль не ўвайшлі ў высокі і доўгі будынак. У сярэдзіне будынку чалавек скамандваў: «Рукі назад!» І пагнаў Валю Камоцкую перад сабой на другі, потым на трэці паверх. Яны прайшлі за гэты час гэтулькі змрочных закуткаў, карыдораў і карыдорчыкаў, што на Валю напаў страх. Яна ніколі-б ня выбралася адсюль назад, каб яе і пусьцілі. Нарэшце, на нейкім відным карыдоры чалавек загадаў ёй спыніцца. Пастукаў ў дзьверы з нумарам 76. Знутры пачуўся голас, і Камоцкая трапіла ў габінэт сьледчага, спыніўшыся каля парогу. Перад ёй налева ў вуглу, сядзеў за сталом на выгляд яшчэ зусім малады чалавек. Ён прапанаваў Валі сесьці. Камоцкая падыйшла да стала, і толькі хацела сесьці на крэсла, якое там стаяла, як сьледчы, нібы схамянуўшыся, паказаў ёй рукой на табурэтку, што была якраз пасярэдзіне пакою, далёка ад сьледчага:
- Сядайце вунь там!
Валя ў недаўменьні, вярнуўшыся ад стала, за якім сядзеў сьледчы, села на табурэтку. З хвіліну моўчкі прыглядаўся да яе сьледчы сваімі прыжмуранымі, нібы падсьлепаватымі вачыма. Прыглядаўся гэтак, быццам рабіў няцікавую, але патрэбную для яго работу. Валя то апускала, то ўзьнімала свае вочы. Яна ня вытрымлівала маўклівасьці і прыжмураных вачэй рыжага сьледчага. Пасьля паўзы, якую ён вытрымліваў, здавалася, назнарок, сьледчы падняўся і пачаў хадзіць з вугла ў вугал, заклаўшы рукі назад.
- Маё прозьвішча Палітыка! - і ён пагладзіў адной рукой свае залаціста-курчавыя валасы, зьнізу шчыльна падстрыжаныя, як пад гаршчок. Паходка яго была валюхатая, быццам ён хадзіў ня ў ботах, а ў растоптаных лапцёх - ступні яго ног, відавочна, былі пляскатыя. - Але палітыкай мы не займаемся. Інтарэсы нашай дзяржавы вышэй усялякай палітыкі і іх мы й пакліканы абараняць.
Як-бы змарыўшыся ад хадзьбы, Палітыка сеў на сваё месца. Валя зьдзівілася - ён глядзеў на яе цяпер ня прыжмуранымі, а круглымі, чырвонымі і злоснымі вачыма, якіх Валя не заўважыла на пачатку. Ад адкрытага цяпер погляду аблічча яго зьмянілася, і перад Камоцкай сядзеў цяпер як-бы іншы чалавек.
- Дык, значыцца, займаецеся сплавам, савецкая студэнтка Камоцкая!
- Не разумею, выбачайце.
- Сплаўляеце савецкіх грамадзян за мяжу?
- Калі вы гэта называеце сплавам - так!
- Ах, вось як! А я думаў вы будзеце адмаўляцца!
- Чаму-ж? Не!
Такі адказ Камоцкай, здавалася, нечакана раззброіў сьледчага, зьбіў яго з тропу. У першы момант ён як-бы ня ведаў, што яму рабіць далей. Ды, расьсекшы, як мячом, даланёй паветра, рашуча прагаварыў:
- Значыць, мне лягчэй! Будзем тады пісаць пратакол! Адказвайце: імя, імя па бацьку, прозьвішча?
- Валя Сьцяпанаўна Камоцкая.
- Год нараджэньня?
- Трынаццаты.
- Сацыяльнае паходжаньне?
- З сялян.
- Адукацыя?
- Вышэйшая, незакончаная.
- Яшчэ можаце закончыць. Прафэсія?
- Настаўніца.
- Сувязь з заграніцай?
- Ніякай.
- Вось тут мы вам не паверым! Каго вы завялі на хутар Баранкевіча?
- Ніякага такога хутару я ня ведаю.
- Дзе вы бачыліся апошнім разам з Раманам Корзюкам?
- А гэта іншая рэч. Прынамся, не на хутары Баранкевіча.
- Дзе-ж тады?
- Гэта прыватная справа.
- Гэта не адказ.
- Маю я права адказваць, як хачу?
- Ніякага такога права вы не атрымаеце. Адказвайце на пытаньне - вы арыштаваныя.
- Я ўжо адказала.
- Вы ведаеце сям'ю Корзюкаў?
- Не.
- А ўсё-ж вы вялікая шэльма!
- Абраза - гэта нягодны мэтад. Прашу не абражаць.
- Нічога! Мы вас абрэжам! Дзе і як вы сустрэліся ў Менску з маці і сястрой Корзюка?
- Я вам адказала, што ягонай сям'і я ня ведаю.
- А яго самога?
- Трошкі.
- Якую гэта вы маеце стаянку на паграніччы?
- Я нідзе не стаяла.
- Ляжалі? А такое прозьвішча - Шаркевіч - вам вядома?
- Не.
- Значыць, вам нічога не вядома? Скажэце, да якой шпіёнскай арганізацыі вы належыце?
- Як хутка вы творыце ўсё, таварыш Палітыка! Не сьпяшайцеся!
- А й сапраўды! У нас час ёсьць, таварыш Камоцкая! Пройдзе месяц, два, пройдзе паўгода, год - загаворыце!
Палітыка патэлефанаваў. На парозе зьявіўся чалавек.
- Забраць арыштаваную!
У камэры Валя Камоцкая аналізавала свае паводзіны на допыце. Яна была незадаволеная імі. Наблытала і нагаварыла ўсякага глупства. Спачатку нібы прызналася, а потым пачала адмаўляцца. Няма лініі, не паказала свае натуры. Вось табе і наканаванасьць долі, вось табе і місія ўся! У думках выходзіць усё ўзьнёсла і ўрачыста, а ў жыцьці - і ценю няма ад тых думак! Ставіла сабе за мэту - іграць нейкую ролю, і вось сыйграла. Лепш ня трэба! Дзіцё! Ды наўзьверх і зьядлівае. Недаростак! Сапраўды - «з лапцяў»! Чаго я выкручвалася? Тут-жа ўсё ясна. Самаабарона? Але самаабарона, так як я вяла яе, абніжае мяне. Валя Камоцкая ведала, што не адказваць на пытаньні, якія табе могуць пашкодзіць, традыцыйна лічыцца разумным. Але-ж такая «разумнасьць» зьніжае твой вобраз і ў рэшце рэшт ня зьменшыць твае віны ў вачох сьледчага. Мяне ня відаць было як асобы. Ня было постаці! Значыць, ня было чалавека. На самай справе, як я дакацілася да турмы? Дзеля чаго? Дзеля Рамана? Такое я ўжо дзіцянё, што кінула ўсё і пабегла за хлопцам? Ня шукала я нечага большага? Ня быў Раман для мяне рухам наперад, чалавекам, што не скараўся і некуды йшоў? Раман ўсё-ткі пайшоў, сваёй ці не сваёй, правільнай ці няправільнай дарогай, а пайшоў. А дзе-ж я стаю? На якой дарозе? Якая мая мэта? Толькі так, дзеля глупства нейкага марнавацца ў турме? Гэта было-б праступствам і дурнотай. А перад бацькамі - вялікім грэхам. Хіба можна так кідацца сваім жыцьцём? Як-бы ў мяне няма й ніякага абавязку? Няўжо-ж я ўмею толькі дурэць? Ня скончылася мая дурасьлівасьць даўно? А дзе-ж тая сталасьць, запытацца-б у сябе? Падумаць толькі - шпіёнкай станаўлюся! Куды павярнулі! Сапраўды, добрая студэнтка з мяне! Таго глядзі, абкруцяць Шаркевічамі і Кандраценямі!
Думкі гэтыя, здавалася Валі, былі такімі громкімі, што іх можна было-б нават падслухаць. На самай-жа справе, гэта былі слабыя, ціхія, ня зусім акрэсьленыя, ня зусім ясныя думкі. Але яна так аддалася іхнай уладзе, уяўляла сябе такой барацьбіткай, што забывалася нават, дзе знаходзіцца. Наплыў гэтых думак рабіў яе сьмелай, кемлівай, рашучай і здольнай на канкрэтнае дзеяньне. Імі яна расьпякала сябе да такой ступені, што параўноўвала ўжо сябе з рэвалюцыянэркай. Памяць яе адшукала нямала прыкладаў з прачытанага, каб падмацаваць такую аналёгію. Яна была падобна ў гэты час да людзей, якія, трапіўшы ў турму, лічаць сябе змагарамі на тэй толькі падставе, што іх арыштавалі і што яны сядзяць, пакутваюць. Валя не магла яшчэ сфармуляваць ідэі, за якую яе арыштавалі і за якую яна ўжо пакутвае цяпер.
Адылі гарэньне скончылася і змора адкідала яе ў сон. Валя ня спала ўжо дзьве начы, арышт і допыт змучылі яе. Але недзе было легчы. Ложак з матрацам быў уціснуты ў сьцяну і не адкладваўся. Валя легла на падлозе, паклаўшы пад бок свой плашчык - так ёй захацелася спаць! Турэмнік зірнуўшы праз «ваўчок»:
- Удзень нельга спаць. Забараняецца.
Камоцкая паднялася з падлогі, устрывожаная, спалоханая й разьбітая. Турэмная варта зьмянілася. Адчыніліся дзьверы - гэта быў час ісьці ў прыбіральню. Там папалася ёй на вочы кінутая скамечанай палавінка беларускай газэты. Валя схавала яе пад світар і прынесла ў камэру. Між іншага, яна натрапіла ў ёй на артыкул «Нацдэмы - замежная агентура». З яго яна даведалася аб арыштах нацдэмаў у партыі, у дзяржаўных органах і ў грамадскіх установах. Прозьвішчаў не падавалася. Гаварылася толькі, што нацдэмы зьвілі сабе гняздо ня толькі ў культурных установах, але што яны мелі намер перакінуцца і ў армію. Валя чула пра «нацдэмаў» ня ўпяршыню, але дакладнага ўяўленьня аб іх ня мела. Сяды-тады выкладчыкі лаялі нацдэмаў, нават на занятках у інстытуце, але ў чым іх галоўны грэх, дакладна не гаварылася. Як-бы там ні было, а гэтая навіна моцна яе ўзрушыла, сказаць-бы, нават абрадвала. Значыць, весялей! Асабліва суцяшаў яе той факт, што артыкул не прамінуў і настаўнікаў: сярод іх былі нацдэмы таксама. Як ні як, і яна залічае сябе да настаўніцтва, ня гледзячы на тое, што працавала ў школе толькі адзін год.
За ўвесь дзень яна выпіла толькі кубак гарбаты. Цясьцяны хлеб ляжаў на стале някранутым. Зупы, якую давалі на абед, яна не ўзяла - не магла сьцерпіць смуроднай рыбы ў ёй. Глядзеўшы ў высокае маленькае вакно, з якога да самай падлогі разорамі сьцякала вільгаць, Валя магла бачыць толькі кавалачак неба, хоць яно было загароджана вялікім, чорным комінам, што ўзьнімаўся тут-жа адразу, ад вакна. За дзень яна перадумала столькі, што страціла адчуваньне часу - ёй здавалася, што яна тут ужо цэлыя гады. Камоцкая вырашыла ня пісаць бацьком. Яна не магла нават уявіць, як можна было напісаць бацьком, што яна арыштаваная і сядзіць у турме. Камоцкая баялася, што маці такой навіны не перажыве. Думаючы, Камоцкая забывалася пра сябе. Ходзячы па камэры, яна не ўсьведамляла сябе. Калі думала пра Рамана, дык бачыла сябе разам з ім нейкай іншай, ідэальнай, не такой, як у рэальнасьці. Гэтае відзеньне сябе і Рамана ў жадана прывабнай пэрспэктыве давала Камоцкай насалоду, падтрымку й забыцьцё. Сваё першае быцьцё на стаянцы Валя перажывала зноў, з вялікай жарсьцяй і самазабыцьцём. Ейная ўява малявала тую першую ноч у такіх фарбах і колерах, што яна паўставала перад ёй больш выразнай, чым сама рэальнасьць і даводзіла Камоцкую да экстазу. Адразу, як толькі яны апынуліся ў шалашы, Раман урачыстым тонам заявіў, што ён не адказвае за сябе і за ейную цэласьць. Тады страшныя, цяпер гэтыя словы гучаць у вушох, як дзівосная музыка. Ягонага папярэджаньня яна баялася, хоць голас, якім гэта было сказана, быў такім пяшчотным і такім прызыўным, што баяцца, здавалася, ня было чаго. І яна захацела выпрабаваць Раманаву станоўкасьць. Садзілася яму на калені, абнімала, прытулялася. Раман вырываўся з ейных абдымкаў і казаў, калі яна ня хоча страціць дружбы і ня быць паганкай, яна мусіць адыйсьціся ад яго, або сядзець побач і расказваць яму што-небудзь надзвычайнае. Інакш - скончыцца прыгожая казка, засаромяцца зоры і патухнуць! Бо сьвецяць яны, пакуль мы сьвецімся, гараць, пакуль мы гарым. Ня тушы, Валя, зораў - некуды будзе йсьці ў пацёмку! Глядзі, і праз нашую страху яны глядзяць! На нас! Яны прывялі нас сюды. Хай-жа праводзяць і адсюль! Ня губі казкі! Мы мусім спраўдзіць, што мы вышэй за сябе. Чалавек заўсёды мусіць быць вышэй за сябе, інакш - ён не чалавек. Зразумей, Валя, гэта было-б так звычайна для нас зараз легчы. Не сядзець, а легчы. Так-бы ўсе зрабілі на нашым месцы. А ўся прыгажосьць якраз у тым, каб ня быць такімі, як усе. Ты разумееш, Валечка? Ці сьвяцілі-б нам зоры пасьля таго, калі-б мы падняліся пасьля ляжаньня? Валечка, прыдумай казку, а то і я ня ўтрымаюся! Я раззлавалася і ўпікнула Рамана, што з Ларысай ты не дэклямаваў-бы і сам прыдумаў-бы казку. Я ўцякла ад яго і стала пад сасной, каб ня легчы. Я хачу таксама стаяць! Я гордая таксама! Не хачу абнімацца! З шалаша выхапіўся Раман і ўбачыў на маіх вейках зоры, што - я ўпэўненая - пераліваліся, дрыжэлі, вабілі. Я сама адчувала, што я была ў той час спакусьлівай пазямному і прыгожай - панябеснаму. І Раман падыйшоў да мяне, узяў і павёў мяне на мох. І над намі сьвяціліся зоры, і мы доўга ляжалі, і мы хацелі адзін аднаго яшчэ болей. Так нарадзілася яшчэ адна казка. Гэта была наша найвялікшая казка ў сасновым бары. І мы назвалі яе сваім, нікому невядомым імём - «трошачкі», хоць гэта й было ня «трошачкі».
Адчыніліся дзьверы. Што гэта я? У камэру ўвайшлі начальнік турмы і пракурор. Яны рабілі свой чарговы абход. Пракурор, аглядаючы камэру, кінуў вокам на хлеб і запытаўся, чаму Камоцкая ня есьць? Такое, нібыта бацькоўскае пытаньне, прыхільна наставіла Валю да пракурора. Пракурор, у форме НКВД, быў яшчэ малады чалавек, з дробнымі рысамі ў твары, з маленькай, бруднага колеру бародкай і маленькімі сьвінцовымі вачыма. Увесь ён быў падобны на рэвалюцыянэра царскіх часоў, якіх часта даводзілася Валі бачыць на фатаграфіях і якіх яна лічыла гуманнымі і вельмі энэргічнымі людзьмі.
- Паводля якога артыкулу вы абвінавачваецеся? - запытаўся ён і падрыхтаваўся запісваць у маленькі блакноцік, які ён трымаў у руках.
- Я ня ведаю, - адказала Камоцкая.
- Як так? - зьдзівіўся пракурор. - Калі вы арыштаваныя?
- Учора.
- Былі на допыце?
- Так.
- Добра... Ваша прозьвішча? Якія скаргі, жалобы? - запытаўся пабеларуску і парасейску пракурор, пры гэтым у беларускім слове «скаргі» ён вымавіў гук «г» парасейску, цьвёрда.
- Ніякіх. Я хацела-б толькі, каб мяне перавялі ў агульную камэру.
- Гэта залежыць ад вашага сьледчага.
Пракурор і начальнік турмы выйшлі, а за імі глуха зачыніліся абабітыя зялезам дзьверы. Валя засталася зноў адна, але вярнуцца да сваіх ранейшых думак яна ўжо не магла.
Настала дзесятая гадзіна, ложак аўтаматычна адклаўся і зьняможаная Валя Камоцкая лягла спаць.
У манастыры аб арышце Валі Камоцкай даведаліся на наступны-ж дзень. Калі сьцямнела, прыехала НКВД за рэчамі. Забрала ўсе Валіны кнігі, у тым ліку некалькі тамоў Леніна, лісты, фатаздымкі і нават канспэкты. Апісалі ўсё гэта і зьвярнуліся да жыхарак манастыра з просьбай падпісаць пратакол, але ніхто з прысутных, - а былі дома якраз усе, - не хацеў падпісвацца, і толькі, пасьля некаторага ваганьня, згадзілася прыкласьці свою руку Роза Шкляр. Ніхто не хацеў, каб ягонае прозьвішча фігуравала ў НКВД. Дый самой Камоцкай было шкада, хоць ад таго, падпішышся ты ці не, лёс Камоцкай, ведама, ня зьменіцца. Дармо, што Камоцкай у манастыры як-бы й ня любілі, цяпер, калі з ёй такое сталася, кожны шкадаваў яе. Дый ня любілі яе можа болей за праўду, якую яна гаварыла ў вочы, і за прасталінейнасьць. Затое ў душы аддавалі ёй належнае за яе станоўкасьць, шчырасьць і адвагу. У асобе Камоцкай нельга было адмовіць чалавека з асаблівай жыцьцёвай філязофіяй і цьвёрдым паглядам на рэчы. Гэтай сваёй якасьцяй яна выклікала павагу нават у сваіх няпрыхільнікаў.
У хаце без Камоцкай стала неяк пуста. Ейны ложак, што стаяў каля сьцяны, здавалася, дакорліва глядзеў на кажнага і як-бы абвінавачваў у нечым. Над ложкам на сьцяне вісеў у рамачках невялічкі, вельмі стары партрэцік яе бацькоў, якога людзі з НКВД ня ўгледзелі, або пасароміліся зьняць. З яго ўніз глядзелі вочы пажылых людзей і як быццам шукалі кагосьці і, не знайшоўшы, смуціліся бацькоўскай журбою. Ларыса смуцілася, Дзічкоўская маўчала, а Роза Шкляр з Аўсеевай рабілі розныя здагадкі аб прычыне арышту Камоцкай і спрачаліся між сабой. Праўда, з пэўнасьцяй ніхто яшчэ ня мог сказаць, што Камоцкая арыштаваная (Цыпіна на занятках у інстытуце нікому не сказала, што Камоцкую павялі з ейнай кватэры). Дзяўчаты здагадаліся аб арышце Камоцкай толькі па тых гасьцёх, што нечакана завіталі да іх. У гасьцей Дзічкоўская не пабаялася запытацца, што з Валяй і дзе яна зараз знаходзіцца. «Госьці» нічога на гэта не адказалі.
- Можа яна ўтапілася ці што? Дык мы хоць аб гэтым хацелі-б даведацца.
- Тапельцамі мы ня цікавімся, - толькі ўсяго і буркнуў адзін з гасьцей.
Лагоўская страту сяброўкі перажыла неяк адразу, у вадзін мамэнт, і ўжо займалася сваімі навукамі. Але агульная засмучонасьць і прыгнечанасьць не праходзілі. Плян сьвяткаваньня Кастрычніцкай рэвалюцыі не абмяркоўваўся, адкладваўся на пазьнейшае. Дзяўчаты хацелі запрасіць да сябе на сьвята колькі студэнтаў і павесяліцца. Прадбачалася выпіўка з закусонам. Пісаліся ўжо імёны хлапцоў, якіх варта было-б запрасіць, але згоды тут паміж дзяўчатамі ня было: тая хацела аднаго, іншая - другога. Чакалі ўсё Валю Камоцкую, калі яна, нарэшце, прыпляцецца з «блуду» і дапаможа ім вырашыць такое немалаважнае пытаньне, як хлапцоўскае пытаньне. Думалі, што Валя «сядзіць» у Корзюка, але чаму-ж-бы яна тады ня прыходзіла на заняткі? У кожным разе, да прыходу «гасьцей» ніхто ня думаў, што з Валяй сталася нешта сур'ёзнае. Аж тут во адбылося нешта нязвычайнае, непрадбачанае. «Госьці» з НКВД пакінулі ў манастыры за сабою цень трывогі, страху і няпэўнасьці. Не пасьпеў манастыр як сьлед ажыць ад кіраўскіх дзён, як здарылася во нешта новае.
Але першае несамавітае ўражаньне прайшло, наступіў позьні вечар, кажны пачаў рабіць нешта сваё, рыхтавацца да заняткаў, і такім парадкам, усталявалася як-бы нармальнае жыцьцё ў манастыры. Дзічкоўская загнала ўсіх на ложкі і пачала праціраць падлогу. Яе чарод прыбіраць у пакоі прыпадаў на заўтра, але яна хацела ўсё зрабіць сягоньня нанач. Лагоўская абуралася, што мыцьцё пачалося цяпер, калі трэба ўжо спаць, падлога ня высахне добра, і трэба будзе дыхаць вільготным паветрам усю ноч. Але Дзічкоўская не зьвяртала на гэта ніякай увагі, шаравала падлогу яшчэ з большым імпэтам, гаварыла, што нічога нікому ня станецца, а наўзьвер усяго яшчэ й дадала:
- Трэба-ж выгнаць паганы дух пасьля такіх адведзінаў! Як ты думаеш? Інакш - затхнёмся! Вось табе й ня мый! Дый сьвята на носе, апрача таго.
- Ну, тады мусіш выпаліць у печы!
- Калі ты прынясеш дровы!
Нехта пачаў стукаць у дзьверы. Дзічкоўская адаткнула падол вясковага андарака, які яна надзела на час мыцьця, падняла ўгору швабру і стала пад дзьвярыма з такім разьлікам, каб, калі яны адчыняцца на хату, яна засталася-б за імі незаўважанай тым, хто ўвойдзе ў хату. Усе зразумелі яе намер, усьміхнуліся і голасна гукнулі:
- Уваходзьце, калі ласка!
Дзьверы пачалі павольна адчыняцца і Дзічкоўская нарыхтавалася з швабрай. «Вось зараз некага шлёпне. А можа гэта Валя?»
У дзьвярох паказалася незнаёмая жанчына, і Дзічкоўская, сумеўшыся, хуценька апусьціла швабру, адскочыўшыся ад дзьвярэй.
- Добры вечар у хату, галубкі! - лагодна прывіталася нейкая бабулька. - Можна ў вас пабыць хвіліначку? Я вам не перашкоджу!
- А вы хто такія, бабка? - запыталася Дзічкоўская. - Праходзьце. Сядайце! - і яна паставіла ёй крэсла каля стала.
Бабулька асьцярожна, каб не насьлядзіць падыйшла да стала і села на крэсла, паставіўшы на падлогу свой клунак. Усе зьлезьлі з сваіх ложкаў і паселі за сталом, разглядаючы незнаёмую. Чакалі, што яна скажа. Бабулька, абвёўшы ўсіх сваім маладым паглядам, загаварыла:
- Я гэта прыехала сюды з Самахвалавічаў. Я - маці Міколы Саланевіча, можа ведаеце?
Саланевіча ўсе ведалі тут, як былога студэнта. Насьцярожыліся і слухалі далей бабульку ў паношаным пальто, такіх-жа ботах і ў сукняным платку чырвонага колеру.
- І што-ж вы хочаце? - дапытвала далей бабульку Дзічкоўская, падсядаючы да яе ўсё бліжэй і заглядаючы ёй прост у самыя вочы.
- Казалі мне, што ў вас мусіць быць тут такая дзяўчына - Валя Камоцкая.
- Ну, ёсьць. А што? - хітра вяла сьледства Дзічкоўская.
- А каторая яна тут? - ледзь усьміхнулася бабулька. - Бачаце, колькі вас тут! І ўсе разам жывяцё згодна?
- Ня скажам каторая. Адгадайце! - перайшла на жарт Роза Шкляр.
Дзічкоўская, пасур'ёзьнеўшы, перабіла Шкляр:
- Няма ў нас болей Валі Камоцкай, бабка! Была, але цяпер няма, і ня пытайцеся пра яе!
- А што - і з ёй нешта сталася нядобрае?.. Я нічога... Я толькі хацела... Можа яна што ведае пра майго Міколу... Сядзіць ён... Можа-ж чулі?
Бабулька выцерла на сваіх вачох сьлёзы. Дзяўчаты чулі, што Саланевіч арыштаваны, але чуткі так і засталіся чуткамі. Чамусьці верылі, што як паехаў ён настаўнічаць дык і настаўнічае. А цяпер сама маці гаворыць пра гэта. Незразумела было толькі, што-ж супольнага паміж Саланевічам і Камоцкай.
- Ужо цэлы год ня піша Мікола. Можа ўжо, крый Божа, яго няма ў жывых. Аж тут дачулася я гэта во, што Мікола напісаў пісьмо Корзюку Раману, кавалеру гэтай... як яе... дзяўчыны... Камоцкай. Я была ўжо на квацеры Корзюка, дык яго няма, а гаспадыня яго паслала мяне... прывяла мяне сюды і кінула. Кажа, што можа яна, гэтая яго дзяўчына, што-кольвек ведае. Ён з ёю любіцца ці што, казала. Дык можа як папала ёй пісьмо майго Міколы.
- А як-жа вы ведаеце, што ваш сын напісаў пісьмо Корзюку?
- Хто вам сказаў? - уставіла і сваё слова Лагоўская, паправіўшы пэнснэ на сваім носе.
- А гэтага ўжо, мае даражэнькія, я вам не магу сказаць, хто. Вам-жа ўсё роўна, хто? Даруйце мне старой і дурной! Мы ўжо столькі пыталіся людзей, што здурэць можна. Пісалі і ў лагер той, дзе ён сядзіць, ды ня шлюць нічога адтуль.
- А за што яго пасадзілі?
- Хто-ж яго ведае, дзеткі. Ён-жа тут быў з вамі, дык можа вы і ведаеце, за што. Сказалі-б мне можа? Я нікому не скажу... Ня можа быць, каб наш Мікола ў чым правініўся. Не такі ён. Яблыка чужога не сарваў.
- За яблыкі, бабка, не бяруць.
- Хто-ж яго ведае. А толькі мы з сваім старым занудзіліся чыста. Як толькі ляжам спаць, дык і сьнім абодвы свайго Міколу. Пасылала я свайго старога і ў кэвэдэ - ня хоча. Кажа, што ўсё роўна нічога ня скажуць... Пыталіся ўжо такія, як мы! Выправілася во сама. Кабеце, кажуць, лацьвей. Дык і мяне ня пушчаў, стары мой... не хацеў, каб ішла. Але як-жа я не пайду? І на той сьвет пайшла-б... Дык нічога ня скажаце, даражэнькія, пра майго Міколу? - старая паднялася з крэсла і падняла сваю клумку з падлогі.
- Нічога ня ведаем, бабка. І рады-б, але нічым дапамагчы вам ня можам, - адказала за ўсіх Дзічкоўская. - Сядайце во, пачастуем вас гарбатай.
- Не, дзякую, дзеткі, пайду ўжо!
- Дзе-ж вы будзеце начаваць? Позна ўжо!
- На вакзале.
- Дзяўчаты, паложым яе ў нас! - азвалася Ларыса, што сядзела ўвесь час моўчкі. - Ложак гуляе.
- Як табе ня сорамна, Ларыса! Яшчэ не пасьпеў прастыць ложак, а ты ўжо ложыш на яго людзей, - - запярэчыла Дзічкоўская.
- Ну як хочаце, - прымірылася Ларыса.
Старая, падзякаваўшы за ўсё, і за тое, што маладыя не пагардзілі ёю, выйшла з манастыра.
- А я дык нешта ня веру ёй! - пасьпяшалася выказаць сваю думку Шкляр.
- А што-ж там ня верыць? - пакрыўдзілася Дзічкоўская.
- Не разумею я ўсяго гэтага, - не здавалася Шкляр.
- І разумець няма чаго! Ці хіба ў цябе маці няма?
- Мяне дзівіць толькі адно, адкуль у нашай Валечкі такія сувязі? - усё яшчэ зьмяншальным імём называла Лагоўская Валю.
Перад сном Ларыса зьняла з Валінага ложку пакрывала, каб яно не бялелася ноччу, - Ларыса баялася гэтага пустога ложку побач, ён будзіў у ёй жаласьлівыя пачуцьці і містычны страх.
Назаўтра дзяўчаты выйшлі з манастыра на заняткі ўсе разам, як па камандзе, што рэдка здаралася раней. Звычайна, адныя з іх любілі прыходзіць на заняткі за паўгадзіны да пачатку лекцыяў, іншыя, наадварот, выседжвалі да самага званка, які быў добра чуцён з Галоўнага корпусу і служыў надзейным гадзіньнікам для студэнтак. Сягоньня-ж нейкі нязвычайны настрой гнаў іх усіх раней. Пілі гарбату адначасна, моўчкі, сьпяшаючыся. Можна было падумаць, што яны злуюцца адна на адну. Цяжка было вытлумачыць такія іхныя паводзіны чым-небудзь іншым, як толькі фактам адсутнасьці Валі. Страта была настолькі вымоўнай, што не дазваляла нават гаварыць аб ёй. Звычайна, раніца ў манастыры - гэта час жартаў, звадыяшу і кпін. Але не такая раніца сягоньня!
У Галоўным корпусе хутка прайшлі паўз распранальні - свае палітончыкі дзяўчаты заўсёды пакідалі дома, каб не стаяць у чарзе, - і накіраваліся проста ў сваю аўдыторыю. Зірнулі направа - у канцы карыдору, каля канцылярыі дырэктара, стаяла вялікая група студэнтаў - чыталі нешта на дошцы загадаў і абвестак. Дзяўчаты борзда павярнулі туды. Насустрач ім ішоў іхны выкладчык літаратуры прафэсар Піятуховіч. Пазнаўшы іх, ён запытаўся:
- Куды-ж гэта вы? А на заняткі?
- Мы зараз-жа, на аднэй назе, выбачайце!
Тыя, што ўжо прачыталі навіны, адыходзіліся, даючы магчымасьць падыйсьці іншым. Даступіліся й дзяўчаты - за кантррэвалюцыйную дзейнасьць загадам дырэктара выключаюцца з ліку студэнтаў Раман Корзюк і Валя Камоцкая. Ня то што нехта шкадаваў Корзюка або Камоцкую (сярод тых, хто прачытаў гэты загад, былі й такія, каго гэта радвала), хутчэй страх за сябе самога западаў у душу кожнага: а што, калі звольняць і мяне? Ад часу забойства Кірава гэта-ж ужо ня першы такі загад. І калі раней дошкай загадаў ніхто, звычайна, ня цікавіўся, дык цяпер падыходзілі да яе з страхам. Толькі невялікая параўнаўча частка студэнтаў заставалася спакойнай і не турбавалася моцна за свой лёс: яна верыла, што тое, што пастанаўляе начальства, зьяўляецца адзіна правільным, што калі яно нешта робіць, дык значыць так трэба, справядлівасьць ягоных захадаў ня можа падлягаць сумлеву.
Цэлым гуртам дзяўчаты, на чале з Дзічкоўскай, уваліліся ў аўдыторыю. Піятуховіч лекцыі яшчэ не пачынаў, чакаў, калі зьбяруцца ўсе - нязвычайнае зацікаўленьне студэнтаў дошкай загадаў сягоньня ўпяршыню парушыла нармальны ход нутранога парадку інстытуту.
Піятуховіч, як выглядала, ведаў прычыну такога забурэньня і не сьпяшаўся з лекцыяй. Дзічкоўская, сеўшы за стол побач Цыпінай, шэптам запыталася ў яе, ці ведае яна пра сёньняшнія навіны. Тая, ня гледзячы на яе, неахвотна адказала, што так. Цыпіна гатовая была слухаць лекцыю і не хацела, каб ёй хто перашкаджаў. Усю сваю ўвагу яна сканцэнтравала на прафэсары, чакала, калі ён загаворыць. Прафэсар Піятуховіч меў сёньня лекцыю пра беларускі фальклёр. Найперш, як і заўсёды, ён паўтараў тэзы папярэдняй лекцыі, а потым пачынаў тэму наступнай лекцыі. Ён дакладна пачынаў заўсёды так: «Дарагія сябры, паўторым тэзы папярэдняй лекцыі». Прыгадваў ён іх прыблізна хвілінак з пяць. Наагул-жа ён лічыўся добрым лектарам - гаварыў лягічна, рабіў напрыканцы лекцыі высновы, і студэнтам лёгка было запісваць свайго выкладчыка. А гэтая акалічнасьць сама па сабе ўжо лічылася вялікай заслугай выкладчыка. Піятуховіч паўтарыўшы, нарэшце, свае тэзы, прамовіў: Тэма-ж нашай сёньняшняй гутаркі - Заплачкі.
Апошнім часам, а сягоньня найбольш, Піятуховіч моцна крытыкаваў нацдэмаў за іхныя мэтадалягічныя памылкі ў галіне фальклёру. Прызнаваў і свае грахі, радзіў сваім слухачом не карыстацца ягонымі працамі ў галіне беларускага фальклёру, як антымарксысцкімі ў сваім мэтадзе. Аднэй з галоўных памылак нацдэмаў ён лічыў ігнараваньне імі вуснай спадчыны пралетарыяту і выпукленьне фальклёрнага фонду «старых бабулек». Вёска ў нацдэмаў - усё, горад - нічога. Студэнты разумелі, што іхны прафэсар самастрахуецца, значыць - нечага баіцца. Свае лекцыі Піятуховіч перасыпаў цытатамі з Маркса, Энгельса, Леніна і Сталіна, але гэта ніколькі не страхавала яго ад крытыкі, і ў першую чаргу - ад крытыкі з боку дацэнта Барысенкі, які ў сваіх лекцыях па беларускай літаратуры, перад тымі-ж самымі студэнтамі, што слухалі й Піятуховіча, называў яго «нацдэмам». Адпору Барысенку Піятуховіч не даваў, баючыся яго, як маладога вучонага-камуніста.
Скончылася лекцыя Піятуховіча, і студэнты высыпалі на перапынак на карыдор. Пра выключэньне Корзюка і Камоцкай з інстытуту, дзіўная рэч, ніхто цяпер не гаварыў. Гаварыць пра іх, відаць, было ўжо небясьпечна. Гаворыш - значыць, думаеш пра іх, а можа яшчэ й шкадуеш. Таму й не гаварылі. Гаварылі абы пра што. Спрабавалі жартаваць. Пятрок Шыракоў з Цыпінай і з некаторымі іншымі студэнтамі заставаліся ў аўдыторыі, на карыдор ня выходзілі. Цыпіна карміла Шыракова бутэрбродамі, якія яна прыносіла з дому і якімі яна спадзявалася ўтрымаць пры сабе галоднага Шыракова. Шыракоў напачатку адмаўляўся ад пачастунку, але Бася ўмела яго ўгаварыць, і Пятрок згаджаўся, вынімаў з кішэні сьцізорык і гаварыў:
- Ну, калі ты ўжо гэтак просіш, адрэжу ад цябе на капейку!
Потым Пятрок пачаў адразаць і на рубель. Нарэшце, Пятрок сьцізорыка ўжо не вынімаў, а браў Басіны бутэрброды цалком. Пятрок цяпер баяўся за сябе: ён сябраваў з Корзюкам, і гэтае сяброўства магло абярнуцца супраць яго. Але выгляду не паказваў, што гэтая акалічнасьць турбуе яго, захоўваўся вонкава спакойна і, як заўсёды, жартаваў. Гэтак вось і цяпер, зьеўшы бутэрброд, ён выцягнуў за руку з-за стала Басю і закружыўся з ёй у вальсе каля прафэсарскай кафэдры. Вальс ён граў сам сабе на губах. Трымаючы Басю шчыльна, але настолькі, каб можна было сваім корпусам адкідацца назад, Пятрок кружыў Басю да шаламлівасьці, і яна, быццам у вялікай жарсьці, клала яму сваю галаву на плячо, заглядаючыся ў ягоныя вочы знарок спакусьліва і міргліва. Потым інцыятыву забірала Цыпіна, пачынала знарок круціць Петрака налева, ведаючы, што ён умее танцаваць толькі ў адзін бок. Гэта называлася вальсам Цыпінай. Прысутныя сьмяяліся і білі ім у ладошкі. Вальс Цыпінай выконваўся досыць часта на просьбу ўсяе клясы. У часе перапынкаў пачыналася часам такое, што цяжка было паверыць, што гэта дарослыя людзі - танцавалі, дурэлі, станавіліся ў піраміду. Раман Корзюк, бывала, рабіў у паветры сартамартале: неяк раптам, што й ня ўгледзіш, падкінецца ў паветры і там, угары, нягледзячы на ўвесь свой рост, кульнецца гэтак спрытна і зграбна, што, бывала, ягоная галёша, а то й абедзьве разам, ськінуўшыся, шыбуюць куды-небудзь у вакно ці ў сьцяну. Толькі блісьне ў паветры голая пятка.
Скончыліся заняткі і дзяўчаты, перш чым пайсьці ў манастыр, падыходзяць яшчэ раз да дошкі загадаў, каб больш уважліва разгледзіць загад дырэктара. Ідучы па карыдоры, яны сустрэлі бабульку, якая ўчора заходзіла да іх. Яна пазнала дзяўчат і, як да сваіх, загаварыла. У яе была ўсё тая-ж, знаёмая дзяўчатам торбачка-кайстра.
- Была, дзеткі, у самога дырэктара. Ні мычыць, ні целіцца. І так і сяк, а праўды не гавора. Па ўсім бачу - ведае, ды ня хоча гаварыць. Так і не сказаў нічога.
- Куды-ж вы цяпер ідзеце?
- Шукаю Гінзбурга. Мой Мікола жыў з ім разам у тырнаці і можа што ведае ён. Гэта мне падказалі добрыя людзі схадзіць да яго.
- Ну, як знаеце, цётка! Пашукайце Гінзбурга, але й Гінзбург, здаецца, ці ня згінуў ужо! - з апошнімі словамі Дзічкоўская зьвярнулася не да бабкі, а да Розы Шкляр, якая добра ведала Гінзбурга, студэнта з гістарычнага адзьдзяленьня. Шкляр, у знак пацьверджаньня, кіўнула галавой. Дзяўчаты памахалі бабцы і яна пасунулася некуды далей. Жанчына з распранальні доўга ня спушчала з яе вачэй, але не затрымлівала, як калісці Корзюка, і ня чыніла ёй ніякіх прыкрасьцяў, хоць на нагах у бабулі было нямала гразі.
На вялікае зьдзіўленьне дзяўчат, загад дырэктара аб звальненьні з інстытуту Корзюка і Камоцкай быў ужо зьняты з дошкі. Што-б гэта азначала? Павісеў колькі гадзін і ўжо зьнялі? Раней такія загады віселі па тыдню і болей.
З такой загадкай дзяўчаты пераступілі парог свайго манастыра.
Дырэктар інстытуту Мэльцэр меў у сябе ў габінэце важную нараду з сакратаром партарганізацыі. На гэтую нараду больш нікога не запрашаў - яна была строга сакрэтнай. Сваю сакратарку Мэльцэр адаслаў дахаты, хоць яна й была ўтаямнічаная ў справы канцэлярыі. Выходзячы, як-бы абражаная, яна зьдзіўлена паглядзела на дырэктара, якому й самому было нязручна за свой учынак. Такі ўчынак тлумачыўся тым, што на нарадзе стаўлялася пытаньне аб ім самім. Паставіў-жа яго сам сакратар партарганізацыі інстытуту. Вытварылася дзіўная сытуацыя: у сваім собскім габінэце дырэктар інстытуту ня чуўся гаспадаром і з страхам чакаў, якую пазыцыю зойме ў ягонай справе сакратар, як фактычна вышэйшая сіла ў інстытуце. А справа тая стаяла гэтак, што яе нікуды інакш не павернеш: быць або ня быць. Дырэктар даўно і не аднойчы абвінавачваўся ў апартунізме, «мякка кажучы», як зазначаў заўсёды сакратар партарганізацыі.
- Таварыш дырэктар, дазвольце пачаць нашую гутарку ўжо не з апартунізму, - адразу ўзьняў свой голас сакратар, седзячы за дырэктарскім сталом. - Апартунізм - гэта ніякае слова! Тут нешта куды большае! Барацьбу за камуністычнае выхаваньне мы прайграем, таварыш дырэктар! Ускладзеныя на нас абавязкі мы ня выконваем! Скажу канкрэтна - моладзь у нашым інстытуце расьце ня туды! Вы калі-небудзь думалі над гэтым? Ці вы толькі зацікаўленыя хатнім, прыватным выхаваньнем сваіх дзяцей? А інстытут для вас - толькі месца, дзе вы выкладаеце гістарычны матэрыялізм? Для сваіх дзяцей вы знайшлі і нямецкага і ангельскага настаўнікаў, а хто-ж будзе настаўнікам для тых маладых людзей, якія знаходзяцца пад вашай высокай апекай? Думаеце, выплачваць дзяржаўную стыпэндыю студэнтам - гэта і ўсё? Вы прыслухаліся калі-небудзь хоць на хвіліну да таго прытоенага гулу, які нарастае з кажным днём у сьценах, якія мы называем савецкім інстытутам? Мы выкладаем і гістарычны і дыялектычны матэрыялізм, мы выкладаем ленінізм, гісторыю партыі, гісторыю народаў СССР, пэдагогіку й пэдалёгію і шмат чаго іншага, а зойдзе да нас, скажам, якая-небудзь бабулька, паходзіць тут, між намі, якіх з пару дзён і ўсяму нашаму камуністычнаму выхаваньню - канец! Прабуджаюцца такія цёмныя сілы, вымерыць якія адной толькі гэтак званай кантррэвалюцыяй немагчыма. Той шаблёнчык «кантррэвалюцыі», якім мы карыстаемся, каб акрэсьліць індувідуалістычную стыхію, нічога ня варты.
- Выбачайце, таварыш сакратар партарганізацыі, вы самі карыстаецеся гэтым шаблёнчыкам.
- Я ўсьведамляю ягоную нікчэмнасьць! Рэвалюцыя хутка абяртаецца ў кантррэвалюцыю, калі яна не забясьпечаная хлебам, у імя якога яна паўстала. Гэта можа й вульгарна, але гэта так. І тут назаву вам канкрэтны факт - вы не забясьпечылі сваю ўстанову хлебам!
- Забясьпячэньне хлебам - гэта такі-ж мой, колькі і ваш абавязак. Але, сапраўды, не адзіным хлебам жыў чалавек. Накармеце вы хлебам галодных, і яны прададуць рэвалюцыю, якую яны рабілі, калі былі галодныя.
- Таварыш дырэктар, у дыялектыку тут гуляць няма чаго! Вашыя студэнты ня толькі бяз хлеба, а й бяз зупы. Вы былі калі-небудзь у студэнцкай сталовай? Не? Ну вось бачаце! Вы пацікавіліся інтэрнатамі? Вы ведаеце, як і чым жывуць там людзі? Адзін толькі, скажам, ліст, атрыманы нашым студэнтам ад бацькоў з вёскі, у якім тыя скардзяцца на недаед, і прачытаны сябром, хавае ў сабе такую эмацыянальную сілу, што здольны пераставіць ці аднаму мазгі. Аднаго такога ліста досыць, каб скасаваць усе нашыя вячэрнія палітзаняткі, на якія, дарэчы, ніхто ня хоча хадзіць. Такія заняткі - толькі праформа.
- Таварыш сакратар партарганізацыі, тое, аб чым вы гаворыце, тычыцца болей вас, чым мяне. Палітычным выхаваньнем кіруеце вы, а не я, і вам не выпадала-б тут чытаць мне натацыі.
Мэльцэр пасьмялеў і перайшоў у наступленьне пасьля таго, як ён упэўніўся, што сакратар ня ставіць адкрыта пытаньня, быць ці ня быць яму на становішчы дырэктара інстытуту. Гэтага дырэктар як найболей баяўся. Аднак сакратар, раздражнёны рэплікай дырэктара, перайшоў у парыве гневу да контратакі:
- Згаджаюся, палітычнае выхаваньне перш за ўсё тычыцца мяне, але я скажу вам зараз проста ў вочы - з такім дырэктарам, як вы, я працаваць не магу! І не магу адказваць за палітыка-маральнае выхаваньне, за ўзровень яго ў нашым інстытуце! Я не зьбіраюся дзеля вас несьці кару! Як дырэктар, вы проста не аказаліся на вышыні. Вам мусіць быць сорамна, што вашаю ўстановаю апякуюцца найболей органы дзяржаўнай бясьпекі.
- Гэтай апекі, як бачна, захацелі вы і толькі ўзвальваеце віну на мяне.
- Як-бы там ні было, факт застаецца фактам. Загадамі аб звальненьні вы не застрахуеце сябе і не падніміце мараль у студэнтаў. Прабачце, вы й тыя загады пішаце пад дыктоўку ўсё таго-ж шэфа. Пішаце, а потым праз некалькі гадзін адменьваеце па званку вашага апякуна. Дарэчы, чаму вы анулявалі загад аб звальненьні з інстытуту Корзюка і Камоцкай?
- Мне загадалі гэта зрабіць.
- Хто?
- Органы, як вы насьмешліва называеце іх. Камоцкая яшчэ не асуджаная і я ня меў права яе звальняць да суда, а Корзюк нямаведама дзе. Я можа й сапраўды пасьпяшаўся з імі.
- Хачу найперш зазначыць, што перад «органамі» я ня дрыжу, як вы, і не страхуюся перад імі, я не баюся іх, бо ня маю грахоў і, значыцца, ставіцца да іх зьняважліва або поўзаць перад імі ў мяне няма ніякіх падставаў. Яны выконваюць сваю функцыю, як мы мусім выконваць сваю. А вы, таварыш дырэктар, перадалі свае функцыі вашаму шэфу!
- Ці не даволі-б вам тут прыціскаць мяне? Я не хлапчук вам, а, здаецца, трошкі старэйшы за вас бальшавік! Вы, а не я стварылі штучную атмасфэру кантррэвалюцыі ў інстытуце! Хто, як ня вы, з трыбуны нядаўна пагражалі й заклікалі шукаць усюды ворагаў, знаходзіць іх там, дзе можа іх і няма. Вы наэлектрызавалі атмасфэру, расьпяклі яе да таго, што ў такіх умовах я й сапраўды не магу выконваць сваіх абавязкаў. І прызнаюся - я баюся НКВД таму, што вы туды ходзіце! Вы зайшлі калі-небудзь да мяне перад тым, як ісьці туды? Не! Цяпер насьміхаецеся, што я дрыжу. І калі гаварыць тут праўду - перашкаджаеце працаваць мне - вы!
Дырэктар, раззлаваны, падняўся з крэсла і пачаў бегаць па сваім габінэце. Ад таго, што габінэт быў занадта малым, усяго некалькі крокаў удоўжкі, дырэктар часта павяртаўся і выглядала, што ён топчыцца на месцы, натыкаючыся то на адну, то на другую сьцяну.
Сакратар партарганізацыі спакойна назіраў за ім.
- Адно тое, што паміж намі няма паразуменьня, ужо пагражае нам абаім. Прашу зразумець гэта. Што-ж тычыцца вашага закіду, скажу - я, як мага абараняю нашую ўстанову там! Прапаную - працаваць разам, пановаму.
Сакратар працягнуў руку Мэльцару. Той падаў сваю, і гутарка паміж імі была ўжо больш лагоднай.
- Маю колькі канкрэтных прапановаў. Абавязкава - выкладаць пабеларуску! Чаму гэта важна? Наш шэф абвінавачвае нас за нацыяналістычныя настроі сярод нашай моладзі. Каб такіх настрояў ня было, мы павінны задаволіць законныя нацыянальныя запатрабаваньні беларускай моладзі. Мы працуем у больш складаных умовах, чым нашы расейскія таварышы, дзе нацыянальнага пытаньня фактычна не існуе. Далей - нашае, так сказаць, пагранічнае палажэньне! Мы ў падсуседзях у капіталістычнага сьвету. Гэты сьвет заўсёды будзе правакаваць, уплываць на нас і шкодзіць нам. Не забывайма Польшчы. Мы працуем там, у Заходняй Беларусі, і што тычыцца беларускага пытаньня мы мусім быць у гэтым сэньсе прыкладам для нашых заходніх братоў, прыцягальнай сілай!
Сакратар партарганізацыі на момант спыніўся і, пазіраючы ў вочы дырэктару, дадаў:
- Таварыш дырэктар, давайце працаваць так, каб у нас ня было ніводнага арыштаванага!
- Згода, калі гэта будзе залежыць толькі ад нас.
Дырэктар быў нямала зьдзіўлены хлапецкай наіўнасьцяй сакратара партарганізацыі.
Неверагоднае бывае верагодным. Ёсьць людзі, якія мала, а то й зусім ня турбуюцца за свой лёс, ідуць наўпрасткі, куды іх вядзе іхнае хаценьне, і толькі дзіву даешся, як выносіць іх нейкая няведамая сіла з самых неверагодных абставінаў. Гэта заюшаныя людзі, і можа найшчасьлівейшыя ў сьвеце. Здаецца, што не яны самі аб сабе дбаюць, а нехта іншы вядзе іх, і яны праходзяць роўна гэтулькі, колькі ім адведзена. Падобных людзей нагадваў сабою і Раман Корзюк. Ідучы ў Польшчу, Корзюк ведаў, што ён не застанецца там, але ўсё-ткі йшоў, як-бы яго хто пхаў туды. Прывёўшы сям'ю ў Польшчу, ён лічыў, што сваё заданьне ён выканаў, і, такім парадкам, пачуваў сябе свабодным. Сям'я яго ўжо больш ня зьвязвала. І Корзюк захацеў, - ня вырашыў, а захацеў - пайсьці назад. Гэтае хаценьне было нагэтулькі вялікае, што нават аднае лішняе гадзіны ён не хацеў заставацца ў Польшчы. Ён, канешне, і ня думаў складаць нейкую ахвяру на аўтар Польшчы, як таго дамагаўся польскі чын. Сваёй ахвярнасьцяй Корзюк не хацеў здабываць сабе ласкі. Польскі чын спадабаўся яму сваёй высокай ідэйнасьцяй, але ён-жа стаўся і вялікім дакорам для яго. Калі высокі польскі чын загаварыў аб гераізме польскіх сыноў і дачок, якія зьвеку гатовыя ахвяраваць сабой, каб толькі жыла іхная бацькаўшчына, Корзюка ашаламіла раптоўная думка: ён здраднік свае радзімы. Польскі чын, здавалася, хацеў і падказаць Раману гэткую думку, і не зрабіў гэтага толькі дзеля далікатнасьці. Ніколі раней Раману і ў голаў ня прыходзіла думка, што перабегчы - значыць, здрадзіць. Раман баяўся гэтага слова. Ён ня шукаў тут для сябе ратунку, ён ратаваў толькі іншых. А цяпер выходзіць, што ён уцёк, пабаяўся небясьпекі, уцёк дзеля сваёй собскай выгады, таму толькі, што яго абвінавачваюць у нейкай кантррэвалюцыі, у прыналежнасьці да арганізацыі, аб існаваньні якой ён даведаўся толькі ад сьледчага. Не пасьпелі яму паказаць недарэчныя наганы, як ён адчуў сябе вінаватым, злоўленым, пабаяўся арышту, паддаўся Кандраценю, пакінуў навуку, пакінуў усё, каб толькі зьберагчыся. Які-ж ён кулак і дзе ягоная кулацкая шырыня, якой ён хваліўся перад самім сабою? Сабака, і той не пакідае свае будкі, здыхае на двары гаспадара, а ня йдзе. А я пайшоў, схаваўся. Студэнт, называецца! Тое «пане студэньце», з якім падкрэсьлена ветліва зьвяртаўся да яго польскі чын, набыло цяпер для Рамана сэнс напамінку пра абавязкі студэнта. Які-ж я студэнт? Студэнт - гэта ідэальнае слова. Я плямлю яго. Студэнт і перабежчык-здраднік у ваднэй асобе ня могуць зьмясьціцца. Студэнт - гэта ўсё-ткі сымбаль рэвалюцыйнасьці, а ня толькі аднэй панскай далікатнасьці. Студэнт - гэта Сібір, і Сібіру сапраўдныя студэнты ніколі не баяліся.
Раману пашчасьціла. Польскія ўлады абыйшліся з ім добра - адпусьцілі яго. Нават паклапаціліся аб тым, каб ён ня трапіў у рукі сваім, перакінулі ў Латвію, каб ужо адтуль выпхнуць на ўсход. Чаму палякі абралі для яго такі шлях, Раману невядома было. Праваднік-жа казаў, што летувіская граніца сьцеражэцца ня так пільна, летувісы не бягуць у Савецкі саюз так, як бягуць беларусы з Польшчы. Дык для Раманавай бясьпекі і было вырашана пераходзіць мяжу там. Рамана ўсё-ткі зьдзіўляла, чаму так прыхільна паставіліся да яго палякі? Але й на гэтае Раманава недаўменьне даў адказ на дзіва гаваркі праваднік, - Раман, мусіць, спадабаўся палякам, казаў ён, і яны спадзяюцца мець у яго асобе свайго чалавека за кардонам.
- Польская дэфэнзыва, пане мой, нічым ня кідаецца, - закончыў ён, сьмяючыся. - Можа калі й пан спатрэбіцца нам.
Перажыў Раман і часіну сьмяротнага страху. Быў адзін мамэнт, калі Раман падумаў, што праваднік-паляк хоча з ім раськвітацца. Патое, думаў ён, палякі й выдумалі такую вандроўку.
Зьлезьлі ноччу з цягніка недзе на глухім паўстанку. Да граніцы, як казаў праваднік, заставалася яшчэ з пару кілямэтраў. Трэба было прайсьці дужа камяністую, глухую і дзікую мясцовасьць. Ніякіх сялібаў нідзе ня было. Ішлі не гамонячы. Неўзабаве наткнуліся на нейкую будыніну. Зайшлі. Сьвятла ня было. Паляк прывітаўся палетувіску. Яму адказала на гэтай-жа мове жанчына, па голасу - маладая. Раман нічога ня мог разгледзець у цямрыні, застаючыся стаяць ля парогу. Пасьля кароткай гаворкі, жанчына затупацела, і хутка ў кутку засьвяцілася газоўка. Раман аж аслупянеў: насупраць сябе ён пабачыў не жанчыну, а падлетка гадоў чатырнаццаці. Гэта так няпрыемна ўразіла Рамана, што яму ўсё здалося тут падазроным, няпэўным і небясьпечным. Агледзеўшыся, Раман заўважыў, што ў хаце няма ніводнага вакна, ці можа яму так здалося. У кажным разе адчуваньне было - быццам ты ў падвале. Праваднік сігнуў наперад і сеў за маленькі столік, запрасіўшы й Рамана.
- Падай гарэлкі! - зьвярнуўся праваднік да падлетка ўжо папольску. - Хочацца трохі выпіць.
Піў паляк ня «трохі», а куляў чарку за чаркай, змушаючы піць і Рамана. Але Раман адмаўляўся.
- Пі, кажу, усё роўна плаціць будзеш ты!
Раман не садзіўся, стаяў на сваім месцы.
- Ня хочаш - ня трэба! Часу ў нас няма, - і паляк падняўся, коўтнуўшы напасьледак яшчэ адну чарчыну. - Зыгмундзік, дай пляшку на дарогу!
«Зыгмундзік» паставіў пляшку на стол.
- Ну, плаці, браце! Ня так-жа я цябе вяду! Колькі каштуе?
«Зыгмундзік» сказаў.
Раман выняў з кішані сваё партманэ і заплаціў злотымі.
Выйшлі.
- Я бачу ў пана досыць ладна грошай. Не пашкадавалі табе, - азваўся сур'ёзна, зусім пацьвярозаму праваднік, як-бы гарэлкі й ня нюхаў.
Рамана скалынула. «Прывёў сюды, каб ня весьці далей».
- Пану злотыя больш не патрэбныя. Праз гадзіну пан будзе на тым баку.
Раману адлягло. Ранейшая думка яму здалася сьмешнай, ён нават засароміўся свайго страху перад палякам. Аддаў усе грошы, якія ў яго былі - і польскія і савецкія.
- Савецкія грошы хай пан трымае сабе на дарогу. Яны мне ні да чога. Я ведаў, што ў пана яны ёсьць.
Навобмацак ён адзьдзяліў савецкія грошы ад польскіх.
Калі паляк здаваў Рамана іншай асобе, недзе зусім блізка пракрычэлі пеўні.
- Гэта на панськім баку. Пан, можна сказаць, як дома, - азваўся лагодна паляк. - І ехалі і йшлі сюды далёка так, каб пан цэлы быў і ў рукі не папаўся.
Аднэй сваёй рукой паляк узяў Рамана за плячо, другой, выцягнутай, паказваў:
- Вунь, бачыш агеньчык, што ледзьве коліць цямрыню, гэта хата пана Якуба, на тым баку ўжо. Як зойдзеце да яго, скажаце: «Вітаньне, пане Якубе», і пан Якуб адвядзе пана на самую станцыю. Яшчэ й на Менскі цягнік пасадзіць, як пан не пашкадуе савецкай паперчыны.
На гэтым паляк ветліва разьвітаўся з Раманам, і новы чалавек павёў яго проста на агеньчык хаткі «пана Якуба». Праз колькі маўклівых і ціхіх хвілін яны былі ўжо ў «пана Якуба», - Раман гэтак і не заўважыў, дзе й калі была пярэйдзена імі граніца. Перакінуўшыся колькімі словамі з «панам Якубам», Раманаў праваднік вярнуўся назад.
Калі Раман перадаў палякова «вітаньне, пане Якубе», пан Якуб усьміхнуўся і толькі сказаў: «Шэльма ён». Корзюк прабыў у «пана Якуба» гадзіны паўтары. «Пан Якуб» пачаставаў яго гарбатай з ромам і сказаў, што ён можа яшчэ здрымнуць да цягніка. Стомленасьц, атупеласьць і абыякавасьць да ўсяго сьцішылі Рамана і, седзячы за сталом, ён пачаў дзюбаць носам. Да чыгункі было тры кілямэтры, і яны пасьпяшаліся.
Сваёй зямлі Раман цяперака баяўся. Яму здалося, што ён быў недзе шмат гадоў і глядзіць на свой край як-бы ўпяршыню, з трывогай і ўтрапеньнем на душы. Вакзал - невялікая будыніна - глядзеў на Рамана няветліва і запытальна.
У касу за білетамі стаяла колькі чалавек. У чаргу стаў і Раман. Адчынілася вакенца, нешта сказаў касір і вакенца зачынілася. Незадаваленьне прайшло па людзёх. Праз якіх дзесяць хвілін вакенца зноў адчынілася і пачаўся продаж білетаў. Зьявіўся аднекуль ні то ў форме НКВД, ні то ў форме пагранічніка чалавек і стаў каля саменькай касы, аблакаціўшыся на балясы. Ён аглядаў вачыма кожнага, хто адыходзіўся з білетам ад касы. Корзюк паволі прасоўваўся да вакна. «Пан Якуб» стаяў воддаль. «А можа гэта ён і выклікаў яго сюды?» Раман ні разу не зірнуў у бок чалавека ў форме, хоць яму і здавалася, што той назірае за ім. «Гэта добра, што ў мяне саматканы піджак». Ад напружаньня скура на ім аж шорхла. Нарэшце, ён падыйшоў да вакенца. Грошы ён не падрыхтаваў, як гэта рабілі іншыя, і калі яму трэба было плаціць, ён пасьпешна і нязграбна пачаў вынімаць іх з партманэ. Невядома якім парадкам, зашалясьцела з партманэ на падлогу новенькая паперка польскіх злотых. Відаць, у свой час яе не намацаў праваднік, і яна засталася ў Рамана. Чалавек у форме хацеў быў падняць яе, але Корзюк папярэдзіў яго і паклаў польскія грошы ў партманэ.
Прыйшоў цягнік. «Якуб» кіўнуў Раману на разьвітаньне галавой. У вагоне, у якім апынуўся Корзюк, было пуста, толькі ў вадным купэ сядзелі, як на выгляд, два службоўцы з партфэлямі на каленях і аб нечым заўзята спрачаліся. Корзюк сеў у наступным ад іх купэ, ля вакна і адразу пачаў углядацца ў азызлыя прасторы, што паўставалі з ранішняга паўзмроку і беглі назад, выгінаючыся перад вачыма талеркай і як быццам прысядаючы. Гэта паглынула Корзюка: ніколі раней ён не назіраў такога. Цягнік набіраў хуткасьць, ён бег на ўсю сваю моц, і дрэвы, што паказваліся на воддалі, здавалася, сьпяшаліся кінуцца яму ў вочы, каб ён іх запомніў назаўсёды. Аб тым, дзе ён быў, Раману не хацелася думаць, яму цяпер не падабаліся такія думкі, дый цяпер яму здавалася, што ён ня быў нідзе наагул. Тых колькі дзён, якіх яго ня было на гэтай зямлі, ён ня лічыў, яны здаваліся яму нечым нерэальным. Корзюк хацеў думаць, што яго ня было зусім, што ён не існаваў, быў дзесьці па-за часам, як-бы ў іншай палавіне сьвету, адзьдзеленай мутнай, нявідочнай пялёнкай. Ды ў падсьведамасьці Корзюк чуў, што гэта ня так, што ён усё-ткі быў дзесьці і толькі хоча сябе падманіць, што нідзе ня быў. Корзюк хаваўся і ашукваў сябе, каб адмахнуцца ад таго, што засталося ззаду і сустрэцца, па магчымасьці бяз болю, з тым, што наперадзе.
Корзюк цалкам ачнуўся, калі перад ім пачаў паказвацца Менск, перш за ўсё знаёмы яму Дом ураду. Толькі цяпер Корзюк рэальна ацаніў, хто ён, што з ім. У сэрцы азвалася пякучаю ранай трывога, Раман хацеў, каб цягнік вёз яго ўвесь час, не сьпяшаючыся, міма гораду, далей ад усяго. Але цягнік, абагнаўшы горад, яшчэ з большай, здавалася, пасьпешнасьцяй, з грукатам, з лязгам, з імпэтам кіраваўся на вакзал, што ўжо чакаў яго і гатовы быў прыняць у свае абдымкі.
З менскага вакзалу Раман Корзюк ня ведаў куды яму пайсьці: на кватэру ці шукаць Камоцкую. Пакуль ён быў яшчэ ў цягніку, ён ведаў, што ён некуды едзе, што ў яго ёсьць месца й напрамак, а калі зьлез нічога з гэтага не засталося: на гэтым вакзале ён апынуўся, як на канцовай станцыі, адкуль цягнікі нікуды ня йдуць, ды й калі-б ішлі, на іх ужо ня сядзеш. Ён ужо прыехаў і ніякіх іншых дарог у яго няма. Ён пачуўся адзінокім ня толькі на гэтым вакзале, а й адзінокім наогул. Ён думаў, што дзе-як-дзе, а ў Менску яго ссодзяць, возьмуць і павядуць, і гэта ўжо будзе нейкай дарогай. Але такога ня сталася. Раман не заўважыў, як апусьцела платформа, і на ёй зьявіўся ўжо невядома кім прывезены багаж і кінуты, відаць, для наступнага цягніка. У Корзюка ня было цяпер ніякага абавязку, яму ня было да чаго прыкласьці рук, ён быў пакінутым, як той багаж, з тэй толькі розьніцай, што багаж некуды паедзе, а ён застанецца тут. Калі-б ён нават лёг плашмя на гэтай плятформе, дык і тады яго напэўна, абыходзілі-б, каб не спаткнуцца, не зачапіцца за яго. Яму здавалася, што нехта глуміцца над ім, зьдзекуецца з яго, даўшы яму такую поўную свабоду. Раман разглядаўся - нічога ня было такога, што сьведычыла-б аб нейкіх зьменах і што пагражала-б яму. Менск ня быў цяпер блізкім, родным горадам для яго, не акрыляў, быў пустым, як гняздо бяз птушак. Калісьці Менск прыймаў яго, як і бацькоўскі хутар - аднолькава шчыра. І дзе-б ня жыў - на хутары ці ў Менску - гэтыя два месцы былі ў яго, як адно месца. Такога месца цяпер ня было ў яго. Раману хацелася крыкнуць гэтаму менскаму вакзалу: «Дык што-ж ты, д'ябла, не прыкмячаеш мяне? Хіба-ж я прыехаў не для цябе?» Нейкі чыгуначнік зірнуў на яго, і Раман падумаў, можа ён і сапраўды сказаў гэтыя словы ўголас.
Выйшаў на Прывакзальную плошчу, дзе людзей было болей. Ім апанаваў такі настрой, што калі-б была тут трыбуна, ён узьлез-бы на яе і, ўзьняўшыся высока над плошчай, кінуў-бы адно толькі слова ў натоўп, і ад таго слова, пабачыўшы яго, пайшла-б за ім уся плошча з сваім манумэнтам. І тады ня трэба было-б зварачаць на сябе ўвагу, кожны яго прыкмеціў-бы, здагадаўся-б, адкуль ён, хто ён такі і чаго ён хоча. Але, сквілячы на завароце, прыйшоў на плошчу трамвай і забраў людзей, агаліўшы яе. На ёй нікога не засталося, і ня было да каго гаварыць прамовы.
Раман Корзюк павярнуў на вуліцу Бухарына. Пачалася імжа, пацямнела, дзень скончыўся раптам, асеў у шэрай восеньскай муці. Калі Раман выбраўся на Савецкую, як па камандзе там запаліліся лямпачкі, але вуліцу не асьвяцілі, а надалі ёй фантастычны казачны выгляд, Закалыхаліся цені, ад слабога току лямпачкі гарэлі жоўтым агнём і па колеру нагадвалі надзьмутых, як ад холаду птушанят. Вось направа будынак НКВД. З ягонага падвалу тхнула на Рамана нейкай смачнай ежай - ні то яешняй, ні то шмальцам. Ад гэтага пахнага смуроду закружылася галава, страшэнна захацелася есьці. У вачох плыў сіні куродым, як у нядзелю, калі маці пякла бліны. З дзьвярэй, кружачы іх, выходзілі людзі ў ваенным. З-за вугла вынырнуў чырвонаармеец з вінтоўкай. Ня глянуўшы на яго, Раман пасьпяшаўся па Савецкай у напрамку да Дому ўраду. Вось той і Дом ураду. Ён тануў, як вялізарны карабель з запаленымі агнямі ў шэрым, мутным вокнішчы васеньняга надвячорку. Насупраць Дому ўраду, асьветлены ім, маўкліва, як вінаваты, прысядаў да зямлі Галоўны корпус Унівэрсытэцкага гарадка. Раман украдкам зірнуў на яго, адным толькі вокам, і пайшоў, не сьпяшаючыся, міма дзявочага манастыра, міма дому, дзе жыве Цыпіна, міма ўсяго яму знаёмага, як-бы выпраўляючыся ў вялікую і новую для яго дарогу.
Не, ён не пайшоў на сваю кватэру. Вярнуўся назад. У сэрцы вырасла імгненна пастанова... Вось ён у манастыры. Нікуды ня дзенешся ад дажджу. Валя хуценька апранаецца і ён імчыць з ёю ўсё-ткі на сваю кватэру праз дождж і імглу. Валя дае яму цёплы, сухі світар. Гладзіць яму шчокі. Яму гэтак прыемна, што Валіны пальцы дакранаюцца да яго і выклікаюць ціхую буру пачуцьцяў. Валя бярэ яго за падбародавіч, прыўзьнімае галаву і, сьмяючыся, пытаецца, чаго яму не стае. Зьнізу глядзяць на яго яе вочы і зацьвітаюць сіньню. Ён адказвае, што яму цяпер добра, утульна й ня холадна. Просіць яе маўчаць. Ён кладзе сваю галаву на ейныя далоні і заплюшчанымі вачыма бачыць Валю такой, якой ён яшчэ яе ніколі ня бачыў - добрай. Яны слухаюць, як сячэ дождж вокны. Дармо - ён не дастае іх.
Раман Корзюк стаў пад сьцяной манастыра і ціхенька стукаў, выклікаючы даўнім спосабам Валю. Ён стукае там, дзе стаіць ля сьцяны ейны ложак. Бывала, толькі чыркне па сьцяне пазногцем і Валя ўжо прачынаецца. Але ніхто не адгукаецца. Ён пастаяў з хвілінку і, адубелы, пайшоў прэч. Цяпер ён не сьпяшаўся, ішоў паволі, не зважаючы на дождж. Дайшоў да свае кватэры - адзінага свайго кутка, які яшчэ мог яго прыняць.
Гаспадыня сустрэла Рамана з усёй шчырасьцяй і сардэчнасьцяй, хоць, відаць было, ужо й не чакала яго. Дала яму сухое пераадзецца. Напаіла гарбатай з мёдам і ўлажыла спаць, накрыўшы цяжкою ватняю коўдрай. Ужо ў ложку Раман пачуў, як цікаў на стале ягоны гадзіньнік, які ён забыў колькі дзён таму, пакідаючы з Кандраценем хату. Гаспадыня накручвала яго кожны дзень, каб ня спыняўся, а йшоў і чакаў свайго гаспадара. Рамана гэта вельмі ўзрушыла - ён адчуў шчырасьць, любасьць чужога яму чалавека.
Рамана абыймаў сон, ён ужо быў заснуў, але ў падсьвядомасьці, у нейкай затоенай шчыліне душы, азвалася неакрэсьленая, але трывожная думка й прыпыніла той сон. Раман заплюшчваў вочы, але заснуць ужо ня мог і, каб ня мучыцца, устаў і запаліў сьвятло. Яму здалося - нехта грукнуў у дзьверы. Раман прыслухаўся - той самы лёгкі стук яшчэ. Корзюк падыйшоў да дзьвярэй, але ня ведаў, ці адчыняць іх. Далікатнае, але настойлівае стуканьне ўзнавілася. Нерашучасьць, з якой нехта хацеў зайсьці да яго заінтрыгавала Рамана і ён адчыніў дзьверы - увомірг, хутка, лёгка ўкаціўся Генадзі Кандраценя і адразу да Рамана:
- Прыбег ужо?
Раман зачыніў за Кандраценем дзьверы і стаў воддаль яго.
- Чаго ты ўталопіўся й глядзіш? Прыбег, пытаюся?
Раман толькі акінуў вачыма Кандраценю.
- Г-м-м... Ня хочаш гаварыць. Запанеў ці што, пабыўшы ў Польшчы?
Кандраценя ўсьміхнуўся, гледзячы на Рамана, але ягоная ўсьмешка адразу-ж пахаладзела ад Раманавай маўкліні і насупленасьці.
- Мусіць, не ўдалося ці што якое? - асьцярожна ўшчынаў Кандраценя гаворку зноў. - Бацькі-ж, я думаю, засталіся там? Ты толькі сам? Ніхто не падстрэлены і ўсе жывы? Ну, расказвай-жа, як усё было?!
Раман прыплюшчаным вокам акінуў Кандраценю, але той ня прыкмеціў гэтага і гаварыў далей:
- Можа якая-кольвечы дапамога патрэбна табе цяпер?
Раман ўсё маўчаў.
- Ромусь, ты што-ж? Крыўду на мяне маеш якую? А мо думаеш, што нельга памагчы тваёй бядзе? Мне ўсё тут ясна. Ведаеш, што - махні на Дальні Васток, і ўсёй нацдэмаўшчыне будзе канец! Думаеш, я ня ведаю, што яны табе шыюць? Го, дзядзька твой ня дурны! Усё бачыць! У нас-жа, на нашай бацькаўшчыне, заўсёды так: як бяда - уцякай! Паў-Беларусі зьбегла ўжо! Хто на захад, а хто на ўсход. І шукаць ніхто ня будзе цябе! Усё гэта - блеф, як вы, кніжнікі, сказалі-б. Шмат гаварыць табе не хачу. Ты можа ня бачыш сваім дурным розумам, куды яны заганяюць цябе, як зайца? У якую пастку? Ты думаў, ты сам бег у Польшчу? Трасцы! Яны загналі цябе туды! Ты думаеш, што ты прыбег адтуль сам? Не! Усё тыя-ж самыя сілы выпхнулі цябе і адтуль! Бачыш, якая твая самастойнасьць? Ты толькі паслухмяны струмант у іхных руках! Яны дзьмуць у тваю чулую душу, і ты плывеш на іхным ветразі туды, куды яны хочаць, куды ім трэба. Вось у чым, браце, твая трагедыя! Ты думаеш можа, што твой бацька і сапраўды забіў сакратара? Усё гэта патрэбна было ім, а ня бацьку твайму! Пашто гэта было яму? Прост яны абралі вас, як трагічных людзёў.
- І ты памагаў ім у гэтым? - кінуў сваё слова Корзюк і падыйшоў бліжэй да Кандрацені.
- Толькі ня біся, Ромусь! - памагаў!
- Дык хто-ж ты тады?
- Вось і бачу, што ты не зразумеў. Сядайма лепей! Я старэйшы за цябе і табе трэба вучыцца ад мяне. У цябе цяпер няма тут бацькоў і нікога!
Раман і Кандраценя селі за стол, за якім яны некалі сядзелі і раней. Як і ў тую ноч, калі яны выходзілі з хаты і накіроўваліся на хутар Баранкевіча, Кандраценя папрасіў Корзюка згасіць сьвятло і цяпер.
У садзе шумелі голыя дрэвы і гольле іх зачапляла страху над Раманавым пакоем. Усхадзіўся вецер. І было трывожна.
- Дык вось як яно ўсё. Хутка разыграецца ня гэткае і ты, Ромусь, мусіш быць гатовым. Не давайся ў рукі тым, хто цябе хоча закласьці, як барана на ўрачыстасьць. З цябе будзе добрая ахвяра. Але ім трэба шмат такіх ахвяраў, як ты. І яны знойдуць, набяруць паміж вас такіх, як ты. Пабачыш - за адну ноч нахапаюць. Дык я й прыйшоў цябе папярэдзіць, а не за душой тваёй, як ты можа думаеш. Вось і разьбярыся, каму і як я памагаю. Я табе ня дзядзька, але лепш, як дзядзька. Шкадую цябе дзеля тваіх бацькоў, з якімі я зьвязаны ня толькі дружбай. Але гэта іншая стацьця. Ня ўсё табе, бачу, тут ясна, дый ня трэба. Адно кажу - едзь! Кіруй свае ветразі ў іншы бок! Хай ніхто ня дзьме ў іх! Дзьмі сам!
- Добра табе гаварыць.
- Але я гавару праўду. Каб цябе тут больш нічога ня трымала, скажу табе яшчэ адно: твая паненка ўжо ў НКВД. Не ўбярог. Дабранач. Мне трэба йсьці.
Раман Корзюк не затрымліваў яго.
А раніца выдарылася сонечная, як рэдка ў Менску ў лістападзе. Раман упяршыню за колькі дзён добра выспаўся, але з ложку не ўставаў: яму было прыемна ляжаць і быць задаволеным сваім ляжаньнем. У вадно акно сьвяціла сонца, у другім - быў відзён сад. На старой грушы яшчэ трымалася лісьцё, жаўрэла ў ранішнім сонцы і зглела. Было суха, звонка, ясна, і Раман падумаў, што вярнуліся кастрычніцкія, павасеньняму халодныя, налітыя яблыкамі раніцы, такія прыгожыя на ўскраінах Менску! Адчуваньне было такое, быццам Раман дома, на хутары. Бацька й маці працуюць дзесьці на полі, а яго ня будзяць, даюць яму выгаду, як гасьцю, што прыехаў дахаты толькі на кароткі час. На стале чакае яго пад абрусам смачнае сьнеданьне, згатаванае маці, - напэўна, яечня. Раману, даросламу, сорамна заставацца аднаму ў хаце, калі ўсе працуюць. Нават сястрычка, і тая разам з бацькамі пяклуецца. Але сьвята ў душы ад гэтага ня сьціраецца. Душа - як прыгожа прыбраная сьвятліца: дзівіцца ўсяму ў цішыні сваёй, расьце, дужэе, сама сабе спавядаецца.
Пастукалася гаспадыня і прынесла гарбату. Была ўжо дзевятая гадзіна раніцы. Пасьля гарбаты Раман адразу-ж пачаў зьбірацца ў інстытут. А куды-ж больш? Падаўся ў навуку, значыць і трымайся яе, ідзі напралом! Вучыся сам, а потым вучы! І ў першую чаргу - дзяцей. Бо-ж будаўніцтва бацькаўшчыны пачынаецца з дзяцей. Як доктар прышчапляе воспу, гэтак ён будзе прышчапляць ім бацькаўшчыну. (Ідэя бацькаўшчыны засела ў яго галаве з часу ягонай гутаркі з высокім польскім чынам.) Прышчапляць на векі вечныя! Усё гэта ён, мусіць, вычытаў у Лёсіка. Тым-жа часам трэба йсьці на заняткі, а не ўцякаць «на Дальні Васток». На ганку яго затрымала гаспадыня й запыталася, калі ён вернецца. Корзюк адказаў, што бавіцца нідзе ня будзе. Прайшоў ціхія вулічкі, мінуў Берасьцейскі і стаў на трамвайным спынку. Сеў на трамвай і праз колькі хвілін зьлез насупраць кватэры Цыпінай, ля самага манастыра. Калі ён, бывала, сыходзіў тут а восьмай, дзяўчаты якраз у гэтым часе выходзілі з свае рэзыдэнцыі і ён ішоў з імі разам, але сёньня яны пайшлі ўжо і ён ня сустрэне іх тут.
Раман яшчэ ня вырашыў, ці йсьці яму перш да дырэктара ці адразу на заняткі. І калі пайсьці да дырэктара - што яму сказаць? Пра гэта Корзюк, як зьбіраўся на заняткі, не падумаў, а цяпер гэтае пытаньне налезла на яго гвалтам, узьняло ў ім зноў неспакойную сілу. Ад ранейшага настрою і ценю не засталося. Дзень пачаў граць сваю драму і ўжо ўцягнуў у яе Корзюка, як чулага і ўразьлівага актора.
«Не могу-ж я цярпець такога палажэньня бясконца! Канешне, пайду й скажу ўсю праўду! Нелегальна сядзець у клясе ня буду! Гэта было-б сьмешна! Мала што можа быць...»
З гэтым Корзюк падаўся да дырэктара. Сакратарка прыняла яго ветліва. Папрасіла пачакаць, пакуль яна павядоміць дырэктара аб ім. З ейных вачэй Раман вычытаў, быццам яна яго доўга чакала і цяпер абрадвалася, што ён прыйшоў.
- Заходзьце! - запрашала Рамана сакратарка, выйшаўшы ад дырэктара, у якога яна прабыла можа з пяць хвілін.
- Ну, што вы нам скажаце, таварыш Корзюк?
- Можна мне пайсьці на заняткі?
- Чаму-ж не? Вы ня звольненыя! Вы такі-ж у нас студэнт, як і ўсе іншыя! Тое, што мы вас пакрытыкавалі, яшчэ нічога ня значыць - лес сякуць, трэскі ляцяць. Канешне, ідзіце, ідзіце на заняткі! Наведвайце рэгулярна заняткі! Прашу не прапушчаць! Здавайце экзамены, якія вы яшчэ ня здалі. Адным словам, вучэцеся!
І спыніўшыся на сэкунду:
- Можа маеце якую спэцыяльную просьбу, патрэбу?
- Не, дзякую.
- Значыць усё ў парадку. Можаце йсьці.
Раман не чакаў такога і быў зусім раззброены. Да «прызнаньня» не дайшло. Што-ж гэта такое? Няўжо ён нічога ня ведае? Быць ня можа! Такі ветлівы, лагодны. Ах, трасцы! Ведаў-бы, не пайшоў-бы. Нешта занадта паслухмяным і пакорлівым стаў я. Вось-жа, паказаў сваю дурноту! Канешне, усё ён ведае, толькі прыкідваецца.
З затоеным дыханьнем і з страхам чакаў канца лекцыі на сваім курсе. Дзьверы ў аўдыторыю былі зачыненыя. Як гэта яго сустрэнуць? Пэўна, першым выскачыць з аўдыторыі Пелагейчык і пабяжыць наверх у буфэт, каб стаць у чаргу за малаком і булачкай. Такая ненажэра! І грошы ёсьць скульсьці. Падыйдзе да буфэту і доўга будзе цмокаць-плямкаць губамі, пакуль ня купіць і не пачне есьці. А буфэтчыца, каб трымаць у памяці колькі і каму яна мусіць даць рэшты, будзе ўсё паўтараць для сябе самой тую рэшту і наліваць малако ў шклянкі і падаваць булачкі. Нялёгкая праца буфэтчыцы! Студэнты празвалі яе «Семь копеек»: у ейным вымаўленьні слова «сем», «м» выходзіла дужа мяккім. Ніхто з студэнтаў-беларусаў ня ўмеў вымавіць гэтае «м» так, як яна. Адсюль і пайшло прозьвішча «Семь копеек».
За Пелагейчыкам высьлізьне Дзічкоўская, стане ля вакна і сваімі гарачымі вачыма прапячэ наскрозь кожнага, хто пройдзе па карыдоры паўз яе. А калі будзе ісьці дацэнт Аляхновіч, яна абавязкава спыніць яго і папросіць у яго прыкурыць, каб толькі пачаць з ім гутарку.
Затым выйдуць усе разам Шкляр, Голдзіна і Аўсеева і табунком стануць пасярэдзіне карыдору, размаўляючы паміж сабой, сьмяючыся і мякка размахваючы рукамі.
Высунецца Шарамецьцеў - высокі, як жэрдзь, трохі сарамлівы і ціхі юнак, зірнець паўзверх галоваў і ўсьміхнецца: значыць, пра нешта цікавае падумаў. От, такая прастэча!
Тады лёгкай хадой выкаціцца Шынкевіч і будзе з кажным нюхацца: яму гэта патрэбна для свайго дзёньніка, пад назовам «Хто чым дыша».
Маяком пакажыцца двуаблічны Янус - «інтэлігент» Яначкін, як яго празвалі студэнты. Ён не гаворыць пабеларуску і ня любіць гэтай мовы. Кожнае слова, непадобнае на расейскае, называе «нацдэмаўскім» або «польскім».
Шыракоў і Цыпіна будуць сядзець і есьці свае бутэрброды, дамаўляючыся, у якое кіно яны пойдуць увечары. Яны ня выйдуць на карыдор.
Лагоўская ня выйдзе таксама - яна будзе вучыцца.
А ад Камоцкай усяго можна чакаць: або яна сядзіць за адным сталом з Ларысай і гаворыць з ёй, як з сястрой, або глядзіць у вакно, каб ні з кім не гаварыць. Так ці інакш - ня выйдзе на карыдор.
Сьцяпан Мялешка абавязкава выйдзе: яму трэба пабачыць дырэктара або таварыша сакратара партарганізацыі.
«Цікава, як і хто сустрэне мяне? Стану ля вакна насупраць дзьвярэй і буду ў кожнага ўглядацца. От, зраблю нешта накшталт апытальніка».
Званок. Найбольш сягоньня энэргічны - як на пажар ці на надзвычайны сход.
Зьнізу, напэўна з падвалу, азваліся духавыя трубы, - дзьмулі голосна і прарэзьліва, ажно рвалі поветра: заўтра-ж Кастрычнік, аркестра рыхтуецца да выступленьня і да ўдзелу ў сьвяточнай дэманстрацыі.
Нарэшце, рашчыніліся абедзьве палавіны дзьвярэй.
Прайшоў Пелагейчык паходкай хлапчука, закружыўся на месцы, убачыўшы мяне, але выраўнаўся і пайшоў. Думаеце, гэта лёгка высьлізнуцца з-пад вачэй?
Мялешка ажно спужаўся, угледзеўшы мяне тут: хто як хто, а ён думаў, што мяне ўжо няма. Пайшоў заклапочаны.
Шынкевіч нюхаўся з усімі, а мяне - рабіў выгляд - не прыкмячае.
Двуаблічны Янус - «інтэлігент» Яначкін, пагардліва зірнуўшы на мяне, пачаў нешта высьвістваць, захоплены, відаць, мэлёдыяй з падвалу.
Табунок (гэта значыць, Шкляр, Голдзіна і Аўсеева) памахаў мне рукой, але не падыйшоў да мяне і хутка схаваўся ў прыбіральні.
Шарамецьцеў, пасьля некаторага ваганьня, усё-ткі падыўшоў да мяне і нясьмела падаў мне руку. Ён таксама не хацеў-бы бачыць мяне, але ўжо, угледзеўшы, ня меў сілы адыйсьціся: слабую меў натуру. Ня ўмеў гаварыць са мной і ня ведаў, як адыйсьціся ад мяне. Шкада мне яго.
Нешта-ж ня відно Дзічкоўскай! Няйначай, затрымалася дзесьці. А, вось і яна! Цісьне проста да мяне. Абедзьвюма рукамі ўхапілася за маю працягнутую руку і, жартуючы й сьмяючыся, задам пацягнула мяне ў клясу - паказаць «рэабілітаванага злачынцу і ворага».
- Ну, як, братва, - прымем? - і паказвае на мяне.
Ніхто нічога не адказваў ёй, але такая акалічнасьць не зьбянтэжыла яе, і яна зьвярнулася да Шыракова:
- Пятро, сыйграй туш, хоць на губах, калі медзі няма!
Пятро Шыракоў вінавата ўсьміхнуўся: пад сталом Цыпіна наступіла яму на нагу, каб ён ня слухаўся Дзічкоўскай.
Іншыя, хто быў у клясе, зьдзіўлена і моўчкі пазіралі на мяне.
- Ну, ня хочаце прывітаць чалавека, дык і ня трэба! - раззлавалася Дзічкоўская. Яна не спадзявалася, што ў яе выйдзе так дрэнна.
- Рамашачка! (гэта яна так далікатна ахрысьціла мяне) сядай са мной за адным сталом і пагаворым! Бяда, браце, - Валічкі тваёй няма, бачыш. І што гэта рабіць?
Падыйшла і Лагоўская і таксама сказала мне, што Валічкі няма.
У аўдыторыю ўвайшоў выкладчык. Шмат хто думаў, што цяпер я выйду (можа, зайшоў сюды ў якой справе), але я ня выходжу, сяджу. «Значыць яго ня выключылі. А за што-ж сядзіць тады Валя? Ён прыйшоў во і слухае, нічога з ім ня сталася. Яшчэ й нос задзірае».
Лекцыі я ня слухаў. Чытаў гісторыю пэдагогікі Фрыдман. Як і звычайна, свае тэзы ён падмацоўваў гучным плясканьнем аднэй сваёй далані аб другую. Рукавы ў яго былі закасаныя (ён ніколі ня прыходзіў на лекцыі ў гарнітуры).
Валі няма. Сапраўды, гэта жудка: усе сядзяць, а яе няма. Паўзло на мяне як-бы нешта чорнае з вуглоў, абымала мяне, шаптала. Быццам рэха Валінага голасу насілася тут, абвінавачвала мяне і дакарала. А то, як праз туман, глядзелі яе вочы, прасілі, усьміхаліся, зноў зьнікалі.
На перапынку да мяне падыйшло ўжо болей сяброў. Пераканаліся, што я ўсё яшчэ студэнт. Ад Цыпінай атрымаў «вымову з апошнім папярэджаньнем» за тое, што высылаю лісты (ня ёй) на ейны адрас. Ды, не зважаючы на «вымову», запрасіла мяне і Шыракова завітаць да яе ўвечары. Але я не пайду.
Няма прыгажэйшых у сьвеце восеньскіх вечароў, як у Менску! Яны некуды цягнуць, вабяць. Халодна-звонкае паветра кружыць тваю галаву і ты ступаеш, узвышаючыся і вырастаючы, быццам не датыкаешся да зямлі, радасны й прыемны сабе самому. Асьветлены знутра, ідзеш як на сустрэчу, яшчэ першую ў тваім жыцьці, нязнаную й нязвычайную. Лёгкасьць і хараство... Заходзячы, хліпае над узгоркам сонца, а тут, у месьце, калеюць і стынуць ужо трамвайныя рэйкі, выпростваючы свае доўгія рукі і запрашаючы цябе. Але ты ня хочаш ехаць. Цябе маняць вунь тыя сады, голыя, павасеньняму смутныя, сьведкі твайго каханьня, одуму й рашчараваньня.
У вячэрнім паўзмроку сады - як прывіды мінулага, яны стаяць як за мяжою, па той бок, у краіне ўчарайшага шчасьця. І табе цяпер хочацца поглядзець на іх. Не паглядзець, а пабачыць іх. Не паглядзець, а пабыць у іх, пастаяць і прыслухацца.
Такі вечар выдаўся й сягоньня. Раман ведаў (ён ніколі не памыляўся, калі моцна чаго-небудзь хацеў, або быў узрушаны), што і сягоньня на кватэры будзе чакаць яго Генадзь Кандраценя. І Раман вырашыў тымчасам ня йсьці ні на кватэру, ні да Цыпінай, якая запрасіла яго на вечар. Ім апанавала рамантыка адзінотных блуканьняў, знаёмая толькі такім натурам, як Корзюк - бязмэтным, непасьлядоўным, чулым, хісткім і адначасна бязьмежна рашучым у сваёй наважнасьці. Ня дай Божа захацець чаго-небудь такім натурам - яны праглынуць саміх сябе і пойдуць на якую хочаш ахвяру!
Корзюка манілі ўскраіны Менску. Вясной ён ня любіў іх. Ён любіў іх толькі ўвосень. Інстытуцкі дзень яго стаміў і прытупіў яго пачуцьці... Раман уцякаў ад людзей, каб паслухаць сябе самога і набрацца нейкіх асаблівых уражаньняў-мамэнтаў, зыркіх і прарочых, ад якіх-бы яму было лягчэй у мітусьні й разгубленасьці, частай у яго.
У сваім бязмэтным руху Раман адчуў новае захмяленьне ў крыві, выраслы, ён парываўся наперад, некуды ў шырыню і ў смутна-радасную разьлегласьць вечару.
Вылузнуліся першыя, павасеньняму буйныя і чыстыя зоры. Белым сьвятлом сваім, як знаёмыя госьці, яны іскрыста цалаваліся ўгары із шпілямі касьцёлу і з адзіным залатым крыжам на царкве, што ўзвышалася недзе ў напрамку Нямецкіх могілак. Раман пайшоў туды, на тое зьзяньне і бляск.
Ён ня раз блукаў у гэтых ваколіцах яшчэ калі працаваў на цагельні. Вунь, палічы, колькі іх, цагельняў, налева ўзьнялося сваімі ненажэрнымі глоткамі-трубамі ў неба! Калісьці амаль кожны дзень, пасьля працы, увечары, Корзюк уцякаў з-пад гэтых труб на ўзгоркі, што разьлегліся цяпер перад ім, і адпачываў. Але гэта ўсё ў мінулым. На душы цяпер зусім іншае - сьветла-ўзьнёслае, прыемнае, журботна-трывожнае. Яно шукае выхаду і не знайшоўшы, жыве ў заходлівасьці сэрца, у думах, у рытме хады і ўва ўсім.
Раман бяжыць на ўзгоркі подскакам, каб зірнуць уніз. Не, каб быць вышэй над усім, радвацца й захапляцца!
З гэтага самага ўзгорку, на якім ён стаіць цяпер, Раман некалі штурхаў уніз Валю і, даганяючы, лавіў яе ў свае абдымкі. Яны ўзьбіраліся на вяршыню зноў, і ў зорах, у сьвятле месяца, гукалі сусьвет і, жартуючы, кулакамі пагражалі яму за тое, што ён маўчаў. А потым Раман пачынаў кпіць з Валі: як гэта яна паддалася яму і робіць тое, што й ён! Валя злавалася і Раман ведаў, што яе трэба тады моцна прытуліць. Корзюк смяяўся, што Валя была настаўніцай: настаўнікі і мэдыкі, на думку Корзюка, людзі бяз сэрца і ня здольныя на нейкую там гарэзьлівасьць і захапленьне. Такое азначэньне абурала Валю, - як ня штурхаў яе Раман з гары, яна ня бегла ўніз, садзілася і, наравістая, не ўставала з зямлі, аж пакуль ня ўзьнімаў яе пад пахі Корзюк. Аднак злосьць яе, як і заўсёды, праходзіла хутка і яна зноў станавілася Валяй - прагнай, увішнай і пякельна ліпкай.
З гэтых во самых узгоркаў яны праектавалі сабе шлях на Польшчу. Каб хто запытаўся ў іх тады чаму, яны не змаглі-б адказаць на гэтае пытаньне, ім прост хацелася пабачыць іншага сьвету або хаця лятуцець аб ім. Такой краінай лятуценьняў у Корзюка была Польшча, як самая блізкая заграніца. На месцы Польшчы магла быць хаця якая краіна - яна аднолькава вабіла-б Корзюка, як іншая дзяржава, не свая. Свае, мясцовай рэальнасьці, як-бы не хапала, каб жыць. І ня было было куды йсьці. А йсьці трэба было. Ня йсьці Корзюк ня мог. Рамантыка рэвалюцыі больш не захапляла. У цяпершчыне-ж нічога ня было цікавага. Тургенеў быў прачытаны і перажыты, і з мінулага пара было выбірацца. Рамантыкі Зарэцкага не хапіла. Нацыянальных герояў было замала. І трэ было станавіцца героем самому. І Корзюк пайшоў, адчуўшы ў сабе героя. Аднак, гэтае геройства абярнулася нейкім авантурызмам.
А вось і Нямецкія могілкі! З Валяй мы ніколі ня міналі іх, як былі тут. Цяпер тут сьцюдзёна й боязна. Болей змрочна, як раней. Здаецца, і такіх манумэнтаў раней тут ня было. Адкуль яны ўзяліся? І як-бы высачэйшыя. Калі мы былі тут апошні раз, Валя трывожылася і казала, што калі я памру, яна станіць помнікам над маёю памяцьцю. (Гэта калі мы праходзілі з ёю паміж гэтых крыжоў.) Я тады прашу яе паказаць мне, як гэта яна будзе стаяць нада мною тым помнікам? А яна й гаворыць, трэба, каб я найперш памёр, тады яна й зможа паказаць на практыцы, як яна распастрэцца крыжам. Ну, я й кладуся на зямлю, галавою ў ногі ёй - гэта значыць, паміраю. Валя ўяўляе мяне ўжо мёртвым. Стоячы нада мною, распасьцірае свае рукі й замірае. Вось бачыш, гаворыць яна, аднэй магілкай і крыжам болей стала. Я ўсхопліваюся, не хачу быць могільнікам. Цягну Валю за руку адсюль. Дрэнь гэтыя Нямецкія могілкі! Гайда ў горад назад!
І Раман бяжыць з вышыняў уніз. Там загарэўся ўсімі лямпачкамі Менск. Кінулася сваёй пабелкаю турма на Валадарскага. Вунь у той вежы, што ад мяне на поўнач, мусіць, сядзіць Валя. Але не: Валі яшчэ няма ў гэтай турме. Яна марнуецца на допытах і, пэўна, сядзіць яшчэ ў «Амэрыканцы». Толькі пасьля заканчэньня сьледства, яе перавядуць на Валадарскага. (Для жыхароў гораду ня было сакрэтам, што апрача старой турмы на Валадарскага, усім вядомай і відочнай, ёсьць яшчэ ў горадзе другая турма, новая - «Амэрыканка», якой з вуліцы ня ўгледзіш, яна стаіць недзе на двары, за мурамі будынку НКВД.)
Раман уздумаў «паглядзець» Валю ў «Амэрыканцы». Прынамся, хоць зблізку пахадзіць каля яе. Заўтра ён панясе для Валі перадачу. У кожным разе, ня лішне пазнаёміцца бліжэй з гэтым Валадарскім, якога ня мінеш. Раман успомніў пісульку бацькі, якую перадаў яму ў сваім часе Кандраценя, і словы ў ёй пра тое, што ён, Раман, ходзіць на волі тымчасам і толькі дзякуючы нейкім хітрыкам.
Тут, у горадзе, пры сьвятле, усё выглядае пасьвяточнаму - хутка Кастрычнік! У вітрынах болей выстаўлена і вуліцы былі запоўненыя людзьмі, асабліва Савецкая. Але на тым адцінку яе, дзе стаяў будынак НКВД і дзе шпацыраваў чырвонаармеец-вартавы, пападаліся толькі паадзінокія прахожыя: рух быў на другім баку вуліцы, а ня тут. Раман Корзюк спачатку абыйшоў гэты будынак з боку Ўрыцкага, а потым з боку Савецкай, заглядаючыся ў кожнае вакно. Потым павярнуўся назад і зноў пачаў рабіць свой абход. Калі Раман паглядзеў направа, уніз - на ўзроўні тратуару, праз забруджаныя маленькія вакенцы, прабівалася з падвалу на волю цьмяное сьвятло і адкідвала цені ад торбачак і вузялкоў, што віселі ў сярэдзіне на кратах. Раман Корзюк не хацеў надта сьцішаць свае хады, каб ня кінуцца ў вочы вартавому. Завярнуў за вугал Урыцкага. Насустрач - вартавы. Разыйшліся. Раман ішоў паўз сьцяны будынку. Направа шырокія - шэсьць крокаў - зялезныя вароты. Мусіць, сюдою вязьлі Валю. На сэкунду Корзюк затрымаўся, павяртаючыся назад. У гэтым-жа часе, нечакана для яго, павярнуўся назад і вартавы. Корзюк ішоў прост на яго. Яны хутка збліжаліся. Параўналіся - вартавы хоць-бы глянуў на яго! Але «інспэкцыі» Корзюк болей не рабіў. Пайшоў на трамвайны спынак. Ён і раней часта езьдзіў абы куды толькі для таго, каб, апынуўшыся ў трамваі сярод людзей, паглядзець «гораду ў аблічча». Бывала, спадабаецца яму якое-небудзь «аблічча» - будзе ехаць за ім да тых пор, пакуль гэтае «аблічча» ня зьлезе на якім-небудзь спынку. Гэтак і цяпер, ён сеў на трамвай з такой-жа мэтай. Але сягоньня яму не шэньціла - ніводнага выдатнага «аблічча»! І ён, праехаўшы адзін пралёт, зьлез, ня хочучы глядзець у «звычайнае аблічча гораду». Якраз апынуўся ў сваім Гарадку. Куды яму пайсьці? Няма куды! І ён пайшоў да свае адзінае, добра знаёмае сяброўкі, якая ніколі яму не здраджвала, была паслухмянай і ў радасьці і ў смутку, адзывалася ўсімі акордамі свае душы. Яна помніла яго і заўсёды чакала яго. Маўчала ў кутку, пакуль ён не падыходзіў да яе і пакуль не дакранецца да яе. Нікога іншага яна ня прыймала так ахвотна, нікому не аддавалася так, як яму. Убег ня сьпераду, а ззаду ў Галоўны корпус. Узабраўся на самы апошні паверх, дзе яна стаяла.У гэтым кутку ніколі ня было сьвятла. І Раман любіў гэтае месца сустрэчы з ёю. Адсюль было вялікае адчуваньне вышыні. Тут было толькі два вакны. Ён адчыніў іх: адно на двор, другое - на вуліцу. І зайграў... Хто толькі хоць раз паслухаў Корзюка, як ён іграе, той, заплюшчыўшы вочы, праз дзесяць, дваццаць, трыццаць год уявіць сабе Корзюка. Ня трэба глядзець на яго. Трэба толькі слухаць ягонае граньне. Ні аблічча, ні постаць, ні рукі, ні ногі, ні вочы - нічога вам не сказала-б гэтулькі, колькі сама музыка, якая йшла ад яго. Тое, што Раман граў - аднолькава было і кампазытарава і Корзюкава. І няхай-бы вы ня бачылі Рамана і ў вочы, слухаючы яго, вы сказалі-б, як ён выглядае: і рост, і аблічча, і вочы, і нават колер валосься, і ўсё тое, што называецца характарам, уявілася-б вам дакладна.
Так і цяпер, Корзюк сядзеў у змроку і граў. Усё тое, што ён граў, ён граў напамяць - ноты яму перашкодзілі-б. З вышыні праз вокны лілася музыка - то ўзьнёслая, то ціхая, то журботна-далікатная, то як успамін і вечнасьць - і запаўняла ўсё: вуліцы, плошчы, надзем'е, хапаючы зоркі. Прахожыя на момант спыняліся на тратуарах і на плошчы, ня ведаючы адкуль музыка, і йшлі зноў, паслухмяныя рытму, лёгкія і зьдзіўленыя. Увесь гэты дзень Раман шукаў уцелаўленьня сябе ў чым-небудзь і, знайшоўшы яго ў музыцы, быў паміж нябыцьцём і найвышэйшым існаваньнем. Музыка была самой існасьцяй, і ўвабрала ў сябе ўсё ад нараджэньня і па гэтую часінку. Але найболей у ёй было, чаго яшчэ ня было: страху, мукі і суму чалавека, што гэтак мучыцца і шукае свайго зьішчэньня.
Чулі Раманава граньне і ў манастыры. Дзічкоўская выхапілася і ўжо бегла на паддашша, на тую пляцоўку, дзе стаяла піяніна. Яна добра ведала гэтае месца спатканьняў. Раман не пераставаў граць. Ціха, на цыпачках, падыйшоўшы да яго, Дзічкоўская, стаўшы ззаду, накрыла далонямі вочы ў Корзюка: адгадай! Рухам галавы Раман хацеў вызваліцца, але ня мог, і яшчэ адданей прылягаў да піяніны. Дзічкоўская не адпушчала сваіх рук, і нахіляла Корзюкаву галаву да сябе. Змоўкла музыка. Па тым, як пахлі пальцы (гэта тыя самыя рукі, што цягнулі яго сягоньня з карыдору ў аўдыторыю) Раман пазнаў: Дзічкоўская.
Яны не заставаліся тут доўга. Дзічкоўская прыходзіла, як яна сказала, трошкі пашкадаваць Корзюка. Але гэтая спагада абразіла яго: спачуваньне ён лічыў самым нікчэмным пачуцьцём. Быў не гаваркі, відавочна, усё яшчэ знаходзячыся ў уяўным сьвеце. Яны выйшлі на вуліцу. Разьвітаўшыся з Дзічкоўскай, Раман сеў на трамвай. Ён не заўважыў позірку, які кінуў на яго кандуктар.
- Ну, дык і што будзем рабіць, Ромусь?
- Нічога.
- Як нічога? Усё так надарэмна й прапала? Пашто тады было ўсё ўсенькае?
- Можа ваша й праўда - пашто? Але скажэце, нарэшце, чаго вы прыліплі да мяне? З пят ня злазіце!
Корзюк пахопіста падняўся з крэсла і пайшоў да дзьвярэй. Кандраценя падумаў - Раман хоча ўцячы ад яго.
- Нікуды, браце, не ўцячэш.
І, апярэдзіўшы Рамана, стаў задам да дзьвярэй, распасьцёршы рукі:
- Вось калі хочаш, дык падыйдзі да мяне, я абніму цябе й пацалую. Надта ты харошы, калі злуешся.
Раман моўчкі пачаў хадзіць па пакоі, ад сьцяны й да сьцяны. Кандраценя вярнуўся ад дзьвярэй і зноў сеў за стол.
Ноч стаяла за сьценамі на дварэ, аблягала хату. Яны баяліся гаварыць, сьціхлі. Корзюк наперад ведаў - зараз Кандраценя яму скажа: «Ромусь, патушы сьвятло - навошта яно?» Бо ніколі яшчэ такога ня было, каб Генадзь сядзеў у Рамана пры сьвятле.
Але Кандраценя з такой просьбай не зьвяртаўся цяпер да Рамана, заставаўся сядзець за сталом, супакоіўшыся і нешта думаючы. І Раман, спыніўшыся ля вакна, глядзеў паўз верх фіранкі ў сад, хоць і нічога там ня бачыў. Так яны й засталіся - Раман ля вакна, Кандраценя - за сталом. Ніводзін з іх ня быў цяпер адзін аднаму блізкім, яны як быццам вялі асобнае, паралельнае існаваньне, бяз ніякай сувязі аднаго з другім. Калі-б хто-небудзь назіраў за імі цяпер збоку, можна было-б падумаць, што кожны з іх рыхтуецца да нападу і чакае зручнага для гэтага моманту, старанна маскуючы свой намер. Хата была для іх той пляцоўкай, на якой віда-віда разыграецца бой.
- Дык ўсё-ткі, Ромусь, што мы будзем рабіць?
- А што ты хочаш, каб я рабіў?
- Ну, разумееш... каб нешта-ж рабіў.
- Так табе хочацца, га?
- А табе - не?
- Не!
Гутарка не наладжвалася. Седзячы, Кандраценя ёрзнуў з пару разоў.
- Дык у цябе няма аб чым і гаварыць са мною?
- Няма!
Корзюк зноў пачаў хадзіць па хаце. Змоўк і Кандраценя. На гаспадыненай палавіне прарэзьліва каўкнула кошка, як-бы ёй хто наступіў на хвост. Кандраценя і Корзюк пераглянуліся.
- Чапаю-чапаю я цябе і ўсё не магу зачапіць.
- А ты лепей не чапай.
- Як-жа цябе не чапаць, калі трэба.
- Нашто я табе спатрэбіўся, скажы ты мне, нарэшце?
- Але-ж, скажу.
- Гавары!
Гэтае «гавары» Раман сказаў гэтак, быццам ужо ціснуў Кандраценю за горла.
- Патушы, браце, святло! Я цябе не баюся. У пацёмку й гаварыць ляпей. Сядзь і ты за стол. Ня тырчы! Можа й бачыш ты мяне апошні раз.
У Кандраценевым голасе, як у тым звану, нешта трэснула, ён зазьвінеў неяк жаласьліва, журботна й трывожна. Раман затушыў сьвятло. У апалым Кандраценевым голасе чуліся сьлёзы і Раман спужаўся, што Кандраценя заплача.
- Дык слухай, нягоднік, усё скажу.
Голас у Генадзя падужэў.
- Надыйшоў і твой час. Заўтра твой дзень. Будзь вартым яго!
Крэсла, на якім ён сядзеў, затрашчала.
- Я ведаў, ты ня ўцерпіш у Польшчы. Але гэта ня важна. Важна, што ты быў там. Слухай чуйна. Шкада мне цябе, а найболей бацькоў тваіх. От, пакутнікі, ня дай Божа! Праз тыдзень бацьку твайго будуць судзіць у Заслаўі. Ня пужайся, бацькоў тваіх тут няма й ня будзе. Суд будзе над, ім без яго, суд завочны. І ты будзеш на бацькавым судзе. Пабачыш! Ты слухаеш мяне?
Раман слухаў, але ня мог уседзіць за сталом. Адыйшоў і стаў ля вакна.
- Дык вось-жа, збайдарылі сакратара райкому партыі самі, а прычапілі бацьку твайму. Самі-ж і ратунак для яго знайшлі - Польшчу тую. Канешне, ён ня вернецца адтуль, але пра яго скажуць, што забіў чалавека ён і ўцёк туды. Тут, браце, цэлая сыстэма. А Шаркевіч і я, ты думаеш - для чаго? Каб, канешне, справаджаць вас туды. Мы як-бы дапамагаем вам, на справе-ж мы робім сваё, што нам загадана. Мы - вашыя і адначасна іхныя. А потым яны назавуць нас бандытамі, шпіёнамі і дывэрсантамі. Думаеш, і начзаставы езьдзіў на хутар Баранкевіча так сабе? Не, браце! Ён прапусьціў праз граніцу цябе, бацькоў тваіх і сястру. Ён тут у ваднэй кампаніі з намі. Ён пацёг Шаркевіча, пацягнуць і яго, калі ўжо не пацягнулі. Ад хутару Баранкевіча й метлуху не застанецца - згалелых дачок, і тых забяруць. Як-жа дзяржава можа глядзець на ўсё гэта, заплюшчыўшы вочы, думаеш? А начзаставы, думаеш, ня мае сяброў-аднамысьнікаў у Менску? Мае! А калі-б і ня меў, дык знойдуць. Знойдуць таго, хто даваў яму загады і зьвяжуць разам іх у вадно. НКВД карае і тых, хто выконвае ягоныя загады. Бачыш, як тут усё скручана-зьверчана. А цяпер, якая-ж мая роля ўва ўсім гэтым? Пачакай, скажу.
Раман Корзюк закурыў, асьвяціўшы на момант запалкай Кандраценю. Папяроска доўга блішчэла ў цемры, і гэта нэрвавала Кандраценю.
- Не смалі, а слухай! Каму гавару? Не сабе. Табе. Кажу, будзеш на бацькавым судзе. Дык вучыся. Вучыся жыць. А то надта скачаш па версе блыхой лятучай. Згінеш. На Дальні Васток позна ўжо. Учора было яшчэ ня позна, а сёньня позна ўжо. НКВД сьціснула ўжо зялезны абруч. І ты апынуўся ў гэтым абручы-коле. Але ня толькі ты адзін у ім. У гэтым абручы ўся Беларусь. Але ўся Беларусь ім не патрэбная. Навошта? Апрача твайго брата-студэнта, у абручы апынуліся выкладчыкі, у тым ліку і твае, песьняры вашыя, акторы, сьпевакі, нават калгасьнікі, і каго яшчэ не захапіў гэты абруч? Шырака хапянуў ён і цяпер паволі сьціскаецца і сьціскаецца. Будзь пэўны, выйсьця з гэтага абруча няма! У гэтым абручы і табе адведзеная роля. І ты граеш яе дасканала. Ты дайграўся ўжо - заўтра твой судны дзень, Ромусь. А хто-ж твой рэжысэр? Здагадайся сам! Я табе ўжо шмат чаго падказаў. У твайго рэжысэра і я на службе. Чаму гэта ўсё патрэбна? Спадзяюся-ж, маю службу ты разумееш, як сьлед. Ты, канешне, замалады яшчэ. Вось чаму, паважаючы бацькоў тваіх, я вучу цябе.
Раман дакурыў і кінуў агарак на падлогу. Хутка ён згас. Цямнота насунулася яшчэ больш. За хатаю шорхла ноч, стаяла за вугламі, церлася аб сьцены, быццам прасілася нанач. Змоўк на часінку і Кандраценя і, як Раман, слухаў за вокнамі ноч. Быў у нейкай трывозе сказаў:
- Так, гэта ноч. Але ня будзем гаварыць аб ночы. Ведаеш, калі цябе дапытвалі ў НКВД, я быў таксама там і бачыў цябе, але не хацеў табе паказвацца на вочы. Яны выклікалі цябе, каб паглядзець, які ты чалавек. Цябе адпусьцілі (я ведаў, што яны адпусьцяць), а я яшчэ заставаўся там і праседзеў усю ноч навылёт. Тады я й даведаўся, якую махіну яны задумалі. Галоўны архітэктар гэтай махіны - Цімошка. Веры не даваў сабе, што ён будзе гаварыць гэтак адкрыта са мною, як з братам. Сядзіць Цімошка за сталом, дык галава ледзь відна з-за стала, а мазгі мае, дармо што... Каб ты ведаў сваю ролю, гаворыць ён мне, мусіш ведаць, браце, усю драму і сцэну, на якой гэта драма будзе пастаўленая: кажнае слоўка, усе хады і выхады. Тады-ж я прайшоў у яго і першую рэпэтыцыю. Патрабаваў, каб ігра была артыстычнай і каб было поўнае суладзьдзе, а не абы што. Не адзін-жа ты будзеш на сцэне... Дык вось, Ромусь, узяліся й за нас, лапцюжнікаў. Гісторыя загаворыць пра нас, ня будзе болей маўчаць. Дасюль мы хацелі будаваць самі Беларусь. Але-ж не... Дапамога патрэбная. Сілы ў нас свае мала. Трэба ўдарыць чалом перад паньскай Польшчай. З дапамогай яе адчэпліваем Беларусь ад Расеі, але не для Польшчы, а для сябе саміх. Годзе ўжо нам быць то ў Польшчы, то ў Расеі! Цімошка клёку ў галаве мае досыць. Ён стварае для гэтай мэты нацыянальныя кадры, заганяе гэтыя кадры ў сваю арганізацыю-махіну і дае ёй назоў заканспіраванай нацдэмаўскай партыі. Нацдэмы - гэта агентура польскай дэфэнзывы. Чытаў можа ў газэце? Вось для чаго ты, браце, хадзіў у Польшчу! Скажы, дрэнны з Цімошкі архітэктар? І вось уяві сабе такога памочніка Цімошкі, як я! Я-ж хачу, каб нешта было беларускае. Пакуль вы, беларусы, самі надумаецеся што-небудзь, дык Цімошка хутчэй за вас зробіць. І тут я зусім згодны з НКВД: нам патрэбна нацдэмаўская арганізацыя! І будзь упэўненым, НКВД яе згарусьціць. У гэтым, можна сказаць, гістарычная заслуга НКВД перад Беларусяй. Яно стаўляе беларускую праблему на дзённы парадак, актуалізуе яе, надае ёй дзяржаўнае значэньне. Цімошка, гавару, ня дурны чалавек. Самі-ж мы ня можам нічога справіць. А то, глядзі, і твая кватэра сталася штабам. І грошы тут, і зброя і стратэгію во разьбіраем. Вось і пяцягнуць усіх вас, і агалее ваша Беларусь. І яшчэ казаў Цімошка: бярэцца ў сілу фашызм і здань вайны матляецца недалека ад нашых рубяжоў. І тады на каго, пытаўся ў мяне Цімошка, абапрэцца фашызм у нас у Беларусі? Канешне-ж, на нацдэмаў. У Беларусі можа няма ніводнага нацдэма, але палітыка патрабуе іх. Вось Цімошка й бярэцца за гэта. Ён высока ўзьняў свой зялезны абруч над Беларусяй, над яе галавой і ўжо няпрыкметна апусьціў яго. Застаецца толькі крэкнуць і косткі хруснуць. Беражыся, браце! Шкадую вас, птушанятаў. Цяжкая выпала мне доля, крыж пакутны. Узяўся несьці яго, дык вось і нясу. Стаў паміж імі і вамі і ня ведаю, ці ўстаю. Я не баюся вас, я баюся іх. Я гавару во з табою пра ўсё - гэта мне дазволена, нават патрэбна, а з імі гаворка кароткая. Уськінулі мяне на зубцы вялікага зялезнага махавіка і круціць мяне той махавік аж пакуль ня скруціць. Шматкі майго цела ляцяць і душа пакутуе. Знайшлі мяне аж на мёрзлай поўначы і прывезьлі сюды во, у родныя мясьціны, на Бацькаўшчыну, па якой занудзіўся і вытрымаць ня мог. Лепшага чалавека, казалі, у іх няма. Кажуць, мне ўсё даруецца, калі я нешта сьцяпаю для іх. Дык вось і цяпаю. Ня вельмі бліскуча, ды ўсё-ж... Я хацеў-бы, каб нешта з гэтага засталося і для вас, каб ахвяры не дарэмна прапалі. А што ахвяры будуць, дык гэта нават добра. Хутчэй насеньне прарасьце. У нас-жа яшчэ ня было вялікіх ахвяраў. У нас была толькі пакута. Ціхая пакута. А з ціхай пакуты нічога ня выйдзе. Гэта пакута нявольнікаў. Нявольніцкія ахвяры ня ў лік. Патрэбны высокія ахвяры. Ты ўжо высокая ахвяра, Ромусь. Ты ў матку ўдаўся. Маці твая - чалавек шляхетнай крыві. Я рады, што ў цябе адазвалася гэтая кроў. Пакуль што я нічога не скажу табе болей пра тваіх бацькоў...
Я даўно ведаю гэтыя абшары - Менскія, Віленскія, Слуцкія, Магілеўскія. Маладосьць мая пакінула сьляды й памяць на гэтых абшарах. Рэвалюцыя кідала мяне ў самы вір жыцьця. Менск быў апошняй маёй авантурай, як назваў гэта Цімошка ў сваім досьледзе Кастрычніцкай рэвалюцыі ў Беларусі. Але Цімошка, мусіць памыліўся. Вось цяпер ужо Менск - гэта хіба мая апошняя авантура, сапраўды... Ромусь, трэба канчаць ужо. Наслухаўся ты мяне досыць. Позна ўжо. Позна ўжо наогул. Ня бойся свайго дня, як не баяўся я. Я буду наведваць цябе і там. Ты ня згінеш. Ідзі туды! Бачыш, як я табе памагаю? Толькі йдзі на ўвесь рост! Ня прысядай! Чуеш мяне? Нешта й духу твайго ня чуваць!
Раман Корзюк, як акамянелы, увесь гэты час стаяў ля вакна і слухаў Кандраценю, яго нязвычайную гаворку, споведзь і запавет. Кандраценеў напамінак аб маці засмуціў Рамана, якому стала шкада сваіх родных, што цяпер ня з ім, недзе ў іншай краіне пакутуюць, наракаючы на сваю долю і вінавацячы ўва ўсім яго. А ён тут таксама адзін сумуе па іх, хоць яны й ня ведаюць пра гэта. Думаюць, што ён усё-ж такі, як і быў, жыве сабе бястурботна й бадзяецца абы дзе. Яны таго ня ведаюць, што ён цяпер стаіць во ў пацёмках і душа яго заходзіцца па іх. Раман думаў, што каб яны былі цяпер на сваім хутары, яны чулі-б яго і яму было-б лягчэй, а так яны на тым баку і таму іх няма як-бы на сьвеце зусім. І што іх няма, у тым толькі ён адзін вінаваты. Каб ён не адводзіў іх туды, яны былі-б тут разам з ім, і ён ня мусіў-бы во слухаць Кандраценю і не баяўся-б яго. Яму здавалася, што на цэлым сьвеце ён застаўся толькі з адным Кандраценем, і што апрача яго, у яго няма цяпер нікога. Адчуваньне было такое, быццам ён ехаў у акіяне на вялікім параплаве, на якім было многа пасажыраў, але параплаў гэты няўцям затануў і з усіх пасажыраў, якія былі на гэтым параплаве, у жывых застаўся толькі ён адзін з Кандраценем, і вось цяпер знаходзіцца з ім у вадным цесным труме на самым дне акіяну.
- Што-ж ты маўчыш, Ромусь?
Раман Корзюк нічога не адказваў Кандраценю. Заскрыпелі палавіцы на кухні, і ў дзьверы, што вялі туды з Раманавага пакою, пастукалася, як трэба было думаць, гаспадыня. І сапраўды, увайшла гаспадыня з лямпай у руках. Ад нечаканага сьвятла Кандраценя зажмурыўся за сталом, а Раман падыйшоў да гаспадыні і, узяўшы ў яе з рук лямпу, паставіў на маленькі зэдлік у кутку. Раман быў рады гаспадынінаму прыходу.
Генадзь Кандраценя, хуценька падняўшыся з-за стала, усьміхаўся, чакаў, пакуль яго пазнаёміць Раман з гаспадыняй. Але Корзюк ня прыкмячаў гэтага. Тады Кандраценя сам фанабэрыста падыйшоў да гаспадыні і прывітаўся з ёю, пацалаваўшы ёй руку. Але прозьвішча свайго не назваў. Гаспадыня на момант зьбянтэжылася, але хутка знайшла што сказаць:
- У цябе, - звярнулася яна да Рамана, - няма пасьцелі для госьця, дык я прынясу і пасьцялю во тут на гэтым дыванчыку, хай нам даруе госьць.
Раман, канешне, добра ведаў, што на самай справе гаспадыня прыйшла да яго, каб пабачыць «госьця».
- Дзякую, дзякую, нажаль, мне трэба йсьці ўжо, і так заседзеўся во позна, - сказаў Кандраценя такім тонам, які не дапушчаў угаворую
Гаспадыня пастаяла яшчэ з хвіліну, сказала дабранач і, акінуўшы вачыма, пайшла назад у кухню.
Кандраценя сапраўды хутка пакінуў Корзюка, адзінотнага і распачлівага ў сваіх думках.
Інстытут высыпаўся на двор Унівэрсытэцкага гарадка і станавіўся ў чацьвёркі. Але гэтыя чацьвёркі фармаваліся не адразу, марудна й неахвотна. Пагода была халаднаватая, і ніхто не сьпяшаўся вылазіць з будынку. А тыя, што ўжо стаялі ў чацьвёрках, бачачы такую замаруджанасьць, разыходзіліся і праціскаліся назад у будынак. Асабліва зяблі студэнткі. Выкладчыкі стаялі за шырокімі дзьвярыма ў сярэдзіне і назіралі адтуль: яны чакалі пакуль не зарганізуецца інстытуцкая калёна. Аркестра вучылася яшчэ ў падвале, і адтуль даносіліся такія галасы, быццам там каго рэзалі ці зьдзекваліся. Плякаты, партрэты, транспарэнты і сьцягі былі ўжо вынесеныя і стаялі каля ўваходу, але тымчасам ніхто іх не разьбіраў. Каля іх круціўся толькі Сьцяпан Мялешка і нешта меркаваў. Парадку ня было. Натоўп гудзеў на розныя галасы, сьмяяўся, гаварыў, грэўся і быццам адцягваў арганізаванае выступленьне з Гарадка.
Па Савецкай даўно ўжо йшлі дэманстранты з музыкай, песьнямі і калыхлівым бязладзьдзем сьцягоў, плякатаў, партрэтаў. Беларускі Дзяржаўны Ўнівэрсытэт і Мэдінстытут ужо вырушылі з Гарадка, абыходзячы з правага боку пэдінстытут, сьмяючыся і жартуючы з ягонай няўпраўнасьці. Але вось падаў каманду загадчык Ваеннай кафэдры станавіцца ў чацьвёркі. Дзесьці ў натоўпе зарагаталі і голас загадчыка Кафэдры - ня дужа моцны - прапаў у тлуме, сквіле і гомане. Загадчык узьняў свой голас яшчэ, але натоўп заставаўся натоўпам. Тады ён пачаў хадзіць узад і ўперад, стаўляючы сам першыя чацьвёркі, пераважна з дзяўчат, як больш паслухмянага элемэнту. Нейчы звонкі голас з натоўпу жартліва падаў сваю каманду і толькі па гэтай камандзе заварушыліся студэнты, становячыся падкрэсьлена павайсковаму ў шарэнгі. Так пакрысе пачала вызначацца калёна. Падыйшлі й іншыя падпіхачы - сакратар парткому, выкладчыкі фізкультуры, адказныя за арганізацыю кастрычніцкай маніфэстацыі і іншыя актывісты. Натоўп як растаў. Замест яго вырасла на ўсю сваю даўжыню калёна й застыла ў маўкліні. Толькі зрэдку перабягалі з аднае чацьвёркі ў другую дзяўчаты, шукаючы зацішных хлапцоўскіх плячэй. Іхныя касынкі матляліся на ветры й гарэлі аганькамі. Нарэшце, выйшлі з-за шкляных дзьвярэй выкладчыкі і сталі ў галаве калёны. Усё агалела. Толькі на сходках усё яшчэ сьпісваў з натуры і завяршаў свой твор студэнт Мень. Натурай быў Раман Корзюк. Раман стаяў у нейкай трагічнай позе і нікуды не глядзеў, застыгшы, як помнік, на ўвесь свой рост, стоячы высока на сходках, быццам тое, што адбывалася на двары, было для яго толькі фонам. А Мень, Раманаў аднакурсьнік, раз-поразу кідаў на яго то адным, то другім прыжмураным вокам і ўсё сьпяшаўся накідаць Рамана на паперу. Мень доўга ганяўся за Раманам, як за мадэляй, і сягоньня ён прост сілком затрымаў яго на сходках на той вышыні, на якой ён здаваўся яму нязвычайным і манумэнтальным перад натоўпам унізе. Гэтак зарадзілася кампазыцыя твору ў мастака Меня. І Раман Корзюк гатовы быў служыць яму сваёй постацяй. Дзічкоўская і Лагоўская з калёны любаваліся экстравагантнасьцяй гэтага моманту. Але хутка ўзабраўся на сходкі Сьцяпан Мялешка і сьпёр іх далоў. Пачалі раздаваць сьвяточны матэрыял - партрэты, сьцягі, плякаты, транспарэнты, каб усё гэта ўзьнялося ўгору й пайшло.
Корзюк стаў у чацьвёрку недзе пасярэдзіне калёны, але загадчык Ваеннай кафэдры перагнаў яго наперад, як рослага. Дзічкоўская пабегла за ім і стала ў аднэй з ім чацьвёрцы, нясучы Кагановіча.
Вецер узьняўся мацнейшы. У вышыні і на даляглядзе ён шпарка гнаў парваныя хмары на ўсход, і яны, як ільдзінкі ў моры, імкліва плылі, засланяючы і адкрываючы блакітна-сінія вокны ў глыбокім небе. Стаяў халодны восеньскі дзень. Ад холаду людзі зызлі. З іх рук вецер вырываў сьцягі, плякаты, партрэты, тузаў і рваў іх. Таму ніхто нічога не хацеў несьці, хоць і трэба было. Мялешка з загадчыкам кафэдрай і сакратаром партарганізацыі раздалі ўжо шмат сьвяточнага матэрыялу, але яшчэ шмат яго і заставалася. Трэба абавязкова было ўсталіць у галаве калёны самы вялікі партрэт Сталіна. Партрэтаў Сталіна было ўжо поўна па ўсёй калёне, але ў Мялешкі быў свой плян: каб усіх маленькіх сталінаў ззаду засланяў вялікі Сталін наперадзе. У галаве калёны кожны ўжо што-небудзь трымаў, апрача Корзюка, і Мялешка наважыўся аддаць вялікага Сталіна яму. Мялешка паднёс партрэт да Рамана і папрасіў яго ўзяць. Але Раман, як трымаў свае рукі ў кішэні, так і заставаўся, спакойна і холадна гледзячы на Мялешку. Мялешка паставіў партрэт цаўём на зямлю.
- Ня хочаш?
- Не хачу!
- Тады выйдзі з калёны.
- Ты мяне сюды ня ставіў.
Заднія за Раманам чацьвёркі насьцярожыліся, пярэднія павярнуліся назад.
- Значыць, не бярэш?
- Не бяру.
Сьцяпан Мялешка падняў Сталіна і перадаў некаму іншаму.
Сакратар партарганізацыі сказаў нешта на вуха загадчыку Ваеннай кафэдры і той голасна скамандваў:
- Студэнт Корзюк, выйдзеце з калёны!
Як сапраўдны жаўнэр, Корзюк выйшаў, выцягнуўся на зважай на ўвесь свой рост перад загадчыкам Ваеннай кадэдры:
- Куды загадаеце стаць?
Загадчык кафэдры ня ведаў, што адказаць і зьбянтэжана глядзеў на сакратара партарганізацыі, але й той разгубіўся.
- Ідзеце дахаты! - знайшоў што, нарэшце, сказаць загадчык кафэдры.
- Ёсьць дахаты!
І Раман Корзюк хутка адыйшоўся на бок і стаў на дашчаным тратуары перад усёй калёнай. Калі ён яшчэ стаяў перад загадчыкам Ваеннай кафэдры, выцягнуўшыся як вайскавік, ён думаў збыць свой паступак жартам, надаць усёй гэтай гісторыі гіранічна-кплівы сэнс, але з самага мамэнту, калі ён апусьціў узьнятую было да скроні сваю руку, Раманава жартаўлівасьць прапала і ён стаяў цяпер пераможаным, нікчэмным і ўдвая ніжэйшым. Уся калёна моўчкі глядзела на яго. Мень памкнуўся быў і тут схапіць мамэнт трагізму ў вобразе Корзюка, але яго ўпхнулі назад у калёну.
Выйшла з падвалу аркестра і стала на самым перадзе. Вялікі Сталін быў узьняты ўгору. Зайгралі туш, і калёна ўлівалася ўжо ў вагромністую ляву дэманстрацыі, што плыла па Савецкай. І толькі адзін Раман Корзюк, як быў, гэтак і заставаўся стаяць на тратуары, пакінуты грамадой.
Хутка апусьцеў Гарадок. Раман, адумаўшыся, пайшоў таксама ў горад. Інстытуцкая калёна павярнула на Карла Маркса, але ён усё яшчэ чуў сваю аркестру і як-бы йшоў на яе. Ён дайшоў па Савецкай да Ленінскай. На скрыжаваньні гэтых вуліц Раман спыніўся. Тут таўкліся яшчэ болей. З усюль калёны сыходзіліся сюды і, апынуўшыся тут, ішлі далей на Пляц Волі. Адтуль парад ішоў на Нямігу, і, прайшоўшы колькі вуліц, павялічаны колькасна, парад апыняўся на Валадарскага. З Валадарскага трапляў зноў на Савецкую, каб зграмадзіцца на Ленінскай плошчы перад Домам ураду для прыняцьця.
Корзюк прапускаў вачыма парад, усё застаючыся на савецка-ленінскім скрыжаваньні. Ён ведаў, што тут мае прайсьці і ВПІ. На тратуарах людзі тупалі, грэліся, паднімалі каўняры, сінелі, але не хацелі што-небудь прапусьціць. Гэтых людзей Раман прыраўноўваў да адкінутых на ўзбочча людзей, непатрэбных, лішніх. Але яны, не здаючыся, усё яшчэ труцца на ўзбочынах ля магістралі, каб хоць гэтак быць бліжэй да руху.
Вось Раман выразна пачуў сваю аркестру. Яна набліжалася й набліжалася. Неўзабаве ён угледзеў яе і перш за ўсё Петрака Шыракова з барабанам на пузе. Пятрок быў радасны і ўсьміхаўся, відавочна, ад усьведамленьня свае годнасьці. Ягоны твар аж зіхацеў ад усьмешкі, падобнай да той бліскучай мядзянай трубы, у якую дзьмуў ягоны сябра побач.
З калёны Корзюка заўважыла Дзічкоўская і гукнула яго. Раман убег у калёну і стаў побач Дзічкоўскай. Наперадзе іх ішоў выкладчык гістарычнага матэрыялізму і, як заўсёды, горда нёс сваю галаву над натоўпам, наступаючы каму-небудь на пяты. Чацьвёрак ужо ня было. Праз гэтае скрыжаваньне, каб мінуць яго хутчэй (тут стаялі міліцыянэры і падганялі), людзі сыпаліся без якога-колечы парадку.
Музыка - трубы й барабаны - панесла Рамана разам з натоўпам. Калі яны апынуліся на Валадарскага, праходзілі паўз турму, зьняволеныя, прадзеўшы праз краты рукі з белымі хустачкамі, махалі параду, нібы птушкі крыльлем. Там-сям парад адказваў ім тым-жа. Невялікая група маладых людзей, спыніўшыся на тратуары, сьпявала пушкінскага «Вязьня». Корзюк, пакінуўшы калёну і ў ёй Дзвічкоўскую, далучыўся да іх. Ён таксама хацеў сьпяваць гэтую песьню. Але зьнекуль, як з-пад зямлі, вынырнулі міліцыянэры і разагналі групку. Раман застаўся адзін без грамады. З вокнаў турмы ўсё яшчэ махалі, і Раман хоць і ведаў, што яе тут можа й ня быць, усё-ткі шукаў вачыма ў тых вокнах Валю. З аднэй высокай будкі стрэлілі, кулі заціўкалі і рук ня стала.
Хутка Раман Корзюк апынуўся ля Дому ўраду. Прыймалі парад мясцовыя правадыры, але былі й госьці. Праходзілі прадпрыемствы, установы, арганізацыі, кацілася на танках армія. Вось і калёна Вышэйшага Пэдагагічнага Інстытуту. Раман зірнуў - сапраўды, усю калёну сьпераду засланяў вялічэзьнейшы партрэт Сталіна. За гэтым партрэтам, побач іншых, матляліся меншыя сталіны, усе яны калыхаліся, мігцелі ў вачох, зьліваліся ў нейкай строгай, аднэй вусатай усьмешцы. І здавалася, сталіным ня было канца. Яны гойдаліся ўсюды, задаволеныя і насьмешлівыя. Здавалася, што гэта яны толькі адны ідуць парадам на плошчу, каб узвысіцца там у выглядзе аднаго Сталіна вышынёй на ўсе дзесяць паверхаў Дому ўраду і глядзець з вышыні на ўсіх, хто прыйшоў пакланіцца яму і шукаць вачыма тых, хто ня прыйшоў. І ўсе хацелі прыйсьці, каб паказацца яму на вочы. І вось яны йдуць і йдуць аж да чацьвёртай гадзіны. Глядзяць на яго і крычаць яму «Гурра!» Гукнуць і адыходзяць, каб даць магчымасьць іншым выказаць сваё такое-ж захапленьне. Ён будзе стаяць над плошчай і ўначы, пасьля таго, як усе ўжо пройдуць, пільнуючы сон сваіх улюбёных чадаў.
Пад вечар хмары схлынулі, прайшлі таксама парадам на ўсход і ачысьцілі неба. Дзень яшчэ больш пасівярэў. Раман больш не затрымліваўся ў горадзе, і а пятай гадзіне быў ужо на сваёй кватэры.
Гаспадыня сустрэла Рамана на ганку і папрасіла яго зайсьці да яе на кухню:
- Хачу нешта сказаць. Сягоньня зданьню прайшоў нейкі чалавек паўз нашыя вокны. Адзін раз, а потым і другі ў высокім каўняры. Ні гарадскі, ні вясковы. Гэтак асьцярожна і няўцям, што ажно я спужалася. Зірнець на вокны і зноў утуліцца ў каўнер. Я стаяла якраз вось тут і ўсё бачыла. Аж бачу яго ў другім вакне, што на двор. Аглядае, быццам купляе, ацэньвае. Я й падумала, што гэта ён нездарма. Прост насланьнё нейкае... Каб чаго дрэннага ня было, га? Што з вамі, вума не прыбяру. То вы ў хаце, то вас няма. То вы начуеце, то вы не начуеце. Бадзяецеся недзе.
- Хутка я вас асвабаню...
- Я ня тое, што ганю вас. Жывеце, як жылі. Я вас шкадую, от што. Толькі ўсё мне тут няўцям.
- Хутка ўсё будзе ясна. Дзякую за навіну.
Раман Корзюк памкнуўся ў свой пакой, але гаспадыня затрымала яго.
- Паслухайце мяне, старую. Ганіце ад сябе ўсіх прэч. Ня пушчайце злыбяды на парог... Хто гэта такі быў у вас?
- Мой дзядзька.
- Не манеце! Бачу я гэтага «дзядзьку». А дзе-ж гэта вашая дзяўчына?
- От, зьбіраюся да яе. Дайце, калі ласка, мне чыстую кашулю, гарнітур і гальштук. Іду на вечар... Вясельле будзем гуляць.
Раманава гаспадыня недаверліва паглядзела на яго і праз сваю крывую ўхмылку сказала:
- Вясельле гуляеце, а мяне не запрашаеце. Добрага чалавека я маю!
- Канешне, я жартую. Але на вечар сапраўды йду. Кастрычнік будзем гуляць. Дзяўчаты запрасілі і трэба як найхутчэй.
- Затрымліваць ня буду. Ідзеце сабе. Толькі глядзеце, каб гэты кастрычнік кайстрою і пылам горкім не абярнуўся... Зьелі-б што. Цалюткі-ж дзень няеўшы.
- Дзякую. Там усё будзе.
Раман пайшоў у свой пакой, а гаспадыня пашкадавала, што не распытала яго пра ўсё, як хацела, калі перанімала яго на ганку. «Прыбег во і, як кот угарэлы, бяжыць зноў. Мітусіцца, як перад сілом якім».
Хутка Раман быў гатовы. На ім быў добра адпрасаваны гарнітур, той самы, у якім ён хадзіў у Польшчу. Пасьля прасу ён пацямнеў і быў, як новы. Гаспадыня адпусьціла ў ім рукавы, падоўжыла нагавіцы, і цяпер Раман ня выглядаў такім цыбатым, як раней. Корзюк перад адыходам паказаўся гаспадыні.
- Пажадайце мне ўсяго найлепшага.
- Прост мне шкада цябе. Ну йдзі з Богам... Нешта-ж ты ў вадным плашчыку. Акалееш.
На двары было цёмна. Знаёмымі вулічкамі Раман пайшоў да трамвайнага спынку. Калі ён увайшоў у трамвай, кандуктар, што заўсёды езьдзіць на гэтай лініі і ведаў Рамана, многазначна міргнуў яму, і гэты мірг няпрыемна падзейнічаў на Корзюка. На наступным спынку селі два міліцыянэры. У вадным з іх Корзюк пазнаў таго самага, што часта заходзіць у Галоўны корпус і падоўгу стаіць ля распранальні, пазіраючы кажнаму ў вочы, хто распранаецца. Міліцыянэр пазнаў Рамана таксама (аб гэтым можна было здагадацца па тым зірку, які кінуў на яго міліцыянэр), але выгляду не паказаў, што ведае, гаварыў з сваім спадарожнікам і ні разу больш ня зірнуў на Рамана.
Манастыр ужо сьвяткаваў Кастрычнік. У некаторых ягоных пакоях голасна гаманілі, сьпявалі і крычэлі. А ў вадным граў патэфон, чутна была тупаніна - танцавалі. У змрочным карыдорчыку Раман угледзеў адну пару, што як мага прыціскалася да сьцяны, пэўна, каб яе не пазналі. Перад дзьвярыма, у якія ён мусіў увайсьці, Раман спыніўся. Яму чамусьці здалося, што дзьверы адчыніць Валя, возьме яго пад руку і павядзе, жартуючы, да свайго ложку. Дзяўчаты будуць кпіць з яе, што яна забірае яго ад іх і цягне адразу ў свой куток, быццам баючыся, што ў яе адбяруць яго. Калі Раман увайшоў, ён пабачыў бутэлькі на стале і поўнае застольле людзей. Значыцца, яго не чакалі. Гэткі знаёмы яму пакой, утульны і ціхі, гаманіў цяпер незнаёмымі і няпрыемнымі для яго галасамі, быў цесным і закураным. Як яшчэ стукаўся Корзюк у дзьверы, яму доўга не адчынялі, і ўжо гэта адно пакрыўдзіла яго, а той факт, што адчыняла яму Ларыса, а ня хто іншы, толькі ўзмацніў у ім незадаваленьне сабою і ўсімі. Корзюк доўга заставаўся каля дзьвярэй, не падыходзячы да стала і ні з кім ня вітаючыся. Ларыса глядзела на яго і нічога не гаварыла, стаяла й ня йшла на сваё месца. Дзьве лямпачкі віселі над сталом, зацемненыя каляровай паперай, і ад таго каля парогу было змрочна. Адсюль, аднак, Корзюк усё бачыў, а сам быў нявідзён. За сталом, відаць, дайшло ўжо да такога пункту весялосьці, калі ўвага паглыналася ня вонкавым, а ўнутраным. І, мусіць, таму Раман заставаўся незаўважаным. Ён хацеў нават выйсьці, але, адчуўшы ў сабе голас помсты за абыякавасьць да яго, Корзюк нязвычайна голасна, што ні адзін падскочыў за сталом, прывітаўся:
- Добры вечар!
Усё застольле поглядзела на яго. Першай выхапілася Дзічкоўская, пакінуўшы Яначкіна:
- Што-ж ты гэтак позьнішся, Рамашачка? А ты стаіш і не запрашаеш, - тут-жа зьвярнулася яна да Ларысы.
Потым падыйшла і Роза Шкляр, і ўсе яны пацягнулі Рамана за стол. На момант гаворка спынілася, і тая весялосьць, якая была ўжо запанавала тут, перарвалася з прыходам Рамана. На твары Мялешкі застыла незадаваленьне, а Яначкін пачаў вылазіць з-за стала, абражаны няўважлівасьцяй Дзічкоўскай, якая выяўна ліпла цяпер да Корзюка.
- Не ўцякай, Яначкін! Вып'ем за прыход у нашу сям'ю Рамана Корзюка!
- Чакай, Оля, можа гэтая сям'я і ня хоча мяне, - загаварыў Раман.
- Хочам! Хочам! - закрычэлі дзяўчаты.
- Пачакайце. Я ведаю, што вы хочаце. Але найперш вып'ем!
Выпілі ўсе, апрача Мялешкі. Дзічкоўская заўважыла гэта і секанула:
- Сьцяпан, і за Кастрычнік ня хочаш выпіць?
- А ты хіба выпіла цяпер за Кастрычнік?
- Канешне, за Кастрычнік. А за што-ж?
- Добры твой Кастрычнік!
- Ня горшы твайго!
І Дзічкоўская тэатральна ўсадзіла каля сябе Корзюка. Корзюк пачырванеў.
- Вып'ем сапраўды цяпер за Кастрычнік! Паглядзімо, ці будзе піць Мялешка.
Грамадою ўзьняліся над сталом, трымаючы чаркі.
- За Кастрычнік!
Але Мялешка ня ўзьняў свайго кілішка.
- Сьцёпачка, што з табою? Хутчэй! - на Дзічкоўскую найшоў шал і яна не адступалася ад Мялешкі: - Ну!
Мялешка, не сьпяшаючыся, падняўся, але замест таго, каб узяць і падняць чарку, ён вылез з-за стала і рашучым крокам пайшоў да дзьвярэй.
Дзічкоўская, рашчырванелая і зіхатлівая, яшчэ з большым імпэтам скамандвала:
- За Кастрычнік!
Выпілі, але настрой ужо апаў - выйшаў бо Мялешка. А гэта нешта значыла. Ларыса хацела затрымаць яго, угаварвала застацца, але ён апрануўся і, не разьвітаўшыся нават з ёю, пакінуў манастыр. Калі ўсіх гэты выпадак ацьвярозіў, дык на Дзічкоўскую ён ня меў ніякага ўплыву - яна налівала Раману то гарэлку, то віно, тулілася да яго і была як-бы рада, што Мялешка сыйшоў з воч. Пятро Шыракоў з Цыпінай узяліся круціць вальс Цыпінай. Як і заўсёды, Пятрок граў на губы. Калі завялі патэфон, ён сказаў, што ягоная «партніха» (гэта значыць партнёрка) прывыкла да ягоных жывых гукаў і пад патэфон танцаваць ня ўмее. Жарты Шыракова, ягоны нейкі няўлоўны цынізм сьмяшылі ўсіх, і хутка ахвотнікаў танцаваць знайшлося даволі. Яначкін пайшоў з Ларысай, Аўсеева з Фомкай Марціновічам, Шкляр з Каплеўскім. Дзічкоўская яшчэ сядзела з Раманам за сталом і падкладвала яму яду. Шарамецьцеў гаварыў з Лагоўскай. Танцораў набралася гэтулькі, што ня было нідзе нават кроку ступіць, і пары не танцавалі, а цёрліся.
Селі зноў за стол. Пітва хапала, не хапала толькі закусі.
- Досыць вам есьці! - зьвярнулася Роза Шкляр да Дзічкоўскай і Корзюка: - Давайце вып'ем! А то як з галоднага краю вы.
- Канечне-ж, з галоднага. Я кармлю Рамашачку, каб ён дужэйшым быў. А то зьнямогся, бедны, што сягоньня ня змог партрэта несьці. Дзіва што...
- Будзе яму яшчэ за гэты партрэт. Мялешка нездарма выйшаў. Ну, за што вып'ем? - пыталася Роза.
- На гэты раз за прыгожую Розачку, - прагаласіла тост Дзічкоўская.
- Брава! Брава! П'ем за Розачку!
Пілі шмат. Дзічкоўская, нарэшце, выйшла з Раманам на сярэдзіну пакою і закружылася з ім у танцы. Яны танцавалі гэтак зграбна, прыгожа, далікатна і ўтульна, што выклікалі замілаванасьць і зайздрасьць і ніхто ня сьмеў далучыцца да іх. Усе толькі любаваліся імі. Дзічкоўская шчыльна прыпадала да Рамана і ўся - як сьвяцілася. Ніжэйшая за Рамана, яна як-бы была пад ім і толькі адкідвала галаву, каб зазірнуць яму ў вочы.
- Хопіць, даражэнькая, з цябе. Дай мне цяпер твайго кавалера, - падыйшоўшы блізка да іх на зьдзіўленьне ўсіх сьмела сказала Лагоўская. Гэта было так неспадзявана, што Дзічкоўская апешыла і бяз ніякіх выбрыкаў, на якія яна была здольная, уступіла ёй Рамана. Каб гэта падыйшоў да яе з такім намерам нехта іншы, яна ні за што не зрабіла-б гэтага, хаця-б той нехта паміраў.
Раман зрабіў адзін круг з Лагоўскай. Тады да яго пачалі падыходзць усе дзяўчаты па чарзе, сьмяючыся і жартуючы. Не пасьмела толькі падыйсьці да яго Ларыса, але Раман сам узяў яе і прайшоўся і з ёю. Дзічкоўская назірала за ўсім гэтым нядоўга. Схапіла Корзюка за руку і пацягнула за стол.
- Хопіць з вас! Рамашачка цяпер мой, - сказала яна. - Не здарма-ж я карміла яго і паіла.
- Каб была тут Валя Камоцкая, было-б табе «мой», - кінула Шкляр, - не падзялілі-б.
- Рамашачка, што ты думаеш пра «дзяльбу»? Падзялілі-б? Ці не падзялілі-б?
- Я суцэльны.
Корзюк, відавочна, ужо п'яны, выцягнуў Дзічкоўскую з-за стала, але танцаваць яна не хацела ў сваім пакоі, а папрасіла яго пайсьці на танцы ў Галоўны корпус, дзе, гаварыла яна, грае сапраўдная аркестра і хапае прастору.
- А й сапраўды, чаму-б нам не пайсьці туды ўсім? - Шкляр гэта сказала, як-бы не хацела, каб Дзічкоўская пайшла туды з Раманам адна.
У Галоўны корпус на танцы пайшлі ўсе, апрача Розы Шкляр з Каплеўскім - яны пасьпяшаліся на кватэру да Каплеўскага. Нават Шыракоў з Басяй прыцягнуліся.
Танцы адбываліся ў падвале Корпусу, на паркетнай пляцоўцы. Гэта была ніштаватая пляцоўка з некалькімі слупамі пасярэдзіне, вакол якіх кружыліся пары, і такім парадкам утваралася столькі акружынаў, колькі было слупоў. Пляцоўка ня была добра асьветленай, але гэта ніколькі не замінала - наадварот. На пляцоўку прыходзілі ўсе карыдоры і тут канчаліся. Цяпер яны былі поўныя людзьмі, бо-ж на танцы прышлі студэнты аж з трох інстытутаў: пэдагагічнага, мэдычнага і наргасу. Былі і з БДУ. Але найболей кідаліся ў вочы - сваёй колькасьцяй - вайсковыя. Скуль яны сюды папрыходзілі, ніхто дакладна ня мог-бы сказаць. Досыць таго, што яны былі тут галоўнай сілай. Яны былі ня толькі ў вайсковай форме, а й ў шпорах, і цяпер гэтыя шпоры зьвінелі тут нейкім даўно мінулым, аднак, гэта не перашкаджала ім знаходзіць водгук у дзявочым сэрцы. Студэнты былі адкінутыя, як кажуць, на задні плян.
Танцавала няшмат. Найболей глядзела. Але Дзічкоўская, падхопленая, як на крыльлях, музыкай, звонам і тлумам, цягнула Корзюка ў круг, моцна сьціскаючы ягоную руку сваёю ліпкай. Гралі вальс і танцавалі, хто толькі хацеў, умеў ці ня ўмеў. Аднак вальс скончыўся і зайгралі факстрот. Хоць-бы адна пара выйшла - ніхто ня ўмеў. А можа хто трохі і ўмеў - сароміўся выходзіць. Ды ня гледзячы на гэта, аркестра грала. Ад таго, што пляцоўка была пустой, сароміліся ўсе, нават і тыя, хто не танцаваў наагул. Прыціхлі й вайсковыя. Змоўклі іхныя шпоры.
І вось у гэтай маўклівасьці і напружанасьці выходзіць Дзічкоўская з Раманам - памалу, ні на кога ня гледзячы, саромячыся і быццам няўпэўнена. Для ўсіх гэта было збаўленьнем, выйсьцем з несамавітасьці. У першы момант нават боязна было падумаць, што танец можа ня ўдацца ў іх. Але ўпэўненасьць, з якой павёў Дзічкоўскую Раман, заспакоіла ўсіх. Дзічкоўская і Раман танцавалі факстрот так натхненна, лёгка і нявымушана, што, гледзячы на іх, станавіўся зразумелым сам танец. Ён захапляў усё болей нейкім сваім нявымоўным чарам. Дзічкоўская - фігурыстая і ў зграбнай сукенцы, што выгадна і спакусна аблягала яе, Корзюк - у сваім штодзённым гарнітуры, але прыгожы, стройны, гнуткі - заваражылі ўсіх сваім зьяўленьнем на гэтай пляцоўцы. Пачуўся шэпат у грамадзе. «Хто і адкуль яны такія?» Зьдзіўленьне і захапленьне. А Дзічкоўская і Корзюк, быццам забаўляючыся, паслухмяныя рытму, у сваёй чароўнай хацьбе, адчувалі гэтае захапленьне грамады і яшчэ болей уваходзілі ў сваю ролю. Гледзячы на іх збоку, думалася, што ў сваім датыкненьні яны мучацца, шчасьлівыя і пакутныя, шукаюць зішчэньня нязішчанага ў рытмічным набліжэньні і аддаленьні. Гэтым яны заражалі іншых, і тое, што перажывалі яны, дзіўным спосабам перадавалася іншым. Яны вырасталі ў вачох іншых у герояў, у казку, якой не хапала ў жыцьці, ім зайздросьцілі, іх ідэалізавалі і хацелі быць такімі, як яны. Невядома, колькі-б яшчэ іграла аркестра, каб Раман схіленьнем галавы не падзякваў аркестрантам. З сашчэпленымі рукамі Корзюк і Дзічкоўская пайшлі на сваё ранейшае месца. Трывала яшчэ часіна маўкліні. Здавалася, што пасьля гэтага ня ўзновяцца танцы наагул і змоўкнуць назаўсёды шпоры. Але з грамады выступіў нейкі лейтэнант - досыць прыстойны на выгляд - і зычным голасам не папрасіў, а скамандаваў сыграць вальс.
У вальс налезла, як у сетку вакунёў.
- Вальс-адбіяны! - скамандваў той-жа лейтэнант і хуценька падыйшоў да Рамана з Дзічкоўскай, што вальсавалі недалёка ад яго. Дзічкоўская моцна сьціснула Раманаву руку і заставалася з ім.
- Вальс-адбіяны! - яшчэ грамчэй закрычэў лейтэнант, ідучы побач Дзічкоўскай з Раманам. - Вальс-адбіяны, грамадзянін! Вы чуеце, ці не? Адпусьцеце барышню!
Раман з Дзічкоўскай яшчэ хутчэй закружыліся вакол слупа. Але лейтэнант не адступаў ад іх.
- Жыва!
- Ці нельга без каманды, таварыш лейтэнант? - спыніўся, нарэшце, Корзюк, трымаючы левай рукой Дзічкоўскую за талію.
- Патое я й камандзір, каб камандваць, - і лейтэнант схапіў і пацягнуў да сябе Дзічкоўскую. Тая скрыкнула. Раман правай рукой няўгледна дзыгнуў у твар лейтэнанта. Лейтэнант, перакруціўшыся, замахнуўся ўдарыць Рамана, але не пасьпеўшы, заекатаў, адкінуты моцным ударам нагі ў жывот.
Падскочылі ваенныя. Вырасла й студэнцкая сьцяна. Аркестра перастала граць. Дзічкоўская цягнула Рамана ў гурт, але ён не паддаваўся і ўсё стаяў на месцы.
- Даць ім дагаварыцца на двары, а ня тут, - хтосьці гукнуў з грамады.
Раман усё болей і болей заціскаўся з двух бакоў натоўпам. Лейтэнант кідаўся да яго, але ня мог раськідаць грамады. Цяжка было зразумець, што дзеецца. Зьнекуль нахапіўся загадчык Ваеннай кафэдрай:
- Я адказны за танцы і прашу зараз-жа разыйсьціся! Аркестра, грайце!
Пасыпалася полька. Лейтэнант, аднак, не паказваўся. Ён стаяў каля выйсьця на двор - пільнаваў Рамана. Але дармо - Дзічкоўская знайшла для Рамана іншае выйсьце, і яны, яшчэ перад тым, як скончыліся танцы, пакінулі Галоўны корпус.
Хмары засьцілі месяц. Але ён выкачваўся з іх і плюскаў сваім сьвятлом над голымі садамі. Шчарбатай усьмешкай ён сьлізгаўся па ўсім чыста, ад чаго ўскраіна, якой вяртаўся Раман дахаты, з сваімі садамі і агародчыкамі, хліпала нейкім трывожным мігценьнем, як у срыбнай, але цямлявай сетцы. Цені далёка сігалі праз вуліцы, асьветленыя зорнасьцяй. Цені перакрэсьлівалі Раманаў твар і асьвячалі яго, як маланкай.
Калі Раман Корзюк дайшоў да свае кватэры, з адчыненай брамкі выбег суседскі сабака, сеў на тратуары і па воўчаму завыў, уставіўшы на Рамана сваю мызу. Раней, падбягаючы да Рамана, ён вітаўся з ім, як вітаюцца сабакі, але цяпер сядзеў на воддалі і трывожыў сваім выцьцём вуліцу, трывожную і без таго ў гэты позьні час. Месяц быў ужо ззаду, за домам. Корзюк ступіў на ганак асьцярожна й няўпэўнена, быццам ён уваходзіў у чужую, незнаёмую для яго хату.
Ужо з свайго пакойчыку, у задняе вакно, Раман зноў пабачыў у месячным сьвятле сабаку. Але цяпер ён ня выў, як на вуліцы, а толькі сядзеў і, здавалася, глядзеў у вакно, падобны болей на ваўчанё. Корзюку здавалася, што ў сваім пакойчыку, як на талерцы, ён відзён з усіх бакоў. Упяршыню ён ня чуўся забясьпечаным ад напасьцяў. Каб мог, ён засланіў-бы вокны дзяругай, каб пацямнела і можна было-б лажыцца спаць. Але засланіць ня было чым, і Раман лёг, накрыўшыся коўдрай з галавой. Сабака пачаў драпаць сьцяну і скуголіць, быццам просячыся ў хату. Ды Корзюку не хацелася ўжо паднімацца з ложку, ён сагрэўся і засыпаў. Ужо заснуў... Сьпіць. Сабака цяпер на ганку бразгаціць клямкай, хочачы адчыніць дзьверы, і гыркае. Але нехта ласкава адганяе яго ад дзьвярэй, гладзіць і дае нешта коўтнуць. Коўтнуўшы, сабака зноў пачынае гыркаць. І тады яму добра даюць пад рэбры ботам. Сабака, яўкнуўшы ад болю, бяжыць у свою будку. І ўжо адтуль пачынае скуголіць зноў. Што-б гэта значыла? Пэўна Кандраценя ідзе мяне вучыць ці зноў расказваць пра Цімошку... Але не... Цяпер я ўжо сплю і мой салодкі сон будзе трываць доўга-доўга. Ні сабака, ні Кандраценя не перарвуць яго. Так добра ў цёплым ложку пасьля дзённай зморы! Высплюся й вылежуся. Каб толькі даўжэй... Сабакі ня чутно і ўжо месяц схаваўся. Патухлі й вокны. Іх замазала ноч, і ў хаце - як спаць. Цені ня трывожаць і ня шныраць па дарогах. Сады ахінуліся імглой і таксама сьцішыліся. Ім утульней і бясьпечней ад гэтага, як утульна мне пад коўдрай. Утульна, як пасьля вялікага шчасьця, што перамагло цябе і кінула ў нябыт...
Дзыгу-дзыгу... Дзаг-дзаг-дзаг... Дзагу-дзагу... Дзаг-дзаг-дзаг - ходзіць ходарам клямка. Ды дзьверы не адчыняюцца. Моцныя! А от у вокнах шкло дзынкае трывожней: тук-тук-тук! тук-тук-тук! Нешта-ж ёсьць такое, калі гэтак брынчаць. Ды гэта нішто. Сон ёсьць сон. Сон смачна сьвішча ў носе, булькае ў горле, захліпаецца. Перарвецца на сэкунду, паслухае сябе самога і зноў за сваё...
Нешта-ж такі ўсхадзілася гаспадыня... Во як бухнула ў перагародку! Яшчэ-б трохі, дык і ў жывот... Чым бы гэта? Нагой?
Раман Корзюк пачуў галасы ў кухні. Скрозь шчыліны ў перагародцы адтуль калола сьвятло і даставала Рамана, як штыхамі. Гаспадыня прыглушаным голасам прасіла Рамана адчыніць дзьверы. Корзюк скокнуў з ложку, адкруціў на дзьвярох закрутку і нырнуў назад пад коўдру.
Як і ўчора, калі ён быў з Кандраценем, гаспадыня спынілася ў дзьвярох з лямпай у руках:
- Устаньце!
Накіравалася да другіх дзьвярэй, што на вуліцу, і адклала заслон, якім заўсёды запіраўся Корзюк нанач. Няўгледна, як па камандзе, увайшлі людзі - двое з дзьвярэй і двое - з кухні.
Пад стольлю зырка загарэлася лямпачка. Гаспадыня пасьпяшалася выйсьці.
- Адзявайцеся! Вы арыштаваныя!
Раману Корзюку не паказалі нават ордэр на арышт. Пільна прыглядаліся да яго, калі ён надзяваўся. Потым загадалі яму сесьці за стол, відавочна, каб забясьпечыць сябе ад магчымых нечаканасьцяў з боку арыштаванага. Двое стаялі перад Раманам, ня зводячы з яго вачэй, а двое другіх пачалі рабіць вобыск.
Перавярнулі ўсё дагары дном.
- Аддайце зброю!
- Вам ня трэба было-б шукаць яе, каб яна была ў мяне.
- Вы хочаце сказаць, што яна заявіла-б аб сабе сама?
- Патое-ж яна зброя.
- Гм-м... Дасьціпна.
- Вы самі напрасіліся на такі досьціп.
Спрабавалі мясьніцы, вадзілі далонямі па шпалерах. Самі адчынялі чамаданы й поркаліся ў іх. Узрылі пасьцель, нечым перакалолі матрас.
- Пакажыце вашы кнігі.
- Яны ўсе тут.
Перабралі і перагарталі даводнай. Тыя з іх, у якіх былі якія-небудзь надпісы, заўвагі, падкрэсьленьні, закладкі, адкладвалі на бок, а іншыя стаўлялі на месца. Кнігі на беларускай мове забіралі, не гартаючы, усе, колькі было. Да гэтай катэгорыі належылі й кніжкі на польскай мове. Канспэкты і лісты зьвязвалі асобна. Склалі ў мяшок фатаграфіі, што былі наклееныя на паперу на сьцяне. Прыглядаліся да партрэта Валі, які яна падаравала яму, паставіўшы яго ў зграбнай рамачцы на ночным століку. Знайшлі й вузялок-перадачу для Валі, якога ня прынялі ўчора ў Рамана, бо ня было прыёму і які цяпер ляжаў у шафцы.
Раман Корзюк абыякава глядзеў на працэдуру вобыску, хацеў, каб яны канчалі хутчэй і вялі ўжо. Але людзі з НКВД не сьпяшаліся, яны толькі зрэдку пазіралі на гадзіньнікі, абменьваючыся кароткімі, толькі ім зразумелымі позіркамі. Калі ўжо было ўсё гатова, упакавана і пасартавана, пачалі пісаць пратакол. Падпісалі яго Раман і гаспадыня, якую яны паклікалі. Гаспадыня прынесла Раману бялізну, цукру і слоечак масла.
- Яму ўсё гэта не патрэбна. Ён хутка вернецца.
- Каб-жа-ж...
- Пайшлі!
На вуліцы кінуўся сабака з брамкі, але адразу-ж адбегся і, як перад гэтым, сеўшы, завыў.
Месяц не паказваўся. Яго перамаглі хмары, і вуліцы - глухія, з садамі й гародамі - ніклі ў перадранішняй імгле.
У машыне людзі з НКВД сядзелі побач Рамана, сьціскаючы яго, быццам якімі клямарамі. Ехалі ціха, не гаворачы. Каб хто якім словам перакінуўся! Гэтую маўчанку Раман ледзве перамагаў. Каб ён не баяўся паказацца наіўным, ён сам першым загаварыў-бы да сваіх «суседзяў» і яму было-б ня гэтак прыкра, як цяпер, але загаварыць Корзюк ня мог, і блізіня, якую Корзюк адчуваў, седзячы паміж сваімі «целахраніцелямі», мучыла яго, злавала і выдавалася надта абразьлівай. Толькі нейкая звышнатуральная сіла паўстрымоўвала яго ад таго, каб ня рынуцца на іх. У вадзін мамэнт - варта было яму толькі, напружыніўшыся, тоўхнуць сваімі моцнымі і доўгімі нагамі ў вадзін і ў другі бок, як уся ягоная кампанія поруч - Раман вычуваў у сабе такую сілу - апынулася-б вонках машыны. Але Корзюк ехаў цяпер туды, і ўсьведамленьне гэтага стрымлівала ягоную натуру. Той дзень, аб якім гаварыў яму ўчора Кандраценя, настаў і ці варта цяпер адхіляць яго такім спосабам. Тым больш, што такога дня Корзюк чакаў сам, ішоў да яго, і ў гэтым фінале сваім мусіць-жа ён, нарэшце, сьцішыцца. За плячыма Корзюка, здавалася яму, ехала ягонае мінулае і быццам праводзіла яго ў новую дарогу.
Па Чыгуначным мосьце праходзіў цяпер якраз замежны цягнік на Стоўбцы. Вокнамі цягнік сьвяціўся ў цемры, нясучы сваё калыхлівае сьвятло ў нейкі іншы, зваблівы сьвет, да якога ён, здавалася, бег здалёку, з таго боку начы. Корзюк меў магчымасьць праводзіць вачыма цягнік аж да таго часу, пакуль чырвоны ліхтар, матляючыся ззаду апошняга вагону, ня згас у вільготнай і зябкай каламуці.
За Чыгуначным мастом пачыналася Савецкая. Адно вакно ў Цыпіных ужо сыгналізавала сьвятлом, што там нехта прачнуўся - хутчэй за ўсё Бася: сьвятло такое трапяткое і чырвонае, як яна сама. А вось праплывае ў паўзмроку сонны яшчэ манастыр - сьпяць. Сапраўды, як пасьля Кастрычніка! І чаму-б ім ня спаць? Ніхто ня сьпіць мацней за жанчын.
Усё ўжо ззаду: і Цыпіна, і мастыр, і інстытут, і Дом ураду з сьвяточным партрэтам Сталіна.
Перад варотамі на Ўрыцкага машына доўга чакала, гурчэла, быццам скардзячыся, што яе ня пушчаюць. Нарэшце, адчыніліся вароты - на чатыры крокі ўшыркі - і аўта рванулася на двор. Пад'ехала да нейкіх дзьвярэй, спынілася.
У Камэндатуру Корзюка ўвялі з двара. Адразу-ж, з парогу, Корзюк нырнуў (яго вялі туды) у падвал-скляпеньне, асьветленае моцнымі лямпачкамі. Ішла «апрацоўка» арыштаваных: іхную адзежу распасьціралі на стале, абмацвалі кожнае шво, абразалі гузікі і спражкі, выцягвалі з бацінак шнуркі, забіралі рэмні, гальштукі, грошы. А ў вадным кутку - зусім голыя - некалькі чалавек прысядалі, распасьціраючы рукі, і, прысеўшы, заставаліся з сэкунду ў такой пікантнай позе, пакуль тыя, што аглядалі іх, не казалі ім узьняцца.
Корзюк баяўся, што яму загадаюць рабіць тое-ж самае, але, нашчасьце, гэтай атлетыкай яму ня прыйшлося займацца: значыць, яго ня лічаць такім небясьпечным арыштантам, як тых, у кутку.
Яму далі квітанцыю на асабістыя рэчы, якіх нельга браць з сабою ў камэру, і павялі. Падняліся на другі паверх. У цэнтры акружыны, якая станавіла сабою падлогу таго паверху, стаяў чалавек і круціў, як здавалася Корзюку, нейкае кола. Але гэта было ня кола, а прост рычагі, пры дапамозе якіх дзьверы камэраў у выпадку патрэбы адчыняліся і зачыняліся. Не пасьпеў Корзюк апынуцца перад дзьвярыма 27, як яны адчыніліся, паказаўшы Раману тое, што называецца камэрай-адзіночкай. Корзюк у нерашучасьці спыніўся: ня камэра, а труна, вузкая ад дзьвярэй і трохі шырэйшая ў процілежным канцы. Ззаду Корзюка лёгенька папхнулі. Толькі ён перанёс свае ногі праз парог, як дзьверы зачыніліся за ім з такім гулам, быццам хвалі шторму з усёй сілай ударылі ў каюту, схлынуўшы назад у сваім адступленьні.
- Раскажэце, Шаркевіч, як вы хадзілі з свайго хутару ў Польшчу?
- Я ў Польшчы ня быў і хутар той ня мой.
- Што хутар ня ваш, гэта мы добра ведаем. І што вы былі ў Польшчы, гэта мы ведаем таксама. Але мы хочам, каб вы прызналіся ў гэтым самі. Будзе меншая кара... Дык колькі разоў вы былі ў Польшчы?
- Я вам сказаў, што ні разу.
- А каго вы вадзілі туды?
- Нікога.
- І самі ня былі?
- Не, ня быў.
- Ну, а хто вас туды пасылаў?
- Як я там ня быў, дык ніхто мяне туды й ня пасылаў.
- Добра адказваеце. І скажаце, Генадзь Кандраценя ня быў у вас на хутары?
- І Кандрацені ніякага ня ведаю!
- А калі я пакажу вам яго?
- Ну дык што - што пакажаце. Вы ўсё можаце паказаць.
- Цяпер адкажэце мне на такое пытаньне: начзаставы да вас часта заяжджаў?
- Гэны бываў.
- Можа ён перакідваў вас сам?
- Дрэнны быў-бы ён начзаставы.
- Можа ён і ёсьць такі.
- Такога вы ня трымалі-б. Ён-жа ваш.
- Ён і ваш.
Палітыка з Шаркевічам гаварыў сёньня лагодна, як-бы пасяброўску. Прост гуляў з ім. Ня тое што ўчора і пазаўчора - душу выцягваў. Шаркевіч бачыў, што ягоны сьледчы змораны, хоча спаць, пазяхае і час-ад-часу заплюшчвае вочы. Даўно ўжо пераваліла за поўнач. Колькі разоў Палітыка, седзячы за сталом, браўся за трубку тэлефону і ціхім голасам перакідваўся, як здавалася Шаркевічу, з жонкай кароткімі словамі, абяцаў ёй прыйсьці а чацьвёртай. Шаркевіч, канешне, прыкідваўся, што ня слухае ягонай гутаркі, знарок ёрзаў на сваім крэсьле, але на самай справе прыслухоўваўся да кожнага слова, сказанага сьледчым. Шаркевіч ня ведаў, колькі цяпер часу, вычуваў толькі, што каля трох і ўжо, можна сказаць, не баяўся, што Палітыка будзе й сёньня прыціскаць ягоныя калені другім крэслам, зробленым як-бы адмыслова для таго, каб прычыняць Шаркевічу боль, такі нясьцерпны, хоць крычы... Возьме крэсла, трохі вышэйшае за тое, на якім, звычайна, сядзіць Шаркевіч, і пачынае неўзаметку й паціху, як-бы жартуючы, сунуць да Шаркевіча. Дагоніць шчыльна да каленяў Шаркевіча і спыніцца, прыглядаючыся, ці акуратна прыставіў да самых храшчыкаў у суставах. Потым бярэцца за крэсла зноў і гэтым сваім крэслам пхне Шаркевіча на ягоным крэсле да сьцяны. Вось тады і пачынаецца прыцісканьне. Шаркевіч крычыць. Тады сьледчы перапыняе свою работу і пытаецца ў соты раз пра адно і тое-ж - хто пасылаў у Польшчу?
Сёньня-ж Палітыка, як ня той. Жартуе й гаворыць так, абы гаварыць. Быццам і яму абрыдла таўчы ваду ў ступе. Мала таго, Палітыка расказаў Шаркевічу пра ягоных, Шаркевічавых, дзяцей, што яны жывуць без яго на хутары лепей, чым з ім - дзяржава дапамагае, дармо, што іхні бацька польскі шпіён... Апрача старэйшай дачкі, усе ходзяць у школу. Адным словам, дагледжаны, сыты - савецкая ўлада не дапусьціць, каб дзеці прапалі. І таму Шаркевічу няма чаго турбавацца.
Такая чуласьць і дабрыня сьледчага пужала й насьцярожвала Шаркевіча. Ён ня верыў яму. Але Палітыка - як-бы яго хто падмяніў - быў сапраўды ласкавым, частаваў яго папяросамі, паклаўшы перад ім цэлую пачку - «Казьбек». Упяршыню сьледчы дазволіў яму сядзець з ім за адным сталом. І як-бы там ні было, а Шаркевічу ад такой гутаркі было ня так страшна заставацца аднаму са сьледчым уначы.
Найболей баяўся Шаркевіч, калі ягоны сьледчы змаўкаў, застаючыся нярухомым і сутуленым у сваім крэсьле. Тады Палітыка разглядаў Шаркевіча, мацаў яго сваім, быццам нятутэйшым, павольным зрокам, сьлізгаўся па ім тупым, халодным паглядам заспаных вачэй, шукаючы для сябе нейкага адказу. Шаркевіч разумеў гэта пасвойму: сьледчы ўпіваецца ў яго для таго, каб канчальна вырашыць Шаркевічаў лёс, знайсьці адказ. Шаркевіч добра ведаў, што яго чакае, але ня гледзячы на гэта, хацеў спадзявацца, што той ягоны лёс вырашыцца неяк інакш і таму баяўся «канчальнага» вырашэньня, якое магло высьпець у санлівым мазгу сьледчага. Шаркевіч тады курчыўся на крэсьле, млеў, вернападдана глядзеў у вочы сьледчаму, быццам хацеў гэтым зьмякчыць той магчымы вырак, што можа прыйсьці ў кожную сэкунду.
Змаўкаў сьледчы, змаўкала і ноч у НКВД. У габінэце рабілася так ціха, што Шаркевіч чуў нават плынь і шорах начы. Змаўкаў вулічны гул, галасы звонку не даходзілі сюды. Не, Шаркевіч баяўся, калі сьледчы маўчаў.
Сьледчы пачынаў гаварыць, і ажываў габінэт, цішыня некуды адступала, Шаркевічу станавілася лягчэй, і той страх выраку, што толькі палохаў яго, зьнікаў, замяняўся сэкундаю надзеі...
- Чаму вы, як вярталіся з Польшчы, зайшлі ў імшанік, а не адразу ў хату?
- Я йшоў ня з Польшчы, а ад свае канякі. Глядзеў, ці з начы куды не закалдыбала. А ў хату ня йшоў, бо хацеў прыймацца ўжо за работу.
- Якія вы старанныя!.. Ну, добра... Хто яшчэ быў у імшаніку, апрача начзаставы, у той час, калі вы зайшлі туды.
- Я ніколі ня бачыў чалавека, што браў мяне разам з начзаставы. Ня ведаю яго.
- Добра... Колькі часу вы прабылі пад арыштам на заставе, перад тым, як вас адправілі ў Менск?
- Ня доўга. Начзаставы дапытваў мяне толькі адзін раз.
- Пра што ён у вас пытаўся?
- Пра тое, што й вы.
- Але яму вы гаварылі праўду. Ня так, як мне. Хочаце паслухаць пратакол?
- Там усё няпраўда.
- Вы-ж падпісаліся пад тым, што вы гаварылі!
- Мяне білі, каб я падпісаўся.
- Білі? Вось як... Мы ня б'ём.
Пасьля паўзы:
- Зрэшты, ня важна, што ў пратаколе напісана. Важна тое, што мы ведаем самі і, канешне, тое, што вы скажаце. Вось, напрыклад, што вас змусіла зьвязацца з Кандраценем? Дружба? Атрымалі ад яго шмат грошай? Вам дрэнна жылося? Мы пасадзілі вас на хутар не для таго, каб вам было бліжэй да Польшчы. Вамі мы хацелі заткнуць хоць адну з дзірак, што, нажаль, яшчэ ёсьць у нас на паграніччы. А вы што-ж? Палезьлі праз дзюрку самі! Забойцаў, кантррэвалюцыянэраў, шпіёнаў і іншую хлудзь прапхнулі. Што вы былі ў Польшчы і можа не аднойчы (тут Палітыка кінуў на Шаркевіча хуткі і пранікнёны зрок), гэта абсалютна вядома нам. Але мы, паўтараю, хочам даведацца ад вас, чаму вы сталі на шлях здрады? Чаму былы батрак, пастух не палічыўся ні з чым - ні з сям'ёю, ні з намі, ні, нарэшце, з сваім сумленьнем - і пайшоў на службу да ворага? Возьмем зноў Кандраценю! Як ён змог зацягнуць вас у сваё логава? Вы зноў скажаце, што ня ведаеце яго? Да часу мы даём вам магчымасьць гаварыць усё, што хочаце, але раней ці пазьней мы ўсё-ткі змусім вас загаварыць пасапраўднаму. Генадзя Кандраценю выкінула да нас Польшча. І трэба сказаць, ён дабіўся тут, у нас, некаторых посьпехаў - знайшоў вас і такіх, як вы, пралез і ў больш далікатныя месцы. Спрабуе нават займацца палітыкай. Але ўсё гэта, бачу, для вас няцікава і мала зразумела. І я ня зьбіраюся доўга гаварыць пра гэта. Вы патрэбныя нам, як жывы чалавек, як доказ, як сьведка, як дэталь - ведаеце, як вінцік ад машыны. Мы зьбіраем цяпер вялікую машыну і нам не хапае шмат якіх вінцікаў-шрубак, такіх, як вы. Дык мы й пярэйдзем цяпер бліжэй да справы. Пачнём ад пачатку.
Палітыка ўзяў аркуш паперы і нарыхтаваўся запісваць.
- Значыць, Генадзя Кандраценю, кажаце, ня ведаеце? Так?
- Так.
- Так і запішам. Начзаставы, кажаце, ведаеце? Так?
- Так.
- Добра, што прызнаецеся хаця ў адным. Дапамагаў вам начзаставы пераводзіць людзей у Польшчу?
- Якіх людзей?
- Адказвайце на пытаньне!
- Не!
- Значыць, вы адны, бяз нікога пераходзілі граніцу?
- Не пераходзіў я граніцы!
- А ў Польшчы былі?
- Як не пераходзіў, дык і ня быў.
Палітыка ўськіпеў гневам і кінуў асадку на падлогу. Падыйшоў да Шаркевіча, замахнуўся рукой, але ня ўдарыў. Накіраваўся ў куток, дзе стаяла крэсла. Налёг на яго дзьвюма рукамі і пачаў сунуць яго да Шаркевіча. Паціху, ня зводзячы з яго вачэй. Шаркевіч ведаў для чаго прызначаецца крэсла, але ўдаваў, што не баіцца. Сядзеў і чакаў. Быццам адумаўшыся, Палітыка нечакана пакінуў крэсла пасярэдзіне пакою і сеў за стол, падняўшы з падлогі асадку.
- У якім гэта гумне вы адсыпаліся ў Польшчы?
- Я спаў дома, выбачайце.
- На гэты раз вы адказалі не дасьціпна!
Разгневаны, Палітыка ўвомірг узьняўся і выйшаў з-за стала. Гучным голасам пачаў каманду:
- Устаць!
Шаркевіч устаў.
- Сесьці!
Шаркевіч сеў.
- Устаць!
- Сесьці!
- Устаць!
- Сесьці!
- Устаць!
- Сесьці!
Шаркевіч садзіўся і ўставаў з хуткасьцяй, з якой камандваў Палітыка. Ён ганяў Шаркевіча датуль, пакуль не змарыўся сам і ў зьнямозе аціх. Із стосу папераў, якія ляжалі на стале, дастаў папку і, разгарнуўшы яе, накрыў нешта ў ёй аркушам паперы, загадаўшы Шаркевічу прысунуцца бліжэй да стала:
- Глядзеце, зараз пакажу, што пад гэтым аркушам паперы.
Палітыка паволі ссунуў аркуш паперы ўніз, да сябе можа на які адзін сантымэтр. З-пад аркуша паперы вытыркаліся валасы.
- Хто гэта?
- Не пазнаю па валасох.
Палітыка яшчэ больш пацягнуў уніз аркуш паперы - паказалася верхняя часць ілба.
- Хто гэта?
- Ня ведаю. Балван нейкі.
Палітыка сьцягваў аркуш паперы яшчэ ніжэй - паказаліся густыя бровы.
- Хто гэта?
- Нехта-ткі знаёмы, але не прыпамінаю.
Палітыка паказаў болей - глянулі вочы... Чые-б вы думалі? Вочы Шаркевіча!
- Хто гэта?
Не дачакаўшыся адказу, Палітыка ўдарыў Шаркевіча ў твар. У Шаркевіча з носу пайшла кроў. Але тым ня менш, Палітыка, узяўшы з папкі фатаграфію, паднёс яе пад самы нос Шаркевічу і голасам, у якім чулася вялікае задаваленьне і перамога, сказаў:
- А вось і тое гумно, пра якое я пытаўся. Пазнаеце?
Шаркевіч маўчаў.
- Вы хадзілі ў Польшчу?
Шаркевіч маўчаў.
- Хадзілі, пытаюся?
- Што-ж тут пытацца!
- Не, я хачу, каб вы мне адказалі, як належыцца. Хадзілі?
Шаркевіч, выпрастаўшыся на сваім крэсьле, і гледзячы ў вочы Палітыцы, цьвёрда адказаў:
- Хадзіў!
Мінула колькі часу, а Валю Камоцкую на допыт болей не выклікаюць - як забылі. Нездарма-ж Палітыка пужаў яе паўгадовым і гадовым сядзеньнем. Мусіць сваю пагрозу ён сапраўды датрымае.
Валя Камоцкая кожны дзень з нецярплівасьцяй чакала хвіліны, калі адчыняцца дзьверы і яе выклічуць, ды дзьверы тыя ўсё не адчыняліся, і яна, не дачакаўшыся, позна кладучыся ў ложак, ускладвала свае надзеі на заўтрашні дзень, які, наступіўшы, ашукваў яе так-жа, як і папярэдні. І так бясконца. З адзіночкі яе не пераводзілі, хоць яна не аднойчы прасілася ў пракурора-інспэктара, калі той абходзіў камэры. Пісаць дахаты не дазвалялі. А ёй якраз цяпер хацелася-б напісаць бацьком, тым больш што яны так ці інакш, бязумоўна, даведаліся аб яе арышце і хаваць ад іх гэты факт было-б дзіўна і недарэчна. Немаль кожную ноч Валі сьніцца адзін і той-жа сон: у інтэрнат маці прыяжджае за ейнымі рэчамі, але ёй не аддаюць іх, ня пушчаюць нават на парог, адпіхаюць, гоняць. Ды маці не здаецца - прыяжджае зноў. Як і раней, рэчаў ёй не аддаюць, гоняць, яшчэ й насьміхаюцца. І што найболей засмучае Валю ў гэтым сьне, дык гэта маўклівасьць маці. Хоць-бы адным слоўкам яна абранілася - яе ў грудзі піхаюць, а яна маўчыць. Ціхенька й паслухмяна адыходзіцца із сьлязьмі на вачох.
Падобныя сны засмучалі Камоцкую, прыцішалі, западалі глыбока ў ейную душу і, здавалася, разбуралі яе, пакідаючы ў ёй толькі адну горыч. Колькі прайшло таго часу, а Валя вычувала сябе ня той, ранейшай, што гатовая была абараніць сябе, не папусьціцца і не ўступіць. Аб Раману яна думала цяпер менш, нават дакарала сябе, што зашмат выдала на яго свае душы. Тая ўява, якая з такой сілай малявала ёй спатканьні з ім, за кароткі час турэмнага побыту перастала быць уявай, і памяць аб Раману станавілася горкай, датклівай. Камоцкая ўсьведамляла, што калі яна прабудзе ў турме яшчэ далей (а яна чамусьці верыла, што яе хутка павінны вызваліць), у ейным нутры ўсё выгарыць і ў душы застанецца толькі холад, за якім прыйдзе помста за ўсё нязьдзейсьненае, недасьнёнае й перарванае. Яе душа ня ўмела пераносіць гора, якое яе напаткала. Ад навукі, якую яна, можна сказаць, асягнула, яна чакала рэальнай карысьці, выніку для сябе, гэтак як і для сваіх бацькоў, і нечаканы канец гэтаму ўсяму быў успрыняты Валяй Камоцкай трагічна. Дарога ў жыцьцё ў яе скончылася і гэтага Валя Камоцкая не магла дараваць сабе. Яна нават даходзіла да таго, што прычыну ўсіх сваіх няшчасьцяў яна шукала ў сваёй «лапцюжнасьці».
А то часамі Валя рашчульвалася тою «лапцюжнасьцяй»: гэта-ж яна, «лапцюжнасьць», вывела яе ў сьвет. Ейны бацька быў таксама «лапцюжнік», і ў навуку яе прынялі менавіта, як «лапцюжніцу». Як-бы яна цяпер хацела вярнуцца да тых лапцяў з белымі анучамі і новымі аборамі, - танцавала-б ня так, як калісьці ў сваім вясковым клюбе. Мова і ўсё было лапцюжнае. Лапцю была дарога. А цяпер куды папаліся гэтыя лапці? І дзе цяпер выйсьце для іх?..
Таго, што давалі ёй есьці, хапала з яе, яшчэ й заставалася, на стале чарсьцьвеў хлеб, суп з рыбай вылівала ў «парашу». Не хацелася есьці, душа зацялася і пасьцілася, як душа манашкі. Піла толькі гарбату з цукрам. «Сохне душа, няхай сохне й цела».
Забразгацяць посудам на карыдоры, і Валя Камоцкая ведае - абед. Турэмнік стане на парозе, трохі пажартуе і зноў зачыніць дзьверы, упусьціўшы ў камэру на некалькі глыткоў халаднаватага паветра. І гэтак тры разы на дзень. У дадатак - выпусьцяць у прыбіральню. Валя вымые там сваю блюзку ці што іншае, высушыць у камэры і зноў надзене чыстае. А то пашчасьціць разабраць «пошту»: дастаць з кошыка кавалак газэціны, некім кінуты туды. Ёй газэт не давалі, і яна дзівілася, што нехта іх мае і, як назнарок, кідае тут, як-бы спэцыяльна для яе. З гэтай «пошты» Валя шмат аб чым даведвалася, распасьціраючы ў камэры на стале пакммечаныя шматкі, а то й цэлыя балонкі якой-небудзь газэціны. Напрыклад, ёй удалося вычытаць, што скончыў самагубствам Чарвякоў, арыштаваны Галадзед, Шаранговіч, Жылуновіч (Цішка Гартны), Кудзелька (Міхась Чарот), Касянкоў-Зарэцкі, Дайлідовіч-Дудар і г.д. Такія і іншыя навіны як-бы жывілі Валю, яна вычувала, што насоўваецца нешта вялікае і што ў гэтым вялікім, можа стацца, і яна знойдзе нейкае сваё месца. Але зноў - цесныя сьцены камэры сьціскалі яе ў сваіх каменных абдымках, не давалі ходу, і ўсяго, што ёй заставалася - гэта той нязводны кавалак неба, што сінеў у ейным высокім вакне, перахрышчаным кратамі.
Валю Камоцкую ня толькі не выклікалі на допыт, але і не вадзілі на прагулку. Стоячы пад дзьвярыма і падслухоўваючы рух на карыдоры, Камоцкая чула, як там тупацелі, паціху гаварылі і сыходзілі ўніз па гулкай лесьвіцы. Камоцкая здагадвалася, што гэта вядуць зьняволеных на прагулку, бо хутка яны вярталіся і тупаценьне ўзнаўлялася. Валя чакала, што вось павядуць і яе, але ніхто не падыходзіў да яе дзьвярэй і не адчыняў іх, і яна, зьняможаная ў чаканьні, садзілася за свой каменны столік у кутку.
Увечары выбліснулі за кратамі зоры і паказаўся ў небе новы, тонкі ў сваіх абрысах месяц. Ён крышыўся ў кратах вакна, і, паламаны, сыпаўся аськепкамі сьвятла ўніз, па той бок сьцяны. Валі здавалася, што калі-б яна магла падставіць свае прыгаршчы, гэтыя аськепкі, упаўшы, апяклі-б ёй далоні. Але гэта ёй толькі здалося. З суседняй камэры дробненька забарабанілі ў сьцяну. Па рытму гэта нагадвала ёй азбуку Марзэ. Камоцкая пашкадавала, што яна не разумее гэтага коду і выклік на размову застаўся без адказу. Валя, узяўшы лыжку, толькі чыркнула ёй па сьцяне. І неводомы ёй сусед ці суседка замоўк. Але ад усьведамленьня, што нехта жыве побач яе і, напэўна, мучыцца гэтаксама, як і яна, ёй рабілася весялей. Яна пачынала сваю няспынную хаду па камэры, да яе вярталася сіла, і недзе ў імглістай далечыні як-бы ўспыхвала надзея, то няясная, то зыркая, дастаткова звабная, каб натхняць яе і аддаляць ад усяго, што яе трымае тут.
І месяц, і зоры за вакном, і той паўзмрок у камэры, якога не магла перамагчы лямпачка ўгары, і той, нарэшце, выклік з-за сьцяны - усё гэта вытварыла ў Валі нязвычайны настрой.
На карыдоры дзённая зьмена дзяжурных перадае сваю «паству» начной. Значыць дванаццаць гадзін. Адчыняюцца дзьверы, і начная зьмена прыймае «тавар» ад дзённай, запісваючы ў журнал колькі таго «тавару» ў наяўнасьці.
- Колькі ўсяго? - трымаючы журнал і алавік напаготове, пытаецца начная зьмена ў дзённай.
- Колькі ўсяго? Ня бачыш? Адна! - сьмяючыся, адказвае старая зьмена.
Дзьверы зачыняюцца, крокі заціхаюць і вее жудасьцяй ад мёртвага турэмнага гмаху.
Праходзіць яшчэ паўгадзіны, і Валя, сьцішаная, кладзецца ў ложак.
Толькі Камоцкая ўладкавалася, як адчыніліся дзьверы і чалавек у форме прыглушаным голасам, але ўладна прагаварыў:
- Зьбірайцеся на допыт! Хутка!
Камоцкая хутка была гатова. Праз хвіліну яна ўжо зыходзіла з другога паверху ўніз, устрывожаная і спалоханая нечаканым выклікам.
На двары зоры з вышыні калолі яе сьвятлом, што сьцякала з іх, як із штыхоў. Хутка яна апынулася ў тым будынку, у якім яна была на першым допыце. Гэты будынак выглядаў цяпер больш прыплюснутым, здавалася, што ягоная столь у карыдоры гатова ўпасьці на галаву ў кожную хвіліну. Карыдор хутка скончыўся крутымі сходкамі ўніз, і Валя была ўжо ў другім карыдоры, даўжэзным і вузкім. У канцы яго адчыніліся дзьверы, і яркае сьвятло выбухнула навонкі. З дзьвярэй выйшаў чалавек у форме і, угледзеўшы Валю, чакаў яе, пакуль яна не падыйдзе да яго.
- Бачаце, як мы вас сустракаем? - усьміхнуўся ёй Палітыка. - Заходзьце вось сюды! Мы вас ужо даўно чакаем!
Потым Палітыка зьвярнуўся да чалавека, што прывёў Валю, і сказаў:
- Вы свабодны. Можаце йсьці.
І ўжо да Камоцкай:
- Сюды! Сюды! Вось у гэты пакой!
У зырка асьветленым пакоі, куды ўвайшла Валя, ня было нікога. Палітыка пасадзіў Валю за стол і, перабіраючы нейкія паперы на століку, запытаўся:
- Як вам сядзіцца? Я пасьпяшаўся трохі з выклікам - вы яшчэ за такі кароткі час нічога не пасьпелі надумаць. Ці можа ўжо?
Палітыка, адыйшоўшыся ад століку, не чакаючы адказу, націснуў кнопку.
- Зараз я вам пакажу такое, чаго вы, пэўна, не спадзяецеся пабачыць. Я, уласна, і выклікаў вас сюды, каб зрабіць вам прыемнасьць. Мы народ спагадлівы...
З двума сьледчымі ў габінэт увайшоў Раман Корзюк. Наступіла цішыня, якой ніхто не парушаў. Сьледчыя адыйшліся, як-бы ня хочучы перашкаджаць і назіралі зводдаль. Камоцкая, седзячы, бяз ніякага, здавалася, зьдзіўленьня, спакойна і моўчкі глядзела на Рамана, сваім поглядам шукаючы яго вачэй, якія ён хаваў пад спушчанымі павекамі. Але гэта цягнулася можа якую тысячную долю сэкунды і Раман, пад пільным поглядам Валіных вачэй, зірнуў на яе і іх кідкія погляды зьбегліся, збочліва і коратка. З іх ніхто яшчэ не сказаў ніводнага слова.
- Рамантычная сустрэча не ўдалася, пачнём рэалістычную. Можа гэта ўдасца лепей! - ня вытрымаў Палітыка, з халоднай усьмешкай паглядзеўшы на сваіх сяброў-сьледчых. - Грамадзянін Корзюк, сядайце!
Корзюк сеў за сталом насупраць Валі. Селі й сьледчыя за асобны столік.
- Валя Камоцкая, вы ведаеце Рамана Корзюка? - пачаў Палітыка. - Усё душэўнае вы мусіце цяпер адкінуць! Адказвайце на маё пытаньне: вы ведаеце Рамана Корзюка?
- Вы ведаеце добра, што гэта лішняе пытаньне.
- Раман Корзюк, вы ведаеце Камоцкую?
- Валя, падумай толькі - нічога ня сталася. Усё будзе добра! Чаго ты нахохлілася? Сягоньня мы вялікія акторы! Грайма-ж!
- Ц-с-с. Адказвайце на пытаньне!
- Ня зьдзеквайцеся!
- Бацькоў і сястру Рамана Корзюка ведаеце, Камоцкая?
Валя Камоцкая глядзела на Рамана і ня ведала, што гаварыць.
- Валя, гавары! Гавары! Нічога ня бойся! Усё, як было! Толькі гавары годна! Грай! Чым большай ты будзеш акторкай, тым больш будуць задаволеныя табой нашыя рэжысэры.
- Не хачу я граць!
- Правільна - граць ня трэба! Валя Камоцкая, адказвайце на маё пытаньне! Бацькоў і сястру Рамана Корзюка вы ведаеце?
- Нікога і нічога я ня ведаю... Досыць... Досыць мучыць мяне...
Валя Камоцкая зайшлася гістэрычным плачам, рукамі закрыўшы свой твар. Сьледчыя пераглянуліся міжсобку. Двое з іх узялі пад рукі Камоцкую і вывелі яе ў суседні пакой, пакінуўшы дзьверы адчыненымі. Корзюк бачыў, як Валю пасадзілі там на дыван. Немаведама адкуль узяўшыся, моўчкі цьвёрдаю хадой перасекла пакой «Галя», тая самая «Галя», што сустракала Корзюка на першым яго допыце тут. «Галя» села каля Валі і сьледчыя вярнуліся.
- Нічога! Пасядзіць трохі і ачухаецца. Гэта яшчэ нішто! А тымчасам паклічам сюды яшчэ аднаго героя.
Палітыка пазваніў і прывялі Шаркевіча.
- Пазнаеце адзін аднога, сябры?
Раман пакінуў пытаньне без адказу.
Палітыка пачаў званіць. Хутка ў вялікі пакой Палітыкі ўвялі пад зброяй пяць чалавек, у тым ліку і Генадзя Кандраценю. За сьпіною ў кожнага з іх пасталі чырвонаармейцы з вінтоўкамі. Як толькі прыведзеныя селі, увайшлі двое ў ваеннай форме, на выгляд - высокае начальства. Палітыка і двое ягоных паплечнікаў павайсковаму аддалі ім чэсьць. Высокае начальства села за стол, пакрыты чырвоным сукном. Паабапал начальства селі сьледчыя. У пакой «Галя» ўвяла Камоцкую.
Узьняўся Палітыка:
- Гэта яшчэ ня суд. Суд будзе. Справядлівы, але бязьлітасны суд.
Палітыка сеў, а адзін з высокага начальства - высачэзны і кантаваты - падняўся, відавочна, прызвычаены гаварыць стоячы.
- Я займаюся даўно вашаю справаю, арыштаваныя! - пачаў ён. - Канешне, ня толькі вашаю аднэй справаю, а й сотнямі падобных. Карацей - я вывучаю нацдэмаўскую справу ва ўсебеларускім маштабе. Але я не гэта хачу сказаць. Я тут зараз хачу падчыркнуць адзін факт, які вы, можа, не дастаткова ясна ўяўляеце сабе, а менавіта зьнітаванасьць нацдэмўскай кантррэвалюцыйнай шпігунска-дывэрсыйнай арганізацыі, сцэнтралізаванасьць яе. Ды як-бы ні была сцэнтралізаваная гэтая арганізацыя, цэнтра, я ўпэўнены, вы ня ведаеце, і такому адгалінаваньню, як, скажам, ваша ў Вышэйшым Пэдагагічным Інстытуце можа здацца, што яно ні з кім і ні з чым ня зьвязанае, што яно самастойнае, народжанае мясцовымі ўмовамі, нявіннае, бяз мэты і кірунку адгалінаваньне. Болей таго - вы можаце сказаць, што вашая ячэйка (умоўна назаваём яе гэтак) жыла штодзённым студэнцкім жыцьцём і нічога такога не рабіла, чаго-б ні рабілі і ўсе. І мы гатовы нават згадзіцца з гэтым. Бальшыня членаў (бяручы гэта слова не фармальна) вашай нацдэмаўскай ячэйкі ў Пэдінстытуце, сапраўды, усяго толькі й рабіла, што чытала забароненую нацыяналістычную літаратуру, шукала яе, і найчасьцей шукала яе таму, што яна забароненая літаратура. Бальшыня з вас ня лічыла гэта нейкім праступствам перад савецкай уладай. І я нават скажу тут, што ў дадзеным выпадку ня вы вінаваты перад савецкай уладай, а яна перад вамі. Бо-ж гэта яны, мясцовыя органы савецкай улады, пазбавілі вас гэтай літаратуры. Пад рубрыкай забароненай літаратуры апыналася найістотнейшая частка беларускай літаратуры, і нам зусім зразумела ваша прыродная, натуральная цяга да яе. І гэта ніякая не нацдэмаўшчына! Нацдэмаўшчына пачынаецца там і тады, калі нехта гэтую вашую натуральную цягу ськіроўвае ў іншы бок і надае ёй палітычна-ідэялагічны характар, а ў некаторых выпадках прост улучае яе ў сфэру шпігунства, здрады і дывэрсыі. Хто накіроўвае і ўлучае, запытаецеся вы? Адкажу адразу - ваш Цэнтр. Дзе ён і які ён? І вось над гэтым трэба затрымацца... Да тых пор, пакуль у Вышэйшым Пэдагагічным Інстытуце пэўная група студэнтаў (досыць вялікая) толькі чытала забароненую літаратуру, захаплялася ёю, сябравала паміж сабой і ня думала, што яна кантррэвалюцыйная група, да тых пор гэтая група ня была небясьпечнай для нас. І мы ня лічылі яе нацдэмаўскай групай. Але з часу, калі яе намацаў сваімі шчупальцамі Цэнтр, калі яна сталася ўцягнутай ім у агульную арганізацыю, яна зрабілася небясьпечнай для нас. Вось чаму вы апынуліся тут. І тут я вам скажу адзін сакрэт (прамоўца ўсьміхнуўся) - гэтаю начой, літаральна паўгадзіны таму назад, органы НКВД (прамоўца пасур'ёзьнеў) дадаткова арыштавалі сорак студэнтаў ВПІ. Яны цяпер тут, разам з вамі. І ўсё гэта толькі таму, што яны ўцягнутыя, няважна - разумеюць яны гэта, ці не. Яны апынуліся ў засягу Цэнтра, і з гэтага часу перасталі быць савецкімі студэнтамі.
Гэта адзін бок, які я тут хацеў адцеміць. Ёсьць яшчэ іншы, аб якім і будзе мова... Самі па сабе вы для нас - ноль. І мы ня сталі-б з вамі вазёкацца, надаваць вам нейкае значэньне, набіваць вам цану - вы ня вартыя, кажу, усяго гэтага. Нажаль... (прамоўца затрымаўся) нажаль, запахла порахам. Мы яго ўжо чуем, хоць яшчэ й на вялікай ад нас адлегласьці. Вы зьяўляецеся тым порахам, на які разьлічвае наш вораг. Так што ўсё, што мы робім, ні больш, ні менш - санітарнае мерапрыемства. Гэта іншая рэч, што аднаго санітарнага мерапрыемства мала для нас і мы змушаныя часамі ўжываць больш радыкальныя сродкі... Усіх вас ня так ужо й шмат, але мы бярэм пад увагу, што ў кожнага з вас ёсьць бацькі, браты, сёстры, сваякі і разам - гэта ўжо вунь якая армія!..
Да гэтага часу прамоўца гаварыў і не глядзеў на арыштаваных. Ягоны зрок быў ськіраваны ўвесь час на чырвонаармейцаў, што стаялі ззаду зьняволеных і былі быццам мішэняй для прамоўцы. Цяпер прамоўца затрымаў свой зрок на зьняволеных і, перачакаўшы часіну, зноў пачаў, але ўжо зьмененым, ніжэйшым тонам.
- А потым і яшчэ адно - гэтак званае нацыянальнае пытаньне. Скажу катэгарычна й шчыра (у НКВД гэта можна сабе дазволіць), што гэтае пытаньне здымаецца намі з парадку дзённага, як пытаньне, якое не забясьпечвае цэласьці савецкае Расеі. Вырашыць пазытыўна нацыянальнае пытаньне, значыць - разбурыць Савецкі саюз, а мы на гэта ніколі ня пойдзем. Так што, уласна кажучы, беларускае пытаньне ня мае будучыні. Разьвязаць нацыянальнае пытаньне ўнутры імпэрскай Расеі немагчыма, і ваш Цэнтр разумее гэта. Вось чаму разьвязкі нацыянальнага пытаньня ён шукае вонках. Адсюль - арыентацыя Цэнтра на буржуазны Захад, у сяньняшніх умовах - на Польшчу й Нямеччыну.
Прамоўца паглядзеў на гадзіньнік і загаварыў хутчэй.
- Я ня сьледчы. Вашыя сьледчыя сядзяць побач мяне і яны канчальна разьвяжуць вашае пытаньне. Побач дзяржаўнай функцыі, якую НКВД выконвае, у яго ёсьць яшчэ функцыя ўзгадаваўчая. Я тут і выступаю з гэтай мэтай і спадзяюся, што маё выступленьне дапаможа вам разабрацца ў сутнасьці справы і стаць на шлях супрацоўніцтва з вашымі сьледчымі.
Прамоўца спыніўся, узяў з стала паперы, якія ляжалі перад ім, і, гледзячы ў іх, пачаў:
- А вось і той Цэнтр, аб якім я гаварыў. Усё, што я хачу тут зрабіць, гэта пералічыць некаторыя з імёнаў, якія складаюць ці складалі гэты Цэнтр: Ігнатоўскі, Баліцкі, Адамовіч, Чарвякоў, Убарэвіч і некаторыя іншыя. З прысутных тут цэнтраўцаў вы бачыце чатырох: Жылуновіча - Цішку Гартнага, Дайлідовіча - Алеся Дудара, Касянкова - Міхася Зарэцкага, Кудзельку - Міхася Чарота. Прашу ўзьняцца!
«Цэнтраўцы» падняліся.
Раман Корзюк, а таксама Кандраценя з Шаркевічам глядзелі на іх без асаблівага зьдзіўленьня. «Цэнтраўцы», слаба ўсьміхаючыся, паголеныя і ў гарнітурах, бяссэнсоўна і ледзь прыкметна паварочваліся направа і налева, кланяліся, быццам перад імі была сапраўды вялікая аўдыторыя.
- Сядайце, калі ласка!
«Цэнтраўцы» селі.
- Гэта, так сказаць, навочны вам прыклад. Возьмем цяпер вас саміх, ячэйкаўцаў. Хто вы і што вы? Хто вамі апякуецца? Кандраценя, устаньце!
Кандраценя ўзьняўся і ўсе мускулы на ягоным твары зайгралі, аляістыя вочы засьмяяліся, забегалі.
- Кандраценя - гэта вельмі важнае зьвяно ў нацдэмаўскім ланцугу. Яго перакінула да нас яснавяльможная Польшча і ён лазіў тут у нас даволі доўга. Зьнюхаўся з нашым начальнікам пагранзаставы і з ягонай дапамогай перапраўляў за мяжу забойцаў, дывэрсантаў і розных кантррэвалюцыянэраў, у тым ліку сям'ю Корзюкаў. Працаваў і на ідэалягічным фронце. Фармальна не належыў да ячэйкі ў ВПІ, але накіроўваў яе праз Рамана Корзюка. Сядайце, Кандраценя!
- Шаркевіч!
Узьняўся Шаркевіч.
- А гэта вось Кандраценеў памочнік, выканаўца ягоных плянаў. Знаўца граніцы і майстра пераходзіць яе! Сядайце, Шаркевіч!
- Корзюк.
На ўвесь свой рост падхапіўся Корзюк.
- А гэта вось, бачыце, галоўная сіла ў нацдэмаўскай ячэйцы Пэдінстытуту. Сын забойцы. Быў перакінуты ў Польшчу ўсё тымі-ж Кандраценем і Шаркевічам, але па загаду Цэнтра вярнуўся адтуль з мэтай барацьбы з савецкай уладай, з ейнымі прадстаўнікамі. Кандраценя рыхтаваў Корзюка на тэрарыста, забясьпечваючы яго ня толькі грашыма, а й зброяй. Усё гэта было знойдзена ворганамі міліцыі і НКВД на кватэры Рамана Корзюка. Сядайце!
Корзюк адразу ня сеў, заставаўся стаяць, гатовы, як выглядала, на нейкую неспадзеўку, але стрымаўся і толькі запытаўся, ці сапраўды высокі начальнік болей не патрэбуе яго, у выпадку патрэбы, ён мог-бы паслужыць яму дэкарацыяй колькі начальніку спатрэбіцца.
- Камоцкая!
Камоцкая не ўставала. Высокі чын папрасіў яе яшчэ. Аднак, Камоцкая заставалася ўсё сядзець.
- Няважна... Адным словам, Камоцкая заблыталася ў кантррэвалюцыйных сувязях, ад усьведамленьня гэтага не валодае сабой. Камоцкая выкрала маці й сястру Рамана Корзюка з-пад аховы раённага НКВД і даставіла іх на хутар Шаркевіча, адкуль іх, усю сям'ю, Шаркевіч перакінуў у Польшчу. На гэтым я канчаю. Я спадзяюся, што карціна, намаляваная мною й падмацаваная канкрэтнымі прыкладамі, гаворыць сама за сябе.
Высокі начальнік сеў. Атрымаўшы ад аднаго сьледчага нейкую папку, ён выйшаў з-за стала, за ім падняўся і другі высокі начальнік. Абодвым ім сьледчыя зноў аддалі чэсьць і высокія чыны выйшлі з габінэту Палітыкі.
Сьледам за імі чырвонаармейцы вывелі і «Цэнтраўцаў», а таксама Кандраценю і Шаркевіча. Камоцкая з Корзюкам яшчэ заставаліся ў Палітыкі.
...Вокны ўжо пачалі сінець ранішняй трывогай, але ў габінэце Палітыкі гэтага не заўважалі. Зыркае сьвятло ад лямпачак выядала вочы і здавалася - ноч яшчэ ў сіле. Толькі вялікі гадзіньнік, што бесьперестанку тахкаў на сьцяне, здавалася, пайшоў хутчэй, быццам даючы гэтым знаць, што ён даволі ўжо адмерыў начы і што яна ўжо канчаецца.
За Камоцкай у габінэт зайшла «Галя». Валя разьвіталася з Раманам. Пакуль яна йшла да дзьвярэй. Раман увесь час глядзеў ёй усьлед.
- Бывай Валя!
Калі Валя зірнула на яго, павярнуўшыся ад дзьвярэй, яна таксама хацела сказаць «Бывай!», але не магла і толькі зайшлася плачам.
- Сцэнічнае мастацтва на сёньня скончылася. Заўтра пачнецца мастацтва сапраўднае, - прыгразіў Палітыка, адпушчаючы Корзюка.
У тую самую ноч, калі Палітыка, разам із вышэйшым начальствам, інсцэнізаваў у НКВД «нацдэмаўшчыну», у Вышэйшым Пэдагагічным Інстытуце адбываліся вялікія арышты. За ноч было арыштавана сорак студэнтаў, пераважна з літаратурнага й гістарычнага факультэтаў. Але трапілі ў гэты лік і студэнты з іншых адзьдзяленьняў, у прыватнасьці з пэдоляга-пэдагагічнага. Асабліва латошылі ў тую ноч інтэрнаты на Энгельса і ў Галоўным корпусе Ўнівэрсытэцкага гарадка. Людзі з НКВД былі поўнымі гаспадарамі тае начы. Але яшчэ ўдзень перад тою начой і ўвечары, калі толькі што пачынала шарэць, можна было заўважыць іх, пераадзетых у штацкае, на сходках і ў пад'ездах гэтых інтэрнатаў. Яны асьцярожна й коратка праходзіліся тут і зьнікалі гэтаксама, як і зьяўляліся - нечакана й няпрыкметна. Апрача тэхнічак, іх ніхто й не заўважаў. А калі пераваліла за поўнач, яны пад'ехалі на машынах, размаляваных і быццам прызначаных для развозкі хлеба па магазынах, на такіх-жа самых машынах, якімі карысталіся і ў горадзе, з надпісам на іх «хлеб» (пры тым на розных мовах). Грузілі гэты «хлеб» і везьлі на Ўрыцкага, у турму.
У самым найбольшым пакоі ў інтэрнаце на Энгельса, пасьля дванаццатай, калі ўжо ўсе вярнуліся з гораду й спалі моцным сном, загарэлася вісючая пад сталом вялікая электрычная лямпачка, зырка асьвяціўшы ложкі, што цесна стаялі паўз сьцен. Ззаду людзей, якія ўвайшлі ў пакой, стаяла тэхнічка і, калі трэба было, паказвала, дзе хто сьпіць. Патрэбных студэнтаў ціха будзілі, гаварылі ім, што яны арыштаваныя, загадвалі ўставаць і зьбірацца. Ішоў вобыск, пісаліся пратаколы. Усё гэта рабілася хутка. Суседзі па ложку, прачнуўшыся, прыкідваліся соннымі, і, калі яны былі патрэбныя як сьведкі, іх нельга было дабудзіцца. У такім разе падпісвала пратакол у якасьці сьведкі тэхнічка. Калі ўсё ўжо было гатова, арыштаваных выводзілі і лямпачка гасла.
Тое-ж самае дзеелася і ў інтэрнаце Галоўнага корпусу. Але там апэрацыя арыштаў праходзіла лацьвей: пакоі маленькія, на тры-пяць чалавек, і можна было б не асьцерагацца вельмі. А часам здавалася, што забіралі цэлым пакоем, дык тым болей ніякага розгаласу баяцца ня трэба было. Адылі як-бы латва не праходзілі тут арышты, слых аб іх бліскавічна разьнёсься па ўсіх карыдорах інтэрнату. Быццам у нейкай самаабароне тушыліся на карыдорах лямпачкі. Згашаныя яны былі й на той пляцоўцы, дзе на Кастрычнік былі танцы.
Спакойна спаў толькі манастыр. Для яго гэтая ноч была, як і ўсе іншыя ночы. Тым болей ашаламіла яго раніца ў інстытуце, калі яна наступіла.
А гэта была самая палахлівая раніца, раніца дваццаць чацьвертага лістапада 193* году.
Усе дзяўчаты прыйшлі на заняткі ў інстытут, як і звычайна, перад самым званком. За кафэдрай, аблакаціўшыся, стаяў Піятуховіч і, склаўшы свае вусны ў нейкай запытальнасьці, глядзеў перад сабою і быццам нічога ня бачыў, маўклівы й акамянелы. Лекцыі не пачынаў, нечага чакаў. Дзічкоўская, увайшоўшы ў аўдыторыю і пабачыўшы, што яна напаўпустая, спынілася адразу-ж каля дзьвярэй. Павярнуўшыся да сваіх сябровак, што таксама спыніліся за ёю, запыталася:
- Дзяўчаты, глядзеце, дзе-ж гэта падзеліся нашыя хлопцы?
Піятуховіч як-бы ня чуў гэтага і ўсё заставаўся ў тэй-жа самай позе. Ён толькі бачыў, як селі на сваё месца Дзічкоўская, Шкляр, Лагоўская, Аўсеева, Ларыса, але, здавалася, ня ўспрыймаў гэтага, яго вочы глядзелі няпрысутным, патойбочным паглядам. Чакаў і лекцыі не пачынаў.
Роза Шкляр непазнавальна зьмянілася: яна ўбачыла, што ў ліку адсутных быў і ейны Каплеўскі. Заўсёды сьмяшлівыя, ейныя вочы спыніліся й застылі, а твар, звычайна белы ад пудры, зачырванеўся. Бася Цыпіна ня ўгледзела за сваім столікам Петрака Шыракова, і Дзічкоўская, да якой ужо пасьпеў вярнуцца ейны зласьлівы гумар, прыкмеціўшы гэта, выпаліла:
- Бася, цяпер ня будзе каму адразаць у цябе каўбасы. Сьцізорыка твайго няма таксама. Ня толькі-ж аднаму Раману Корзюку адседжвацца! Бачыш, як падмялі!
З хлопцаў прыйшлі на заняткі Шынкевіч, Яначкін, Пелагейчык. Нават Шарамецьцева, і таго забралі. Сьцяпан Мялешка таксама адсутнічаў.
- Паўторым тэзы нашай папярэдняй лекцыі! - пачуўся, нарэшце, голас прафэсара Піятуховіча, які меў звычай заўсёды пачынаць сваю лекцыю гэтымі словамі. Не пасьпеў Піятуховіч паўтарыць «тэзаў», як зьявіўся Сьцяпан Мялешка і аб'явіў, што па загаду дырэктара заняткаў ня будзе і што замест гэтага склікаецца агульны сход студэнтаў і выкладчыкаў.
- Вось табе й тэзы! - ні то сур'ёзна, ні то жартліва тыцнула пад бок Дзічкоўская Цыпіну, што села цяпер побач яе.
- Ужо ня будзе й лекцыі? - уськінуў прафэсар на Мялешку спалоханы пагляд сваіх вачэй.
- Такі загад, таварыш прафэсар.
Піятуховіч заўсёды баяўся сходаў - ён ніколі нічога добрага для сябе не чакаў ад іх. Тым болей баяўся сягоняшняга сходу. Піятуховіч даведаўся аб арыштах яшчэ перад заняткамі і добра ўяўляў сабе, які гэта будзе сход. Згроб свае сьпісаныя алавіком лісткі, паклаў іх асьцярожна ў партфэль. Паглядзеў неяк асабліва на студэнтаў і ягоныя вусны зноў склаліся ў журботную і вінаватую напаўухмылку. Піятуховіч быццам разьвітваўся із студэнтамі. Здавалася - прафэсар шкадуе, што ягоная лекцыя засталася не прачытанай. На самай-жа справе, гэта было ня так: Піятуховіч баяўся, што гэта ягоная апошняя лекцыя наагул. І Піятуховіч не памыляўся.
Студэнты падняліся з-за сталоў, але з аўдыторыі ня выходзілі, стаялі гуртам, зачыналі гаворку, хаця яна хутка й абрывалася.
- Шынкевіч, а чаму цябе не арыштавалі? - распачала свой звычайны ход Дзічкоўская і пайшла, сьмяючыся, на яго з кулакамі. - Чаму вас усіх не арыштавалі - і цябе, і цябе, і цябе! - біла яна з падскокам кожнаму ў жывот сваімі маленькімі кулакамі. - Ня люблю я такіх хлопцаў. Вы нікому непатрэбныя!
Яна шукала яшчэ Мялешку, але той ужо пасьпеў выйсьці.
- Хто куды, а я ў буфэт! - пераводзячы на іншае гутарку, выгукнуў Пелагейчык. - Оля пабіла жывот кулакамі, дык баліць - пайду палячу малачком.
- Ідзеце й вы ўсе з Пелагейчыкам, я-ж вас усіх пабіла, - лячыць свае жываты! Зараз-жа! Каб вас болей я тут ня бачыла!
Жарты Дзічкоўскай памаглі мала - ніхто асабліва не сьмяяўся. Лагоўская не сказала ні слова. А Ларыса адыйшлася ад гурту і стала ля вакна, углядаючыся ў голыя галінкі дрэў на панадворку.
Калі выйшлі на карыдор, убачылі ля дошкі абвестак натоўп студэнтаў. Дзяўчаты накіраваліся туды. Загадам дырэктара выключаліся з складу студэнтаў усе арыштаваныя. Дзяўчаты табунком павярнулі да выхаду, сцішаныя і сумныя.
На дварэ сеелася імжа. Дзяўчаты туліліся адна да аднэй, настаўлялі каўняры - зябка. У паветры як-бы малолася вільгаць і, прасееная, як на самым тонкім сіце, спадала ні то сьцюдзёнай зольлю, ні то дажджом. Дрэвы ад ветру хісталіся і з іх сыпаліся буйныя кроплі дажджу. Дзяўчаты перайшлі на другі бок вуліцы, дзе ня было прысадаў. Іхныя валасы хапаў вецер і яны часта спыняліся, павяртаючыся сьпіной да ветру. Але ўсё роўна ён даймаў іх, безабаронных, у паношаных палітончыках нарасхліст. На завароце сквілілі трамваі, ахутаныя дажджанай імглой.
У карыдоры манастыру дзяўчаты ўгледзелі бацькоў Валі Камоцкай, якіх яны ведалі яшчэ з ранейшых часоў, калі яны прыяжджалі ў Менск наведаць дачку. Цяпер яны прыехалі за дачкінымі рэчамі. Стаялі ля ўваходу ў манастыр - дзяўчаты, ідучы на заняткі, прымкнулі сваю багадзельню. Гуртам увайшлі ў хату. Бацькі Камоцкай горка заплакалі, угледзеўшы сіратлівы ложак свае дачкі. Маці Валі была мяккога характару і ўсё сьлязілася. Бацька, няпрыметна выцершы сьлязінкі, што дрыжэлі на ягоных вейках, узяўся за работу: складаў рэчы, пакаваў, зьвязваў. Маці гаманіла з дзяўчатамі, распытвала пра дачку, як яе арыштавалі, за што, ці піша яна да іх і што яны думаюць будзе з ёй. Дзічкоўская, як магла, суцяшала яе, сказала, што можа яшчэ Валю й выпусьцяць. Лагоўская таксама спрабавала супакоіць Валіну маці, гаворачы, што не адну-ж яе арыштавалі, на што Камоцкая-маці адказала:
- А от вас-жа не арыштавалі.
- Можа яшчэ арыштуюць, - пацешыла яе Дзічкоўская.
- Крый Божа, каб я гэтага хацела. Я гэта толькі так сказала.
- Пагаманіла й хопіць. Пара нам кратацца, - зьвярнуўся Камоцкі да сваёй старой.
Стоячы ля парогу і гатовыя выйсьці, яны яшчэ раз падзяквалі, што Валіны рэчы засталіся цэлымі. Ад парогу яны прыкмецілі на сьцяне свой партрэт у рамачцы.
- Ідзі, стары, здымі! Хай не назаляе паненкам. Досыць яны ўжо нагледзеліся на нас з табою.
Валін бацька зьняў рамачку, і месца, якое яна займала, цяпер выглядала бялейшым і чысьцейшым у параўнаньні з цэлаю сьцяною.
- Бачаце, памяць аб вас усё роўна застанецца, - не сьцярпела й тут каб не пажартаваць Дзічкоўская.
Старыя выйшлі. На Валіным ложку застаўся цяпер толькі адзін парыжэлы матрац, падкрэсьліваючы й без таго пусьціню і няўтульнасьць у хаце.
За сьценамі хлюпацеў дождж, сек шыбы і дзяўчатам не хацелася йсьці на агульны сход, хоць і трэба было.
Удзень НКВД, можна сказаць, не працавала: яно ажывала толькі ўначы. Удзень тут панавала змора і нехаць, жыцьцё як-бы драмала, схаваўшыся ў патайных куткох, і тое, што тут і рабілася, выглядала звычайнай работай нармальнай установы. Удзень НКВД як-бы шчупульвалася, абыякава пазяхала за столікамі, піло каву, толькі часамі ажывала ад лісьліва-кароткіх усьмешак прыгожых працаўніцаў, што раптам зьяўляліся і зьнікалі, невядома куды. Удзень НКВД як-бы ўсяго толькі й рабіла, што з падкрэсьленай далікатнасьцяй прыймала нейкіх наведвальнікаў і, пасьля марудна-доўгіх гутарак, выпушчала іх на вуліцу, пасьпешна зачыняючы за імі дзьверы, быццам баючыся ўсяго вонкавага, што нечакана магло ўварвацца сюды. Удзень НКВД адпачывала, як пасьля пякельна цяжкой працы. Яно маскавалася ў культурную і дабрадзейную ўстанову, што ня выклікае і ня можа выклікаць якіх-небудзь спэцыяльных асацыяцыяў, зьвязаных з ейным імём. І калі-б вы йшлі гэтым часам па вуліцы, вы маглі-б падумаць, што гэта самая бясьпечная ўстанова і што з ёю нават зацішней у сьвеце. Так выглядала гэтая ўстанова ўдзень.
А з начой ейныя вокны цямнелі і нейкія цені біліся сполахам у іх. На момант сьвятло ад трамвая, што праімчыцца тут, адбівалася ў іхнай глыбіні і гасла, не прабіваючы яе. З цёмнага прадоньня вокан, здавалася, нехта глядзеў на вас і сачыў за вамі, дармо што, як выглядала, установа была зачыненай. У ніводным вакне вы не маглі пабачыць сьвятла - для вока людзскога гэта быў мёртвы будынак, што заснуў на цэлую ноч. На самай-жа справе, у ягоных унутраных, падземных лябірынтах ішло сваё жыцьцё, варочалася, прыглушанае й заціснутае ў сховах.
Начальнік НКВД Бэрман асабіста паклікаў да сябе ў габінэт на нараду галоўнага тэарэтыка й стратэга па нацдэмаўшчыне Цімошку, а за адно з ім і некалькі іншых сваіх адказных працаўнікоў-экспэртаў, а таксама сьледчых, у тым ліку Палітыку й новапрыбылага Пушкіна, што толькі вярнуўся з заданьня - усяго чалавек дзесяць. Слаба асьветлены вялікі габінэт начальніка беларускага НКВД быў добра абсталяваны, з дыванамі на падлозе і на сьценах. Але ня гэтая акалічнасьць зьвяртала на сябе ўвагу. Уражвала ягоная поўная ізаляванасьць, здавалася, што ён кругом быў абабіты тоўстым лямцам, які нічога не прапускаў: ні крокаў, ні голасу. Што-б хто ні гаварыў - усё глухла, і стваралася ўражаньне, быццам вы знаходзіцеся ў каюце падводнай лодкі, на якую цісьне страшэнная тоўшча вады, і ад гэтага ціску ў вас баліць галава.
Начальнік НКВД сядзеў у крэсьле за вялікім сталом, накрытым сукном, а за меншымі столікамі - насупраць і побач яго - расьселіся запрошаныя. Іхныя твары асьвячаліся лямпамі, што гарэлі ў кажнага з іх на століках, так што начальнік НКВД мог добра бачыць кожнага з іх. Падняўшыся, Бэрман адчыніў нараду громкімі словамі:
- Беларускае НКВД, таварышы, як вы ведаеце, пагранічнае НКВД і на яго ўскладваецца падвойная задача - ліквідацыя ня толькі ўнутранай кантррэвалюцыі, а й замежнай агентуры. Сказаць толькі, што НКВД - гэта меч дыктатуры пралетарыяту, яшчэ замала: трэба, каб гэты меч не ржавеў! Як начальнік НКВД, мушу давесьці да вашага ведама, што ў Маскве нашым, беларускім НКВД, незадаволеныя. Там сьцьверджаны факт, што яно, іменна як пагранічнае НКВД, не спаўняе сваіх абавязкаў. Асабіста таварыш Сталін незадаволены намі, разгневаны нашым склаўшы рукі сядзеньнем. Вы можаце ўявіць, што гэта можа азначаць? Увесь цяжар віны, зразумела, ляжыць на мне, але - не таюся - у сваю чаргу я знайду таксама вінаватых. Нашу ўнутраную кантррэвалюцыю, як духоўна, гэтак і матэрыяльна, жывіць, як ведама, замежная разьведка. Яна стварыла ў нас ня толькі ачагі кантррэвалюцыі, але й навіла гнёздаў шпігунства. Побач трацкістка-бухарынскага ахвосьця, самая небясьпечная ўнутраная кантррэвалюцыя ў нас на дадзеным этапе - нацдэмы. Нацдэмы - гэта памагатыя замежнай разьведкі. З ліку нацдэмаў разьведка навярбавала сабе шпіёнаў, дывэрсантаў і тэрарыстаў. Драпежныя лапы замежнай разьведкі працягнуліся аж да самага нашага НКВД. Мы, седзячы ў сваіх габінэтах, чакаем пакуль вораг сам ня прыйдзе да нас, не пастукаецца ў нашыя дзьверы і ня здасца нам. Мы пляцёмся ў хвасьце, мы адсталае НКВД, а адсталых, як сказаў таварыш Сталін, б'юць. Памятайма словы Сталіна: «Калі менскае НКВД сьпіць, яго разбудзіць маскоўскае». Я патрабую як найхутчэйшага заканчэньня нацдэмаўскай справы. Адкрыты працэс нацдэмаў - гэта канкрэтная нагода рэабілітаваць сябе. Як нядаўна на допыце сказаў мне былы міністр Беларускай народнай рэспублікі (БНР) пан Цьвікевіч, які, дарэчы, сядзіць у нас ужо цэлы год, нацдэмаўская справа страціць сваю вайстрыню, калі мы будзем яе адцягваць. Я сягоньня паклікаў вас сюды, каб ад вас, як ад знаўцаў і спэцыялістаў справы, даведацца, якія рэальныя магчымасьці ёсьць для таго, каб у самым бліжэйшым часе распачаць адкрыты працэс нацдэмаў. Слова для дакладу мае таварыш Цімошка.
З-за століка вылез Цімошка і, стаўшы побач начальніка НКВД, распасьцёр на стале карту, расклаў кнігі, паперы, наліў з графіна ў шклянку вады, выпіў. Ростам ён быў нагэтулькі малы, што тыя, якія заставаліся сядзець за столікамі, бачылі толькі ягоную галаву. Выглядала так, быццам галава Цімошкі была зьнятая з тулавішча і выстаўленая для паказу, тварам да публікі. Цімошка слаба ўсьміхнуўся. Зразумеўшы, што гэта не адпаведная для яго пазыцыя, ён выкаціўся з-за стала і ў галіфэ, у хромавых ботах, з нізкімі і сабранымі ў гармонік халявамі, увесь паказаўся на вочы. Начальнік НКВД ня спушчаў з яго сваіх вачэй. Цімошка, уткнуўшы левую руку ў кішэню свайго фрэнчыка, прыняў позу маленькага Леніна з выкінутай наперад правай рукой і хутчэй, як прамоўца, а не тэарэтык, нарыхтаваўся гаварыць. Такая поза Цімошкі нікога ня зьдзівіла, усе ведалі яго, як здатнага аратара і, значыцца, нейкая-ж поза мусіць быць. Усе навастрыліся слухаць яго. Ды Цімошка апусьціў сваю правую руку і, як-бы наважыўся на нешта нязвычайнае, касавурліва павярнуўся да Бэрмана:
- Таварыш начальнік беларускага НКВД, дазвольце не згадзіцца з адным вашым цьверджаньнем.
І як-бы ацэньваючы, якое ўражаньне зрабілі на Бэрмана ягоныя словы, дадаў:
- Таварыш начальнік беларускага НКВД, вашая стаўка на нацдэмаў будзе бітая і ў выніку беларускае НКВД апынецца яшчэ ў большым прарыве.
Бэрман нават не зварухнуўся ў сваім крэсьле, сядзеў і, здавалася, чакаў, што яшчэ скажа Цімошка, у той час, як за столікамі напружаньне ўжо пераходзіла ў сваю вышэйшую стадыю - страх.
- Таварыш начальнік беларускага НКВД, беларуская нацдэмаўская арганізацыя - гэта правакацыя менскіх трацкістаў.
Думаючы, што Бэрман ужо пераможаны, Цімошка хацеў дабіць яго канчальна:
- Таварыш начальнік, вы самі - трацкіст.
Аднак, Бэрман нічым не паказваў свайго ўзрушэньня і, седзячы ў крэсьле, без якога-колечы напружаньня, спакойна перапыніў Цімошку:
- Трацкіст я, ці не трацкіст - гэта ня вам вырашаць. Тымчасам начальнік НКВД - я, і я загадваю вам, таварыш Цімошка, далажыць нам, як выглядае нацдэмаўская справа на сёньня. Тым болей, што вы адказны за яе. Сваю асабістую нязгоду вы выказалі і затрымліваць нашую ўвагу на дробязях я лічу немэтазгодным. У нас тут нарада, а не трыбуна.
- Тое, што я сказаў, я сказаў, і мог-бы паўтарыць яшчэ, але я паўтару гэта ў найбольш адпаведным месцы, - апэляваў Цімошка ўжо болей да прысутных. - Таварышы, я цяпер напраўду раскажу вам пра тую мітычную нацдэмаўскую арганізацыю, над стварэньнем якой мы б'ёмся ўжо цэлы год. Я асабіста не пагаджаўся на канструяваньне гэтай арганізацыі - вычуваў, што прост ня будзе мне на чым разгарнуцца. Карацей - гэтая справа не натхняла мяне. Я люблю канструкцыі большых маштабаў! А тут якраз няма тае маштабнасьці! І толькі пад ціскам нашага начальніка - вы гэта ведаеце - я змушаны быў узяцца за фабрыкацыю таго, што мы называем нацдэмаўскай арганізацыяй... Ды апэтыт, гавораць, прыходзіць у часе ежы - вось так сталася й са мною: за працаю прыйшло натхненьне, якога ня было напачатку. Ну, а калі прыйшло натхненьне, страшэннае, д'ябальскае натхненьне чэкіста - вы ведаеце самі - можна паверыць у сапраўднасьць існаваньня ня толькі нацдэмаўскай арганізацыі, але й ў тое, што ты - гэта ня ты. Памятаеце, паверыў-жа я некалі, што мая жонка - польская шпіёнка. Як вы ведаеце, я сам вёў ейную справу, сам яе судзіў, сам патрабаваў расстрэлу. А чаму я паверыў, што яна - шпіёнка? Папершае, яна была полька. А падругое - і гэта самае галоўнае - навяла мяне на гэта адна справа: я канструяваў у тым часе патрэбную для НКВД шпігунскую афэру: жонка аднаго чэкіста (якраз па нацыянальнасьці полька) становіцца польскай шпіёнкай. Чым больш я камбінаваў гэту справу, чым болей ня спаў над ёю начэй, тым больш захапляўся ёю, тым больш бачыў у ёй магчымасьцяў праявіць свой гені сьледчага. І, нарэшце, дайшло да таго, што я паверыў у верагоднасьць гэтай справы, якой займаўся, хоць напачатку глядзеў на яе, як на практыкаваньне. Але мала таго, што я паверыў. Я пачаў шукаць мадэляў для гэтай канструкцыі ў жыцьці, у тэй рэальнасьці, якой я жыў і якая мяне акружала. Мне здавалася, што я ў палоне гэтых мадэляў і што трэба ад іх ачысьціцца. Лежачы ў начы ў вадным ложку з жонкаю, я й падумаў, што яна якраз і ёсьць адна з тых мадэляў, якіх я шукаю. Вось што значыць натхненьне і пракудны гені сьледчага.
Тое-ж самае і з арганізацыяй беларускіх нацдэмаў. Напачатку я не хацеў ёю займацца, у мяне ня было натхненьня, а потым, калі пачаў ствараць - чыста тэарытычным спосабам - абстрактныя мадэлі гэтай арганізацыі, захапіўся імі і, ужо натхнёны імі, канкрэтна пачаў уцелаўляць іх у жыцьцё. Такім парадкам, абстрактныя мадэлі нацдэмўскай арганізацыі ў маіх руках ажылі, набылі ня толькі форму, але й зьмест. Гэткім парадкам я змадэляваў усю Беларусь, за кожнай маёй мадэляй стаіць жывая асоба. Гэтыя мадэлі я доўга перастаўляў з месца на месца, пакуль не атрымаў з іх цэласьці. Я начамі ня спаў, яны строга матэматычна стаялі ў маёй памяці, выдуманыя мной, аж пакуль у маім выабражэньні я не замяніў іх жывымі людьмі. Мы іх шукалі ўсюды - дзе яны былі і дзе іх ня было. Я паверыў, што яны ўсюды ёсьць і, сапраўды, я знаходзіў іх усюды. Гэта акалічнасьць падмацавала мяне на думцы, што мадэлі-людзі сапраўды былі яшчэ раней, тады, калі я яшчэ іх ня шукаў. Так паўстала беларуская нацдэмаўская арганізацыя, да назову якой мы далучылі пазьней эпітэты «кантррэвалюцыйная», «антысавецкая», «тэрарыстычная», «шпігунска-дывэрсыйная».
Цімошка спыніўся й аддыхаўся. Ён прыкмеціў што ягонае выступленьне рабіла ўражаньне. Але з боку можна было прыкмеціць і іншае - на яго глядзелі, як на страшнага чалавека. Нават сам Бэрман сьцішыўся і як-бы над нечым думаў. Відавочна, ён хацеў чым-небудзь перапыніць Цімошку. Чакаў, калі ён аддыхаецца і пачне зноў.
Трамвай прайшоў недзе так блізка і з такой магутнай сілай, што на сэкунду здавалася ён забірае з сабой і ўвесь будынак НКВД - падлога ў габінэце начальніка НКВД задрыжэла і як-бы некуды паплыла. Агонь у лямпах на століках затоўхаў копацьцю ў капшукох.
- Але ў тое, што я стварыў, я ўжо болей ня веру - прайшло бо натхненьне, скончыўся бо сьледчы. Дык тое, што я падам тут - усяго толькі схэма, голая канструкцыя, з некаторымі, праўда, жывымі ўцелаўленьнямі.
Цімошка бліжэй падыйшоў да Бэрмана - відаць, яму спатрэбіліся цяпер пакінутыя ім на стале паперы, кнігі, карта.
- Дык сканструяваная мною тутака арганізацыя афіцыйна называецца «Беларуская нацдэмаўская антысавецкая кантррэвалюцыйная тэрарыстычная шпігунска-дывэрсыйная арганізацыя». Арганізацыя створаная па загаду Масквы. У Менску ейнымі верхаводамі былі, як я сказаў, трацкісты, разам з шавіністычнымі расейцамі. Сама ідэя нацдэмаўскай арганізацыі зрадзілася з чыста тэарэтычнага пастуляту: паколькі кожная з саюзных рэспублікаў тэрытарыяльна сутыкаецца з капіталістычным сьветам, ужо сам па сабе гэты факт правакуе зараджэньне нацыяналізму. Аднойчы народжаны, нацыяналізм у гэтых рэспубліках заўсёды будзе шукаць сабе падтрымкі ў сваіх суседзяў за мяжой, а гэтыя апошнія будуць апірацца на яго ў сваёй падрыўной рабоце. Гэты тэарэтычны пастулят выключае ўсякую магчымасьць рэвізіі яго або скідкі на мясцовыя ўмовы: НКВД у саюзнай рэспубліцы ня можа заявіць, што на тэрыторыі ягонай дзейнасці няма буржуазных нацыяналістаў. НКВД, якое зрабіла-б гэта, было-б разгромленым. Вось такім парадкам знайшліся нацдэмы і ў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспубліцы. Канечне, і гэта не сакрэт - такая тэорыя забясьпечвае далёкасяжную практычную мэту: перагляд нацыянальнага пытаньня на карысьць цэласьці савецкай Расеі.
У поўнай згодзе і ў адпаведнасьці з гэтай палітыкай мы й тварылі нашую нацдэмаўскую арганізацыю. Тутака я ўкажу на некаторыя цяжкасьці гэтага тварэньня. Папершае, нам цяжка было дакумантаваць адзін з галоўных пунктаў абвінавачаньня нацдэмаў: іхную сувязь з замежнай разьведкай. (Не забываце, таварышы, што арганізацыі, як такой, у сапраўднасьці ня было і, значыцца, не магло быць і той сувязі з разьведкамі.) Сувязь нацдэмаў з польскай разьведкай наладзіла само нашае НКВД: яно знайшло найбольш незадаволеных савецкай уладай людзей і, справакаваўшы іх, перакінула ў Польшчу. Мала таго, намі было даканана колькі палітычных забойстваў чаловых савецкіх работнікаў з адзінай мэтай абвіначваньня ў гэтых забойствах нацдэмаў або кулакоў, зьвязаных з імі. Гэтых «забойцаў» мы самі-ж і ратавалі - па дамоўленасьці з нашымі пагранзаставамі перакідвалі іх у Польшчу. Там, у польскай дэфэнзыве, яны часта траплялі ў рукі нашых-жа работнікаў, якія і выпраўлялі іх назад, у Беларусь, дзе мы іх і лавілі, ужо як сапраўдных шпіёнаў, засланых Польшчай. Так прыблізна была забясьпечаная сувязь беларускіх кантррэвалюцыйных нацдэмаў з Польшчай і фашысцкай Нямеччынай.
Падругое, нам цяжка было стварыць Цэнтр нацдэмаўскай арганізацыі - знайсьці вядомых і дастаткова аўтарытэтных у вачох грамадскасьці людзей, якія-б пагадзіліся ўзначаліць нацдэмаўскую арганізацыю. З гэтай мэтай мы абвінавацілі цімала палітыкаў, вучоных, пісьменьнікаў (асабліва гэтых), грамадскіх дзеячоў (беларусаў паводля паходжаньня), пасадзілі іх у турму і з дапамогай іх, ужо тут, у турме, вырашылі й гэтае пытаньне - пытаньне Цэнтру.
Трэйцяе, найбольш цяжкое для нас пытаньне было пытаньне масавасьці нацдэмаўскай арганізацыі. Каб забясьпечыць гэтую масавасьць, нам давялося-ткі трухнуць усімі без выключэньня беларускімі навуковымі, культурнымі і грамадзскімі ўстановамі. У нас апынуліся Саюз савецкіх пісьменьнікаў БССР, Акадэмія навук, пэдагагічныя інстытуты, тэхнікумы, тэатры, настаўніцкія кадры і г.д.
Чацьвёртае, мы сустрэліся з вялікімі цяжкасьцямі ў пытаньні мілітарнага характару нацдэмаўскага руху. Нам патрэбна было, каб нацдэмы ў сваім змаганьні з савецкай уладай апіраліся на збройныя сілы. Адгэтуль узьнікла патрэба кантакту нацдэмаў з Камандармам другога рангу Ўбарэвічам, галоўнакамандуючым Беларускай ваеннай акругай. Хоць-бы сабе намінальнага кантакту! Нямала мы працавалі і над праблемай сувязі беларускіх нацыяналістаў з украінскімі. Урэшце, мы атрымалі тое, што мы маем цяпер - гатовую да суда беларускую нацдэмаўскую арганізацыю. Значыцца, мая схэма выглядае так: на чале арганізацыі стаіць Цэнтр, зьвязаны з польськай дэфэнзывай, яму падпарадкавана даволі густая сетка нізавых нацдэмаўскіх арганізацый-ячэк. Для замаскаваньня сваёй дзейнасьці Цэнтр эксплятуе пры дапамозе Чарвякова зьезды Саветаў БССР: у якасьці дэлегатаў ад працоўных, Цэнтр «дэлегуе» ячэйкаўцаў у Менск, дзе яны, як легальныя дэлегаты зьезду, займаюцца сваёй нелегальнай работай.
Гэтак з большага выглядае нескладаная структура гэтай арганізацыі. Дакіну, што гэтую агульную схэму я забясьпечыў канкрэтнымі дэталямі-мадэлямі, якія кожны з прысутных тут мае ў сябе на руках. Заканчваючы сваё выступленьне, я хачу ўзьняць асноўнае пытаньне, якое мы павінны тут вырашыць, гэта пытаньне - судзіць нацдэмаў адкрытым судом, ці закрытым. Асабіста я за тое, каб ня судзіць іх зусім. Я глыбока перакананы, што калі дасюль у нас ня было нацдэмаў, дык пасьля яны будуць абавязкова. Слушна сказаў адзін арыштаваны намі нацдэм, што нацдэмам ён ніколі ня быў, але цяпер, пасьля арышту, ён захацеў ім быць. Я хачу гэтым сказаць, (Цімошка зноў павярнуўся тварам да Бэрмана), што нашае НКВД само стварае кантррэвалюцыю і за гэта яно ня можа не панесьці адказнасьці!
Цімошка забраў свае рэчы з стала, якімі ён так і не карыстаўся, і сеў зноў за свой столік. Твар ягоны асвяціўся лямпай - ягоныя вочы ўсё глядзелі на начальніка НКВД, гарэлі бляскам адвагі, рашучасьці, што межавала з вар'яцтвам. Усе сядзелі за столікамі моўчкі, ня ведаючы як рэагаваць на прамову «тэарэтыка» Цімошкі. Усе яны глядзелі на Бэрмана, што нярухома сядзеў у змроку. Замест таго, каб нешта адказаць Цімошку, ён зьняў трубку тэлефона, што быў перад ім, і пазваніў - хутка ў габінэт начальніка НКВД прыйшлі дзьве жанчыны ў белым, з яечнямі ў круглых патэльнях і з бутэлькамі піва. Падалі гэта ўсё й вышлі.
- Закусім, таварышы, прамову Цімошкі і паспачуваем яму! Але нарада на гэтым яшчэ не канчаецца. Гаворачы вобразна, нацдэмаўская справа - гэта драма, якую мы ўсё-ткі мусім разыграць на сцэне - разыграць па ўсіх правілах драматычнага мастацтва. Так ужо сталася, што я пакліканы ў галоўныя рэжысэры гэтай драмы, і я, канешне, мушу добра ведаць, з чым я выступаю.
Тэарэтыку Цімошку прыйшло ў голаў: паглядзець самому, як паводзяць сябе ягоныя мадэлі на допытах. Тэорыя тэорыяй, а жывая душа - гэта нешта іншае: можа якая зь іх і не захоча быць тою мадэляй, захоча вылузацца з яе, і тады паспрабуй загнаць яе ў форму, патрэбную нам. Дзеля гэтага Цімошка й вырашыў пахадзіць па сьледчых, калі тыя будуць дапытваць мадэлі. Цімошка хацеў пераканацца, наколькі ягоныя мадэлі працаздольныя. Асабліва яго цікавіла пытаньне, што будуць рабіць сьледчыя ў выпадку, калі мадэлі ня будуць даваць патрэбнага адказу, або адмаўляцца наогул адказваць на пытаньні. Бо-ж Цімошка ведаў, што ня ўсе мадэлі паслухмяныя і што толькі пры дапамозе адпаведных мэтадаў мадэль можна зрабіць мадэляй.
На нарадзе ў Бэрмана Цімошка шмат чаго не дагаварыў і наогул быў незадоволены сваім учарайшым выступленьнем, яму здавалася, што сваёю стрыманасьцяй Бэрман перамог яго, паказаў усім, што ён ані не шманае, ня лічыцца з тым, што ён гаварыў і што даводзіў, цалкам зігнараваў яго, патрабуючы толькі выкананьня ягонага загаду.
Аднак Цімошка быў перакананы, што ў Бэрмана нічога ня выйдзе з нацдэмаўшчынай, у яго не хапае мазгоў, таленту, фантазіі. Гэта толькі ён, Цімошка, патрапіў узьняць у Маскве пытаньне мэтазгоднасьці адкрытага суду над нацдэмамі.
Пра сьледчых і гаварыць няма чаго - гэта тупіцы. Сякуць тапаром і толькі. Цімошку прыйшлося доўга іх узгадоўваць. Яны не разумеюць сутнасьці нацдэмаўшчыны. Яны ня ўмеюць абыходзіцца з мадэлямі, якія трапілі ў іхныя рукі, яны ўмеюць толькі біць. Мадэль трэба ўсьведамляць, каб яна ведала, за што яе б'юць. Якая-ж прыемнасьць біць несьвядомую мадэль? Гэта нават грэх. Гэта невінватая мадэль. Яна - як палка: бі, колькі хочаш, а да смаку ня дойдзеш. Іншая рэч, калі ты ўсьведаміш мадэль. Усьведамленая мадэль - ужо вінаватая мадэль, я сказаў-бы разумная, зь яе ў такім разе нешта ўжо можна выбіць.
Была ноч, і Цімошка выйшаў з свайго габінэту на «нацдэмаўскі карыдор». Там ужо йшла «работа». Цімошка зайшоў да Палітыкі - на ягоную думку найбольш здатнага сьледчага. Пасярэдзіне пакою сядзела адна мадэль і хоць-бы вухам павяла: нават адным вокам ня зірнула на Цімошку. Аднак мадэль яму спадабалася: інтэлегентная, удумлівая й прыгожай формы. Адразу відаць, што ўсьвядомленая мадэль. Цімошку страшэнна хацелася пачуць жывы голас гэтай мадэлі...
З прыходам Цімошкі Палітыка - і без таго заўзяты сьледчы - ператварыўся ў чалавека, што гатовы зрабіць усё, абы спадабацца свайму начальніку. Падняўся з-за стала і, з закладзенымі назад рукамі, пачаў апісваць кругі вакол мадэлі на табурэтцы.
- Можа хочаце, Раман Корзюк, у вагульную камэру? - пачаў Палітыка здалёк. - Перавяду!
- Вам нельга быць добрым, - адказаў Корзюк.
Цімошка толькі лыпнуў вачыма.
- Для вас магу.
- Дзякую.
- А Камоцкую мы ўжо выпусьцілі...
- Дзякую таксама.
- А вы самі не хацелі-б пайсьці наступнай раніцы на заняткі ў інстытут?
- Калі толькі вы будзеце там выкладчыкам.
- Грамадзянін Корзюк ня хоча сёньня гаварыць са мною, - з усьмешкай, весела сказаў Палітыка Цімошку.
І, сеўшы за стол, ужо сур'ёзна нарыхтаваўся пісаць пратакол. Дастаў з шуфляды нейкія паперы і хуткімі вачыма пачаў нешта вычытваць зь іх. Усталявалася некалькі сэкундаў цішыні. Быццам зьнеахвочаная гэтай цішынёй і перапынкам у допыце, мадэль, пазяхаючы, павярнулася на табурэтцы і пачала глядзець у вакно. Здавалася, ёй было маркотна сядзець склаўшы рукі і чакаць наступнага пытаньня. Гэта нямала зьдзівіла Цімошку.
- Таварыш Палітыка, вашая мадэль не працуе. Вы не даеце ёй дастатковай нагрузкі. Перапынку ў вашай рабоце ня мусіць быць. Вы не заўважаеце, што вашая мадэль ігнаруе вас?
- Псыхалёгія гэтай мадэлі мне добра ведамая. Мы маем дачыненьне з рамантычнай мадэляй.
Палітыка адкінуў у бок паперы. Мадэль усё яшчэ глядзела ў вакно на горад, быццам ня чуючы, што аб ёй гавораць.
- Не давайце пазяхаць вашай мадэлі. Дапытвайце!
Палітыка ня ведаў, з чаго пачаць, прысутнасьць Цімошкі яго бянтэжыла, і ён паставіў перад Корзюкам першае што прыйшло яму ў голаў пытаньне:
- Прызнаеце сябе вінаватым?
- У чым? - запытаўся ў сваю чаргу Корзюк.
- Мадэль зьдзекваецца над вамі, таварыш Палітыка.
Цімошка пахопіста ўзьняўся з свайго крэсла і ў вокамгненьне апынуўся за сталом Палітыкі, побач яго.
- Мадэль! (Прозьвішча вашае мяне ня цікавіць.) Мадэль! Вы будзеце сур'ёзна адказваць на пытаньні?
- Калі пытаньні будуць сур'ёзныя, - азвалася, нібы схамянуўшыся, мадэль.
- Абсалютная згода. У гульню гуляць мы вам не дамо. Зрэшты, нам не патрэбнае нават вашае прызнаньне. Вы - у нас, і выхаду адсюль вам няма. Вы тая мадэль, якая нам спатрэбілася.
- Я наогул не мадэль і мадэляваць мяне вам будзе цяжка.
- Не, якраз вы мадэль і мы вас змадэлюем. Вы толькі ламаецеся. Але датуль, пакуль вас мы яшчэ не даламалі. У карцар!
Корзюка адвялі ў карцар.
- Вось гэтак трэба дапытваць, таварыш Палітыка. Гэткая мусіць быць нашая палітыка.
Незадаволены паводзінамі мадэлі, Цімошка пакінуў сьледчага. Ён пайшоў да іншай мадэлі, што паводля ягонай задумы мае адыйграць адну з галоўных роляў на працэсе нацдэмаў. У ягоным уяўленьні паўставала мадэль Зьмітра Жылуновіча - Цішкі Гартнага. Цімошка сьпяшаўся падрыхтаваць яе. Якраз патрэбная яму мадэль была на допыце. Увайшоўшы да сьледчага, Цімошка нават ня глянуў у бок мадэлі, што сядзела - на дзіва - у раскошным крэсьле.
У сьледчага Пушкіна падпухлі ад ночнай працы вочы. Ён зморана сядзеў за сталом. Да ўваходу Цімошкі ён мірна гаварыў з Жылуновічам.
- Як мадэль? Працуе?
- Ідэальная мадэль, - адказаў Пушкін, зірнуўшы на Жылуновіча. - Цішка Гартны, як вы ведаеце, - беларускі пісьменьнік, ён сваё дазнаньне (я даю гэта яму рабіць і ў камэры) піша беларускаю моваю.
Пушкін паказаў Цімошку тоўсты сшытак, сьпісаны рукою Жылуновіча.
- Можаце пачытаць ці хоць глянуць.
- Я ня чытаю пабеларуску, дый яшчэ ад рукі. Ты скажы - мадэль супрацоўнічае з намі?
- Цалкам.
- Можна сьмела выпусьціць яе на сцэну? Я пытаюся пра гэта, не зважаючы на прысутнасьць мадэлі, паколькі вы гаворыце, што яна згодная з намі. Я-ж казаў - нам патрэбныя ўсьвядомленыя мадэлі, мадэлі, так-бы сказаць, добраахвотныя. Зрэшты, і мадэлям выгодна - увойдуць у гісторыю. Хацеў-бы паслухаць з вуснаў самой мадэлі, што яна напісала там у сваім сшытку.
Жылуновіч, як абрадваўшыся, пачаў:
«Усё маё сьвядомае жыцьцё - гэта змаганьне з савецкаю ўладаю. Цяпер-жа, калі я ўсьвядоміў усю бяссэнснасьць такога змаганьня, я складваю аружжа...»
- Гэта надзвычайна. Але вы што-небудзь пра мэты нацдэмаўскай арганізацыі і пра ейныя сувязі з замежжам.
Пушкін паказаў у сшытку патрэбнае месца і Жылуновіч з усёй старэннасьцяй працягваў:
«Нашая арганізацыя - Беларуская Нацыянальная дэмакратычная партыя - стаўляе сабе за мэту адзьдзяленьне Беларусі ад Расеі, ці інакш - наша партыя хоча скарыстаць з легальнага права выхаду з складу Савецкага саюзу, паколькі дадзены стан рэчаў не гарантуе дэмакратычнага ладу ў ёй. Значыцца, мы за адзьдзяленьне. Але мы катэгарычна супраць усялякага далучэньня, напрыклад да Польшчы, у чым вы спрабуеце нас абвінаваціць...»
- Таварыш Пушкін, Бэрман чытаў гэтыя матэрыялы? - перабіў чытаньне Цімошка. - Гэта-ж золата.
- Не.
- Я забяру гэтыя матэрыялы ў вас. - І праз нейкі момант. - Ну, а якім спосабам вы хочаце адзьдзяліць Беларусь? - запытальна, але ласкава зірнуў Цімошка на мадэль.
- Пры дапамозе сілаў Беларускай ваеннай акругі на чале з Убарэвічам.
Тут Жылуновіч узьняў вочы на Цімошку і паясьніў яму:
- У падтрымку з боку Ўбарэвіча я асабіста ня веру, але на працэсе я буду гэта сьцьвярджаць, а менавіта, што такой падтрымкай мы заручыліся. Гэта, каб вашая, а разам і нашая нацдэмаўская арганізацыя выглядала салідна, каб на адкрытым працэсе нацдэмаў было відаць, што нашая арганізацыя сапраўды існуе рэальна, а ня выдумка НКВД і што яна дастаткова небясьпечная для савецкай улады, каб зь ёй змагацца.
- Надзвычайна... Надзвычайна. Мадэль патрапляе. Сьвядомая свайго заданьня мадэль, - як у трызьненьні мармытаў Цімошка.
Ён, абрадваны і ўсьцешаны, узьняўся з крэсла, паціснуў руку Пушкіну і, паляпаўшы мадэль па плячы ў знак пашаны да яе, выйшаў з пакою.
Цімошка прадаўжаў абход сваіх мадэляў. Змора яго ня брала, хоць ужо пачало шарэць у вокнах, набліжалася сьвітаньне - час, калі яму было цяжка ўстрымацца ад спакусы хоць на часінку заснуць. У яго было вышэйшае заданьне - паставіць, выстраіць на сцэне перад абліччам усёй Беларусі шарэнгу здраднікаў, апрацаваных ім мадэляў, але такіх мадэляў, якія-б не саромячыся, на ўвесь голас, як таго мы ад іх дамагаемся, заявілі, куды і як яны хочуць піхнуць нашую, іхную Беларусь.
Справа ад яго адчыніліся дзьверы (выходзіў сьледчы) і Цімошка пачуў нейкі жаласьлівы стогн, ён адразу даўмеў, што гэта даводзяць да парадку якуюсь мадэль, абрадваўся і яму захацелася пабачыць яе. Увайшоў у пакой. На воддалі ад сьледчага сядзела мадэль, як ён адразу заўважыў - на войстрай ножцы перакуленай дагары табурэткі. Сьледчы загадваў ёй узьнімацца і садзіцца, зноў узьнімацца і садзіцца, і яна, акрываўленая паслухмяна выконвала каманду сьледчага, сударгава калоцячыся ад болю ўсім целам. Цімошку аж страсянула.
- У чым справа? - зьвярнуўся ён да следчага-стажора.
- Ня прызнаецца.
- У чым не прызнаецца?
- Што хацеў забіць Варашылава, калі той прымаў парад войскаў Беларускай акругі. Я хачу даказаць сувязь нацдэмаў з камандармам першага рангу Ўбарэвічам. Гэты апошні дзеля нейкіх прычынаў хацеў збавіцца ад свайго вышэйшага начальніка і падшукаў во гэтага сабе шэльму.
Сьледчы паказаў пальцам на мадэль.
- Творчая ідэя, - пахваліў Цімошка сьледчага-практыканта. - Практыкуйцеся далей. Дамагайцеся прызнаньня і пацьверджаньня гэтага прызнаньня на судзе, публічна. У вас у руках вельмі важная дэталь-мадэль. Але мадэль толькі тады мадэль, калі яе ўламаеш.
Цімошка меў намер абыйсьці гэтай начы ўвесь «нацдэмаўскі калідор» і пасьпяшаўся да аднаго з «цэнтраўцаў» - да Кудзелькі - Міхася Чарота - пралетарскай мадэлі паводля свайго паходжаньня. Калі Цімошка ўвайшоў у кабінэт свайго сябры сьледчага Цімахвеева, ён аж не паверыў сваім вачам: за сталом, аблакаціўшыся на яго, драмала мадэль, штосэкунды дзюбаючы носам, як-бы кланяючыся свайму сьледчаму насупраць.
- Дужа-ж міласьцівы ты, браце мой - таго глядзі, ложак загадаеш прынесьці, каб тваёй мадэлі было зручней спаць у нас.
Цімошка кожнага арыштаванага нацдэма інакш не называў, як толькі мадэляй.
- Хай адпачне нашая Кудзелька, я за ноч досыць яго накудзеліў.
І ўжо зусім сур'ёзна:
- Кудзелька - Міхась Чарот пайшоў на поўнае з намі супрацоўніцтва. Ён забясьпечыць посьпех адкрытага працэсу нацдэмаў. Больш таго, ён дапаможа нам схіліць да супрацоўніцтва з намі і сваіх калегаў, што апынуліся ў нас. Ты ведаеш, нацдэмы Касянкоў - Зарэцкі, Дайлідовіч - Алесь Дудар, Платон Галавач пакуль што неахвотна паддаюцца нашай апрацоўцы. Ты, як адказны за ўсю нацдэмаўскую кампанію, мусіш і іх падцягнуць да агульнага назоўніку.
- Падцягну. Падцягну. Ня турбуйся. Знойдзем сродкі падцягнуць і іх.
Перад тым, як пакінуць пакой сьледчага, Цімошку захацелася зірнуць у вочы дрэмнай мадэлі. Ды неймаверна - мадэль храпла. Сьледчы Цімахвееў даваў ёй, як прызвычаенай да алкаголю мадэлі, трохі коўтнуць і ў часе допыту, каб яна была больш лагоднай і згодлівай. Вось і захрапла таму. Гэта нямала зьдзівіла Цімошку. Ён падыйшоў да мадэлі і - сонную - ткнуў у яе пальцам, ды яна не ўзьнялася, толькі перарвала на момант дыханьне, зацягнуўшыся хрыплым сьвістам. Гэтак і не давялося Цімошку зазірнуць у вочы заслужанай мадэлі. Ён папярэдзіў Цімахвеева, каб мадэль была сьвядомая сваёй ролі на судзе. З Дударам, Зарэцкім, Галавачом - непаслухмянымі мадэлямі - ён будзе гаварыць асабіста.
Тымчасам ужо разьвіднелася, і Цімошка, змораны сваім начным абходам нацдэмаў, падаўся дахаты адпачыць.
Валя Камоцкая, выйшаўшы з турмы, не хацела вяртацца ў манастыр - яна хацела жыць адна, на прыватцы. Манастыр, з ягонымі насельнікамі, у яе цяпер адпаў. Яна не змагла-б ужыцца з сваімі колішнімі (так, цяпер ужо колішнімі) сяброўкамі, яны былі, здавалася, недзе ўжо ў мінулым, перасталі існаваць для яе. Яна і раней з імі ня жыла ў згодзе, то было інтэрнацкае, вымушанае сужыцьцё, цяпер немагчымае пасьля перавароту, перажытага ёю за тры месяцы сядзеньня ў адзіночнай камэры. Зрэшты, яна ішла да гэтага перавароту даўно, калі ёй кінуўся ў вочы Раман і захапіў яе. Ні Ларыса, ні Оля Дзічкоўская не змаглі прыручыць яго, хоць і бралі яго на прыцэл, «на мушку», паводля выразу Розы Шкляр. Валя Камоцкая пусьціла ў ход усе свае здольнасьці, каб авалодаць Корзюкам, адбіць яго ад Ларысы не таму, што яна ўжо яго гэтак кахала, а найболей, магчыма, таму, каб не пакінуць яго іншым. Тут было хутчэй больш жаночага эгаізму, чымся каханьня. У змаганьні за Рамана, Камоцкая, можна сказаць, вырабіла ў сабе іншы, не ўласьцівы ёй характар: сваёй уяўнай баявітасьцяй, якая межавала з вульгарнасьцяй, сваёй настырнасьцяй, «арыгінальнасьцяй» яна адказвала на такую-ж «арыгінальнасьць» Рамана Корзюка, сваёй «нязгодай» адказвала на Раманаву «нязгоду». На самай-жа справе, пад «вульгарнасьцяй» Валі хавалася ціхая пяшчота, пад найгранай весялосьцяй - засмучанасьць. Сваёй «вульгарнасьцяй» Камоцкая абараняла сваю душу ад вонкавага сьвету, засланялася ад яго, ня пушчала нікога заглянуць у ейную душу. У гэтым змаганьні за Корзюка і з самой сабой Камоцкая стамілася, здалася, сьцішылася, прыйшла да сябе самой, да сябе сапраўднай, да такой, якой яна была на самай справе. І ўласна, тут ня было перавароту, было толькі ўсьведамленьне сябе. Тры месяцы турэмнага жыцьця былі толькі завяршэньнем гэтага ўсьведамленьня, «перавароту». Аднак, з боку, для пабочнага вока яна магла здацца іншай, ня той ранейшай, якой яна была, а перароджанай, зламанай. Нават сьледчы не Палітыка, а ўжо іншы, на ймя Беларус, што канчаў ейную справу быў зьдзіўлены лагоднымі паводзінамі Камоцкай, розумам, які яна нібыта выявіла ў гутарцы зь ім. (Характарыстыка, дадзеная Камоцкай Палітыкай была, на думку Беларуса, няправільнай.) У гутарцы з Камоцкай Беларуса зьдзівіла і іншая акалічнасьць: Камоцкая бараніла не сябе, а Корзюка. Яна ня ведала яшчэ, што яе маюць выпусьціць, для яе было загадкай, чаму ейная справа была перададзеная ў рукі іншага сьледчага з штучным, як ёй здалося, прозьвішчам «Беларус».
«Беларус», старэйшы ўзростам чалавек, спакойны і, як здавалася, разважлівы, пытаўся ў яе з нейкай бацькоўскай спагадай у голасе пра ўсё: пра бацькоў, чым яны займаюцца, у якім яны веку, ці быў у іх дастатак, пра ейнае маленства, пра тое, як ёй падабалася праца настаўніцы, нарэшце - ці хацела-б яна закончыць вышэйшую асьвету і стацца зноў настаўніцай, не ў пачатковай школе, як раней, да паступленьня ў інстытут, а ўжо ў сярэдняй школе. Зацікаўленьне сьледчага ўва ўсім гэтым, ягоная спагада выклікала Камоцкую на шчырую, рашчуленую гаворку.
- Вы самі сабе напсавалі сваімі сувязямі з Раманам Корзюкам і ягонай сям'ёй. Асабліва сваімі провадамі іх на хутар Баранкевіча. Вам хіба было няўцям, што хутар Баранкевіча - гэта шпіёнскае гняздо, - дапытліва зазірнуў Беларус у вочы Валі Камоцкай.
- Хутар той мне паказаўся падазроным і самой, але я хацела дапамагчы маці і сястры Рамана, ні ў чым невінаватым і пакінутым жанчынам.
- Вашая спагадлівасьць заслугоўвае пахвалы, але вам, савецкай студэнтцы, савецкай грамадзянцы, не да твару было апынуцца ў цянётах злачыннай шайкі-лейкі. Добра, што мы выцягнулі вас з гэтых цянётаў. Вы мусілі-б у нас на сьледстве катэгарычна адмежавацца ад Рамана Корзюка, рашуча заявіць аб сваёй непрыналежнасьці да справы Корзюкаў. Вы гэтага не зрабілі, толькі бяз дай прычыны тармазілі сваімі паводзінамі выясьненьне вашай справы. Вы не дапамагалі, шкодзілі сьледству. Што-ж тычыцца Рамана Корзюка, вы мусіце заняць да яго выразную лінію. З ім вам можа яшчэ давядзецца сустрэцца ў абставінах, ня вельмі прыемных для яго.
- Я не магу зьмяніць сваёй лініі да яго, - заявіла Камоцкая. - Мае асабістыя дачыненьні да яго, думаю, ня цікавыя для вас... Пра ягоную-ж віну... ён не вінаваты.
- Я не вяду яго сьледства. Але ягоная сувязь з польскай дэфэнзывай відавочная. Перайшоўшы ў Польшчу, ён здрадзіў сваёй радзіме.
- Ён вярнуўся на сваю радзіму, - адказала Камоцкая.
- Так. Вярнуўся. Але ў якасьці каго? Падумайце, для чаго польская дэфэнзыва вярнула яго да нас? Хіба-ж не для таго, каб, выбачайце, пабачыцца з вамі? Ды я не хачу тут займацца справаю Рамана Корзюка. Я выклікаў вас ня ў сувязі з ім, ці можа меней за ўсё ў сувязі з ім.
- Мне крыўдна ўсё-ж... Раман не хацеў ісьці ў Польшчу. Ён пайшоў быў туды ня хочучы... Абкруціў яго Кандраценя, «дзядзька» ягоны. Які ён дзядзька яму? Раман - ахвяра, але ён ня ведае гэтага, - у Камоцкай нечакана для сьледчага заблішчэлі на вейках сьлёзы. У яе варухнулася жаласьць, страсянула ўсім яе целам, яна зайшлася сьлязьмі, гатовая заплакаць наўзрыд. Камоцкая не магла супакоіцца, вусны ў яе сударгава дрыжэлі і толькі праз нейкі момант, выцершы даланёю сьлёзы, яна саўладала з сабою...
Калі сьледчы зноў пачаў распытваць пра бацькоў, Камоцкая няўстрымалася і яшчэ болей закалацілася ад плачу.
- Дазвольце спатканьне з бацькамі або хоць напісаць ім...
- Пісаць вам ужо ня трэба. Мы вас выпісваем - вы свабодны.
Камоцкая недаверліва зірнула на сьледчага. Той, злавіўшы ейны погляд, паўтарыў:
- Сьледства ў вашай справе спыняецца. Вы адноўленыя ў правох студэнта ў установе, у якой вы навучаецеся. Стыпэндыя за мінулыя тры месяцы будзе выплачаная. Жадаем вам найлепшых посьпехаў. Мы спадзяёмся, што да нашых органаў вы ня будзеце мець асаблівай крыўды. Даруйце ім, дапушчаную імі памылку. Я хацеў-бы сказаць - мы спадзяёмся на вашую прыхільнасьць да гэтых органаў, да нас, іхных працаўнікоў.
Беларус дастаў з шуфляды паперчыну, папрасіў, уручыўшы Камоцкай, прачытаць яе і падпісаць. У паперчыне гаварылася аб «неразглошении» бачанага і чутага ў НКВД з папярэджаньнем аб магчымай кары за недатрыманьне ўмоваў.
Камоцкая, не вагаючыся, падпісалася, усё яшчэ ня верачы, што яе напраўду выпускаюць.
На заняткі Камоцкая вярнулася толькі на другі дзень. Былыя ейныя кампанкі па манастыры сустрэлі яе ветліва, хоць і насьцярожана: нагэтулькі нечаканы для іх быў ейны зварот, яны яшчэ ня ўспрынялі, як сьлед, падзею і ня ведалі, як да яе паставіцца. У часе перапынку Камоцкая ня выйшла, як гэта яна рабіла раней, на карыдор, заставалася сядзець за незанятым у кутку столікам. Да яе падыйшла найперш Лагоўская, прывіталася, пытаючыся, ці ня трэба ёй якая-небудзь дапамога. За ёю падыйшлі Аўсеева і Роза Шкляр з Голдзінай. Шкляр хацела была запытацца ў Камоцкай пра Каплеўскага (прыйшла-ж з турмы і можа ведае што пра яго), але адумалася, адкладваючы гэта на вечар. Сьцяпан Мялешка, незадаволены паваротам Камоцкай, схадзіў у канцэлярыю да дырэктара ўпэўніцца, ці Камоцкая сядзіць у класе легальна. Яму прыкра было, што яна тут, у ваднэй зь ім групе, што яе, супольніцу Рамана Корзюка, выпусьцілі такія аўтарытэтныя органы, як НКВД, ён нават дапускаў нейкую памылку з боку гэтых органаў. Цяпер яна будзе глядзець на яго яшчэ з большай пагардай, як раней. Ён баяўся - таго глядзі - што і хлопцаў яшчэ павернуць: зьняў-жа дырэктар з дошкі абвестак свой загад аб выключэньні іх з інстытуту... І ўсё-ткі Мялешка ня мог не падыйсьці і не прывітацца з Камоцкай. Нясьмелы і як-бы вінаваты ў чым, ён падыйшоў да яе і ўжо гатовы быў ёй нешта сказаць, як наскочыла Оля Дзічкоўская, локцем адпіхнула яго, прагаварыўшы:
- Няма чаго табе, братка, цяпер вітацца. Хіба потым, пасьля мяне.
Мялешка апешыў, стаяў моўчкі, ня ведаючы, што яму рабіць.
- Бачыш, адны толькі дзяўчаты засталіся - хлопцаў ты ўсіх упёк. Іх няма. Застаўся ты адзін. Лягчэй табе?
Дзічкоўская ашчаперыла Валю і праз колькі сэкундаў, адарваўшыся, адыйшлася ад яе са сьлязамі на вачох.
У аўдыторыю ўвайшоў выкладчык нямецкай мовы Зэмэль. Дзяўчаты ўсё яшчэ не адыходзіліся ад Камоцкай, толькі Сьцяпан Мялешка, сагнуўшыся, памуляў на сваё месца, апынуўшыся перад самым носам выкладчыка (ён заўсёды сядзеў на відавоку ў кожнага з іх).
Нарэшце, уселіся і дзяўчаты. Дзічкоўская, узьняўшыся, і паказваючы выкладчыку пальцам на Камоцкую, голасна прагаварыла:
- Ганс Рудольфавіч, сёньня ў нас, бачаце, на адну студэнтку болей - вярнулася.
- Я вельмі рады. Zehr gut, - адказаў Зэмэль, але хутка, як-бы спалохаўшыся сваіх слоў, пачаў тлумачыць Partizip II. Ён баяўся свайго нямецкага паходжаньня і быў дужа асьцярожны ў сваіх гутарках з студэнтамі.
Ларысы і Басі Цыпінай на занятках ня было - прастудзіліся і засталіся з грыпам ляжаць у пасьцелі, а ў іх якраз і мела патрэбу Валя Камоцкая, выходзячы з будынку Галоўнага корпусу ўнівэрсытэцкага гарадка.
Адчыніліся дзьверы камэры, і Раману Корзюку сказалі зьбірацца з рэчамі.
- Можа дахаты? - пачалі гадаць, як-бы абрадваныя, камэрнікі.
- Гм-м... Лёгка так, думаеш...
- А можа на суд?
- А можа ў іншую камэру?
- Добра, што хоць бяруць, нейкі рух усё-ткі, а то сядзіш во паўгоду і яшчэ ні разу ня выклікалі на допыт.
Корзюка выправаджвалі ўсёй камэрай, жадалі яму ўсяго найлепшага, прасілі - калі будзе магчыма - паведаміць ім пра сябе, а калі на суд - колькі далі. Узрушэньне ў камэры было такое, быццам Корзюк ішоў на волю. Камэрнікам здавалася, што пачалося нешта такое, што можа закрануць і іх, што можа дзесьці на вярхох нехта-ж, нарэшце, адумаецца і пачнецца роспуск нявінаватых людзей. У камэры ажыла на момант радасьць, кожнаму хацелася паверыць у тое, у што ён хацеў верыць.
Корзюку не сказалі, куды яго забіраюць. Яго зьдзівіла, што яго прывезьлі на вакзал. Толькі ўжо ў вагоне канваір яму сказаў (хоць яму забаранялася ўваходзіць у гутарку з арыштаваным), што яны едуць у Заслаўе.
На раніцу яны былі ўжо там. Корзюк доўга чакаў у цесным пакойчыку на турэмным двары, пакуль яго ня ўзялі адтуль і не прывялі да нейкага начальніка. Той паведаміў яму, што яго прывезьлі на суд бацькі ў якасьці сьведкі. Корзюка такое паведамленьне ашаломіла. Калі яго ўвялі ў салю суда, ён пабачыў там Кандраценю, Шаркевіча і нейкага незнаёмага. Яны сядзелі направа ад уваходу з канваірамі адзадзя. Корзюка пасадзілі налева ад уваходу, тварам да тых, што сядзелі направа. Хутка з боку, з вузкіх дзьвярэй, увайшлі ў салю судзьдзі, як выявілася пазьней - Спэцыяльная Калегія Вярхоўнага суду БССР пад старшынствам Карпіка.
- Суд идет! Встать! - скамандваў старшыня Калегіі.
Трое - Кандраценя, Шаркевіч і незнаёмы - узьняліся, але заставаўся сядзець Корзюк.
- Конвоир, поднять!
Корзюк, ня хочачы, каб яго паднімалі, узьняўся сам.
Старшыня Калегіі агаласіў:
- Сёньня мы судзім здрадніка радзімы, забойцу і шпіёна Савосту Корзюка. Судзім завочна. Забойцу ўдалося схавацца ў ваднэй замежнай, варожай нам дзяржаве, пад крылом ейнай разьведкі. Спэцыяльная калегія Вярхоўнага суду БССР прыбыла сюды на месца злачынства, каб на падставе дадзеных сьледства і паказаньняў сьведкаў дэмаскаваць сапраўдны твар злачынцы, паказаць навочна, у чыіх руках ён быў знарадзьдзем і паводля пралетарскай, сацыялістычнай законнасьці, з усёю строгасьцяй нашых законаў, пакараць злачынцу. Сьледствам і паказаньнямі сьведкаў устаноўлена, што кулак Савоста Ігнатавіч Корзюк, году народжаньня 1883-га, у сваёй азьвярэласьці і заюшанасьці, усялякімі спосабамі супрацьставячыся мерапрыемствам партыі і ўраду, у прыватнасьці вядучы падрыўную дзейнасьць супраць калектывізацыі, пайшоў на скрайнюю форму барацьбы з савецкай уладай - на тэрор. Сьледствам дакладна ўстаноўлена, што 13 лістапада гэтага году, у момант, калі першы сакратар Заслаўскага райкому партыі Ленскі накіроўваўся, каб зламаць кулацкі супраціў у вёсцы Залесьсе, па дарозе туды быў застрэлены куляй, выпушчанай бязьлітаснай, памсьлівай рукой кулака Савосты Корзюка. Усьведамляючы сваё злачыннае действа і баючыся панесьці кару, кулак Савоста Корзюк, з дапамогай агентаў польскай дэфэнзывы, уцёк у Польшчу. Каб не пакінуць у нас нават семя свайго, ён забраў з сабой і сваіх дзяцей - сына Рамана і дачку Наталку. Сына польская разьведка вярнула да нас назад з мэтай правядзеньня падрыўной дзейнасьці. Але нядрэмнае вока нашых органаў бясьпекі перагарадзіла дарогу такой дзейнасьці, і шпега чакае таксама заслужаная кара.
Пасля паўзы, Старшыня Калегіі Карпік усё тым-жа высокім, урачыстым тонам працягваў:
- Абвінавачваны Кандраценя! (Кандраценя ўзьняўся.) У сваім папярэднім дазнаньні вы прызналі свой удзел у афэры Корзюка Савосты - у перакідцы яго за мяжу, у Польшчу. Пацьвярджаеце сваё прызнаньне?
Кандраценя, пераступаючы з нагі на нагу, цягнуў з адказам на пытаньне. З ухмылкай на твары ён як-бы зьдзіўляўся, што яму было пастаўленае такое пытаньне. Старшыня Калегіі, занепакоены адцяжкай з адказам, гатовы ўжо быў паўтарыць пытаньне, як Кандраценя, хітра ўхмыльнуўшыся, з нейкай весялосьцяй адказаў:
- Пацьвярджаю... Пацьвярджаю...
- Сядайце! Абвінавачваны Шаркевіч! (Ён узьняўся.) Вы тая асоба, што практычна пераправіла сям'ю Корзюкаў у Польшчу? Вы прызнаеце гэта?
- Я не асоба. Я чалавек, і каб мяне ня змушалі я не рабіў-бы таго...
- Чаго?
- Таго, пра што пытаецеся.
- Канкрэтна - вы пераводзілі Корзюкаў праз мяжу?
- Ну што-ж тут круціцца - пераводзіў. Але змушаў мяне гэта рабіць пан Кандраценя, што сядзіць во побач.
Кандраценя нават не зварухнуўся на сваім месцы.
- Пра «пана Кандраценю» я ў вас ня пытаюся. З нас хопіць вашага пацьверджаньня. Сядайце!
Старшыня Калегіі зьвярнуўся да іншага члена Калегіі, ці ў яго ёсьць якое-небудзь пытаньне да падсуднага. Той запытаўся ў Кандрацені:
- Вам вядома было, што, перапраўляючы Корзюка праз мяжу, вы ратавалі забойцу?
- Не.
- Вы супярэчаце сваім паказаньням на папярэднім сьледстве. У пратаколе допыту ад 21 верасьня, падпісаным вамі, вы пацьвердзілі факт выкананьня акту забойства Савостам Корзюкам.
- Я не пацьвердзіў-бы, каб НКВД не прасіла мяне зрабіць гэта.
- Вы хлусіце, узводзіце паклёп на органы НКВД.
- Дазвольце ў вас запытаць: хто я сьведка, ці я падсудны? Паводля ўмовы я - сьведка.
- Адказвайце на пытаньне: Савоста Корзюк забойца ці не?
- Я ўжо адказаў на вашае пытаньне. Адкажэце вы на маё.
- Паклікаць сьведку! - спыніў палеміку старшыня Калегіі.
У салю суду ўвялі суседа Корзюка, таксама хутараніна, Платона Грамовіча, аброслага шчацінай да самых вачэй, ад чаго яны блішчэлі як з нейкага падпольля. Зьдзіўляла, аднак, што ён быў добра апрануты і пры гальштуку.
- Якія ў вас доказы таго, што першага сакратара райкома партыі Ленскага застрэліў Корзюк Савоста? І што аб гэтым забойстве ведаў падсудны Кандраценя?
- Ведаючы пра антысавецкія настроі кулака Савосты Корзюка, а больш за ўсё як зацятага праціўніка калгасаў (ён, каб не забралі ягонага дабра, як у кулака, гатовы быў-бы забіць ня толькі сакратара райкома партыі, а й самога Сталіна), я ўвайшоў з ім, Савостам Корзюкам, у цесныя сувязі, быў ягоным (я йграў гэтую ролю) «саўдзельнікам», «прыхільнікам» усіх ягоных дзікіх актаў помсты. Не захаваю перад судом - ідэя забойства Ленскага, які асабіста кіраваў раскулачваньнем Корзюка, належыць нікому іншаму, як Генадзю Кандраценю. Ён дастаў для Савосты зброю, навучыў яго страляць, распрацаваў ува ўсіх дэталях, з указаньнем часу і месца, усю апэрацыю забойства. Кандраценя абяцаў Савосту Корзюку вялікую ўзнагароду за выкананьне акцыі і гарантаваў яму абсалютную бясьпеку, пацяшаючы яго, што за ім, Кандраценем, стаіць цэлая партыя - «Саюз вызваленьня Беларусі», якая, з падтрымкай Польшчы, здольная будзе ўзьняць усебеларускае паўстаньне супраць калектывізацыі. Калектывізацыя будзе адмененая (Сталін маўляў ужо б'е адбой у сваім артыкуле «Головокружение от успехов»). У выніку ўсяго гэтага Савоста Корзюк, абяцаў Кандраценя, атрымае сваё багацьце назад. І Савоста Корзюк пагадзіўся на забойства, пайшоў на яго і выканаў яго. Седзячы ў засадзе разам з Корзюкам, я быў сьведкам гэтага забойства.
Кандраценя сядзеў спакойна, нічым не паказваючы свайго ўзрушэньня, спадзяючыся, што калі яго і судзяць, дык толькі фармальна, для паказу толькі, што - ня можа-ж таго быць - каб Органы не ацанілі ягоных заслугаў перад імі.
- Усё ясна. Неаспрэчныя, важкія доказы. Паклікаць наступнага сьведку!
У залю ўвайшоў чалавек сярэдняга веку ў новенькай форме міліцыянэра.
- Што вам вядома пра забойства Корзюкам сакратара райкома партыі Ленскага? - зьвярнуўся да яго ўжо іншы член Калегіі.
- У мяне ёсьць неаспрэчныя доказы таго, што сакратара застрэліў Савоста Корзюк.
- Якія канкрэтна доказы?
- Зброя, якой быў забіты сакратар.
- Больш ясней.
- Я маю на ўвазе зброю, якой карыстаўся Савоста Корзюк і якой ён страляў у сакратара.
- Ня можаце больш падрабязна?
- Пры вобыску на кватэры Рамана Корзюка, сына Савосты, мы знайшлі ў яго два наганы і дзьве гранаты і ў вялікай колькасьці савецкія грошы. Судовая экспэртыза ўстанавіла, што адным з гэтых наганаў быў застрэлены сакратар Ленскі.
- Як апынулася гэтая зброя на кватэры Корзюка Рамана ў Менску? Забойства-ж мела месца ў Заслаўскім раёне?
- Яе перакінуў туды грамадзянін Генадзі Кандраценя пасьля ўжытку. На допыце ў нас гэта пацьвердзіла гаспадыня Рамана Корзюка і нават ягоная сяброўка Валя Камоцкая.
- Падсудны Кандраценя! Пацьвярджаеце вы паказаньні сьведкі?
- Я пацьвярджаю ўсё, як і дамовіліся. Служу да канца. Але прашу не зьвяртацца да мяне, як да падсуднага.
- Суд разьбярэцца, хто вы. Паклікаць наступнага сьведку!
У салю суду ўвайшла Раманава гаспадыня, нясьмелая, згорбленая, у чырвонай хатняга вырабу хустцы, што хавала амаль увесь ейны твар. Калі яна азірнулася і ўгледзела Рамана, яна спалохалася, ссутулілася, і гэтае ейнае ўтрапеньне было ацэненае судзьдзямі, як знак таго, што яна не надзейны сьведка.
- Як вы «обнаружили» зброю ў вашага кватаранта?
- Як падмятала хату.
- І заявілі аб гэтым міліцыі?
- Спачатку я не хацела, але падумала, што Раману можа быць кепска і... сказала. Раман тут ні пры чым.
- А хто-ж «пры чым»?
- Я ня ведаю.
- Вы чулі што-небудзь пра дзядзьку Рамана Корзюка?
- Заходзіўся да яго нейкі чалавек, але я ня ведаю яго.
- Вы маглі-б яго пазнаць? Ён тут, сярод нас, - член Калегіі паказаў на Кандраценю. - Пазнаеце?
- Здаецца, ён.
Кандраценя заўважна для ўсіх заварушыўся на сваім месцы.
- Вы свабодны. Паклікаць наступнага сьведку!
У салю суду ўвайшла Валя Камоцкая.
- Вы ведаеце Рамана Корзюка? - запытаўся ў яе старшыня Калегіі Карпік.
- Ведаю.
- Былі вы ў яго на кватэры?
- Была.
- Добра. У нас да вас такое пытаньне: бачылі вы зброю на кватэры ў Рамана Корзюка?
- Не. На кватэры ў Корзюка зброі я ня бачыла. Мне яе паказалі толькі ў міліцыі.
- Чаму вы былі затрыманыя міліцыяй?
- Мне тады было няясна, чаму.
- А цяпер?
- Цяпер я разумею. Але... магу быць я шчырай... праўдзівай перад судом? Мяне мучыць усё гэта. Я доўга над гэтым думала... Пашто гэта ўсё штучнае? Зьлепліваць, калі яно ня лепіцца? Колькі на гэта траціцца сілы... жыцьцяў? Чаго можна дасягнуць гэтай выдумкай? Мне сорамна і страшна гаварыць пра гэта. Каму гэта ўсё патрэбна? Няўжо нашай краіне? Хто гэта ўсё робіць?.. Тут я хацела-б сказаць, - Камоцкая зірнула на Рамана, які ўвесь час сядзеў, скамянелы, маўкліва, - адно: ні ён, ні я ніколі не належылі да якой-небудзь антысавецкай арганізацыі. Мая сувязь з ім нічога ня мае злачыннага. У маім выпадку органы разабраліся. Хацела-б, каб яны гэта зрабілі і ў выпадку Рамана Корзюка.
- Зашмат вы хочаце. Вы свабодны.
Камоцкая выйшла.
- Корзюк Раман! (Той усхапіўся.) Вы пацьвярджаеце, што зброя, якой ваш бацька, Савоста Корзюк, застрэліў кіраўніка раённай партарганізацыі, знаходзілася ў вас, на кватэры ў грамадзянкі Цылі Дзялібы? - сфармуляваў пытаньне старшыня Калегіі Карпік.
Замест адказу Раман Корзюк паставіў контрпытаньне:
- Скажэце, паважаныя судзьдзі, можна з нагана застрэліць каго-небудзь на адлегласьці, патрэбнай для таго, каб вас не заўважылі? Мой-жа бацька мусіў хіба цэліцца, каб яго ніхто ня прыкмеціў, на досыць вялікай адлегласьці, з лесу, з засады, калі сакратар імчаўся на машыне. Хіба ня так?
Пытаньне Рамана Корзюка было для судзьдзяў такім нечаканым, але настолькі правамоцным, што яны не адразу маглі апамятавацца. Гэта дало магчымасьць Раману гаварыць далей:
- Мой бацька ніякі не забойца. Як сын ягоны, я пратэстую супраць зьдзеклівага суду над ім, наверх яшчэ завочнага. Ня маючы магчымасьці абараніць ягоную чалавечую годнасьць (я зьняволены), я крычу на ўвесь сьвет: спынеце гвалт над чалавекам! Мой бацька пайшоў у Польшчу не таму, што ён забойца, баяўся кары, а таму што, вы шылі яму гэтае забойства. Я разумею, нашым слаўным органам - каб ім было што рабіць - трэба было стварыць арганізацыю з усімі, патрэбнымі для гэтых органаў атрыбутамі: нацыяналістычную, тэрарыстычную, шпіёнскую арганізацыю. І вы яе стварылі, я й сам нявідочным спосабам уцягнуты ў яе. Шкада, што гэтай арганізацыі няма на самай справе. Але яна вамі падказана і яна будзе, ня сёньня, дык заўтра.
Кандраценя, слухаючы Корзюка, радаваўся ў душы стойкасьцяй Корзюка - нарэшце, як яму я й казаў, узьняўся-ткі на ўвесь свой рост. Прыйшоў бо-ж ягоны судны дзень.
- Вашае выступленьне тут, грамадзянін Корзюк, будзе ўлічана і залічана. Будзьце пэўны. Мы зашмат далі вам гаварыць. Але не сьпяшайцеся - да вашай справы мы яшчэ дойдзем!
Наступіла няпрыемная паўза. Судзьдзі перакінуліся колькімі словамі між сабой. Выраз іхных абліччаў, іхныя гэсты сьведчылі аб незадаволенасьці і нейкай нязгодзе паміж імі.
Ды ў хуткай, рашучай наважнасьці, звонкім голасам старшыня Спэцыяльнай калегіі Вярхоўнага суду БССР Карпік, нібы пагражаючы каму, страсянуў магутным голасам, - як выстралам - паветра прасторнай з высокай стольлю салі:
- Ніякімі выкрунтасамі ворагу ня ўдасца апраўдаць сябе! Яму ня выкруціцца з нашых рук!
Пераходзячы на іншы тон, Карпік зьвярнуўся да асобы, што сядзела яшчэ неапытаная:
- Падсудны начзаставы! (Гэтак ён назваў чалавека, што сядзеў побач Кандрацені і Шаркевіча.) Засталося яшчэ слова за вамі. Сьледствам устаноўлена, што вы, як начальнік пагранаховы, спрыялі пераходу сям'і Корзюкаў у Польшчу. Пацьвярджаеце?
- Я дзейнічаў паводля загаду з Менску.
- Значыць, пацьвярджаеце? Больш ад вас нам нічога ня трэба.
Калегія пакінула салю суду для нарады. Падсудным прынесьлі турэмны паёк. Корзюк і начзаставы да пайка не дакрануліся. Раман з нейкай агідай глядзеў, як елі паёк Кандраценя і Шаркевіч.
- Суд идет! Встать! - зноў гукнуў, як і на пачатку, старшыня Калегіі. - Слухайце прыгавор Спэцыяльнай калегіі Вярхоўнага суду БССР у справе забойства першага сакратара Заслаўскага райкому партыі Ленскага. Віна забойцы Савосты Корзюка поўнасьцяй даказана ўсімі матэрыяламі сьледства і паказаньнямі сьведкаў. Наш прыгавор кароткі. Зачытваю:
Именем Белорусской советской социалистической республики гражданин Савоста Игнатович Корзюк приговорен Специальной Коллегией Верховного суда БССР к высшей мере социальной защиты - расстрелу. Приговор окончателен и обжалованию не подлежит.
Судзьдзі пакінулі салю суду.
Рамана Корзюка забраў канвой. Уначы ён быў дастаўлены цягніком у Менск і пасаджаны ў камэру, дзе сярод іншых, сядзеў і былы міністр замежных спраў ураду Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР) Аляксандр Цьвікевіч.
Начальнік беларускага НКВД Бэрман з скуры лез, каб хутчэй скончыць з падрыхтоўкай нацдэмаў да адкрытага суду над імі. І ня так суду, як працэсу, суд звычайны яго не задавальняў, ён хацеў больш громкага рэзанансу - менавіта працэсу, можна сказаць, грамадзскага суду над імі, што закончыўся-б гнеўным і агульным асуджэньнем іх, як ворагаў народу. Добра зладжаны нацдэмаўскі працэс рэабілітаваў-бы яго, Бэрмана, а разам з ім і ўсё беларускае НКВД у вачох самога Сталіна, які ўсё яшчэ заставаўся незадаволеным работай унутраных органаў рэспублікі.
Бэрман выклікаў Цімошку да сябе, каб канчальна высьветліць з ім справу і вызначыць цьвёрдую дату нацдэмаўскага працэсу. Але Бэрман зноў наткнуўся на непадатлівасьць Цімошкі, на ягоную прынцыповую нязгоду адчыняць адкрыты працэс нацдэмаў. Цімошка ня верыў, што ён удасца, ён хутчэй лічыўся з правалам яго, пры тым на вачох грамадзскасьці. Такога блямажу Сталін нікому не даруе - зьляціць не адна галава. Цімошка таксама дапушчаў, што ягоныя мадэлі, апынуўшыся на людзскіх вачох, адчуўшы сябе як-бы на свабодзе, пачнуць адмаўляцца ад сваіх паказаньняў на допытах. Больш таго, у вадзін голас закрычаць, што іх білі і катавалі і што каб збавіцца ад пакутаў, яны падпісваліся пад хлусьнёю, выдуманай сьледчымі. Апрача таго, на думку Цімошкі, сярод арыштаваных нацдэмаў няма дастаткова папулярных, громкіх імёнаў, якія-б маглі прыкаваць да іх увагу грамадзкасьці, выклікаць у яе - няважна што: абурэньне да здраднікаў ці сымпатыю і спачуваньне да іх.
- Ну, а хіба імя Жылуновіча - Гартнага замала для гэтага? - пярэчыў Бэрман Цімошку. - Як ніяк, Жылуновіч-жа першы былы галава беларускага ўраду, грамадскі дзеяч, вядомы пісьменьнік, нарэшце чалавек, які меў гонар гутарыць, сустракацца з Сталіным. Адным словам, досыць вядомая асоба, каб быць вядучым на працэсе нацдэмаў.
- Але ўсё-ткі замалая для такой ролі, - стаяў на сваім Цімошка.
- А каго-б вы лічылі больш адпаведнай асобай для такой ролі?
- Янку Купалу толькі. Але яго нельга чапаць: гэта ўжо, з другога боку, занадта вялікае імя для нашага экспэрымэнту. Тут мы страцілі-б - грамадзкасьць была-б не на нашым баку, а потым - гэта і палітычна было-б няправільна, заганна: у Беларусі была-б падкошанай уся нашая нацыянальная палітыка, казыраць нам было-б нечым. Разумееце? Сам Сталін не дараваў-бы нам такой палітычнай недасьпеласьці. Карацей - я супраць адкрытага працэсу.
- Устрымаюся пакуль. А як наконт Зарэцкага і Дудара?
- Постаці недастатковыя, - кампэтэнтна адказаў Цімошка.
- Тады застаецца ўсё-ж Жылуновіч - Цішка Гартны.
- Я ўжо выказаў сваю думку адносна яго.
- Які-ж выхад?.. Я баюся - вы ня хочаце супрацоўнічаць са мною. Вы сабатуеце справу нацдэмаў - найбольш актуальную цяпер у нас. За правал нацдэмаўскага працэсу адказваць будзеце вы. У мяне складваецца ўражаньне - вы знарок тармозіце справу нацдэмаў. Вы што - на іхным баку? Урэшце, вы чэкіст ці не? - разгневаны, узьняўся з-за стала Бэрман.
- Я - чэкіст. І не раўня вам, - адрэзаў Цімошка.
- Пабачым... - Бэрман націснуў кнопку. - Вы свабодны. Можаце ісьці.
Цімошка, падазрона зірнуўшы на Бэрмана, выйшаў.
Бэрман шукаў нейкага іншага выйсьця. Якога - ён сам сабе яшчэ добра не ўяўляў. Купалу браць на працэс (ён тут пагаджаўся з Цімошкам) сапраўды не аплаціцца. Купала мае імя, але характарам сваім ён для працэсу, трэба пагадзіцца, не падыходзіць: нейкі сарамяжы, асьцярожны, палітычна неразвіты. Склалася-б уражаньне, што ён - пакутнік, які ня ведае, за што яго судзяць. Быў-жа ён тут у нас. Усё, што мы пабачылі ў ім - гэта ягоную рашчуленасьць, псыхічную няўстойлівасьць, што можа прывесьці - у часе ягонай большай пачуцьцёвасьці - да нейкага непажаданага кроку - да самагубства. Нашто нам такая ахвяра?
Бэрману прыйшоў на думку калектыўны аўтарытэт: Гартны-Чарот-Зарэцкі. Ён паклікаў да сябе сьледчага Пушкіна.
- Як Жылуновіч?
- Хворы.
- Што з ім?
- Баюся - прызнакі вар'яцтва.
- Сымулюе, мабыць?
- Ня думаю.
- Што-ж тады? З чым мы можам пачаць працэс? Далей нельга адкладваць. У Маскве чакаюць громкага нацдэмаўскага працэсу. Мы павінны вызначыць канкрэтную дату працэсу. Хто на вашую думку (Бэрман больш не разьлічваў на Цімошку) з усіх арыштаваных падыходзіў-бы найбольш для галоўнай ролі на працэсе - Гартны, Чарот, Зарэцкі?
- Ніводзін з іх. Яны мала вядомыя палітычна. Нам патрэбны для галоўнай ролі не пісьменьнікі, а палітык. Пісьменьнікі - у дадатак. І я бачу такога палітыка, - усьцешаны сваёю думкай, усьміхаючыся, ласкава пазіраючы ў вочы Бэрману, нібы інтрыгуючы яго, - спакушаў Пушкін Бэрмана.
- Хто ён, гэты палітык?
- Чарвякоў, Аляксандр Рыгоравіч.
- Як гэта ня прыйшло мне ў голаў раней - надзвычайная, адзіна правільная, адзіна магчымая ідэя, - радаваўся Бэрман. - Сапраўды - маеце слушнасьць - Чарвякоў постаць дастатковая, калярытная - у мінулым эсэр, цяпер старшыня Цэнтральнага Выканаўчага камітэту Беларусі, прэзыдэнт, можна сказаць.
- Да таго-ж - не забывайма - Чарвякоў - душа нацдэмаў, - ушчаў Пушкін. - Чарвякоў пад іхным уплывам, у згодзе з імі, праводзіць іхную нацыяналістычную палітыку, варожую рабочаму класу.
- Вы ня ўзялі-б на сябе абавязак скампанаваць сцэнарый працэсу, паводля якога мусіў-бы праходзіць працэс? Я ўпаўнаважваю, загадваю вам гэта зрабіць як найхутчэй. У трохдзённы тэрмін. У гэтую пятніцу пакладзеце гэты сцэнарый мне на стол. Цімошка, не захаваю ад вас, адхілены і будзе пакараны за зрыў кампаніі. Згода?
- Я зраблю ўсё магчымае, - запэўніў Пушкін Бэрмана.
Пушкін быў рады свайму новаму абавязку, а найболей магчымасьці насаліць Цімошку, якога ён ненавідзеў у душы, усяк маскуючы сваю няпрыхільнасьць да яго. Пушкін выстаўляў сябе сябрам Цімошкі і быў з ім на ты. У Пушкіна быў свой плян: заняць у Бэрмана месца Цімошкі, як стратэга ў нацдэмаўскай справе.
Бэрмана трывожыла толькі адно: ці апрабуе Масква, у прыватнасьці Калінін, ордэр на арышт Чарвякова - усё-ж гэта фігура ўсесаюзнага значэньня. Але сама ідэя ўзначаленьня нацдэмаўскага працэсу Чарвяковым падабалася Бэрману, і ён загадаў сваім падначаленым узьняць, схаваныя дасюль матэрыялы аб дзейнасьці Чарвякова з тым, каб яны былі гатовыя да партыйнай чысткі, якую Чарвякоў, як і ўсе члены партыі, мусіць неўзабаве прайсьці.
Машына закруцілася. Настаў той дзень чысткі Чарвякова. Спэцыяльная камісія па чыстцы была незадаволеная паводзінамі Чарвякова: ён недастаткова, на думку Камісіі, высьветліў сваё мінулае, ня прызнаў усіх сваіх памылак, не раскаяўся да канца ў сваіх палітычных грахох, у прыватнасьці - эсэраўскіх, у сваіх кантррэвалюцыйных сувязях з нацдэмамі. З Камісіі ён пайшоў сумны, расквелены і бездапаможны. У «Правде» зьявіўся артыкул, што абвінавачваў яго ў правым ухіле. На наступнай чыстцы Чарвякова прыдзірлівымі пытаньнямі і запалохваньнем давялі да сьлёз. На Зьезьдзе Саветаў БССР першы сакратар ЦК КПБ Шаранговіч, у прысутнасьці Чарвякова, абвінаваціў яго ў патураньні «нікчэмным нацдэмаўскім замыслам», адначасна прыпісваючы яму віну за ўсе гаспадарчыя няўдачы ў Беларусі, у прыватнасьці за недасягненьне ў рэспубліцы стану суцэльнай калектывізацыі. Чарвякоў ня мог вытрымаць зьнявагі і пакінуў прэзыдыюм Зьезду, у якім ён сядзеў разам з Шаранговічам. Шаранговіч яшчэ гаварыў, з трыбуны, як пачуўся стрэл з кабінэту Чарвякова, сумежнага з саляй, у якой адбываўся Зьезд. Стрэл прагучэў на ўсю Беларусь, ён забраў ейнага кіраўніка. Карта Пушкіна з Бэрманам была біта.
Дзяжурны па карыдору пачаў заўважаць, што зьняволены трэйці дзень ня есьць свае пайкі хлеба. Прыймае, але ня есьць. Адчыніўшы дзьверы ў камэру, дзяжурны пытаецца:
- Сват! (Гэтак ён заўсёды зьвяртаўся да зьняволенага.) Чаму ты складаеш свае пайкі хлеба на стол, а не сюды (ён паказаў на свой жывот)?
Зьняволены ня ведаў што адказаць і толькі зьбянтэжана ўхмыляўся. Дзяжурны не пакідаў свайго:
- Ці не таму, што ня прыносяць больш смачнейшых абедаў, з сталовай начальства? Значыць, ня ў ласцы ты, калі пасадзілі на звычайны, турэмны паёк? Яно зразумела, пасьля катлетаў баланда ня лезе ў рот, - жартаваў дзяжурны па карыдору.
Зьняволены на ўсё гэта ніяк не рэагаваў, хоць, здавалася, і хацеў нешта сказаць, ды ня ўмеў ад нейкай сарамлівасьці.
Цішка Гартны прызнаваўся на допытах ува ўсім, і яму дастаўлялі ў камэру абеды з сталовай НКВД - белы хлеб, першае і другое, нават з дэсэртам - кампотам ці кофэ. Забясьпячаўся ён і іншымі недазволенымі для звычайных арыштантаў рэчамі: алавікамі, газэтамі, паперай, кніжкамі. У беларускай «Звяздзе», здаралася, ён чытаў пра сябе артыкулы, у якіх падаваліся цэлымі кавалкамі вытрымкі з ягоных паказаньняў на допытах. Цяпер ён баяўся сказаных ім слоў. Уначы, калі ён гаварыў іх сьледчаму, яны здаваліся яму звычайнымі словамі, цяпер-жа ў газэце яны, страшныя, быццам стралялі ў яго. Іх чытаюць цяпер іншыя і можа дзівяцца, як ён мог сказаць усё гэта. Ён думаў, што ягоныя словы не праб'юцца праз муры, заглохнуць у іх навекі, як глухне тут усё. Такая акалічнасьць ня стрымлівала яго ні ў чым, нават падахвочвала яго гаварыць следчаму патрэбнае і непатрэбнае. Ён сьпісаў за год сядзеньня ў турме цэлыя стосы паперы, каб - дзіўная рэч - дагадзіць сьледчаму, паказаць, што ён не абы які чалавек, што ён нешта значыць, інакш - ім-бы не зацікавіліся і ён ня быў-бы тут. Часамі ён нават думаў, што чым болей ён будзе надаваць сабе вагі ў сваёй пісаніне, тым болей з ім будуць лічыцца і тым меншая яму будзе кара. Дапушчаў, што яго могуць нават пусьціць дахаты, як гэта, зрэшты, даваў яму зразумець і сьледчы. Ён рабіў усё, каб ня зьнізіць свайго вобразу, заставацца на вышыні лідэра нацдэмаўскай арганізацыі. Ён аформіў яе ў сваіх паказаньнях паводля задумы і пляну Цімошкі, як антысавецкую, кантррэвалюцыйную, шпіёнска-дывэрсыйную, тэрарыстычную нацдэмаўскую арганізацыю. Ён уцягнуў у яе можа палавіну беларускіх пісьменьнікаў і паэтаў, знаёмых і незнаёмых яму. Падаў нямала імёнаў з Беларускай Акадэміі навук, дзе ён працаваў, з тэатру, імёны ўсіх сваіх блізкіх знаёмых.
Цяпер ён спалохаўся ўсяго гэтага, уясьніў, што гэта ўсё ня жарты, што за ўсё гэта трэба будзе расплачвацца і можа цаною жыцьця.
Сьледства ў ягонай справе закончанае, ён падпісаў фармальны пратакол аб заканчэньні, і цяпер яго ўжо болей ня выклікаюць на допыт і ня прыносяць ранейшых спэцыяльных абедаў. Дасюль ён праседжваў начамі ў сьледчага на допытах, або займаў сябе пісанінай у камэры, і яму ня было гэтак сумна, як цяпер. На прагулку яго ня выводзяць, газэтаў для яго ня купляюць, і яму зрабілася нясьцерпным жыцьцё ў камэры. Яму было страшна аднаму. Уначы, асабліва, калі неба было зорнае, ён усімі сваімі сіламі хацеў далезьці да вакна, але яно было высока, і ён з сьлізкага каменнага падваконьніка, ня здолеўшы ўхапіцца за краты, спаўзаў уніз. Але не здаваўся - рабіў тое самае зноў. Яму хацелася зірнуць у неба, схавацца ў ім, але змрок у камэры, здавалася, цягнуў яго назад, хапаў за плечы і ён, абясьсілены, падаў долу. Тады ён браў з кутка мятлу і нібы якую лесьвіцу стаўляў яе да сьцяны, думаючы, што такім спосабам ён дабярэцца да вакна. Ды такое «ўладжаньне» аніяк не дапамагала яму, і ён у роспачы адкідаў яе ў кут.
Дзяжурны па карыдору, што назіраў за ягонымі патугамі праз «ваўчок», адчыніўшы дзьверы, сьмяяўся з яго, але па нейкім часе, бачачы, што той ня спыняе сваіх практыкаваньняў, быў схільны думаць, што ягоны падапечны хіба што рэхнуўся, і данёс пра сваю здагадку начальству.
Гартны худзеў, нічога ня браў у рот. Яго квяліла думка: шго ён нарабіў? Стукаўся ў дзьверы, каб сказаць дзяжурнаму, што ён хоча бачыць свайго сьледчага, хоча, каб ён выклікаў яго.
...Я ўсё запярэчу... Адмоўлюся... Скажу, што ўсё няпраўда... Што нахлусіў... Што каб ня верылі мне... Што навыдумляў... Што нават няма тых людзей у жывых, якіх я падаў ім. Іх проста няма... І арганізацыі няма... Яны самі выдумалі яе... Божа-ж мой, як буду глядзець я людзям у вочы - наплююць... Калі толькі яны пабачаць мяне... Натварыў ячэек па ўсёй Беларусі... А йдзе яны?.. Усё пайшло ад мяне... Не, ад сьледчых... Гарту ў мяне няма... Які я Гартны?.. Чым я выкуплю віну сваю перад усімі невінаватымі?.. Яны сядзяць во побач мяне ў кожнай камэры... Я чую іх стогны і плач... Яны пасылаюць мне праклён за тое, што я прыцягнуў іх сюды... Ня толькі мяне, дзяцей маіх праклянуць... Кніжкі паляцца... Навошта мы пісалі іх?.. Усе цяпер тут... Сяджу во ў гэтым закутку... Сьмерць настала-б хутчэй... Лягчэй было-б... Ага... дзьверы ўсё-ткі адчыняюцца... Спатрэбіўся... На допыт... Вось добра... Усё цяпер напраўлю... Штосьці не пазнаю свайго сьледчага... Гэта ня ён... Гэта іншы... Той быў лепшы... Мякчэйшы... Пагражаеце?? Што?.. Ня выпусьціце?.. Згіну тут?.. Быў добры... Цяпер не... Важкія паказаньні, грамадзянін Жылуновіч! Для расстрэлу дастаткова... Сьцерці гэтага вы ўжо ня можаце... Моцна запісана... Ну, гэтак... Праўда... Нагаварыў-жа і напісаў... пад расстрэл... Ці-ж можна было падумаць?.. Яшчэ й Сталіна прычапілі... Казалі, што яны самі яго прыбяруць... Зьнішчаць, душагуба... Пыталіся, ці ён варты таго... Я, каб быць з імі ў згодзе, казаў што варты... А яны тады... я хацеў забіць Сталіна. Ім гэта трэба было, каб мяне расстраляць... Божа-ж мой... Я хацеў забіць Сталіна?..
Ён падлазіў пад стол, прыкаваны да сьцяны, думаў, што схаваецца, і яго не павядуць на расстрэл... Калі яму дзяжурны падаваў хлеб, ён адмаўляўся, ня браў, казаў: «Ежце самі... Мяне ўжо ня будзе...» А то прасіў купіць яму беларускую газэту, каб пабачыць, што пра яго там пішуць. Ці сапраўды яго расстраляюць? Лез на вакно, да зораў. Уцякаў з камэры. Зьдзіраў пазногці, лезучы да вакна. Дзяжурныя сьмяяліся, абыякава глядзелі на дзівакаватага вязьня. Але прыйшоў аднойчы на дзяжурства той, што называў яго «сватам». Адчыніў дзьверы, хацеў нешта сказаць «свату», як «сват», ударыўшы пад рукі, выскачыў на карыдор. Пабег на круг, ухапіўся за рычагі і пачаў адчыняць імі камэры. (Было такое ўладжаньне ў «амэрыканцы», пры дапамозе якога дзверы ў камэрах аўтаматычна адчыняліся і зачыняліся.) Наскочыла болей дзяжурных... Схапілі... Пацягнулі ў больніцу...
У начальніка беларускага НКВД Бэрмана адпала яшчэ адна магчымасьць для адкрытага працэсу нацдэмаў.
Аляксандр Цьвікевіч быў рады пазнаёміцца з Раманам Корзюкам, беларускім студэнтам. Жывучы доўга на выгнаньні, па-за межамі Беларусі, ён ня ведаў пра настроі беларускай моладзі, што яна думае, чым жыве, пагатоў студэнцкая моладзь. Дзіўна, Цьвікевіч вельмі ўсьцешыўся, калі даведаўся, што Корзюка абвінавачваюць у беларускім нацыяналізме. Жыве, думаў ён, яшчэ душа беларуская. Цьвікевіч распытваў Корзюка пра ўсё-ўсенькае, дзівіўся адкрытасьці, наіўнасьці і безабароннасьці Корзюка, неяк шкадаваў яго. Корзюк у сваю чаргу, з вялікай увагай, захапленьнем і павагай слухаў свайго старэйшага кампаньёна па камэры, асабліва, калі той, спачатку насьцярожана, потым адкрыта і свабодна, пабліскваючы сваім пэнснэ, апавядаў яму пра свой жыцьцёвы шлях, пра сваю грамадзскую і палітычную дзейнасьць. Аляксандр Цьвікевіч гаварыў ціха, седзячы на сваім ложку, адзіным ува ўсёй камэры. Ягоны сьледчы загадаў паставіць яму ложак быццам ў знак пашаны да яго, былога міністра ў эміграцыйным урадзе Беларускай народнай рэспублікі (БНР). Камэрнікі былі зьдзіўленыя такой прывілеяй і глядзелі на Цьвікевіча з зайздрасьцяй і адначасна з нянавісьцяй, спрабуючы разгадаць, хто ён за такая шышка. Цьвікевіч ні з кім ня ўступаў у гаворку, не шпацыраваў, як іншыя, па камэры, сядзеў на сваім ложку, аб нечым думаючы, як-бы біўся над вырашэньнем нейкай важнай праблемы. Камэрнікаў зьдзіўляла, што ён цяпер разгаварыўся з Корзюкам, новапрыбылым чалавекам. Цьвікевіч, запрасіўшы Корзюка сесьці на ягоны ложак, бубніў яму пра сваю ролю ў беларускім нацыянальным руху, у прыватнасьці ва ўрадзе БНР, гаварыў, што ў беларуса яшчэ ня вырасьлі зубы, што ён мусіць прабіваць сабе дарогу ў жыцьцё, не баючыся пушчаць у ход кулакі. Здавалася, ён выхоўваў, навучаў Корзюка. Корзюк прыйшоўся яму да спадобы, нават і тым, што добра выйшаў ростам. Не ўшаноўваў толькі Корзюкаву «спантаннасьць». Ад Корзюка Цьвікевіч даведаўся аб арыштах студэнтаў у пэдінстытуце. Гэта было для Цьвікевіча доказам, што беларуская справа не памёрла. Цьвікевіч гаварыў Корзюку, што той факт, што НКВД стварае беларускую нацыянальную арганізацыю і абвінавачвае арыштаваных у іхным імкненьні адасобіць Беларусь, адарваць яе ад Саюзу сьведчыць, што беларуская праблема існуе і што яна турбуе цэнтральны ўрад. Цьвікевіч разьвіваў перад Раманам сваю думку адносна вырашэньня беларускага пытаньня і, захапіўшыся, гаварыў грамчэй, і толькі, заўважыўшы, што яго пачынаюць падслухоўваць камэрнікі, змаўкаў і адпушчаў Рамана. Той у роздуме, падагрэты ідэямі Цьвікевіча, распачынаў сваю хаду па камэры, ня надта асьцерагаючыся, каб не наступіць каму-небудзь на ногі - арыштанты, ня маючы сваіх ложкаў, ляжалі на цамэнце ўпокат, і ня вельмі любілі, калі нехта расхаджваў па камэры.
Была ўжо дванаццатая гадзіна, поўнач, калі Рамана Корзюка выклікалі на допыт. Цьвікевіч сьпяшаўся нешта сказаць яму, выглядала - настаўляў яго, падтрымліваў на духу. Цьвікевіч як-бы ўглядаў у Корзюку нейкую зьмену сабе. За час выгнаньня ён зьняверыўся, яму здавалася нерэальнай надзея на магчымасьць адраджэньня беларускага нацыяналізму, пасьля разгрому яго на самым пачатку трыццатых гадоў. І як-жа ён быў зьдзіўлены - прыемна зьдіўлены, калі ў Корзюку ўгледзеў новыя парасткі гэтага нацыяналізму. Абрадваны, у гутарках з Корзюкам ён прасіў яго рацыянальна мацаваць у сабе беларускую сьвядомасьць, каб яна праяўлялася ў ім ня стыхійна, а ўсьвядомлена, мела здольнасьць цягласьці.
Сьледчы Палітыка сустрэў Рамана ветліва, доўга гаварыў з ім пра рэчы пабочныя, ня зьвязаныя з ягонай справай. Сказаў Корзюку, што ён пахудзеў, парадзіў яму абстрыгчыся, каб уберагчыся ад выпадзеньня валос. Да суду, пад сьледствам, арыштаваны мае яшчэ права, калі ён таго хоча, насіць прычоску, пасьля-ж выраку яго ўсё роўна абстрыгуць, хоча ён таго ці ня хоча. Такая тут рэгуляцыя.
- Вас абстрыгуць, таварыш Корзюк. Суд вас не апраўдае і дахаты вы ня пойдзеце. Нашто вам прычоска? - ні то жартаваў, ні то зьдзекваўся Палітыка.
Корзюк, успомніўшы навуку Цьвікевіча быць у сваіх пачуцьцях рацыянальным, спахапіўся ў час і ніяк не рэагаваў на кпіны сьледчага. Чакаў, пакуль ён ня прыступіць да справы.
- Тады пачнём. Ці дакладней - давайце канчаць. Справа вашая ясная і яе час скіраваць у суд. Мы, сьледчыя, зрабілі сваё. Доказна ўстанавілі прыналежнасьць вашай ячэйкі, кіраўніком якой вы зьяўляецеся, да разгалінаванай нацдэмаўскай арганізацыі. Доказна ўстанавілі вашую сувязь з польскай дэфэнзывай. Гэта галоўныя пункты абвінавачаньня. Што вы сын забойцы, гэта вам не інкрымінуецца. Як сказаў Сталін, дзеці не адказваюць за злачынствы сваіх бацькоў. Дык калі ў вас нічога няма дадаць да вашых ранейшых паказаньняў, будзем пісаць пратакол аб заканчэньні сьледства. На судзе вы можаце апраўдвацца, колькі вам захочацца, тут-жа - справа скончана. Як я сказаў, яна перадаецца ў суд.
- У які? - мэханічна запытаўся Корзюк.
- У Спэцыяльную Калегію Вярхоўнага суду БССР. Дарэчы, вы былі ўжо, у якасьці сьведкі, на завочным судзе вашага бацькі і ўжо мелі магчымасьць пазнаёміцца з гэтай Калегіяй. Як вам спадабалася?
Цынізм сьледчага абурыў Корзюка.
- У іншым месцы я вам не дараваў-бы гэтага.
- Таму вы тут, у нас.
- Калі-небудзь вы будзеце ў нас.
- Але вам доўга давядзецца чакаць. Пагражаеце, га? Вось яно што!
Палітыка стукнуў прэс-пап'е па сталу і пачаў, заклаўшы рукі ззаду, кружыць вакол свайго стала.
- Не патрэбна й пратаколу. Падпішаце гатовую спэцыяльную формачку аб заканчэньні сьледства і ўсё. Хопіць з мяне вас.
У кабінэт Палітыкі ўвайшлі тры сьледчыя, вясёлыя, знарок шумныя. Пытаюцца ў Палітыкі:
- Ну, як усё?
- Усё, - многазначна адказаў Палітыка.
- Тады ў парадку. Значыцца, групу Корзюка здаём пад суд? - запытаўся найменшы з траіх.
Корзюк ня ўстрымаўся:
- У мяне няма ніякай групы.
Найменшы з траіх:
- Як-жа няма? Трынаццаць чалавек - чортава тузіна. Вы завадзіла гэтай тузіны.
Корзюк пакаяўся, што ня змоўчыў перад правакатарамі, што можа й прыйшлі, каб падражніць яго, вывесьці з раўнавагі. Рагочачы невядома чаго, трое пакінулі кабінэт Палітыкі, скандуючы: «Рот фронт!»
У кабінэт, на вялікае зьдзіўленьне Корзюка, быў уведзены Генадзі Кандраценя. Сьмела, нечакана для Корзюка, з нейкай засмучанай мінай, Кандраценя працягнуў яму руку і Раман, зьбянтэжаны, машынальна падаў сваю. Кандраценя ўхапіўся за яе абяруч, прыціскаў да грудзей, здавалася гатовы быў пацалаваць Рамана. Корзюк, апамятаўшыся, пашкадаваў свае падатлівасьці, ды было ўжо позна - Кандраценя завалодаў ім:
- Казаў-жа я табе, Ромусь, твой дзень прыйшоў, станавіся! Станавіся на ногі! Скажы сваё слова! Громкае, важкае слова перад высокім судом. Будзь варты Корзюкаў!
Палітыка маўчаў, задаволены наступам на Корзюка. Было ясна, што ніхто іншы, як ён, наладзіў гэту дзіўную сустрэчу і цяпер вось пасьмейваецца з іх абодвых, назіраючы, што выйдзе з гэтай сустрэчы.
- Ня бойся суда. Гэта будзе твой судны дзень. Ня трэба карэжыцца. Гавары праўду! Ты беларус і змусь суд паважаць цябе, як беларуса. Скажы сьмела, што ты сам і твая трынаццатка ў «Саюзе вызваленьня Беларусі». Рабі гісторыю! Стварай яе! У нас не хапае актыўнай гісторыі...
Кандраценя на момант спыніўся. Азірнуўся на Палітыку, і прыняўшы маўклівасьць Корзюка за знак згоды з ім, пачаў зноў:
- Я даў табе, Ромусь, прытулак у Польшчы. Я ратаваў цябе ад арышту, але ты вярнуўся адтуль. Там, канешне, цябе завербавалі; дык і скажы на судзе, з якой ты місіяй тут. Чым больш ты будзеш рашучым, тым больш цябе будзе паважаць (а ты думаў, што?) сам суд. Не абы які, а Вярхоўны суд твае рэспублікі. Будзь варты гэтага суду! Рабі, кажу, гісторыю. Мая поўная падтрымка табе. Не падумай - я таксама ролю адыгрываю. Я, уласна, шкадую цябе, а можа болей - тваю маці.
Кандраценя гаварыў і гаварыў, а Корзюк зацята маўчаў, ані не рэагуючы на ўгаворы Кандрацені, і дзеля гэтага Палітыцы невядома было, ці Корзюк прыймае наказы Кандрацені, ці адкідае іх.
Палітыка ўсё-ткі лічыў, што гаворка Кандрацені даходзіць да Рамана і што ён цяпер у стане ўнутранага ўзрушэньня, а гэта ўжо нядрэнны знак. Корзюк-жа ў душы сьмяяўся з гэтай сцэны і чакаў, калі яна толькі скончыцца. Дасюль ён думаў, што Палітыка ўсё-ж больш разумнейшы чалавек і на такі танны мэтад допыту ня пойдзе.
Кандраценя, ўрэшце, быў адпушчаны. Палітыка даў падпісаць Корзюку «формачку» аб заканчэньні сьледства і Рамана адвялі назад, у камэру.
У Бэрмана нічога ня выходзіла з нацдэмамі: імі занята ўся «Амэрыканка» і цэлы паверх на Валадарскага, а кіраўніка, які іх павёў-бы, няма. Няма папулярнай, аўтарытэтнай асобы, якая ўзначаліла-б іх на адкрытым працэсе. Шмат драбязы - паэтаў, настаўнікаў, артыстаў, студэнтаў і няма постацяў дзяржаўнага маштабу. За год, што прайшоў ад часу, калі мы пачалі плянаваць нацдэмаўскую арганізацыю, нацдэмы, а пасутнасьці - ёлапні нагаварылі сьледчым, пад ціскам і добраахвотна, гэтулькі ўсяго неверагоднага, што неяк боязна выводзіць іх на сцэну. Шмат каму з іх нат хочацца, каб мы іх абвінавачвалі ў беларускім нацыяналізме: за адсутнасьцяй такога ў рэчаіснасьці, яны радыя яго ствараць у сьценах НКВД. Выглядае, як-бы яны згаладаліся па гэтым нацыяналізме. Дзіўны фэнамэн. Іншая рэч, што ініцыятыва была тут ўсё-ткі нашая. Праявы нацыяналізму то тут, то там - пераважна ў навучальных установах - былі спантанныя, мала ўсьвядомленыя. Гэтыя правы так-бы й заглохлі пры няспрыяльных умовах. Але мы надалі гэтым праявам выгляд, скіраванасьць. Мы аформілі кволыя парасткі нацыяналізму ў стройную арганізацыю з пэўнымі палітычнымі мэтамі. Мэта нам цалкам удалася, тут ёсьць нават перавыкананьне. Але нам патрэбныя постаці. Постаці! А іх якраз і няма. Тут у нас, можна сказаць, поўны правал. І ёсьць пагроза зрыву нацдэмаўскай кампаніі. Стаўка на Жылуновіча правалілася, на Чарвякова - таксама. Адзіны козыр, што ў нас яшчэ застаўся - Убарэвіч - і той адпаў: яго няма ўжо ў жывых. Значыцца, ідэя збройнай падтрымкі нацдэмаў адпадае. Няма ў жывых Галадзеда - усёткі гэта была-б нейкая фігура. Дывэрсыі і забойствы - ня надта ўматываваныя. Сувязь з польскай дэфэнзывай - эфэмэрная. Антысавеччына? Гэтага колькі хочаш. Хоць адбаўляй. Ды нам ня гэта трэба. Гэта звычайныя рэчы... Мы прывезьлі з сылкі Лёсікаў, Некрашэвічаў, Цьвікевічаў, Ульянавых, але з іх толку мала - гэта ўжо асобы ўчарайшага дня. Іхныя імёны былі яшчэ прыцягальныя, калі мы судзілі іх першы раз. Судзіць іх паўторна - дохлае дзела. Адным словам, апраўдацца нам будзе цяжкавата. Асабліва мне. Цімошку што? Ён апраўдаецца. Але ці апраўдаюся я? Ды я мушу апраўдацца! Урэшце, я знайду выхад: паклічу Ульрыха, ён прыедзе сюды і нацдэмам будзе крышка. Ваенны трыбунал надта не разьбіраецца. Калі немагчымы адкрыты працэс, дык ня будзе ніякага працэсу. Яшчэ ляпей. Свае галавы я не падстаўлю.
Апрача навіслай пагрозы правалу нацдэмаўскай кампаніі, Бэрман ня чуўся пэўным і ў іншым дачыненьні: ішлі арышты трацкістаў, і ён, ня гледзячы на свой чэкісцкі стаж, пабойваўся свайго трацкізму. У 1927 годзе ён галасаваў супраць выключэньня Троцкага з партыі. А якраз такіх цяпер і падбіраюць. Бэрман пакладаўся на Ягоду, які паставіў яго на чале беларускага НКВД, але Ягода не ўсемагутны. Бэрман трывожыўся за свой лёс, ён ня чуў болей пад нагамі апоры. У яго і сярод падначаленых былі праціўнікі, хоць-бы той-жа Цімошка. Ляпнуў-жа ён у прысутнасьці маіх супрацоўнікаў: я - трацкіст.
У кабінэт Бэрмана ўвайшла ягоная сакратарка і запыталася, ці не хацеў-бы ён чаю. Ён папрасіў, і калі тая прынесла, ён уліў у яго ладную порцыю каньяку, што быў у яго тут-жа пад бокам, у шафцы. Ён хацеў заглушыць сваю трывогу, адпружыцца, але заспакаеньне ня прыходзіла, у сваім уяўленьні небясьпекі для яго ён даходзіў да скрайнасьці, яму здавалася, што ягоную трывогу прыкмячаюць і толькі чакаюць, калі ён адыйдзе, зьнікне. На ноч ён не хацеў, як звычайна, заставацца тут, у сваім кабінэце, вырашыў пайсьці дахаты. Шафёра не захацеў, паехаў сам. Было ўжо цёмна, калі ён стаўляў машыну ў гараж. Ён не тэлефанаваў жонцы з працы, што прыедзе на абед дамоў. Першымі яго сустрэлі ў хаце дзеці, абрадваліся ягонаму прыходу - яны рэдка бачылі яго. Жонка не чакала яго і была сабраная ўжо ў тэатр. Бэрман папрасіў яе застацца дома, нікуды ня йсьці і тая, хоць і неахвотна, засталася. Загадала прыслузе рыхтаваць абед. Прыглядалася да мужа, бачыла, што ён мае кепскі настрой, але ні пра што ў яго ня пыталася. Ськінула сваё выхадное ўбраньне і перад люстэркам пачала сьціраць непатрэбную ўжо памаду. Бэрмана крыўдзіла ейная няўважлівасьць да яго. Ён, увайшоўшы ў хату і пабачыўшы жонку, гатовую да выхаду, не пацалаваў яе, як гэта ён рабіў заўсёды, і мусіць таму, думаў ён, яна такая абыякавая да яго.
- Ну, запытайся-ж пра што-небудзь! Што гэта ты гэткая?
Ён хацеў, каб яна загаварыла з ім, паказала сваю душэўнасьць.
- У вас-жа там усё тое самае. Пра што пытацца? Давай, прызнавайся! Давай, прызнавайся! Вось і ўся вашая грамата.
- Рыва, што з табой? Табе мая работа няцікавая? Табе ўсё роўна?
- А чаго ты разьнюнькаўся? Няўжо ты такі і на сваёй рабоце? Мяккі?
- Ведаеш, штосьці я цябе не пазнаю. Я магу быць і цьвярдым. Хочаш, каб я і ў хаце завёў чэка? Магу. Калі табе падабаецца.
Бэрман папрасіў кухарку падаць яму якую-небудзь закусь.
- Будзе-ж абед, - сказала тая.
- Няважна. Прынясі што-небудзь!
Ён наліў сабе ў шклянку каньяку і, як-бы злуючыся, выпіў адным дыхам.
- Ты як-бы некуды сьпяшаешся? - лагодна запыталася жонка. - Прыйшоў, дык і пасядзеў-бы спакойна.
Бэрман скоса зірнуў на яе, нічога не сказаўшы. Узяўся за яду.
Адазваўся тэлефон. Жонка падняла:
- Цябе.
Бэрман не сьпяшаўся, выглядала, быццам ён баяўся падыходзіць.
- Алё... Ага... Разумею... Што яшчэ?.. Неверагодна!.. Ня можа быць... Гэта факт?.. Зараз буду... Канешне... Пасылаць за мной ня трэба.
Спалохана кінуў на жонку вачыма. Засьпяшаўся. Схапіўшы нешта з сваіх рэчаў, выбег.
Было чуваць, як спачатку не заводзілася машына. Жонка падумала - ад нэрвовасьці... Ага, ад'ехаў... Рыва зірнула яшчэ ў вакно: ноч асьляпіла яе, і яна адыйшлася. Ёй здавалася, што хтосьці ходзіць на двары. Два разы ляпнула калітка.
Рыва ня ўпяршыню бачыла свайго мужа раздражнёным, ня ў гуморы, неахвотным на слова, незадаволеным, але сёньня ён - як ня свой. Нейкі расьцярушаны. Шкадавала, што ня прытуліла. Калі ў яго што-небудзь ня ладзілася на рабоце, ён, прыйшоўшы дахаты, прасіў ласкі. Лез ёй пад крыло. Прасіў абняць.
- Няўжо чэкісты ведаюць ласку? - жартавала яна.
- А як-жа. Гэта ім неабходна. Бяз нейчай ласкі яны ня вытрымалі-б, - адказваў ён. Прасіў у часе пяшчотаў ні пра што ня пытацца ў яго, толькі ўтуляць яго і каб усю ноч, абнятага, трымаць яго ў руках.
Ён рабіўся мне праціўным. Я адпіхнула-б, яго, каб не баялася. Ён усё прыліпае, кажа, што, скончыўшы працу, яму недзе дзецца. Толькі ў яе ён можа схавацца, у ейных абдымках. Але што мне? У чэкіста няма, ня можа быць пяшчотнасьці - яна ачарсьцвела ад грубасьці.
Дзеці пыталіся, куды гэта паехаў тата. Рыва адказвала, што ён хутка вернецца, хоць ужо й трывожылася сама. Што ў іх там такое? Ні дня, ні ночы. Як на сенакосе якім. Пэўна, прывезьлі некага важнага і ня ведаюць, з чаго пачаць. Што і як... Глупства ўсё... У тэатр ужо позна...
Бэрман пад'ехаў да варотаў сваёй установы. Вартавы хадзіў уздоўж будынку ўзад і ўпярод - выпаўняў сваю звычайную службу, не зьвяртаючы асаблівай увагі на машыну што пад'ехала: ён ведаў, хто ў ёй - ня ўпяршыню-ж. Вароты адчыніліся, і Бэрман апынуўся на двары, шчыльна атуленым з усіх бакоў будынкамі ягонага наркамату. Варта была і тут. Бэрман узьняцьцем рукі, як Гітлер, прывітаўся з ёю і хуткімі крокамі накіраваўся да ўваходу ў ніжні этаж. Варта пры ўваходзе і ў нутры не затрымлівала яго. Ён уваходзіў і выходзіў тут кажны раз. Ідучы карыдорам па мяккай дарожцы да свайго кабінэту, Бэрман адчуў - ад таго, мабыць, што тут было цёпла і не хапала сьвежага паветра - што ён ап'янеўшы. У галаве няясна і ў нагах - слабасьць. Рады быў апынуцца ў сваім крэсьле. Толькі занадта зыркае сьвятло. Жмурыў вочы. Жонка пазваніла, ці ён даехаў добра. Бэрман паклікаў свайго намесьніка. Але замест яго, у кабінэт увайшоў зусім незнаёмы яму чалавек, у цывільным з вялікім пакетам у руках.
- Гэта вам, - падыходзіў незнаёмы да стала. - Пэрсанальна вам.
- Хто вы? Які пакет? Недарэчна. Чаго вы тут?
Схапіўся за тэлефон - адключаны. Узяўся за другі - таксама.
- Здрада! Варта! Сюды! - закрычэў.
Незнаёмы ішоў на яго. Ня йшоў, а сунуўся - спакойна, з іранічнай ухмылкай. Гэтак ішоў Нікалаеў на Кірава. Бэрман у сьмяртэльным страху завойкаў:
- Не страляйце! Не страляйце!
Незнаёмы праваю рукою палез у кішэню.
- Не страляйце! - узьняў угару рукі Бэрман.
Незнаёмы цэліўся.
Бэрман у няпрытомнасьці разьзявіў рот, быццам хацеў праглынуць кулю, шта гатова была віда-віда вырвацца з дула.
- Не палохайцеся! Вы толькі арыштаваныя і ня больш. Думалі, вы будзеце абараняцца. Тым лепш.
З арыштам Ягоды, у першую-ж ноч была арыштаваная ўся ягоная намэнклатура, у тым ліку і начальнік беларускага НКВД Бэрман.
Камоцкая знайшла сабе пакойчык на Кляра Цэткін. Танны, без асаблівых выгодаў. Але яна была задаволенай сваім прыватным жыцьцём. Яна любіла цяпер быць самой. Думаць над сабой. Пастарэла на цэлае стагодзьдзе, дзівілася сама - што яна ня тая. На шмат старэйшая, яна нібы прасьвятлілася, ачысьцілася, і гэтае новае адчуваньне - вышэйшае - да спадобы ёй, натхняе яе, з ім добра ёй. У пачуцьцях сваіх - багацейшых цяпер - яна ўзьнялася да нейкай новай эстэтычнасьці, якая перашкаджала ёй задавальняцца абы чым. З усіх ейных дасюлешніх сябровак добрымі душамі яна лічыла толькі Ларысу, Дзічкоўскую і ў меншай ступені - Цыпіну. Да яе ёй трэба сёньня зайсьці. Яна ня ведала, што Цыпіна ўжо ходзіць цяжарная. У інстытуце-ж дазналіся аб гэтым толькі ўчора, калі яна папрасіла ў рэктара даць ёй на год водпуск. Гэты факт быў, аднак, прыняты там без асаблівага зьдзіўленьня. Камоцкая ня бачыла Цыпінай ад часу, калі яна была арыштаваная на ейнай кватэры. Будзе пра што гаварыць.
Яны прывіталіся сардэчна, аглядаючы адна другую. На твары Цыпінай ужо адбілася цяжарнасьць. Гэта адразу кінулася ў вочы Камоцкай, але яна зрабіла выгляд, што нічога не заўважае. Сама-ж Камоцкая паказалася Цыпінай непазнавальнай, ня той, ранейшай. Цыпіна чула ўжо, што Камоцкая выпушчана.
- Ну, Валечка, я цябе цяпер баюся. Раней ты была антысавецкай, і мне добра было з табою такой, а цяпер ты - аддана савецкая. - Цябе-ж выпусьцілі хіба ня так сабе - далі нейкае заданьне, - ні то сур'ёзна, ні то жартам выпаліла Цыпіна. - Пецьку-ж майго не адпушчаюць.
Каб Камоцкая не пакрыўдзілася, дадала:
- Даражэнькая, я-ж жартую. Добра, што цябе выпусьцілі. Я вельмі рада. Можа ты ведаеш што пра Пецьку. Сама я нічога не дабілася. За што яго арыштавалі і што з ім - невядома.
- Ува ўсіх іх адна справа - беларускі нацыяналізм. Арганізацыя. Ты хіба й ня ведала, што твой Пятрок у арганізацыі? - з ноткай іроніі ў голасе запыталася Камоцкая.
- Але ўсё-ткі, як ты думаеш - чаму цябе выпусьцілі?
- Ня ведаю сама. Ніхто з нас ні ў чым ня вінаваты. Мусіць таму, што я больш цьвярдзейшай была на допытах. Не пагаджалася з хлусьнёю. А можа-ж і яшчэ каго выпусьцяць. Суд будзе - можа каго апраўдаюць. Але я не хачу цябе суцяшаць. Не выглядае гэтак.
Камоцкая спахвацілася, ці не зашмат яна гаворыць - дала-ж абяцаньне маўчаць. Нічога не гаварыць пра свой турэмны вопыт. Хоць што і каму яна можа расказаць? Апрача Рамана, яна нікога там ня бачыла. Іх трымаюць строга ізалявана.
Аднак Камоцкай крыўдна было, што ейнае вызваленьне з турмы ўспрыймаецца падазрона. На занятках у інстытуце з ёй абыходзяцца падкрэсьлена ветліва, але лішняга з ёй, як раней, не гавораць, нават ухіляюцца гаворкі з ёю.
- Ведаеш, Бася, там дрэнна кормяць. Зрыхтуем перадачы: ты для Пятра, я - для Рамана.
- Я ўжо спрабавала - ня прыймаюць. Ларыса таксама Раману насіла - тое самае. Мне сказалі, мусіць быць дазвол на перадачы ад сьледчага. Я тады папрасіла была дазволіць мне пабачаньне. І гэтай просьбы таксама не задаволілі.
Камоцкая слухала, а ў пямяці яе ўсплыў малюнак: ля турэмных варот - жанчыны з перадачамі. Гэта яна пабачыла, калі выходзіла з будынку НКВД, ужо вызваленая. «Няўжо ні ў кога з іх ня прыймаюць?»
Сяброўкі радзіліся, гаварылі, успаміналі. Перабралі па костачках усіх сваіх знаёмых. Зблізіліся.
Цыпіна запыталася ў Камоцкай, ці ёсьць усё-ткі ў каго-небудзь з арыштаваных віна якая?
- Ну, якая віна ў твайго Пецькі?
- Можа тое, што Пецька займаўся пісанінай і ўжо пачаў друкавацца? Помніш яго апавяданьне ў газэце «Літаратура і мастацтва»? Там нешта ў яго знаходзілі. А можа таму, што сябраваў з Раманам? Скажы, ну чаго з дуру яго пагнала ў тую Польшчу? Гэтым ён пашкодзіў і сабе і ўсім. Ня ты яго туды зманьвала?
Цыпіна была перакананая, што Пятрок сядзіць з-за Рамана, хоць прама й не гаварыла пра гэта Камоцкай. Не хацела з ёю сварыцца.
Камоцкая мела сваё меркаваньне.
- Ты-ж ведаеш, Бася, пісаць пабеларуску, друкавацца - ужо гэта адно ў нас ня добра. Гэта ўжо нацыяналізм. Глядзі, апрача Рамана, лічы, усе нашыя хлопцы пісалі: хто для сябе, хто для друку. Пісалі-б яны парасейску, дальбог, іх не чапалі-б. Дык твая здагадка ў нейкім сэньсе правільная. (Абараняць Рамана Камоцкая ня стала - быццам з-за яго сеў і Пацька.)
Цыпіна ня зусім была згоднай з Камоцкай:
- Пісаць-жа пабеларуску не забаронена?
- Так, не забаронена, але ўсё яно ня так проста.
Камоцкая не хацела, устрымалася ад удакладненьня пытаньня. Цыпіна ня ведае ўсяго. Яна сама ня ведала, пакуль не пабывала там. Толькі там стаецца ўсё зразумелым.
Камоцкая не сказала Цыпінай пра суд над бацькам Рамана і што яна была на гэтым судзе ў якасьці сьведкі. Хацела сказаць, але адумалася. Ёй стрэліла думка (такая раптоўная!), а мо яе выпусьцілі, каб яна сьведчыла супраць Рамана? «Такою цаной я зарабіла сабе свабоду?»
Цыпіна перабіла гэтую думку сваім запрашэньнем за стол і нешта зьесьці.
- За тваё вызваленьне, Валя! - узьняла Цыпіна пазалочаную чарачку з каньяком. (Цыпіну забясьпячала правіянтам і ўсім іншым ейная сястра з закрытага магазыну, куды яна мела доступ, як жонка высокага партыйнага работніка).
- Лепш-бы ты, Бася, не прагалашала такога тосту. Ён дужа горкі, - сказала ў адказ Камоцкая і ейная чарчына засталася не паднятай.
- Ты сапраўды пакрыўдзілася? Зрэшты, разумею. Выбачай! Былі і будзем добрымі таварышкамі. Я рада, што ты завітала да мяне. Цяпер я адна. Маці ў шпіталі... І ведаеш - я ўжо чую, як ён шаволіцца ў мяне ў нутры. Ты-ж разумееш, пра што я гавару... Ты-ж хіба прыкмеціла... А што ён будзе ён я ў гэтым упэўнена. Пецька хацеў яго, і асабліва стараўся, каб ён быў ён.
Цыпіна сьмяялася, але разам і пусьціла сьлязу, што Пецькі няма.
- Не забывай мяне. Заходзь. Мы-ж, можна сказаць, цяпер з табой удовы. Але што гэта я? Яны-ж не памёрлі. Ні для мяне, ні для цябе. Я буду чакаць Пецьку, каб нават яго на дзесяць год асудзілі. А ты? Ты, здаецца, парожняя. Раман не пастараўся.
Камоцкая нічога на гэта не адказала. Сядзела задуменнай і сумнай. Яна шукала ў Цыпінай нейкай падтрымкі - уласна, за гэтым яна прыйшла да яе - але Цыпіна, як Цыпіна: у яе няма душы.
На парозе - на зьдзіўленьне абедзьвюх - паказалася Ларыса.
- Глядзі, яшчэ адна ўдава, - насьмешліва ткнула Бася пальцам у грудзі Камоцкай. - Праходзь, праходзь, Ларыска. Не саромся. Гэта я пра тое, што ўсе мы цяпер удовы - хлопцаў-жа няма: забралі. Застаўся адзін Сьцяпан Мялешка, а дзяўчатаў, колькі хочаш.
Цыпіна многазначна глянула на Камоцкую, але тая не зьвярнула на гэта ніякай увагі, радая прыходу Ларысы. Прысутнасьць Ларысы хутка зьмяніла напрамак гаворкі. Цыпіна, ужо сур'ёзная і клапатлівая, зьвярнулася да Ларысы:
- Можа хочаш перакусіць што?.. Канечне-ж, і гавары, за чым прыйшла, ты-ж да мяне так не заходзіш.
- Каб вы ведалі што? Мэльцэра арыштавалі! Увесь наш інстытут пад пытаньнем. Усе прыціхлі. Затаіліся. Нашыя некуды выпаўзьлі з манастыра, і мне стала не па сабе адной. Дык я вось да цябе. Балазе, ты тут-жа, пад бокам. Што гэта будзе?
Ларыса зірнула на Камоцкую, як-бы шукаючы ў яе адказу. Ды Камоцкая, пачуўшы навіну, неяк ссутулілася, нат зьмянілася з твару: усё яшчэ не перастаюць латошыць, а яе вось выпусьцілі. Яна вычувала нейкую сваю віну, чулася няёмка перад сяброўкамі за тую нібыта літасьць да яе з боку НКВД. Але гэта была толькі мімалётная няёмкасьць - Камоцкая авалодала сабой і запыталася ў Ларысы:
- Што табе сказалі ў камэндатуры?
Ларыса здагадалася пра што ў яе пытаецца Камоцкая:
- Толькі пасьля суду могуць прыняць перадачы.
- Дармо! Трэба паспытаць яшчэ. У іх сем пятніц на тыдні, - ажыўлена сказала Цыпіна.
На гэтым і пагадзіліся. Цыпіна ня выказала адносна арышту дырэктара спагады ці спачуваньня. Туды яму й дарога: пасадзіў хлопцаў, сеў і сам. Не, па ім я ня плачу. Накрыла стол. Нарэзала каўбасы, смачна пахнай, кракаўскай. Зрыхтавала гарбату. Ларыса адчула страшны голад і ела, не саромячыся. Камоцкая падумала, якая яна непасрэдная. Пазайздросьціла ёй. Сама толькі ўзяла, каб паспрабаваць, хоць ёй і цяжка было ўстрымацца ад спакусы ня ўзяць болей. Цыпіна частуе, але глядзіць, колькі ты зьела.
Камоцкая, разьвітваючыся, прасіла Ларысу заходзіць да яе. Яна вярнулася на Кляра Цэткін, ня надта задаволенай сваімі адведзінамі Цыпінай і чамусьці дакарала за гэта сябе самую.
Раман Корзюк рабіў усё, каб утрымацца, як яму радзіў Цьвікевіч на «вышыні», не паддавацца смутку, гнаць вон з душы лятуценнасьць і лірыку - у чаканьні суду гэта ўсё адмоўныя якасьці. На прагулку Раманаву камэру не вадзілі, і ейныя насельнікі наладжвалі «шпацыр» самі ў сябе: падбіралі з падлогі свае лахманы, на якіх удзень сядзелі, а ўначы спалі, густа садзіліся сьпіной да сьценаў, падабраўшы ногі, каб было больш прастору. У выніку - вызвалялася невялікая пляцоўка да хацьбы. Прычым, «прагулку» пачыналі ня ўсе адразу, а чародна: спачатку адна, потым другая палавіна камэры. Корзюк быў ініцыятарам такіх «прагулак», падаваў, з даручэньня старасты камэры, каманду і рух пачынаўся - у вадзін і ў другі бок. Карыдорны заглядваў у «ваўчок», дзівіўся такому «шэсьцю», баяўся толькі аднаго - каб ня было якога бунту. Апрача «прагулак», Корзюк умудраўся пампаваць паветра з карыдору, сьвяжэйшае, чымся ў камэры: прыкладаўся носам да пазоў у дзьвярах і смактаў, убіраў у грудзі, даставаў «азон». Асабліва доўга прастойваў ён уначы, калі паветра ў карыдоры было халаднейшае. «Асьвяжаў» сябе Корзюк і ў час калі камэру выводзілі на апраўку: ськінуўшы кашулю, мыўся пад кранам, плёхаўся, фыркаў, выціраўся мокрым рушніком, загартоўваўся. Цьвікевіч, назіраючы за ім, радваўся, што «хлопец» трымаецца. Корзюк ведаў, што на судзе будуць сьведкі з ліку студэнтаў ягонага курсу, і ён не хацеў паказвацца перад імі слабым, ці тым больш - змарнелым. Ён хацеў выглядаць у вабліччы гэтых сьведкаў дужым, героем-пакутнікам, вышэйшым, чымся яны, гордым, сьведамым сваёй місыі, хоць і ня цалкам яснай для яго самога. Ён цешыў сябе думкай - і гэта яго падтрымлівала - што бальшыня студэнтаў, асабліва дзяўчаты, спачуваюць яму, што самы факт арышту ўжо ўзвышае яго ў вачох ня толькі студэнтаў, а й у выкладчыкаў.
Супярэчлівым было ягонае ўяўленьне толькі адносна Валі Камоцкай: у сваіх пачуцьцях да яе Корзюк ня мог добра разабрацца. Апынуўшыся ў турме, ён думаў пра яе больш, чым калі-небудзь, шкадаваў, што ня быў з ёй больш лагодным, не аддаваўся цалкам, як яна таго хацела, ейнай «ліпкай фізыялёгіі». Не разумеў яе. Быў таксама ліпкім, хацеў яе, але сваю любасьць да яе глуміў сваёю няўстолівасьцю, няўважлівасьцяй, а то й грубасьцяй. Я хацеў яе, калі хацеў, і кпіў з яе, калі не хацеў. О, мая Стаянка на краю начы! Гэта была нашая апошняя жарсьць, высокая, зорная, большая за «ліпкую фізыялёгію». У гэтай жарсьці захлынулася гармонія сусьвету, то было сутыкненьне абсалютнай згоды, звычайнага з нязвычайным, чалавечага з боскім. Нам ня было сорамна. Гэта ня было грэхам, а злучвом, яднаньнем, істотай у істоце. А мо турма нас цяпер разьяднала? Не, гэтага ня можа быць. Я зразумеў, што сапраўды кахаю цябе і хачу цябе. Уласна, у мяне нікога не засталося, апрача цябе. І калі-б ня было цябе, хіба быў-бы я? У мяне былі бацькі, сястра, але іх няма. Можа й цябе ўжо няма? Можа й ты адыйшла? О, як-бы я хацеў, каб мы і тут былі разам. Гэта надавала-б нашым пакутам асаблівага значэньня. Даруй - лепш-бы ты заставалася ў мурох, чымся вонках іх. Мне было-б лягчэй. А то - я няўпэўнены. Я сьню цябе - засмучанай, журботнай, такой, якой я хацеў-бы, каб ты была. Засмучанай дзеля мяне. Але ты - якой я цябе бачу ў снох - можа не такая ў сапраўднасьці. Ці-ж ня так? Або часам - я хачу цябе ў сьне, і ты прыходзіш да мяне, як-бы сапраўды. Гэтак бачу цябе ў сьне, а адплюшчу вочы - цябе няма. Ілюзія. Бурбалка. Бачу цябе на яве, гляджу, што ты робіш, але-ж ты не са мной... Не магу толькі ўявіць цябе соннай. І ведаеш, што? Часам я думаю, што нехта, як і я калісьці, стукаецца ў тваю сьцяну, ля якой стаіць твой ложак, каб ты пачула і адчыніла. Не, ты не такая. Стаянка на краю начы нас зьляпіла навекі ў вадно. Ты непадкупная... А ўсё-ткі, як ты выйшла на волю? Пакінула тут мяне аднаго? Чаму-б табе не застацца тут дзеля мяне? Мы былі-б тут разам, як на Стаянцы. Назаўсёды. Цябе сьледчыя падкупілі? Ты ім нешта абяцала? Пагадзілася на нешта? А мо ты ашукала іх, каб выйсьці на волю і стуль дапамагаць мне, цягнуць мяне адсюль? Але-ж. Што-б ты магла зрабіць, калі-б ты сядзела разам са мною? Нічога. Бачыш, ты ўжо адплачваеш ім - выклікалі-ж цябе на суд за сьведку. Я, канешне, ня турбуюся - мяне ты не прадала. Але ўсё-ткі ты прыйшла на суд. Чаму ты на гэта пагадзілася? Абараняць мяне? Ну, канешне-ж. Чаму я, ёлапень, ня бачу гэтага? Хутка будзе і мой суд. Ты прыйдзеш? Будзеш сьведчыць? Але. Я пабачуся з табою. І мо астаньні раз. Злаўлю толькі адзін твой зірк, і я разгадаю цябе - мая ты, ці не. А мо зірнеш ты на мяне і ўбачыш безнадзейнасьць. О, гэта будзе адказнае спатканьне! Калі будзе наогул. Гэта - Валя, а што я? Што я такое? Я нішто. У мяне няма асобы. У мяне пад нагамі няма грунту. Былі бацькі - няма бацькоў. Быў хутар - няма хутару. Вучыўся - недавучыўся. Я жыў супярэчнасьцямі і ў гэтым знаходзіў сілу. Цяпер няма і мяне. Супярэчнасьці злагоджаныя, зьнятыя, прыведзеныя да адзінства. І ўсё скончылася. Адзінства - гэта канец. А што такое тая Беларусь? Цяпер яе таксама няма. Яна ў НКВД. І што засталося? Нічога. Але гэта ўсё-ж ня так - застаўся я, засталася Беларусь. Але для чаго я сябе прызначаю? Якую стаўляю мэту? Мэта... Мэта... Мэта... Кандраценя казаў - настаў мой судны дзень. Які дзень? Суд? А што такое суд? Уласна, за што мяне судзяць? Ведаю я? Усьведамляю? Быць годным Корзюкаў? А што такое Корзюкі? Хутар ці нешта большае? Мяне ўсьведамляў высокі польскі чын. Вучыў мяне патрыятызму. Ёсьць ён у мяне? Гатовы я ахвяраваць сабою дзеля яго? А можа я ўжо склаў ахвяру на аўтар патрыятызму? Турма - гэта ахвяра ці толькі пакута? Валя - таксама патрыятызм? Патрыятызм - гэта нацыяналізм? Ноч... І я адзін уначы... Што робіць цяпер Цімошка? Стварае мадэлі? Мадэлюе Беларусь? Я таксама мадэль? Так, мадэль. Аформленая мадэль. Дасюль быў я аморфным. Тут я атрымаў афармленьне.. Аформіўся. Я ўведаў, што над хутарам Корзюка, як правобраз яго, схілілася, няпрыкметная для людскога вока, бы журботная Мадонна, Беларусь. Дасюль ня бачыў яе, а цяпер угледзеў. Адкрыў. Усю ў блакітных сьлязах. Мне дапамог гэта зрабіць Цімошка. Ён аформіў мяне. Кандраценя гаварыў ня зусім выразна. Ён ходаўся толькі як-бы дзеля маці мае. А можа й маці мая - тая-ж самая Мадонна? Кандраценя ўзяў апеку нада мною, шкадуючы мяне, зноў-жа дзеля мае маці. Я застаўся адзін. І гэта быў ейны наказ Кандраценю настаўляць мяне, неразумнага? Бо-ж я тут, а яны там, па той бок мяжы. Мадонна ў смутку сьхіляецца над імі і нада мною - тут і там. Благаслаўляе нас?
Напалавіну замураванае, з «наморднікам» акно пачало прапушчаць у камэру змутнелую сіняву нясьмелай верасьнёўскай раніцы. Раман Корзюк спахваціўся, спалохаўся як-бы гэтай сінявы - пачынаўся дзень, і Корзюк, як ачнуўшыся ад сваёй мройнасьці, ня ведаў, што прынясе яму гэты дзень.
Новы начальнік беларускага НКВД Бярэзін ня меў ніякага ўяўленьня аб справе нацдэмаў. Прысланы звонку, ён наогул не арыентаваўся ў жыцьці рэспублікі - ні ў ейнай эканоміцы, ні ў ейнай культуры, ні ў ейнай гісторыі - навошта яму гэта? Ён начальнік НКВД. Ён выхаваны ў духу навукі аб НКВД, паводля якой НКВД - гэта меч дыктатуры пралетарыяту і толькі. Ён нікога ня ведаў з сучасных беларускіх партыйных дзеячоў, не гаворачы ўжо пра нейкіх там пісьменьнікаў, паэтаў, артыстаў. Нават прозьвішча Янкі Купалы яму было невядомае. Яму трэба было толькі ведаць, што нацыяналісты ў Беларусі ёсьць, ці паводля сталінскай тэорыі разьвіцьця грамадзства - павінны быць, і з імі трэба расправіцца па ўсіх правілах рэвалюцыйнай законнасьці. А хто яны такія, якая іх мэта, колькі іх, як стаіць іхная справа ў НКВД - усё гэта было для яго цёмным месцам, і ён меў пільную патрэбу пазнаёміцца з гэтай новай для яго праблемай. Начальнік Сакрэтна-палітычнага адзьдзелу (СПО) уцалеў, але ад яго Бярэзін даведаўся ня шмат. Той парадзіў яму выклікаць Цімошку, адказнага за нацдэмаўскую справу. За гэтую думку Бярэзін адразу, не чакаючы, і ўхапіўся. Бярэзін выклікаў Цімошку, з якім ён яшчэ ня бачыўся. Калі Цімошка зьявіўся на парозе, Бярэзіна зьдзівіла надта маленькая постаць Цімошкі. Уразіў яго Цімошка і ў іншым сэнсе: сваёй непрапарцыянальна-вялікай галавой з выпуклым ілбом. У Бярэзіна мільгнула думка: «ідыятычная асоба». Але Бярэзін сустрэў Цімошку вельмі ветліва, падаў яму руку моцна паціснуўшы ягоную, пасадзіў на мяккае крэсла насупраць сябе. У крэсьле, праваліўшыся, Цімошка выглядаў яшчэ меншым. Бярэзіну здавалася, што перад ім - ненармальна разьвітае дзіцё.
- Вам хіба нязручна? - запытаўся Бярэзін. - Мы маглі-б перасесьці.
Цімошка адчуў сябе абражаным, ацаніў свайго новага начальніка, як малакультурнага чалавека.
- Дзякую. Я адчуваю сябе добра на сваім месцы.
- Вы, далажылі мне, займаецеся справай беларускіх нацыяналістаў. Адказныя за яе. Пазнаёмце мяне, калі ласка, з гэтай справай. Дарэчы, чаму вы іх называеце яшчэ і другім імём - нацдэмамі? Што гэта такое?
Цімошку ня надта хацелася выкладаць справу нацдэмаў - ён выясьняе яе ўжо цэлы год перад рознага роду ёлупнямі. І цяпер яму трэба во зноў выкладаць, таксама хіба перад новым ёлупнем. Але суцяшала яго адно: няма Бэрмана, і ён, як выглядае, застанецца адзіным дарадцам у справе нацдэмаў. Не, ён быў задаволены выклікам і гатовы сфармуляваць нацдэмаўскую праблему перад новым начальнікам.
У міжчасе была прынесеная гарбата - на ісподку шклянка перад Бярэзіным і шклянка перад Цімошкам. Але Цімошка нават не дакрануўся да яе, яму было нязручна, гэта ён лічыў лішнім. З нейкай доляй раздражнёнасьці ён пачаў:
- Нацдэмы - гэта скарочана: нацыянальныя дэмакраты. Само па сабе яно гучыць нядрэнна. Але мы іх так не называем. У нас яны: буржуазныя нацыяналісты. Гэта больш правільна. Чаму? Нацыяналісты - гэта людзі, што лічаць свой народ, сваю нацыю асобнай катэгорыяй, выразна адрознай ад якой хаця іншай нацыі, у нашым выпадку - ад расейскай і польскай нацыяў. Беларуская нацыя, кажуць нацдэмы, - гэта апрычоная нацыя, прычым, яны ўважаюць яе прыгнечанай нацыяй, нацыяй, якая ня хоча больш быць прыгнечанай, хоча быць самостойнай, хоча выйсьці з Саюзу, хоча займець сваю нацыянальную дзяржаўнасьць. Або, як цьвердзяць нацдэмы, яны хочаць адрадзіць сваю дзяржаўнасьць, страчаную ў ходзе гісторыі, перш на карысьць Польшчы, потым - Расеі... Гэта толькі вам маленькая гістарычная даведка, у самым найсьцісьлейшым абрысе. На сучасным-жа этапе нацдэмы будуюць сваю палітыку на ленінскім прынцыпе самавызначэньня нацыяў. Беларусы, значыцца, хочаць самавызначыцца. Мала таго - яны, як украінцы і іншыя, ідуць далей. Іх ужо не задавальняе самавызначэньне. У рамках Савецкага саюзу Беларусь, як і іншыя рэспублікі, ужо самавызначыліся. Нацдэмы хочаць ужо не самавызначэньня, а адзьдзяленьня. Ад чаго? Ад каго? Яны хочуць адзьдзяленьня ад Савецкага саюзу, адзьдзяленьня канкрэтна - ад расейцаў. Вось да чаго прывёў ленінскі прынцып «самавызначэньне аж да адзьдзяленьня».
Бярэзін ня ведаў усяго гэтага і быў уражаны красамоўствам і ведамі «ідыятычнага» Цімошкі. Сядзеў і слухаў, зрэдку падносячы кубак для аднаго-другога глытка. Цімошка-ж, перадыхнуўшы, гаварыў далей:
- Уласна, нацдэмы стаяць на легальных пазыцыях і іх няма за што судзіць. Права беларускага народу на самавызначэньне і адзьяленьне запісанае ў Канстытуцыі БССР.
Тэарэтычныя разважаньні Цімошкі былі, аднак, малазразумелымі для Бярэзіна і, як гэткія, ня цікавілі яго. Ён энкавэдыст, ён практык. Але Бярэзін быў рады, што ў яго (цяпер-жа ўжо ў яго!) ёсьць такі во падкаваны ідэялягічна работнік.
- Вы сказалі, што нацдэмаў няма за што судзіць? Як гэта так? - перапыніў Бярэзін Цімошку.
- Мы судзім іх. Мы будзем судзіць іх. Бяз літасьці. Гэта я ў тым сэньсе, што паводля тэарэтычнага ленінскага палажэньня і паводля канстытуцыйнага палажэньня, адзьдзяленьне не разглядаецца як злачынства. Яно легальнае. Але іншая справа - Ленін нікому не даваў адзьдзяленьня. Не даваў, бо распаўся-б Саюз, перастала-б існаваць адзіная цэнтралісцкая дзяржава, а выдзеленыя рэспублікі сталіся-б лёгкай здабычай вонкавых сілаў. З гэтага гледзішча сэпаратысцкая дзейнасьць нацдэмаў злачынная. Няздарма Сталін абвесьціў нацыяналізм як найбольшую небясьпеку на дадзеным этапе.
Бярэзін, будучы чэкістам чыстай крыві, будучы практыкам, ня ўспрыймаў усіх гэтых палажэньняў і дзівіўся, адкуль гэта ўсё бярэцца ў ягонага субяседніка. Праўда, указаньне Сталіна дайшло да яго: ён пасьпяшаўся зазначыць:
- Слушна, нацыяналісты гэта небясьпека. Яны - ворагі народу. А ворагаў народу мы судзім бязьлітасна, пабальшавіцку. Не маглі-б вы канкрэтна назваць мне лідэра беларускіх нацыяналістаў?
- Вось з лідэрствам у нас якраз слабавата.
І Цімошка пачаў высьвятляць пытаньне.
- Справа ў тым, што лідэры зьвяліся: мы чысьцім іх ня ўпяршыню. У канцы 20-ых і на самым пачатку 30-ых гадоў мы ладна пусьцілі ім кроў. У выніку - няма громкіх імёнаў. Мы іх ліквідавалі. У гэтым часе нацдэмам быў нанесены сакрушальны ўдар. Ня стала ігнатовічаў, баліцкіх, лёсікаў, адамовічаў, прышчэпавых (канечне, вам невядомых). Спынілася й беларусізацыя Беларусі. Што мы маем цяпер? Інфармую вас: мы маем шматлікую арганізацыю беларускіх нацыяналістаў ува ўсебеларускім маштабе, колькасьцяй, паводля маіх падлічэньняў, ня менш, як 30 тысячаў. Хто ўваходзіць у гэтую арганізацыю? Перш за ўсё пісьменьнікі, паэты, журналісты, настаўнікі, артысты, мастакі, кампазытары, у масавай колькасьці - студэнты, паасобныя рабочыя, зрэдку - вайскоўцы. Гэта досыць разнаколерная, разначынная маса. Яна, каб стацца арганізацыяй, патрабуе аўтарытэтнага ўзначаленьня, лідэра, як вы сказалі. Праўда, гэтай масе, як адказны за справу, я надаў стройны выгляд, я аформіў яе, змадэляваў, але я не магу яе ўзначаліць. Я сфармуляваў назоў гэтай арганізацыі ў патрэбным нам гучаньні. Арганізацыя называецца ня проста «Саюз вызваленьня Беларусі», а «Беларуская кантррэвалюцыйная, антысавецкая, буржуазна-нацыяналістычная, шпіёнска-дывэрсыйная арганізацыя». Як бачыце, я надаў ёй форму і зьмест. Але, паўтараю, у нас сёньня няма людзей, дастаткова значных і папулярных, каб павесьці гэтую арганізацыю і з дапамогай якіх мы змаглі-б наладзіць адкрыты працэс нацдэмаў. У нас былі тры-чатыры чалавекі, годных увагі, але іх ужо, нажаль, няма. Гэта - Чарвякоў (ён скончыў самагубствам), гэта - Галадзед (ён скончыў самагубствам), гэта - Убарэвіч (ён скончыў самагубствам), гэта - Жылуновіч (ён безнадзейна хворы). Засталася дробязь і з ёю на сцэну ня выйдзеш. З ёю трэба распраўляцца паасобку. Адкрыты працэс быў-бы правалам. Праўда, ёсьць некалькі больш-менш вядомых у Беларусі літаратараў, што апынуліся ў нас, але яны не палітыкі. Нам патрэбны палітычныя дзеячы, найменш - рэспубліканскага маштабу... Не захаваю ад вас, кагадзе я меў асабістую гутарку з трыма беларускімі літаратамі - Чаротам, Александровічам, Галавачом. І ведаеце, што? Паводля свайго перакананьня гэта - савецкія людзі. Яны вераць у Сталіна, пішуць яму, скардзяцца, што яны арыштаваныя беспадстаўна і спадзяюцца, што яны будуць апраўданыя. Але яны ня ведаюць аднаго: што яны будуць расстраляныя. Яны-ж бо прызналіся ў такіх рэчах, што іншай кары, як сьмерць, ім і не прыдумаеш. Яны ахвотна супрацоўнічаюць з намі, падпісваюць пратаколы ў патрэбным для сьледчага сфармуляваньні. Яны без пярэчаньня пацьвярджаюць сваю прыналежнасьць да нацдэмаўскай арганізацыі, бяруць на сабе, падказаную намі, ролю ў гэтай арганізацыі. Прызнаюся, мне ня цалкам зразумелы гэты фэнамен. Або яны, сапраўды, нечага вартыя людзі, або яны проста - дурні. Праўда (паколькі я ўжо закрануў пытаньне), ёсьць асобы з мацнейшым характарам. Напрыклад, Зарэцкі, Дудар, Шалай (вам яны, канешне, незнаёмыя). Гэта людзі з зубамі, зацятыя нацыяналісты. Яны ня супраць, каб «Саюз вызваленьня Беларусі» існаваў на самай справе... Выбачайце, я не стамляю вас?
- О, не. Ніколькі. Вельмі цікава. Я ўдзячны вам за паінфармаваньне. Я новы чалавек, мне трэба гэта. Бачу, вораг узьняў галаву і яму трэба даць па галаве. Бачу вашу кампэтэнтнасьць. Патрабую ад вас хутчэйшага, канчальнага высьвятленьня пытаньня беларускіх нацыяналістаў.
- Яно ўжо высвветлена, таварыш начальнік...
- Тым лепш. Але як?
- Судзіць нацдэмаў закрыта! Працэс ня выйдзе! Найлепшы выхад - ваенная калегія трыбуналу на чале з Ульрыхам. Для найбольшых шышак. Для меншых - тройка. Раз, два і гатова.
Да сьведамасьці новага начальніка беларускага НКВД добра дайшлі прапановы Цімошкі.
Крытая машына для развозкі хлеба шчыльна пад'ехала заднім ходам да ўваходу ў будынак Юстыцыі на Пляцы Свабоды. Не пасьпела яна спыніцца, як адчыніліся ейныя заднія дзверы і быў кінуты на тратуар вузенькі трап. Па ім з нутра машыны - адзін па адным - зьбягалі людзі. Здавалася, што «хлебная» машына выплёўвае іх на тратуар. У кожнага з іх ззаду быў канваір з вінтоўкай у руках. Ланцужок такім парадкам падвойваўся, і, каб яго ня надта хто прыкмячаў, сьпяшаўся схавацца ў нутры будынку. Пешаходы, затрыманыя ў сваім руху разгрузкай «хлебнай» машыны, на момант спыняліся, прыглядаючыся да «тавару». Зразумеўшы ў чым справа, яны ішлі далей: гэта ім было ня ўпяршыню. Асобы ў цывільным, што стаялі паабапал машыны, ветліва, ціха, амаль шэптам прасілі:
- Грамадзяне, не затрымлівайцеся! Праходзьце! Праходзьце!
«Хлебная» машына - парожняя ўжо - імкліва ад'ехала ад уваходу ў будынак Юстыцыі на Пляцы Свабоды.
Зьняволеныя разьмясьціліся на другім паверсе ў моцных, прыкаваных да падлогі, дубовых крэслах - па канваіру ззаду ў кожнага. У кожнага за сьпіной тырчэла вінтоўка з штыхом напагатове.
Група Рамана Корзюка - дванаццаць чалавек - чакала паяўленьня судзьдзяў. Яны неўзабаве зьявіліся і пачулася каманда:
- Суд идет! Встать!
Раман Корзюк пазнаў сярод членаў суду Карпіка, старшыню Спэцыяльнай Калегіі Вярхоўнага суду БССР, што завочна судзіў ягонага бацьку ў Заслаўі. Адзін з групы - Марціновіч - ад страху страціў прытомнасьць. Канваір вывеў яго пад рукі за дзьверы.
Па нейкім часе ён быў прыведзены медсястрой і пасаджаны назад у крэсла. Суд, пасля пэрсанальнай праверкі, пачаўся кароткім уступным словам Карпіка. Карпік зазначыў, што справа падсудных, перададзеная сьледчымі органамі суду, досыць ясная і ня выклікае якіх-небудзь асаблівых засьцярогаў. Суд прыняў справу і спадзяецца, што зьняволеныя - у іхных-жа асабістых інтэрэсах - будуць супрацоўнічаць з Вярхоўным судом, як яны, зрэшты, супрацоўнічалі і з сьледчымі органамі.
Карпік даў слова пракурору. Узьняўся высокага росту, выцьвілы, сухі, як мумія, чалавек. Здавалася, ён быў зьлеплены з шэрага пяску і трымаўся толькі на нейкім нявідочным шпню. Пракурор глядзеў не на зьняволеных, што сядзелі перад ім унізе, а на ўзьнятыя штыхі канваіраў.
- Незразумела! - пачаў ён. - Абсалютна незразумела, як савецкі студэнт можа трапіць на лаву падсудных? Як савецкі студэнт адважыўся стаць на бок нашага ворага? Як савецкі студэнт - не які-небудзь сын нэпмана ці сын з ліку «былых людзей» (з імі мы скончылі), а сын селяніна-бедняка, сын пралетарыя паддаўся на вудачку засланых да нас шпіёнаў і дывэрсантаў? Вы, студэнты савецкай вышэйшай навучальнай установы, на якіх нашая дзяржава траціць столькі сродкаў, як вы дакаціліся да таго, што вас трэба было арыштоўваць, пайсьці на радыкальны крок, каб спыніць вашае спаўзаньне ў кантррэвалюцыйную багну. Вы ўсе бяз малага - выпускнікі, вас, як выкладчыкаў чакалі рашчыненыя для вас дзьверы дзесяцігодак, тэхнікумаў, інстытутаў... Скажу адкрыта, мы доўга прыглядаліся да вас. Мы напачатку не зьвярталі асаблівай ўвагі на вашыя дробныя грахі і прадзелкі. Мы рабілі ськідку на вашую маладосьць. Мы шмат чаго даравалі вам. Думалі - паразумнееце, пасталееце. Чаго вам не хапала? Вы ўспрыймалі самую гуманную навуку, мы забясьпячалі вас усім, што патрэбна для вашага гарманійнага разьвіцьця. А вы? Вы самі сабе сапсавалі кар'еру. Вашыя бацькі чакалі ад вас ня гэткага во.
Пракурор, чалавек як з пяску, граў на пачуцьцях падсудных. Ён імкнуўся прамовіць да іх, як бацька, каб рашчуліць іх. Пракурор лічыў сябе псіхолагам, Ён спадзяваўся, што іхная душа ня выстаіць, аслабне і можа нават праліцца сьлязьмі. І яно так сталася: не адзін з арыштаваных прызнаваўся ў душы, што пракурор гаворыць праўду, глядзі, во спачувае ім, разумее іх нават абараняе іх. Ці-ж тут ня нашая віна сапраўды? Душа паддавался жалю і смутку, гатовая каіцца.
Ды хутка «бацькоўскае» слова зьмянілася на пракурорскае.
- Мы шмат чаго, кажу, даравалі вам. Але вы пераступілі мяжу, мяжу нашага цярпеньня, мяжу, за якой - вы самі таго захацелі - вас ужо ня будзе. Мы ўжылі мэтад сацыяльнай прафілактыкі, каб адгарадзіць вас ад грамадства. І ня толькі адгарадзіць, а - калі спатрэбіцца - і... зьнішчыць. Вам хіба вядома формула пралетарскай законнасьці: калі вораг не здаецца, яго зьнішчаюць. Мы папераджалі вас кінуць гульню ў кантррэвалюцыю, у якой-бы форме яна ні выяўлялася - у форме нацыяналістычных праяваў, у форме зьядлівага камантару на нашую сацыялістычную рэальнасьць, у форме кпінаў над нашымі найвышэйшымі кіраўнікамі, у форме сваёй нейкай адасобленасьці ад грамадства, у форме такой нявіннай на першы пагляд рэчы, як гіронія. У вас - невядома, адкуль - зьявілася пагарда да ўсяго савецкага. Скажу адкрыта - нават і за ўсім гэтым мы назіралі з вытрымкай, не чапалі вас, назіралі - куды гэта ўсё вас прывядзе. І яно вось прывяло. Прывяло да таго, што вы апынуліся ўжо ў арганізацыі - кантррэвалюцыйнай, антысавецкай арганізацыі, што ў асобе сваіх кіраўнікоў - падумаць толькі! - наладзіла кантакты з замежнымі, варожымі нам разьведкамі, якія і падбухторваюць вас на злачынныя дзеяньні, аж да перавароту ўсталенага ў нас дзяржаўнага ладу. Вы дайшлі да таго, што вам ужо давай адзьдзяленьне рэспублікі ад Саюзу, давай незалежную Беларусь. Канешне-ж панская Польшча ня супраць займець і другую частку Беларусі. І што-б вы атрымалі? Я добры прарок - Лукішкі. А фашысцкая Нямеччына? Яна гатовая на каго хочаш апірацца, каб паняволіць і зьнішчыць нас. На вас, беларускіх нацыяналістаў, яна разьлічвае таксама. Дык вы, нарэшце, усьведамляеце сваю агідную здраду? Вялікае злачынства цяжыць над вамі. Вялікая кара зьвісае над вамі. І вам ад яе ня ўхіліцца. Вярхоўны суд - правамоцны судзьдзя народны - ня турбуйцеся - ацэніць кожнага з вас па заслугах.
Зьняволеныя - прыбітыя - сядзелі, замёршы. Яны страцілі прысутнасьць духу. Яны самавыключыліся і не маглі думаць. Іх - як ня было. Іхныя рэчы, кінутыя пад сьцяной ля дзьвярэй - ватоўкі, мяшэчкі, розная дробязь, што назьбіралася за год сядзеньня, сьведчылі пра незайздроснае палажэньне іхных уладальнікаў, здавалася - яны баяліся быць пакінутымі, сьцішна ляжалі ў чаканьні.
Пачаўся разгляд спраў. Пачалі ня з Корзюка, а з Каплеўскага - найслабейшага характарам.
- Падсудны Каплеўскі! - зьвярнуўся старэйшы векам член Калегіі. - Прызнаяцё сябе вінаватым?
Каплеўскі вагаўся з адказам. Стаяў у нерашучасьці. Ён баяўся даваць адмоўны адказ, думаў - горш будзе. Вырашыў прызнавацца.
- Так, прызнаю.
- Значыцца, пацвярджаеце факт сваёй прыналежнасьці да нацдэмаўскай групы ў Вышэйшым Пэдагагічным Інстытуце (ВПІ) у Менску? Зрэшты, гэта пагаджаецца і з вашымі папярэднімі паказаньнямі на допытах. Хто яшчэ, апрача вас, належыў да вашай групы?
Каплеўскі, азіраючыся на сваіх таварышаў:
- Усе... хто тут.
Ён сказаў гэта нясьмела, відавочна, баючыся сваіх сяброў. Член суда, заўважыўшы гэта, пасьпяшаўся загадаць яму сесьці. Выклікаў сьведку.
У залю суду ўвайшоў літаратурны крытык Хатулёў, да якога Каплеўскі - пісьменьнік-пачатковец - зьвяртаўся за парадамі.
- Вы ведаеце грамадзяніна Каплеўскага? - запытаўся старэйшы з членаў суда.
- Так, ведаю.
- Вам вядомы факт прыналежнасьці Каплеўскага да антысавецкай групы ў ВПІ?
- Асабіста я ня ведаю такой групы ў ВПІ. Ведаю толькі, што Каплеўскі настроены паантысавецку. Не пагаджаецца з нацыянальнай палітыкай партыі. Ён паказваў мне свае апавяданьнні, героі якіх скардзяцца на русіфікацыю, нібыта праводжаную Масквой. Асабіста мне выказваў сваё абурэньне з поваду, як ён казаў, перасьледу беларускіх нацыянальных дзеячоў, казаў, што ўсё беларускае топчыцца. Ведаю таксама, што Каплеўскі захапляецца забароненай нацыяналістычнай літаратурай, чытае яе і пашырае сярод іншых.
- Грамадзянін Каплеўскі, пацьвярджаеце паказаньні сьведкі?
- Ня зусім... Э... э... гм... Ня ўсё... Магу я сказаць?..
- Адказвайце на пытаньне канкрэтна: пацьвярджаеце паказаньні сьведкі?
- Ён перакруціў...
- Што перакруціў?.. Вы-ж самі прызналіся, што належылі да кантррэвалюцыйнай групы і пэўна-ж не ўсхвалялі мерапрыемствы савецкай улады. Сядайце, грамадзянін Каплеўскі!
Потым да сьведкі:
- Вы свабодны.
Хатулёў пасьпешліва зьнік за дзьвярыма суду.
Карпік зьвярнуўся да іншага падсуднага:
- Грамадзянін Марціновіч! Прызнаяцё сябе вінаватым?
Марціновіч, аддана паглядаючы на Карпіка, адказаў:
- Мушу прызнацца - вінаваты.
- У чым канкрэтна? Належылі вы да нацдэмаўскай групы ў ВПІ?
- Належыў, не разабраўшыся ў сутнасьці гэтай групы. Я праявіў сваю блізарукасьць. У групу ўцягнуў мяне Раман Корзюк. Мала таго, ён намаўляў мяне перабегчы ў Польшчу... Казаў, нас, як сыноў раскулачаных, прыймуць там добра, можна будзе і навуку прадаўжаць. Свабодна друкавацца ў тамашніх беларускіх выданьнях. Але я на гэта не пайшоў. Прашу суд разабрацца ў маёй справе. На сьледстве я накляпаў на сябе. Гаварыў няпраўду. Усё прызнаваўся...
- Чаму вы прызнаваліся ў няпраўдзе? Сьледчы вас змушаў?
- Пагражаў...
- Вы ўзводзіце паклёп на сьледчыя органы! Але да справы: сьледствам устаноўлена - вашая група мела цесныя кантакты з Цэнтрам нацдэмаўскай арганізацыі. Адказвайце на пытаньне - хто быў сувязным?
- Раман Корзюк... Ён меў сувязі... Ад яго ўсё загарэлася. На занятках яго рэдка калі можна было бачыць - усё некуды зьнікаў. Сам казаў, што хадзіў у Акадэмію навук да Жылуновіча. Хваліўся нават гэтым. А потым Польшча... Хто-б гэта мог падумаць?.. Корзюк няясны чалавек. Але ўмее рабіць уплыў на іншых. Умее падманьваць. Зманіў, прызнаюся, і мяне. Але я не хачу помсьціць савецкай уладзе за бацьку, кулака. Я арыштаваны нізавошта.
Карпік не хаваў свае задаволенасьці Марціновічам, патураў яму, намагнічваў яго і сьпяшаўся падстаўляць яму пытаньні:
- Чакайце... Чакайце... З ліку членаў вашай групы Цэнтрам нацдэмаўскай арганізацыі была выдзеленая асоба для забойства Варашылава падчас ягонага побыту ў нас, у Менску. Хто гэтая асоба?
Марціновіч, зразумеўшы, што яму ўжо больш няма адступу, адказаў:
- Раман Корзюк...
І каб злагодзіць вастрыню мамэнту, папрасіў:
- Дайце мне расказаць ўсё...
- Але коратка і ясна, - дазволіў яму гаварыць Карпік.
- Наш інстытут апанавала кантррэвалюцыя. У беларускай, польскай і яўрэйскай сэкцыях літаратурнага адзьдзяленьня заселі нацыяналісты і сіяністы. Беларусам давай незалежную Беларусь, палякам - яснавяльможную Польшчу, яўрэям - Палестыну. Нашага дырэктара наведвалі нямецкія фашысты пад выглядам, што яны шукаюць у нас ратунку ад перасьледаваньня іх Гітлерам, як камуністаў. Дайшло ўжо да таго, што мне, чэснаму савецкаму студэнту, недзе было дзецца. Мне ня было з кім дружыць. Толькі з імі. А яны ўсе... бачыце, хто яны?..
Марціновіч, як наняты, называў імёны выкладчыкаў, што быццам кіравалі групай. Такія прафэсары, як Піятуховіч, Юргілевіч, Ляўчук, казаў ён, былі душою ячэйкі, падтрымлівалі яе. Корзюк ніколі не здаваў у іх экзаменаў, але яны ўпісвалі яму залікі ў кніжку. Ячэйка існавала пад выглядам драматычнага гуртка. І я напачатку думаў, што гэта і напраўду драматычны гурток... Далучыўся да яго... Аж пакуль Корзюк, упэўніўшыся ў маёй надзейнасьці, не раскрыў сапраўдныя мэты гэтага «драматычнага гуртка». Я адхінуўся, але гэта было ўжо пачасе. Бачаце, я...
Карпік ня спыняў Марціновіча, і той гаварыў і гаварыў, ні разу ня зірнуўшы на сваіх таварышаў. З баязьлівага напачатку, ён ператварыўся ў сьмелага абвінаваўцу падсудных. Ад няскладнай і ня зусім выразнай гаворкі ён перайшоў да лагічных фармулёвак.
- У інстытуце я стаў баяцца сваіх ячэйкаўцаў. Маглі спусьціць і пад галды. Сёньня-ж перад высокім судом я не баюся заявіць: сваячасова падняўся меч дыктатуры пралетарыяту і ён мусіць апусьціцца на галовы кантррэвалюцыйнай гідры.
Нарэшце, Карпік перапыніў Марціновіча і той сеў.
- Бачыце, загаварыла сумленьне. Мы ўлічым гэта. Грамадзянін Корзюк!
Той пахопіста падняўся.
- Я ня буду нават стаўляць пытаньня - прызнаяцё вы сябе вінаватым ці не - віна вашая, крымінальная злачыннасьць, больш, чым відавочная. Сьцьвярджаю: у вас на кватэры была знойдзеная зброя і грошы, дастаўленыя вам грамадзянінам Генадзем Кандраценям. Адказвайце на пытаньне: для чаго гэта вам спатрэбілася?
- Пра гэта вы запытайцеся ў свайго агента Кандрацені. Я не прасіў яго прыносіць мне зброю.
- Вы пацьвярджаеце факт, што зброя была ў вас?
- Я вам сказаў, што зброя не мая. Яна была прынесеная вашым супрацоўнікам, каб, як бачу цяпер, абвінаваціць мяне ў тэрарызме. Паўтараю, я ня маю ніякага дачыненьня да падкінутай мне зброі.
- Грамадзянін Корзюк, гэта стары трук. Мы не дамо вам магчымасьці бэсьціць нашыя органы. Кандраценя - ваш дзядзька, а ня наш агент і ён дзейнічаў у згодзе з польскай дэфэнзывай. Пытаньне: хто арганізаваў вашыя і вашай сям'і ўцёкі ў Польшчу? Адказвайце на пытаньне!
- Вам гэта лепш вядома, хто. Заварылі кашу, дык і расхлёбвайце самі. Мне нат ня хочацца гаварыць - нагэтулькі гэта ўсё абсурдна! Судзіце! Я ў вашых руках. Досыць таўчыся і таўчы нас! Так або гэтак!
- Не, ня будзе «так або гэтак»! Будзе гэтак! - не сьцярпеўшы, гнеўна адказаў Карпік, стукнуўшы кулаком па стале. Але, асеўшы, пачаў шаптацца з членамі Калегіі. Корзюк усё стаяў. Яго не садзіў Карпік. Карпік некуды пазваніў, і хутка ў салю суду быў уведзены Генадзі Кандраценя, у тым самым піджаку, у якім некалі ўвайшоў быў у хату з панадворку, увесь у дзядоўніку - ён тады ляжаў у сене, чакаючы прыходу Рамана дахаты. Генадзь Кандраценя трымаўся бадзёра, з нейкай вясёлай і адначасна журботнай ухмылкай.
Карпік прагаварыў як-бы сам да сябе:
- Хоць і падсудны, але добры сьведка. Грамадзянін Кандраценя! Хто забясьпячаў грамадзяніна Корзюка зброяй і грашыма? Вы?
- Я...
- Для чаго?
- Каб страляць.
- У каго?
- Я не магу сказаць. Гэта ўжо іхная справа. Яны - арганізацыя, і зброя ім была патрэбная.
- Якая арганізацыя?
- Пэўна-ж, кантррэвалюцыйная, а не якая.
- Значыцца, вы забясьпечвалі Корзюка зброяй для правядзеньня палітычных забойстваў? Так?
- У палітыцы і гэта патрэбна.
- Перакідвалі Корзюкаў у Польшчу вы? Так?
- Ня я асабіста.
- Ня важна. Вы былі сувязным паміж польскай дэфэнзывай і арганізацыяй беларускіх нацыяналістаў? Так?
- Я выконваў свой абавязак.
Карпік зьвярнуўся да Корзюка:
- Грамадзянін Корзюк, вашая стаўка бітая. Ваша прыналежнасьць да арганізацыі неаспрэчная. Сядайце!
Наступіла паўза. Члены Калегіі радзіліся. Канваіры сядзелі моўчкі, апёршыся на вінтоўкі, якія яны трымалі ўвесь час паміж каленяў. У міжчасе вывелі Кандраценю. Падсудныя абцерпіліся, скаванасьць, што трымала іх увесь час у напружаньні, аслабла. Непадатлівая пастава Корзюка падказала заняць і ім больш цьвярдую пазыцыю. Калі іх яшчэ везьлі на суд ў «хлебнай» машыне, яны дагаварыліся, што будуць адмаўляцца ад дадзеных імі на сьледстве паказаньняў. Прыгразілі Каплеўскаму і Марціновічу даць бухлоў, калі яны ня будуць трымаць лініі.
Пачаўся далейшы разгляд справаў.
Апытваўся Казьленка, родам з Нароўлі, упарты паляшук, як яго ахрысьцілі ягоныя сябры. Адказваючы на пытаньне прыналежнасьці да групы, ён заявіў:
- Я катэгарычна адмаўляю пытаньне аб прыналежнасьці па той простай прычыне, што ня было куды належыць - ніякай кантррэвалюцыйнай ячэйкі ў ВПІ ня існавала - яе стварылі органы НКВД.
Карпік хацеў спыніць зьняволенага пагрозай дадатковай кары за абразу органаў, але Казьленка, пайшоўшы на рызыку, працягваў:
- Органы НКВД пайшлі на вялікае злачынства, арыштаваўшы і пасадзіўшы ў турму невінаватых, маральна чэсных людзей, студэнтаў, адданых савецкай уладзе, гатовых служыць ёй сваімі ведамі, сваімі талентамі. Дзяржава затраціла вялікія сродкі на нашае выхаваньне, чакаючы аддачы. Вы-ж перахопліваеце нас, адразаеце нам дарогу ў жыцьцё. І напрошваецца пытаньне: хто тут з нас вінаваты?
Заява Казьленкі сваёй нечаканасьцяй ашаломіла членаў Калегіі. Карпік загадаў вывесьці Казьленку з салі суду. Быў абвешчаны перапынак. Падсудным - невядома хто - падкінуў аж дзьве перадачы. Канвой, распакаваўшы і агледзеўшы іх перадаў зьняволеным. Яны скончылі з ежай хутка. З другога паверху ім адчыняўся, як на далоні, увесь Пляц Свабоды, перакрэсьлены па дыяганалі дарожкай для шпацыру. Як заўважылі зьняволеныя, па дарожцы прахаджваліся подруку Роза Шкляр з Голдзінай, Камоцкая з Ларысай, Дзічкоўская з Аўсеевай. Мусіць, гэта яны і прынесьлі перадачы. Дзівіліся, што іх прынялі ад іх. Падсудныя радаваліся - іх не забылі, яны ня выкрэсьленыя з памяці, дзеля іх ідуць нават на рызыку. Гэта ўзвышала іх, надавала мужнасьці, веры ў будучыню, спадзяваньне калі-небудзь - хоць праз дзесяць год - вярнуцца, выжыць, пабачыцца зноў.
Узнавілася слуханьне. Без Казьленкі. Калегія, відаць, разьлічвала, што ягоная адсутнасьць запалохае падсудных, застрахуе ад выпадаў, непажаданых для судзьдзяў. Але разьлік быў няправільны: адсутнасьць Казьленкі змабілізавала актыўнасьць ягоных сяброў. Перадача ад студэнтак таксама паддала аптымізму, зьмяніла настрой. Кожны з ячэйкаўцаў адмаўляў свае паказаньні на допытах, спасылаючыся на тое, што яны былі вымушаныя сьледчымі. Гэта нямала бянтэжыла Калегію.
Дзюндзін, блізкі сябра Казьленкі, запярэчваючы свае паказаньні, пачаў неспадзявана з крытыкі Рамана Корзюка, і было напачатку невядома, куды ён гне.
- Таленавіты філістэр, дылетант, Корзюк неяк трапіў у поле вашага зроку і вы збудавалі на ім эфэмерную нацдэмаўскую групу ў ВПІ, назваўшы яе адгалінаваньнем арганізацыі «Саюз вызваленьня Беларусі», дарэчы таксама выдуманай органамі НКВД. Корзюк хадзіў у Польшчу - я ня ведаю, ці па сваёй волі, - вярнуўся адтуль, дык і судзіце яго за пераход граніцы. Праўда, ён сваю віну ўжо направіў, вярнуўшыся дахаты. Але, скажэце, пры чым мы тут? Мы ў Польшчу не хадзілі, а іншай віны ў нас няма, прынамся ў мяне. Прашу суд вылучыць справу Корзюка асобна. Я не хачу адказваць за неабдуманую анарха-рамантычную авантуру Корзюка.
Ячэйкавец, паэт Суднік, адмаўляўся слаба, гаварыў, што ў яго, апрача нацыяналістычных, ёсьць і вершы, прысьвечаныя Сталіну. Агульнай лініі ён ня трымаўся, ішоў, як і Дзюндзін, на раскол, даказваў сваю нявінаватасьць у надзеі, што яго апраўдаюць.
Калегія гэткім парадкам апытала ўсіх ячэйкаўцаў і пабачыўшы, што падсудныя пайшлі на адмаўленьне, зьмяніла тактыку: пачала дапытваць сьведкаў.
Зьявілася ў салі суду Камоцкая, засяроджаная, нэрвова нацягнутая.
- Грамадзянка Камоцкая, у нас да вас толькі два пытаньні, - зьвярнуўся да яе старэйшы з членаў Калегіі, што сядзеў поруч Карпіка. - Першае: пацьвярджаеце вы свае паказаньні ў міліцыі адносна зброі, знойдзенай у Рамана Корзюка на ягонай кватэры? Інакш кажучы, ці пацьвярджаеце вы факт, што зброя, знойдзеная міліцыяй у Корзюка, належыла менавіта Корзюку? І другое пытаньне: ці вядомы быў вам факт прыналежнасьці Корзюка да нацыяналістычнай, нацдэмаўскай арганізацыі? Паколькі вы былі ў блізкіх адносінах з падсудным, вы можаце дапамагчы нам высьветліць гэтыя пытаньні. Прашу!
Камоцкая стаяла некалькі сэкунд моўчкі - думала, як-бы ня ведала, з чаго пачаць, і, надумаўшыся, лагодна ўсьміхнулася, нявымушана, свабодна, ейны твар, напачатку пахмуры, асьвяціўся, у вачох зайгралі, цяплынёй сагрэтыя, блакітныя іскрынкі - імгненна яна пахарашэла, гэта кінулася ў вочы ня толькі Раману. Камоцкая загаварыла:
- Паважаны суд! Дазвольце мне пачалавечаму, як ня ў судзе, як - калі-б мы сядзелі за сталом недзе ў гасьцях і мірна гутарылі міжсобку - душэўна і адкрыта, і вы захацелі-б у мяне запытацца, як я чуюся сёньня? Ведаеце, што я сказала-б! Я адказала-б: «Баліць сэрца: мае дарагія сябры і знаёмыя ў бядзе і я нічым не магу дапамагчы ім. Можа-б вы заступіліся за іх, невінаватых?»
Усьмешка з твару Камоцкай зьнікла, і яна змоўкла, застыгла, быццам чакаючы адказу. Але адказу яна не пачула, толькі тое, што яна свабодная і можа ісьці.
Увайшоў студэнт Шынкевіч, нэрвовы, але рашучы. Ніразу ня зірнуўшы на сваіх учарайшых сяброў, павярнуўшыся тварам да суду і выслухаўшы ў нецярплівасьці пытаньне, ён пачаў:
- Прыемна суду заявіць - атмасфэра ў інстытуце ачышчана ад смуроду! Мы адчуваем сябе добра бяз сыканьня зьмяінага гнязда нацыяналістаў! Дзякуем нашым слаўным органам за разгром гэтай шайкі-лейкі! Я пачну канкрэтна, хто чым займаўся ў інстытуце. Я не баюся...
Шынкевіч сьведчыў супраць Корзюка, Казьленкі, Дзюндзіна, абвінавачваў усю групу. Як ён сьцьвярджаў - група дэманстрацыйна размаўляла толькі пабеларуску - ня толькі на занятках, а і ўсюды: у інтэрнаце, у студэнцкай сталовай, на вуліцы, у трамваі, у тэатры, у кіно. Нават падчас дыскусіяў на сэмінары па расейскай літаратуры яны прынцыпова гаварылі пабеларуску. Зьбіраліся адзін у аднаго, ігнаравалі заняткі, афіцыйны ўнівэрсітэт замянялі сваім, нелегальным, хатнім. Ніхто з іх ніколі не хадзіў на палітзаняткі - маўляў, яны й так усё ведаюць. Найчасьцей група зьбіралася на кватэры ў Рамана Корзюка. Корзюк інфармаваў сваіх гасьцей аб сваіх кантррэвалюцыйных кантактах, я ўпэўнены - з асобамі, што кіруюць кантррэвалюцыяй.
Карпік ня спыняў Шынкевіча, пакуль той у запале граміў ячэйкаўцаў. Слухаў, назіраў, якое ўражаньне робяць на падсудных сьведчаньні Шынкевіча. І толькі, калі Шынкевіч выдахся, Карпік адпусьціў яго.
У залю ўвялі Казьленку. Раман Корзюк узьняў руку, прасіў слова. Слова яму не далі. Карпік сказаў, як адсек:
- Разгляд справаў закончаны, віна падсудных устаноўлена, засталося пытаньне вызначыць кару.
І Калегія ў поўным сваім складзе, уключна з пракурорам, зьнікла - было відаць падсудным - за дзьвярыма сумежнага з трыбунай пакойчыку.
Падсудныя чакалі прысуду. Скаваныя страхам, яны сядзелі моўчкі. Марціновічу стала дрэнна - ён баяўся расстрэлу, абвіс у сваім крэсьле. Канваір бачыў гэта, але ня выказваў турботаў за лёс зьняволенага.
Не прайшло і дзесяцёх хвілін, як дзьверы сумежнага з трыбунай пакойчыку энэргічна адчыніліся і старшыня Спэцыяльнай Калегіі Вярхоўнага суду БССР Карпік - за ім ішлі гуськом усе члены Калегіі - скамандваў:
- Суд идет! Встать!
Зьняволеным быў абвешчаны вырак пяць і дзесяць год. Бяз права абскарджаньня. («Приговор окончателен и обжалованию не подлежит».) Ніводнага апраўданага.
...Ля ўваходу ў будынак Юстыцыі на Пляцы Свабоды засуджаных чакала «хлебная» машына. Коламі наступіўшы на тратуар, прыціснуўшыся задам да ўваходу і раскрыўшы, як зяпу, заднія дзьверы, яна чакала на свае ахвяры, гатовая іх праглынуць.
Вялікая камэра для засуджаных - гула, ня сьціхала праз усю ноч - ніхто не лажыўся спаць у чаканьні выкліку на этап. Камэра бітком набіта - у яе прыбываюць усё новыя і новыя засуджаныя. Ажыўленьне. Гамана. Радасьць, што, нарэшце, павязуць з турмы куды-небудь на працу. На абы-якую - ня страшна. Толькі-б хутчэй адсюль. Да суда сядзелі-ж год, паўтара і болей - ня бачылі сьвету Божага, замураваныя і змардаваныя. Усё роўна куды - на Калыму, у Котлас, на Індыгірку, у Нарым. Прыбылыя знаёміліся між сабой. Гутарылі. Узбуджаныя, што яны ўжо, можна сказаць, едуць, апавядалі кожны пра сваё - па якой стацьці прайшоў, колькі атрымаў. Знаходзіліся такія, што ўжо ведалі, калі і куды будуць браць на этап. Пашыралася здагадка, што фармуецца эшалон на Калыму, але што пакуль даедуць да Ўладывастоку, Ахоцкае мора замерзьне і давядзецца зімаваць недзе на Амуры, чакаць вясны. Зазначалася, што на Калыму бяруць толькі з вялікімі срокамі - з малымі завозіць туды не аплачваецца. Адбор строгі - толькі з добрым здароўем і маладых, каб маглі вытрымаць Запаляр'е і каб былі адпорны на цынгу.
Рамана Корзюка ня цешыла такая пэрспэктыва, ён хацеў-бы застацца ў Беларусі. Тут, здавалася яму, было-б лягчэй - свая, знаёмая зямля, сваё паветра, сваё ўсё. І бліжэй да хаты. Хоць хаты той і няма. Але ёсьць уяўленьне аб ёй. Неадступнае. Яно ніколі ня зьнікае. Хата будзе існаваць, дзе-б ты ня быў. Хата, у якой ты нарадзіўся, узрос, будзе заўсёды роднай, нічым незаменнай хатай. Да таго-ж і бацькі паблізу, дармо, што за мяжою. Але якая гэта мяжа? Яна не мяжа. Гэта нешта страшнае. Яна праходзіць праз сэрца. Разрэзала яго напалам. Адна палавіна тут, другая - там. Абедзьве палавінкі мучаюцца, адна без аднэй.
А яшчэ й Валя. Гэта ўжо трэйцяя палавінка. Яна засланяе першыя дзьве. Пераважае. Усё-ткі тут я мог-бы некалі і пабачыцца з ёй. А да Калымы не дапне. Усё будзе страчана. Нічога з таго, што называецца хатай, ужо ня будзе. Будзе толькі сум па ёй. Сум па хаце, па Бацькаўшчыне. Але. Але. Але-ж Бацькаўшчына вырастае толькі з пакутаў, з цярпеньня.
Ды Корзюк вычуваў, што яго возьмуць на Калыму - усё ў яго адпавядае вымогам Калымы: і ўзрост, і срок, і нават тое здароўе.
Яго пасьля суду адзьдзялілі ад усёй групы, хіба таксама паводля здароўя - іх у вадну камэру, яго во ў гэту.
Асабліва ажывілася камэра з прыходам у яе лётчыкаў, прывезеных з Лепельскай турмы ў сваіх прыгожых лётніцкіх шынялёх, акуратна пашытых з добрага сукна, падагнаных па касьці. Іх было аж шэсьць. І ў кожнага той самы срок - пятнаццаць год. Ім прышылі здраду радзіме. Адзін з іх, калі яны сядзелі за сталом за чаркай, падзяліўся з сябрамі сваёй бядой - ня можа ўжыцца з жонкай, хоць садзіся на самалёт і ўцякай ад яе ў Польшчу. Нейкім чынам НКВД даведалася пра такую гутарку і - гатова: здраднік, шпіён. І хто слухаў - за адно і той здраднік і шпіён.
Корзюк сыйшоўся з імі хутка і адразу: яны спадабаліся яму сваёй ажыўленасьцяй, адкрытасьцяй, вастрынёй успрыйманьня і дакладнай, як адрэзаць, гаворкай. Раман хацеў-бы апынуцца разам з імі на этапе. Але не пасьпелі яны, ськінуўшы шынялі, разьмясьціцца побач Рамана пад вакном, дзе болей паветра, як іх забралі з камэры. Усе, ня толькі Раман, пашкадавалі гэтага - з імі было весялей, яны сваёй прысутнасьцяй, як вайсковыя людзі, неяк падбадзёрвалі, падцягвалі, узьнімалі прыбіты, пакутны дух.
Корзюк доўга ня мог заснуць: у прадчуваньні, што яго могуць выклікаць, забраць і павезьці, ён як-бы разьвітваўся з сабой. Лезьлі ў галаву думкі, праходзіла праз сэрца, паўставала ў ваччу безьліч вобразаў і зьяваў, ён у сваім уяўленьні бачыў іх куды больш зыркімі, чымся яны былі ў сапраўднасьці. Ягоная душа жыла імі, яны замянялі ёй рэальнасьць. З усёй плоймы вобразаў і зьяваў душа квялілася найбольш засмучанымі і найбольш датклівымі - вобразамі бацькоў і сястры і цяпер усюды - неадступным вобразам Валі. Ён стварыў гэты вобраз цяпер, раней яго ня было. Ён адзьдзяліў у гэтым вобразе ўсё, што зьніжала яго, адкінуў усё супярэчлівае ў ім, надаў яму выключна прынадны выгляд, такі, які яму быў патрэбны, каб з ім, з гэтым вобразам, застацца назаўсёды, ён баяўся быць вывезеным апусьцелым, бяз нічога, баяўся скончыцца, перарвацца ў сваім быцьці. Ён хацеў забраць усё з сабою, каб з гэтым запасам, з гэтым НЗ, вярнуцца назад нерастрачаным, неапусьцелым. Яму патрэбны быў вобраз для малітвы, які сьвяціўся-б яму ўсюды, на якой-бы адлегласьці ён ад яго ні знаходзіўся. І душа яго, замкнутая ў сабе, стварала гэткі вобраз.
Апоўначы адчыніліся ў камэру дзьверы і на парозе стаў чалавек у форме з паперамі ў руках. Ён назваў прозьвішчы дзясятка чалавек, загадаў ім быць хутка гатовымі з рэчамі. Выкліканы быў і Раман Корзюк. Праз якіх дзесяць-пятнаццаць хвілін Раман Корзюк стаяў ужо ў вялікай калёне на турэмным двары. Зьявіўся канвой і павёў зьняволеных на вакзал па сонных яшчэ вуліцах Менску. Канваіры прасілі захоўваць цішыню, падганялі, сьпяшаліся запратаць свой «тавар» у вагоны. Раман Корзюк прыглядаўся да кожнага дому на знаёмых яму аддаўна вуліцах - быццам хацеў іх запомніць. У некаторых з іх ужо засьвяціліся агні, і Раман прыкмячаў у вокнах кідкія цені людзей. Па Савецкай зьняволеных не вялі. Унівэрсытэцкі Гарадок з манастыром заставаўся з боку налева. Ішлі па колішняй Бухарына. Вось яны ўжо і на Прывакзальнай. Недзе з боку ад уваходу ў станцыйны будынак іх прапусьцілі праз адчыненыя насьцеж вароты і яны апынуліся на пэроне. Цягнік з пульманамі быў пададзены і ўжо чакаў на іх. Раман першым заняў парожняе яшчэ купэ з вакном у калючках. Праз яго ўсё-ж можна было бачыць, што дзеецца на пэроне. Ліхтары ўжо згасьлі - пачынаўся ранак позьняга лістапада. Канвой кудысьці адыйшоў. Варту перанялі іншыя. Дзьверы вагонаў зачыніліся. Раманава купэ напоўнілася зьняволенымі. З купэ можна было яшчэ выходзіць на праход у вагоне. Там ня было яшчэ ўнутранай варты і дзьверы ў купэ былі яшчэ не замкнёныя. У суседнім з Раманавым купэ чуваць было нехта голасна гаварыў пабеларуску. Яму адказвалі парасейску. Як Раман даведаўся, сядзелі ў тым купэ беларускія літаратары - Зьмітрок Астапенка і Сяргей Знаёмы. Корзюк прыслухоўваўся да іхнай гутаркі. Выясьнялася, што абодвы яны спадзяюцца пабачыць сваіх жонак, калі тыя прыйдуць на вакзал. Яны былі чамусьці ўпэўненыя што, іхныя жонкі будуць ведаць пра іхны транспарт і зьявяцца, каб сказаць ім хоць якое слова на разьвітаньне. У Рамана ўспалыхнула трывожная думка - а можа й Валя прыдзе як-небудзь.
Увайшла варта. Зачыніліся ў купэ дзьверы. Цягнік гатовы быў адыйсьці. Раман углядаўся ў вакно: першая плятформа, пасьля адыходу пасажырскага была ўжо апусьцелай і Раманаву зроку адкрываўся ўвесь тлум, што яшчэ панаваў на пэроне: адвозілі і падвозілі багаж, адыходзілі і прыходзілі ўсё новыя натоўпы людзей. Справа на плятформе Раман прыкмеціў купку людзей - пераважна жанчынаў, - што, як-бы застыўшы, стаялі нярухома і, як здавалася Раману, прыглядаліся да вокнаў вагонаў. Некаторыя з гэтай купкі людзей, як-бы ўгледзеўшы каго, махалі рукой. Можна было бачыць узьнятае ўгару павялічанае дзіцячае фота. Зноў іншыя рознымі ўмоўнымі знакамі імкнуліся перадаць тое, што яны хацелі. Нейкая маладая жанчына, прыгожа апранутая, прыклаўшы рабром далонь да свайго роту, доўга гаварыла нешта, як відаць было, упэўненая ў сваім посьпеху. Але ейны голас сюды не даходзіў, і толькі відаць было, як рухаліся ейныя нафарбаваныя вусны. Раман быў упэўнены, што гэта і ёсьць тыя, што прыйшлі сюды ў надзеі пабачыць сваіх, абнадзеіць іх, падаць ім знак падтрымкі і спагады. Корзюк углядаўся, шукаючы сярод гэтай купкі людзей Валю. Але ён не знаходзіў яе. Яе ня было. Яна ня прыйшла. Можа яна ня ведала, што яго бяруць на этап. Да купкі людзей прыскочыла яшчэ некалькі чалавек, праціскаючыся наперад. Раману кінулася сіняя Валіна блюзка. У яго зайшлося сэрца, у вачох усё замітусілася і ён страціў вобраз Валі. Раптоўным сваім грукатам яго аглушыў маскоўскі хуткі, што наляцеў, як вецер, і стаў, як укопаны, засланіўшы, сьцёршы ўсё, што толькі перад тым бачыў Корзюк. Скрануўся і пульман. На стыках заляскаў коламі, і Менскі вакзал, з яго нявысокай вежай, пачаў паволі адплываць.
Была ці ня была Валя?
Сум агортаў Рамана, ён ужо адарваны, колы вязуць, імчаць. У ранішнім сьвітаньні праносяцца за вокнамі голымі вяршынямі дрэвы. Выгінаючыся талеркай, адплывае зямля. Ваколіцы Менску, да болю знаёмыя яму, разьвітваюцца з ім.
У Воршы прычапілі да іх яшчэ некалькі пульманаў. Склаўся даўгі, на цэлы кілямэтр, транспарт, і калі ён, як вужака, выгінаўся на паваротах, можна было, гледзячы ў вакно, падлічыць вагоны.
Цягнік, казалі, накіроўваецца на Смаленск, але на самай справе ён ішоў на Магілеў. Два дні там стаялі на станцыі ў тупіку, пакуль ня былі дагружаныя пульманы новай партыяй мясцовых зьняволеных. У купэ насаджалі гэтулькі людзей, што ўжо не хапала ягоных двух паверхаў-нараў. Давялося лажыць і пад лаўкамі. Ад'яжджаючы з Магілева, Раман Корзюк не адыходзіўся ад вакна, як-бы навекі разьвітваючыся з роднымі яго сэрцу краявідамі. За Масквой яны былі ўжо іншыя, і, адыйшоўшы, суцішыўшыся, ён аддаўся пад уладу сваіх думак. У сваёй памяці - неймаверна ясна - ён бачыў усё перажытае ім, мог ахапіць яго і спалучыць у вадно цэлае, у вадзін вобраз. Нават фізычную прастору, нядаўна пакінутую, ён бачыў перад сабой як на карце. У цэнтры гэтага вобразу-ўяўленьня, зьнікаючы і зноў зьяўляючыся мігцела, паўставала, як золак, постаць у нейкім сьвяточным убраньні, да болю знаёмая, хоць цяпер ужо рэальна і аддаленая.
Адкрыты працэс нацдэмаў гэтак і ня ўдаўся. Было нямала на гэта прычынаў. Найгалоўнейшая - відавочная штучнасьць справы нацдэмаў. Беларускае НКВД перастаралася: у пагоні паказацца перад Масквой перадавым НКВД у змаганьні з нацыяналістамі, яно агаліла Беларусь, пасадзіўшы за краты большую палавіну ейных нацыянальных кадраў, найперш пісьменьнікаў, паэтаў, крытыкаў, гісторыкаў, географаў, выкладчыкаў беларускай мовы і літаратуры, навуковых працаўнікоў, што займаліся беларусазнаўствам, работнікаў наркомасьветы, артыстаў, працаўнікоў кіно і г.д. Беларусь была падмецена жорсткай мяцёлкай, ачышчана ад уяўных нацыяналістаў. Не пашкадаваная была і маладая зьмена - тут беларускае НКВД бачыла ці ня самую галоўную небясьпеку, і ў выніку пацярпела вялікая часьціна студэнцтва. Дастаткова было пачуваць сябе беларусам, як табе прышчаплялася кляймо нацыяналіста. Асабліва пацярпелі педагагічныя навучальныя ўстановы, што рыхтавалі маладыя нацыянальныя кадры, перадусім настаўнікаў для пачатковых і сярэдніх школаў. Гэтыя ўстановы былі разгромленыя. Не хапала выкладчыкаў беларускай мовы і літаратуры. У страху быць абвінавачанымі ў нацыяналізме, шмат хто з іх цураўся беларускай мовы і пачынаў выкладаць расейскую мову, у выніку - скараціліся гадзіны для роднай мовы. Ня было падручнікаў па беларускай мове і літаратуры - яны здымаліся з ужытку, паколькі ў іх фігуравалі імёны арыштаваных аўтараў. Гісторыя Беларусі ня выкладалася наогул.
Як прызнаваўся Цімошка, у пошуках нацдэмаў, у пошуках адпаведных нацыянальных мадэляў-тыпаў, была змадэляваная ўся Беларусь. Гэтыя мадэлі, жывыя людзі, былі цяпер у руках сьледчых, і з імі яны гулялі, як толькі хацелі. Рыхтавалі іх да судовага адкрытага працэсу. А працэс той ня выходзіў. Біцьцё і запалохваньне не дапамагала: мадэлі, паразумнеўшы, пачалі адказвацца ад сваіх пачатных сьведчаньняў. Скалочаныя сьледчымі нацыяналістычныя групы пачалі развальвацца. Адпала, такім чынам, гэтак званая групавая кантррэвалюцыя, адпала ідэя адзінай, кіраванай Цэнтрам, нацдэмаўскай арганізацыі. Цімошка, узяўшы гэтую акалічнасьць пад увагу, катэгарычна выступаў супраць адкрытага працэсу.
Ня вышла і з лідэрствам. Разнаколерную масу нацдэмаў ня было каму ўзначаліць. Разьлік на вядомых беларускіх дзеячоў праваліўся дзеля іхнай ужо фізычнай адсутнасьці, а стварыць нейкае калектыўнае кіраўніцтва ў НКВД ня было магчымасьці. Урэшце, у самім беларускім НКВД адбыліся вялікія зьмены: Яжоў не пашкадаваў і яго - пачысьціў. Прыйшлі новыя людзі, што не маглі, дый надта не хацелі разьбірацца ў справах нейкіх там нацдэмаў. Былі ўжо важнейшыя справы. І было пастаноўлена судзіць нацдэмаў проста. Час не чакае!
Цімошка сядзеў у Бярэзіна з выяўна задаволенай мінай. Нарэшце, яму ўсё ўдалося. Няма Бэрмана. З нацдэмамі будзе так, як ён і казаў. Ня толькі «будзе» а ўжо ёсьць - Ульрых з сваім трыбуналам ужо тут. Працуе. Пушкіна, ягонага супэрніка, таксама няма. Няма і трацкістаў. Бойку выйграў ён. Што значыць мець галаву, бачыць наперад!
- Як мы аформім справу вашых нацдэмаў для Масквы? - запытаўся ў Цімошкі Бярэзін.
- А ўжо-ж аформім. Аформім! Афармляў дасюль, аформлю й цяпер!
Цімошка быў усьцешаны ўсьведамленьнем сваёй незаменнасьці. Пра Бярэзіна-ж думаў, седзячы перад ім: «не на доўга ты, браце, сюды прыехаў, будзе табе тое, што й Бэрману».
- Я прапаную, таварыш Бярэзін, у справе нацдэмаў наступнае. Я дасканала ведаю - Масква больш ня цікавіцца беларускімі нацдэмамі. Два гады таму - так! Сталін асабіста патрабаваў громкага нацдэмаўскага працэсу, з Чарвяковым на чале, дарэчы колішнім ягоным супрацоўнікам у Нацыянальнай сэкцыі. Ня здраджу вам, калі скажу - Сталін быў незадаволены беларускім НКВД, як пагранічным НКВД, і Бэрман хацеў нажыць сабе палітычны капітал на беларускіх нацыяналістах. Ды Сталіна не ашукаеш - нацдэмамі Бэрман не адкупіўся. Зрэшты, наколькі я разумею, у Сталіна цяпер іншае на ўме. Сталін хоча прымірыцца з Гітлерам. Але гэта ўжо па-за нашай тэмай. У справаздачы Маскве мы напішам: адкрыты працэс нацдэмаў больш немэтазгодны таму, таму і таму, але што галоўка нацдэмаўскай арганізацыі ўжо, падкрэсьліваю, «ужо» абезгалоўлена, а драбнейшыя нацдэмы ўжо, падкрэсьліваю, «ужо» прапушчаны праз Вярхоўны суд БССР і праз «Тройку» і што кара ў дачыненьні да ўсіх дапушчана самая максымальная. Вось і ўсё. Гэта задаволіць Маскву. Паўтараю, нацдэмаўская справа больш неактуальная. Сталін іграў на ёй, пакуль было актуальнае польскае пытаньне. Польшча для Сталіна больш ня існуе. Ня існуе і нацдэмаўскае пытаньне.
Бярэзін уважліва слухаў Цімошку, хоць і ня надта разьбіраўся ва ўсіх тонкасьцях разважаньняў Цімошкі. Але Бярэзін быў задаволены, што, нарэшце, ён збудзе справу нацдэмаў, як самую незразумелую для яго. Папрасіў Цімошку аформіць справаздачу для Масквы зараз-жа.
Цімошка, пакідаючы Бярэзіна, буркнуў:
- Аформлю! Аформлю! Як мы й дамовіліся.
Тым-жа часам у падвалах будынку НКВД на Савецкай і Ўрыцкага, у турме на Валадарскага афармленьне ішло іншае: працаваў меч дыктатуры пралетарыяту. Як каму пашэнціць: пяць, дзесяць, пятнаццаць. Горш, калі хто трапляў да Ульрыха. Той ў камэры сьмяротнікаў чакае памілаваньня ад Калініна.
Нацдэмаўскі карыдор у будынку НКВД ачышчаўся. Ішлі суды. Засуджаныя рыхтаваліся на этап.
Марціновіч, Каплеўскі і Шыракоў былі ўпіхнутыя разам у этапную камэру. Рэшту раськідалі, каго куды. Чакалі з нецярпеньнем, калі іх павязуць куды-небудзь. Нічога ня ведалі пра Рамана Корзюка. Можа яму пашэньціла, і ён ужо ў дарозе. А іх во ўсё марнуюць, гоняць у лазьню - мыць. Бралі-б на этап - ня мылі-б. Пашто на дарогу?
Толькі цяпер прызнаўся Марціновіч - дасюль усё хаваўся, - што ён піша вершы - сэнтымэнтальна-чульлівыя, як ён сам іх абазначыў. Напамяць зачытаў некаторыя з іх Шыракову. Таму, як празаіку, вершы не спадабаліся, але Марціновіч не пакрыўдзіўся - ён піша іх не для каго-небудзь а для сябе, для свайго задаваленьня.
Стаялі перад дзьвярыма. Чакалі, калі адчыняць дзьверы і пагоняць гуртам у лазьню.
- А можа якраз з лазьні ды ў вагоны?
- Няго-ж! Так табе й гатова! А як прастудзішся? Нашто ты тады ім?
- Ну, выкінуць з вагону і ўсё. Вялікая бяда!
- Пачакай. Пачакай. Павязуць! Не сьпяшайся! Будзеш яшчэ прасіцца назад у турму, як навозішся тачак.
- Можа ты й баішся тачак. Я - не!
- Герой гэтакі!
- Ну вось і лазьня.
Дзьверы адчыніліся і адмысловы чалавек, з вялікім ключом у руках, павёў у лазьню.
Зьняволеныя радваліся, калі іх вадзілі ў лазьню: апрача задаваленьня ачуняць трохі пад гарачай прышніцай, можна яшчэ прачытаць турэмную пошту - надпісы на сьценах лазьні, што як правіла пакідалі тыя, што мыліся перад імі. Вахманы сьціралі гэтыя надпісы, але ня ўсё яны маглі сьцерці - зьняволеныя ўмудраліся рознымі спосабамі пакінуць пасьля сябе сьлед, пераважна выбіваючы на сьценах сваё прозьвішча ці яшчэ што-небудзь.
Марціновіч быў вялікі ахвотнік рашчытваць надпісы: ня стане пад душ, пакуль не агледзіць сьцены, не рашчытае надпісы. Ня ўпяршыню ён вычытваў прозьвішча Дудара. Але сёньня яго ўжо няма. Замазана вапнай. І замазана толькі ягонае прозьвішча. Можа ўжо яго і самога няма? Сустрэць прозьвішча свайго знаёмага, пагатоў прозьвішча вядомага чалавека заўсёды было нейкай падтрымкай, а то й радасьцяй: ага, тут ня толькі я, ёсьць і знатнейшыя за мяне, што пакутуюць за тое, што й я. Што-б гэта азначала, што Дударава прозьвішча замазанае? Гэта трывожна. Дрэнная сёньня камунікацыя. Прозьвішчы ўсё незнаёмыя.
Калі вярнуліся, памыўшыся, у камэру, зьдзівіліся - упхнулі яшчэ аднаго вязьня, з сьсівелай галавой. Дзевяноста дзён праседзеў у камэры сьмяротнікаў. Надыйшло памілаваньне. Расстрэл замянілі на пятнаццаць год. На пытаньні камэрнікаў адказваў скупа. На гутарку ішоў неахвотна. Пайкі свае не зьядаў. Цясьцяную, ён клаў яе на падваконьнік сушыцца.
Петрака Шыракова ён цікавіў, як тып. Добры быў-бы для апавяданьня. Пятрок бачыў, што «тып» сумуе, ня можа ўседзіць на адным месцы, як-бы шукаючы нейкага занятку. А занятку ня было ніякага, і «тып» нэрваваўся. Пятру прышло ў голаў - зрабіць з хлеба шашкі. Зрабіў. Высушыў. Шашкі, як косьць. Вуглём накрэсьліў на падлозе шахматную дошку.
- Вы, здаецца, добра гуляеце ў шашкі? - амаль шэптам зьвярнуўся да «тыпа» Шыракоў. - Згулялі-б можа?
«Тып» нічога не адказаўшы, вачыма даў зразумець, што ня супраць. Гуляў добра, але заўсёды прайграваў, нэрвуючыся. Гатовы быў праседзець цэлы дзень. Уначы ён спаў мала, і калі, бывала, ня спаў і Пятрок, «тып» прасіў яго згуляць. Шыракоў ахвотна пагаджаўся, хочучы разгаварыцца з «тыпам». І «тыпа» прарвала - прост пачаў спавядацца перад ім. Расказаў усю сваю гісторыю. Жыў на хутары, хоць і не на сваім. Многа разоў хадзіў у Польшчу. Вяртаўся адтуль з малымі даручэньнямі. Палякі плацілі ня шмат. Але бяз іхнай памогі ня мог пражыць - дзесяцера дзяцей. Дый наогул, жыўшы пры граніцы, любіў - ад суму, дзеля самога мастацтва - часам схадзіць у «госьці» да палякаў. Сплавіў да іх нямала нашых людзей - кулакоў і ўсякіх іншых дуракоў («тып» любіў гаварыць пад рыфму). Трапляліся і вашыя студэньцікі. Памятую, аднаго. З бацькам, маткай і сястрой, збыў туды. Прыгожы, ладны хлапец, хоць нейкі і нарваны. Усё не хацеў разам з бацькамі ісьці ў Польшчу - спакушала хлапца дзеўчына. Аж на хутар з Менску прыбегла. Ліплі адзін да аднаго. Бяды з імі набраўся. Ды ўсё-ткі сходаў і іх. За людзей палякі плацілі болей.
- А вы ня памятаеце прозьвішча «студэньціка»?
- Чаму-ж не! Памятаю. Мае дзьве сястры выйшлі замуж за Корзюкаў, дык мне гэтае прозьвішча ўелася. І студэнт той быў якраз Корзюк Раман. Кажу, ладны быў хлапчына. Мае старэйшыя адразу ўкокаліся ў яго.
Шыракову ўсё гэта здавалася проста неверагодным - нагэтулькі гэта ўсё было нечакана. Але гэта была надзвычайная навіна. Шыракоў быў цяпер цалкам перакананым, што Раман Корзюк сапраўды быў за мяжою. Ня хлусіў. Шыракоў схільны быў думаць, што, як і ўсё іншае, НКВД выдумала і гэтую гісторыю з Корзюкам.
- Дык вы хіба ведаеце і такога тыпа, як Кандраценя? Ён у нас на судзе сьведчыў супраць Корзюка.
- Лепш не гаварэце. Канечне-ж, ведаю. Ён утапіў, загубіў не мяне аднаго. О, гэта тып, маеце рацыю! Круціўся ўсё жыцьцё і цяпер круціць. Я ня верыў яму нікаліва. Але ён мяне ўсё-ж забрытаў. Праз яго і я тут, дурны Шаркевіч.
Для Шыракова, Марціновіча і Каплеўскага адчынілася новая, дасюль няведамая старонка ў іхнай справе. Яна набыла нейкую таямнічасьць. Яны ня ведалі дасюль, што стаяла за імі, як яны былі абкручаныя. Вобраз Корзюка паўставаў перад імі ў новым асьвятленьні.
Ад Шаркевіча (ён толькі можа міжвольна назваў сваё прозьвішча) хлопцы даведаліся і яшчэ аб адным: у камэры сьмяротнікаў сядзяць нейкія Касянкоў і Дайлідовіч. Чакаюць - можа памілуюць. Для хлопцаў было ясна, хто такія Касянкоў і Дайлідовіч. Усё перавярнулася ў іхных душах - яны ў адну хвіліну зрабіліся дарослымі, раптам пабачылі. Што? Яны зірнулі ў твар жыцьця, якога дасюль ня ведалі. У іх адпала ранейшае ўяўленьне аб ім і нарадзілася новае, больш страшнае, але больш праўдзівае. Гэтая праўда будзе ім патрэбна для будычыні. Для самазахаваньня.
Шаркевічу яны сказалі, што Касянкоў і Дайлідовіч - гэта беларускія пісьменьнікі, вядомыя чытачу, як Міхась Зарэцкі і Алесь Дудар.
- Так, я цяпер памятаю, што нехта казаў у камэры, што яны - пісьменьнікі. Але не бядуйце - можа і іх памілуюць, як во мяне (ён даткнуўся рукой да сваіх валасоў).
Шаркевіч расказаў пра сваіх дзяцей - усіх забралі ў дзіцячую калёнію. Заплакаў. Сьлёз ня выціраў, і яны срэбрам каціліся на грудзі, на дзіва буйныя.
Хлопцаў усё-ткі выклікалі на этап. Яны чульліва, як з бацькам, разьвіталіся з Шаркевічам. Той шкадаваў, што яго не бяруць разам з імі.
Хлопцы доўга чакалі з рэчамі на руках, пакуль не адчыніліся дзьверы камэры і ім не сказалі, што на іх чакаюць.
Адгарнулася яшчэ адна старонка іхнага жыцьця.
На Калыме рэдка хто атрымліваў лісты. Таксама пісалі з Калымы рэдка. Можа які адзін раз у год прынясуць у барак дакладна столькі лісткоў паперы з канвэртамі і алавікамі, колькі ў бараку жыхароў. Барак мусіў і вярнуць столькі-ж лістоў, колькі атрымаў паперчын, прычым лісты мусілі быць здадзенымі з незаклеенымі канвэртамі. Мусіла быць таксама зьвернутая і адпаведная колькасьць алавікоў, каб нічога не засталося на руках у зьняволеных - ні паперы, ні канвэрта, ні алавіка. Але ня было пэўнасьці, ці ўсе здадзеныя лісты адсылаюцца. Праўда, каб ня было з чым-небудзь затрымкі, папярэджвалася - лісты мусяць быць кароткімі, бяз лішніх слоў, і кожны, канешне, пісаў у лісьце пра самае істотнае. Гэтае «істотнае» зводзілася пераважна да «жыў, здароў», ці да нечага падобнага. Пра бяду, гора, каб і можна было пісаць, ня вельмі хацелася - пашто засмучаць адрасата? Як-бы там ні было, а кожны быў рады магчымасьці хоць нешта паведаміць аб сабе. Дзень лістоў для зьняволенага быў асаблівым днём, бадай сьвятам.
У Рамана Корзюка такога сьвята ня было - яму ня было да каго пісаць. У Польшчу бацьком не напішаш. Пісаць Валі яму яшчэ не хацелася - толькі можаш пашкодзіць ёй. Раман асабліва быў сумным у дзень лістоў, калі пісалі ўсе і толькі ён адзін здаваў свае «письменные принадлежности» не запоўненымі, пустымі.
- Чаму гэтак? - пытаўся ў яго адказны лагерны працаўнік, забіраючы ад арыштантаў лісты. - Няма каму пісаць? Напішы Сталіну! - дадаваў жартліва.
Мінула ўжо больш году, як Раман на Калыме, а весьцяў з Беларусі - як быццам быў ён закляты, - жаданых весьцяў гэтак і ня было. Ён ведаў, што весьцяў тых і ня можа быць - хто-ж ведае, дзе ён, але яму хацелася іх мець. Ён чамусьці нават верыў, што нешта-ж мусіць прыйсьці і яму, ня можа-ж быць, каб гэтак ён і прапаў бяз весьцяў. Ад такой думкі яму рабілася жудка. Сяброўства ён ні з кім не заводзіў, дый якое тут можа быць сяброўства. Дзень зьняволенага разьмеркаваны дакладна: шэсьць гадзін сну, астатняе - забой, з дарогай пад канвоем туды і назад. Лета, і трэба здабыць, прамыць як найбольш золата. У сталовай вісяць-жа плякаты: «Кожны грам золата - удар па фашызму».
Корзюк адкатваў нагружаныя ўкоптар залатою пародай тачкі на «Бутару» - там прамываецца гэтая парода і, прамытая, яна спаўзае ўніз ручаінкамі золата. Яго абсушваюць на агні і адвозяць, невядома куды. З недалёкай лётнай пляцоўкі ўзьлятаюць з ім самалёты, нясуць золата ў Магадан, што на бухце Нагаева. Так прынамся гавораць зьняволеныя.
Корзюка ўпадабаў брыгадзір, як добрага, спрытнага працаўніка, але калі той, зьнямоглы, аднойчы папрасіў зьмяніць яму працу, брыгадзір пачаў лаяць яго, пагражаць, кінуўся-б біць яго, каб толькі не моцная пастава Корзюка. Раман у сваёй брыгадзе быў маладзейшым, і брыгадзір канечне хацеў трымаць яго на адкатцы. «Бутара» неміласэрна жэрла, і трэба было сьпяшацца затыкаць ейную пасьць залатым пяском - вазіць тачкі, пхнуць іх з усёй сілы ўгару па мокрым і сьлізкім трапу, пакрытым зялезнай вузкай палоскай.
І Корзюк узбунтаваўся - штурхнуў на бок тачку, пад самыя ногі брыгадзіру. Прасіў зьмяніць працу, замяніць тачку на лапату, лом, кірку. Прыкаваны да тачкі, ён возіць яе ўжо два гады. Брыгадзір доўга думаў, нарэшце прыдумаў: перавёў у іншую брыгаду, але - у штрафную.
Пайшлі яшчэ больш цяжэйшыя, шэрыя, безнадзейныя дні. Корзюка апаноўваў сум. Ён увесь аддаваўся згадкам, у сваім уяўленьні залятаў з гэтага дзікага, чужога яму краю туды, адкуль ён быў узяты. Бывае, абапрэцца. на лом ці на лапату, зажмурыць вочы і ў сваёй уяве - ён таго хоча - бачыць сваю маці: яна падае яму на стол, з сьлязьмі ў вачох, ляпёшку, напалавіну з травой, падгарэлую, але яшчэ ўсё сырую - няма чым лепшым пачаставаць яго, сына, што толькі што прыехаў з вучобы на канікулы. А то - маці зьбірае яго ў дарогу: кладзе яму ўсё патрэбнае, глядзіць, ці не забыла што, як-бы адцягвае ягоны ад'езд, просіць бацьку таксама дапамагчы ў зборах і не сьпяшацца яшчэ запрагаць каня. А то - ня будзіць яго, каб паспаў даўжэй. Усе ўжо на працы - маці, бацька, сястра - і ён, прачнуўшыся, бачыць на стале пакінутае для яго сьнеданьне і абавязкова - яешню. Гэта калі ён прыяжджаў з тэхнікуму што ў Віцебску. А то - бацька арэ на сваім полі, Раман ідзе побач, глядзіць, як рэжа і адвальвае плуг скібу тлустай зямлі - вучыцца быць аратым. А то яны косяць разам. Бацька яго вучыць, як правільна махаць рукамі, трымаць касьсё, надта не прысядаць, шчыльней трава ад гэтага зразацца ня будзе. Раман забывае, дзе ён, але дзесьці ўсё там - малюнак за малюнкам. Існаваньне ў неіснаваньні. Плыве ўсё аблокамі па чыстым небе і ніводнай хмурынкі. Радасьць быцьця.
- Заснуў ты, ці што? - Раман адчувае далонь таварыша на сваім плячы. Напарнік кажа, што трэба варушыцца, хутка прыйдзе брыгадзір замяраць, колькі вырабілі кубамэтраў.
Корзюк кідае лом, на якім апёршыся вісеў у сваёй мройнасьці, бярэцца за кірку і пачынае дзяўбаць.
А то - гэта ўжо, як боль - наблізіцца, паўстане перад вачыма манастыр. Але бяз Валі. Хацеў-бы злавіць ейны зірк, а ня можа. Ня можа ўявіць ейных вачэй, гэтак, каб яны глядзелі на яго выразна. Бачыць усё: ейную постаць, ейныя рухі, чуе ейную гаворку, мігціцца тое, што яна надзяе, а вось ейных вачэй ня можа ўявіць. Куды выразьней ён бачыць Ларысу, Дзічкоўскую, Цыпіну, Розу Шкляр, Лагоўскую, Аўсееву. Сваіх хлопцаў - як ня было. Засталіся ад іх толькі нейкія абрыўкі, іх постаці кудысьці ўцякаюць, правальваюцца ў нейкім бяздоньні. Але зноў усплывае нешта іншае. І гэтак бясконца. Ты тут, а на самай справе цябе тут няма, ты там. Ды гэтак жыць цяжка. Трэба глядзець, як лепей абарачацца з кіркай, з ломам, з лапатай. Жыць не падманнай рэальнасьцяй, а сапраўднай, той, што побач. Інакш - хутчэй змардуешся. Хоць гаворыць-жа мне сусед па нарах, што толькі маральная ўстойлівасьць можа выратаваць зьняволенага, ягоная, нічым напераадольная вера ў сьветлае можа абараніць яго ад небясьпекі быць цалкам праглынутым цёмным, страшным бяздоньнем лягернага быту. Мройнасьць ачышчае цябе, узносіць над тым бяздоньнем, перад якім ты стаіш увесь час. Асабліва над такім бяздоньнем, як Калыма. Тут ты як-бы па-за сьветам. Адсюль здаецца, што таго свету й няма зусім. Толькі гэты і ты баішся застацца ў ім назаўсёды. Тут уражае адвечная цішыня. Ніадкуль не пачуеш гуку, апрача вытваранага табой, дый той глухне - колькі ні дзяўбі ломам, кіркой нутро гары паглынае яго. Такая бязгучнасьць аж палохае.
Таму хіба кожная вестка з «кантынэнту» (калымскі вязень думае, што ён на іншай зямлі), якая даходзіць сюды, успрыймаецца, як нейкая падзея, як радасьць, хоць-бы гэтая вестка і ня тычылася цябе, а твайго суседа. Ты запытаешся ў яго, што пішуць, што чуваць там. Або твой сужыхар і сам раскажа табе.
Раман Корзюк не прапушчаў такіх весьцяў, настаўляў сваё вуха, прагнае да весьцяў, хоць і чужых. Але найчасьцей весьці прыходзілі з Сібіру, з Беларусі - ніколі. Прынамсі, ён яшчэ ня чуў, каб хто з беларусаў атрымліваў, хоць іх тут і нямала.
Ды неспадзявана прыйшлі з Беларусі весьці, і весьці надзвычайныя, што вокамгненна абляцелі ўвесь лагер: Чырвоная Армія заняла Заходнюю Беларусь. Сталін з Гітлерам разьбілі Польшчу. СССР і Германія цяпер у згодзе. Гэтыя весьці пацьвердзіліся і лагерным палітработнікам у адмысловым ягоным выступленьні перад лагернікамі. Лагернікі ўспрынялі гэту навіну, як нешта такое, што можа заважыць і на іхным лёсе. У кожным разе, пачалося нешта новае. Калымскую цішыню аглушыла вестка. Лагер узварушыўся, пачаў жыць нейкай надзеяй, нейкімі спадзяваньнямі на лепшае. Зьняволены ня можа жыць без надзеі. Калі яе няма, ён стварае ілюзію яе. Глядзі, Сталін замірыцца з Гітлерам, ня будзе, як дасюль, напружаньня, наступіла ўжо нейкая разрадка, міжнароднае палажэньне палепшылася, будзе лягчэй і нам, а можа Вусаты і нейкую амністыю абвесьціць - перамога-ж, СССР узбуйніўся.
Корзюк падумаў пра бацьку - што цяпер будзе з ім? Знойдуць. Возмуць. Няма дзе дзецца. Уцякаў у Польшчу, калі Польшча была, цяпер яе няма і няма сховішча. Засудзілі-ж на сьмерць, і, ўзяўшы ў рукі, учыняць сьмерць. Беларусь для Рамана паўстала ў новым вобразе. Больш акрэсьленай. Больш рэальнай. Больш сапраўднай. Ён думаў пра тую часьць яе, якая цяпер злучылася з ейнай другой часьцяй. Ці пазнаюць яны адна адную? Я пазнаў, калі быў там. Праўда, я ня бачыў яе, толькі вычуваў. Прайшоўся па ёй, і то ўначы. Яму гаварыў пра яе польскі чын, хоць, уласна, не пра яе, а пра Польшчу. Беларусь была для яго Польшчай. Ад майго бацькі польскі чын дамагаўся польскага патрыятызму, каб заслужыць сабе права на побыт у Польшчы. Я слухаў яго і ў мяне абражанага, ўспалыхнула свая, беларуская гордасьць. У тую сэкунду, як супраціў, загаварыў у мяне беларускі патрыятызм. Але гэтак было тады. Цяпер ужо ўсё іншае. Цяпер Беларусь адна, суцэльная... І як сполах - вобраз бацькі: ён заплаціць за гэту цэласьць. Лепш-бы гэтай цэласьці ня было. Айдзе цяпер Валя? Дзе цяпер усе? Якімі дарогамі яны пайшлі? Манастыра-ж няма. Разьляцеўся. Няма ўсяго таго, што было. Яно цяпер, як несапраўднае. І ці было яно? Няма Галоўнага Корпусу Ўнівэрсытэцкага Гарадка. Ён затушаваўся. Але-ж гэта ўсё яшчэ трымціць у сэрцы.
Рамана Корзюка перакінулі з забою на лесанарыхтоўку ў тайгу. Брыгада невялікая, і ўсе зьмясьціліся ў якуцкай юрце. Канвою няма. Брыгаду ўзяў пад сваю адказнасьць наёмны дзесятнік-сібірак. Але, каб і хацеў, куды ты пойдзеш адсюль? Каб і ўцёк, вярнуўся-б, згаладалы, назад, у юрту прасіць хлеба. Да «кантынэнту» далёка. Ня бліжай і да Бэрынгава праліва. Пачаліся даўгія ночы, і Рамана апаноўвалі думы яшчэ больш. Ён не разьвітваўся з думамі пра Беларусь - чамусьці думаў, што ён стаіць перад паваротам туды. Аж вясною, калі сагнала сьнег і адкрылася з Галоўнай базы дарога ў юрту, прыйшоў ліст. Прыйшоў ліст... ад Валі.
- Што бачыў, Раман, сёньня ў сьнях? - запытаўся дзесятнік. - Гавары!
Лесанарыхтоўшчыкі былі толькі што паднятыя, і, седзячы на нарах, яшчэ сонныя, сёрбалі суп з бляшаных талерак, заціснутых паміж каленяў. Маленькія дзьверы ў юрту дзесятнік пакінуў за сабой адчыненымі.
- Нічога ня бачыў? Дык вось пабач! - і дзесятнік падаў Раману абшарпаны, з мноствам пячатак і надпісаў шэры канвэрт. Ліст доўга ішоў. Валя адрасавала яго ў Магадан. Адтуль ён блукаў па розных камандыроўках, пакуль ня трапіў у Ахоцкую Калыму і аж сюды, у юрту. Валі, пасля доўгіх пошукаў, усё-ж удалося даведацца пра Рамана ў Галоўным Упраўленьні лагераў у Маскве. Сказалі, што Корзюк быў транспартаваны параходам «Трансбалт» - з Уладывастоку ў Магадан. Камоцкая пісала аб гэтым адкрыта, як відаць, ня надта зважаючы на цэнзуру. Яна паведамляла, што бяз Цыпінай яна наўрад ці знайшла-б яго. У Цыпінай блат. Праз сваю сястру яна ўсё зрабіла: і свайго Петрака знайшла і Валі дапамагала знайсьці Рамана.
Раман баяўся пачынаць чытаць ліст - чакаў пакуль абсядзіцца ўсхваляванасьць, пакуль не авалодае сабой, пакуль набудзе здольнасьць успрыймаць чытанае цьвяроза. З Рамана дзівіліся, чаму ён так марудзіць, угадвалі, калі ён пачаў чытаць, якое ўражаньне робіць на яго ліст - добрае, радаснае, ці ня надта прыемнае. Але ўсе былі радыя, што і ў іхную юрту штосьці прыйшло. Няважна якая, але навіна з «кантынэнту», з таго сьвету. Гэта ўносіць у іхны аднастайны быт ажыўленьне. Аднакашнікі, нарэшце, пакінулі Рамана аднаго, даючы яму магчымасьць аддацца самому сабе са сваім лістом. Валя пісала, што яна ў Сьмілавіцкай дзесяцігодцы выкладае беларускую мову і літаратуру, што ўсе «нашыя» разьехаліся, хто куды, толькі адна Цыпіна засталася настаўнічаць у Менску. Улетку ў Беластоку яна, Валя, выкладала мову на настаўніцкіх курсах. У Заходняй Беларусі не хапае настаўнікаў, і «нашыя» едуць туды ахвотна. «І ведаеш што? Хацела адшукаць тваю сям'ю. Не ўдалося. Тут усё ў руху. Твайго бацьку можа ўжо знайшлі. Чакаю цябе. Колькі ў цябе год? Але ўсё роўна - буду чакаць. Ні за кога ня выйду замуж, на зло табе. Але я жартую. Мялешка на выпускным вечары фармальна і сур'ёзна зрабіў прапанову. Прасіў мае рукі. Бачыш, небясьпека для цябе існуе. Але прабач. Не да жартаў. Гэта я хачу ў цябе выклікаць рэўнасьць. Беражы сябе. Ня кідайся. Уцалееш - мяне знойдзеш. Прыеду да цябе і ў Сібір. Цыпіна можа як выцягне вас - хадатайствуе за свайго Пецьку. У яе нарадзілася дзяўчынка - Алеся. Бася ўсё можа. Бацькі мае старэюць. Робяцца слабымі, асабліва маці. Прасіла да сябе. Ня хочаць. Шкада мне іх, як і цябе. Яны спачуваюць. Яны ўсё ведаюць. Ларыса прыслала мне з Нароўлі ліст (яна там настаўнічае), пытаецца, ці я што ведаю пра цябе. Сустракаліся з ёй на настаўніцкай канфэрэнцыі ў Менску. Адносіны да мяне ў школе - так сабе. Але, ведаеш, бяру праўдаю і адкрытасьцяй. Што яшчэ? Тулюся да цябе. Будзь здароў. Твая...»
Нішто так не падтрымлівае цябе, не ратуе, як упэўненасьць, што нехта ёсьць у цябе, гатовы для цябе нават пайсьці на ахвяру. Сам факт існаваньня такога чалавека, сам факт, што ён ёсьць, што ён, пагатоў, любіць цябе - гэта тое, без чаго ты ня можаш жыць. І калі-б усяго гэтага ня было, ты мусіў-бы ўсё гэта выдумаць. І табе будуць лягчэйшыя тачка, лом, лапата, піла, тапор, што-б там ні было. Гэта якраз тое, пра што й гаварыў мой сусед па нарах - меншавік, які адседжваў ужо свой дзесяты год. Маральная непахіснасьць, цудоўная казка - вось што трэба, каб вытрываць. І Раман жыў такой казкай, у такой маральнай узьнятасьці. Валін ліст толькі дадаваў гарту і ўпэўненасьці. Бо як-жа інакш? Разбурыш казку, разбурыш і сябе. Раман адразу-ж, як надарылася магчымасьць, адпісаў Валі. І з нецярпеньнем чакаў. Але лісты на Калыму прыходзяць ня хутка, і ты доўга будзеш жыць у чаканьні іх, спадзявацца - бо як-жа інакш? - што яны прыйдуць.
Праз дзень і ноч бесьперастанку ішлі таварныя. Дакладна невядома было з чым, але канечне-ж з дабром, плёнам людскіх рук. І ўсе яны ішлі толькі ў вадным напрамку - на Захад, праз Менск да станцыі Негарэлае і далей, у самыя лапы Гітлера, як гаварылі тыя, хто на станцыях сустракаў і абслугоўваў гэтыя таварнікі. Сталін выконваў свае ўмовы з нямецкім фюрэрам.
Зялезнадарожны мост, што нізка зьвісаў над Маскоўскай вуліцай у Менску, ня меў адпачынку: па ім грукацелі колы платформаў, яны несьлі ў чахлах зброю, таксама - на Захад. З воддалі, ідучы па Савецкай, вы маглі бачыць, як яны прабягалі праз мост, хутка зьнікаючы ад людскога вока за абрысамі дамоў. Яны імчаліся ўсю ноч; маскаваліся, але ім не ставала начы, і яны не сароміліся бегчы ўжо і ўдзень, быццам дзесьці там куды яны бягуць, шалее нячуваная бітва, і плятформам із зброяй канечна трэба як найхутчэй данесьці яе да пякельнага бою, на карту якога пастаўлена ўсё.
Мянчане назіралі за гэтым рухам плятформаў і думалі пра сябе: нездарма-ж гэта, нешта-ж мае быць, нешта пачнецца і пачнецца, мабыць, хутка - глядзі, як праносяцца, нібы ашалелыя плятформы з чахламі.
Толькі шапталі і трывожыліся перад нечым навіслым. Гэтае навіслае вычувалася ўсімі і пра яго лішне было-б гаварыць. Яно адбівалася ў вачох, і яго нельга ўжо было схаваць пры сустрэчы.
- Ну - што?
- Нічога. Сам бачыш.
- Часу мала.
- Так. Мала.
Усё было зразумела без гаворкі. Падсьведамае, яно рабілася сьведамым. Людзі рыхтаваліся да нечага, рабіліся як-бы лепшымі гаспадарамі. Пачалося назапашваньне, аж да такіх рэчаў, як соль.
Басю Цыпіну трывожыў рух на зялезнадарожным мосьце. Ейная кватэра ўсяго толькі якіх трыста мэтраў ад моста. Ёй ня сьпіцца, яна ня можа ня прыслухоўвацца да ночнага лёскату колаў на мосьце. Чуе адначасна, як дыхае Алеська. Куды дзенешся з ёй, яшчэ такой маленькай? Нашы хіба ня ўтрымаюцца і наскочаць тыя. Прачнешся, а яны ўжо тут. Маё аблічча адразу выдасьць мяне. Не пашкадуюць і яе: яна не ў Петрака, а ў мяне ўдалася. Пецьку ня выпусьцяць. Нікога з іх ня выпусьцяць! Зьмянілася палажэньне на горшае.
Басі Цыпінай не далі ўчора пабачаньня з мужам. Яна хадзіла з Алеськай, каб паказаць яе бацьку. Ён-жа ня бачыў яшчэ яе. Нічога не дапамагло - маўляў, ня скончана сьледства. Якое-ж тут сьледства? Зноў судзіць? Прывезьлі судзіць нанова? Не разумею, што тут зьмянілася. Прыгавор-жа адменены.
Пайшла да сястры параіцца. Яе не застала. Быў якраз сам. Сакратар. Ён і сказаў, што справа Пецькінай групы дрэнь - Гітлер ля варот і гатовы рынуцца. Час не такі, каб выпускаць злачынцаў, пагатоў нацыяналістаў. Іх адразу падхопіць Адольф у моц сваёй нацыянальнай дакрыны. Я дамогся адмены прыгавору рэспубліканскага суда, але я бясьсільны ўжо надаць справе твайго мужа спрыяльны для яго ход. Кажу, навіс Гітлер. І я баюся, што ў гэткіх умовах кару ім збольшаць. У нашага адваката часу ўжо няма апэляваць да вышэйшых інстанцыяў. Ды і ў тых інстанцыях мы страцілі вагу - там няма ўжо нашых людзей. У абліччы вайны маіх людзей там адсунулі. Так што, мая даражэнькая, забудзь пра свайго Пецьку. Думай цяпер, як уратаваць сябе.
Цыпіна патэлефанавала Камоцкай у Сьмілавічах, каб тая прыехала да яе. І Камоцкая, спадзяючыся пачуць ад Цыпінай нешта новае, пасьпяшалася - прыкаціла злоўленым на шашы аўтамабілем. Апошнім годам яны сустракаліся часта. Цыпіна інфармавала Камоцкую пра ход справы. Абедзьве яны спадзяваліся, што із скасаваньнем выраку беларускага Вярхоўнага суду Вярхоўным судом СССР справа групы пойдзе на лад, што, нарэшце, як сьлед разьбяруцца, і калі не апраўдаюць, дык, прынамся, залічаць ужо адбытыя пяць год і выпусьцяць. Але сяброўкі ня ўлічылі аднаго: вырак быў адменены «са стадыяй новага сьледства». І сьледства пачалося. Якраз гэтак, як і раней, паводля задумы Цімошкі. Было нейкае адпружаньне, але яно было кароткім, пачалося завінчваньне гаек нанова, і была небясьпека, што зьняволеных засудзяць на яшчэ больш даўжэйшыя тэрміны.
- Ты разумееш - крыўдна! Да болю крыўдна! Пецька, можна сказаць, пад бокам, тут, а пабачыцца не даюць. Напісала ліст, адказу няма. А ён-жа тут. Я ведаю.
- Адкуль ты ведаеш, што яны тут? - запыталася Камоцкая. - Ты ўпэўненая, што яны тут?
- У гэтым я ўпэўненая. Я-ж табе ўжо гаварыла, што мой адвакат, член Прэзыдыюму Вярхоўнага суду СССР, знайшоў у справе нашых хлопцаў (Цыпіна ўсё яшчэ пастарому называла зьняволеных «хлопцамі») цэлы шэраг парушэньняў працэсуальнага характару і на падставе гэтага дамогся адмены прыгавору беларускага Вярхоўнага суда. Мелася справа быць перагледжанай нанова на карысьць, як я спадзявалася, майго Пецькі (я-ж хадатайнічала за Пецьку), паколькі ў іх справа агульная, дык і на карысьць усіх іншых, уключна з тваім Раманам. І каб перагледзець справу, спатрэбілася во прывезьці іх назад сюды, дзе іх судзілі. Я спыталася ў Камэндатуры і мне сказалі, што Пётр Шыракоў у іх. А ці Раман тут, схадзі, даражэнькая, й запытайся. Ты ведаеш, колькі мне каштаваў адвакат? І ня толькі грошы тут. Каб ня захады майго швагра (сакратара ЦК КПБ) нічога ня выйшла-б. Адвакат атрымаў доступ да справы нашых хлопцаў, вывучыў яе, паехаў у Маскву на паседжаньне Прэзыдыюму Вярхоўнага суда і зрабіў сваё. Я была амаль упэўненая, што справа выгарыць і на маім парозе зьявіцца Пецька. Але ўсё, відаць, перавярнулася дагары нагамі. Запахла іншым. Швагра мой атрасае рукі - нічым дапамагчы ўжо ня можа. Кажа - з пагрозай вайны справа нашых хлопцаў набывае якасна іншы характар. Яны-ж нацыяналісты, а Гітлеру такія і патрэбныя. Але, скажы мне, які з майго Пецькі нацыяналіст? Твой Раман, можа, й так. З-за яго расплачваецца і мой Пецька. Але цяпер не пра гэта трэба гаварыць. Змайструй перадачу для Рамана і мчы ў Камэндатуру. Цікава, што табе скажуць. Так, ці так, а даведаешся, ці й Раман тут. Трэба-ж вынюхваць. Я й выклікала цябе, каб нешта-ж рабіць, нешта парадзіць.
Камоцкая атрымала ад Рамана толькі два лісты за пяцігадовы пэрыяд. Апошні ліст надыйшоў год таму назад, і яна ня ведала, што з ім. Пра справу «хлопцаў» яна ўзнавала ад Цыпінай. Ад яе-ж яна даведалася і аб новым павароце ў справе зьняволеных, аб тым, што іх прывозяць назад у Менск. Як і Цыпіна, яна мела надзею на іхнае вызваленьне. Але на вызваленьне, як яна бачыць цяпер, няма надзеі.
- Дык зьбірайся-ж хутчэй! Вяртайся й дакладвай! - жуціла Бася Камоцкую. - У мяне й заначуеш. Раніцай пасьпееш і ў сваю школу.
У Камоцкай перадачы ў Камэндатуры ня прынялі таксама. У тых, у каго прыймалі, поркаліся ў дробязях, адкідалі тое, што не дазвалялася. Работнік унутраных органаў, калі Камоцкая назвала яму прозьвішча Корзюка, доўга шукаў яго ў сьпіску, пытаўся, як завуць яго па бацьку, зьвяраў год нараджэньня і толькі пасьля гэтага сказаў, што перадачы яму недазволеныя.
- Але ён у вас?
- Мы такіх справак не даём.
- Маю-ж я права ведаць, пытацца?
- А хто вы такая? Жонка? Сястра?
Камоцкая нічога не змагла адказаць на гэтыя пытаньні і, зьбянтэжаная, стаяла ў нерашучасьці, не магла запытацца пра што-небудзь іншае.
- Я - нявеста чалавека, пра якога пытаюся, - раптам стрэліла ёй сказаць гэта, ў наіўным спадзяваньні, што такі аргумант пераканае работніка ўнутраных органаў.
- На вуліцы шмат такіх нявестаў.
Грубасьць работніка ўнутраных органаў прынізіла Камоцкую, на яе кідалі зьдзіўленыя позіркі жанчыны, што стаялі ў чарзе, ёй было сорамна і яна ня ведала, што ёй рабіць далей - ісьці ці нечага чакаць.
- Грамадзянка, я задаволю вашае права на запытаньне. Асоба, пра якую вы пытаецеся, у нас, але прыняць перадачу мы ня можам. Усё!
Камоцкая пакінула Камэндатуру. Яна дакарала сябе за сваю бездапаможнасьць, нявынаходлівасьць, збытнасьць, недаросласьць. Мець, як яна, дазнаньне з такой установай, з такімі людзьмі і ня ўмець абыходзіцца з імі - проста недарэчнасьць. Не, ня Цыпіна я.
Праходзіць паўз фабрыку-кухню. Як калісьці яна сама з Раманам, там клумяцца - відаць-жа - студэнты спадзяючыся атрымаць з ежы нешта таньнейшае. Цяпер яна настаўніца і магла-б заняць столік на другім паверсе фабрыкі-кухні, дзе кормяць смачней, але яна ня пойдзе туды, гэта было-б грэхам, здрадай Раману.
На Савецкай, ля манастыра, віталіся з ёю ейныя клёны. Цяжка прайсьці паўз іх, сьведкаў ейнага дзявоцтва. Справа застыў і палохае сваімі мурамі Дом Ураду. Калісьці яна ўспрыймала яго інакш. Зараз вось і Цыпіна. Праз два дамы, на левым баку. Усё знаёмае. Усё зьвязанае з ёй самою. Направа была-б царква. Але яе няма. Дынаміт Яраслаўскага яе не пашкадаваў. Перад ейнымі вачыма праз чыгуначны мост праймчаўся цягнік з чырвонаармейскімі пілоткамі ў вокнах.
Камоцкая не хацела заставацца нанач у Цыпінай - дома чакаюць бацькі. За імі трэба прыглядаць. Але Цыпіна ўгаварыла яе.
- Бяры трубку! Пазвані ім і яны супакояцца. Ты-ж хросная наша. Пабудзь у нас. Хрысьціла-ж Алеську ты? Я-ж, ведаеш, няхрышчоная. А Алеська ўжо хрышчоная. Я рада. Мы з Пецькам дамовіліся так зрабіць, калі яшчэ ня было яе на гэтым сьвеце. Алесьцы такой можа ляпей будзе. Можа ўцалее, як прыйдуць тыя ірады.
- Ты ўжо гэтак упэўненая, што яны прыйдуць?
- Прыйдуць, Валечка. Сэрца маё чуе. Чуеш, як гудзе мост! Ня сьціхае. Нездарма гудзе.
Камоцкая, застаўшыся, перадала Цыпінай ва ўсіх дэталях сцэну сваіх адведзінаў Камэндатуры.
- Значыцца, справа сапраўды дрэнь. Мой швагра гаварыў праўду - засудзяць іх яшчэ на большае. Гэтак Алеська і не дачакаецца свайго таткі - вунь відаць адсюль вежа турмы, у якой ён сядзіць, а пабачыць нельга. Часамі мне здаецца, што Пецька глядзіць з той вежы прама мне ў вакно і я магу бачыць яго. Чэснае слова.
- Чаго хочаш, тое й здаецца. Можа-ж мы іх яшчэ пабачым. Напраўду!
Камоцкая распакавала каробку з прыгожай сукенкай для хрэсьніцы. Прымерылі. Пасавала добра. Бася папрасіла Алеську даць хроснай «буські». Пацалавала сама хросную.
- Згатуем тады абед які. Ты зарабіла, - зьмянілася на жартлівую Цыпіна. - А па абедзе прагуляемся па Валадарскага - можа яны пабачаць нас з табою. Заўсёды-ж, калі йдзеш паўз турмы, махаюць рукамі праз краты. Праўда, цяпер ужо надзелі на вокны «наморднікі» - не памахаеш. Але ня ўсюды. Нашыя нас пабачаць.
Да абеду Цыпіна паставіла на стол бутэльку віна. Выпілі за сустрэчу з сваімі «мужыкамі». Бася ўсё жартавала.
- Заўтра зноў пойдзем да таткі з Алеськай. Буду забіраць з садка Алеську пасьля заняткаў у школе і буду хадзіць з ёй туды кожны дзень, пакуль не дазволяць пабачыцца. Калі я не вазьму сабой, дык можа Алеська возьме - паглядзі, якая яна прыгожанькая ў тваёй сукенцы. Ты заглядай туды таксама часьцей. Пішы Раману, як я пішу Пецьку. Ведаеш-жа, ім будзе лягчэй. Няхай ведаюць, што мы ня выйшлі замуж.
Забралі Алеську і выйшлі на вуліцу. Сонца ўжо ішло на спад, ягоныя пазалочаныя праменьні, як штыхамі, пракалвалі панадворкі, сьлізгаліся па сьценах дамоў, запальвалі пажар на агародах.
Абыйшлі два разы турму - з аднаго боку і з другога, - паглядаючы на ейныя вокны. Адтуль не падаў ніхто ніякага знаку. Толькі з аднэй вуглавой вежы, з вакна, узятага ў краты, пачуўся вокліч - адзін раз, другі, трэйці. Выкінулася белая хустачка ў прадзетай праз краты руцэ. З вышкі вартавы стрэліў, і куля, ціўкнуўшы, зьбіла на сьцяне пабелку і тая з шорахам пасыпалася на зямлю.
- Вось табе й пабачылі, - спалохана прагаварыла Цыпіна. Узяла на рукі Алеську. Прытуліла.
Яны павярнулі дамоў. Валя ўвесь час маўчала, як-бы нешта абдумвала. Цыпінай здавалася, што Валя ня так турбуецца, як яна. Цыпіна ніколі не магла дабрацца да патайнага ў душы Камоцкай. Сама-ж Камоцкая не праяўлялася так лёгка, як Цыпіна.
Прыйшлі дахаты. Гаворка неяк ня йшла. Валя разглядала толькі што атрыманыя Цыпінай навінкі, яшчэ не пастаўленыя ў кніжную шафу. Цыпіна мыла Алеську, рыхтавала яе ў «пасьцельку».
Зьвечарэла на двары, насунуліся лёгкія, празрыстыя вясеньнія змрокі. Цыпіна запаліла сьвечку ў сваёй спальні, найбольшым пакоі ў ейнай кватэры. Сьвечка, гаварыла яна, стварае атмасфэру. Электрыка не. Прынесла пачатую за абедам бутэльку віна.
- Разап'ём, Валя. Нешта паганы настрой.
Пілі. Разгаварыліся. Душы сталі мякчэйшымі, больш адкрытымі.
- Ну а што, Валя, калі прыйдуць немцы, пойдзеш у лес?
- Я ня веру, што яны прыйдуць, а калі прыйдуць - пабачу.
- А ведаеш - што? Я... пайду. Выйдзе, можа, Пеця і яго забяру. Нам, напаўхрысьціянам, заставацца неяк.
- Ах, ня бойся!
- А я баюся, Валя. Ты ў Сьмілавічах ня чуеш гулу, а я тут чую, бачу. Ня так бачу, як чую. Адзін мост што кажа! Паслухай! Чуеш колы? Імчацца колы - адныя наўздагонку другім. Кладзіся са мной спаць разам - ложак шырокі. З табою можа я ня буду чуць колаў. Дый не хачу-ж я класьці цябе там, адкуль цябе калісьці паднялі. (Бася мела на ўвазе арышт Валі на ейнай кватэры, калі яна спала ў сумежным з Басінай спальняй пакойчыку.) Няпрыемна там лажыцца зноў.
Было ўжо запоўнач, а яны ўсё ня клаліся - думалі, напаўп'яныя дуры, што да іх прыйдуць Пецька і Раман. Яны-ж тут, зусім блізка. Як за перагародкай. Да таго вычувалася іхная блізіня!
Валя яшчэ напісала Раману ў турму ліст. І тады толькі лягла. У сьне, увесь час, у ейнай памяці гарэла, як падсьвечаная маленькімі ліхтарыкамі, напісаная ёю ў лісьце да Рамана фраза: «Калі цябе выпусьцяць, я сустрэну цябе ў ваколіцах Менску, на дарозе твайго сьледаваньня».
Басі не давалі супакою цягнікі, што праходзілі праз мост. Яна будзіла Валю, але той усё бегла агністым тоненькім шнурочкам напісаная ёю ў лісьце фраза аб спатканьні з Раманам, і яна ня прачыналася, ня ўспрыймала Басіных штуршкоў.
На Захад-жа - чуваць было - ішлі бесьперастанку цягнікі, напаўнялі ноч сваім нязвычайным бегам, быццам хацелі разбудзіць дрэмнасьць заснулых мянчанаў.
Праз вакно ў камэры відаць было толькі неба. Уніз зірнуць - засланяў «наморднік». Поруч Рамана стаяў нядаўна арыштаваны сяржант (яшчэ ва ўсім вайсковым) і таксама ўглядаўся ў неба - там было неспакойна, пікіравалі самалёты, зноў узьляталі, рэзалі неба, выглядала - ішла бітва. Усё менскае неба было засталучана самалётамі.
- Гэта манэўры, - сьцьвердзіў сяржант. - Паводля апошняга загаду Цімашэнкі, манэўры, баявыя дзеяньні мусяць адбывацца дакладна так, як таго вымагала-б абстаноўка пры нападзе сапраўднага ворага.
- Гэта не манэўры, а вайна. Ня дуры галавы, - запярэчыў іншы вайсковы, што падыйшоў быў да вакна і таксама назіраў за небам з выглядам абазнанага чалавека.
Да вакна пачалі падыходзіць іншыя, стаялі натоўпам, не адыходзіліся. Камэра прыціхла. Разьдзялілася ў сваіх меркаваньнях - манэўры ці вайна. Сьцьвярджаць, што вайна - рызыкоўна: можа ты хочаш яе. Лепш маўчаць, ня выказваць свае, такой ці іншай думкі. І камэра маўчала. Час ад часу - чуваць было - здрыгваліся (ці гэта так толькі здавалася) тоўстыя мураваныя сьцены турмы.
Надыйшоў час абеду, а «баланды» ня прыносілі, хоць і быў чуцён нейкі шорах за дзьвярыма на карыдоры, быццам там усё-ткі рыхтаваліся выдаць абед. Але дзьверы ўсё не адчыняліся і на калёсіках не ўяжджаў бак з апалонікам для раздачы супу. Адцяжка была ненармальнай. Камэра гадала аб прычыне такой няўпраўкі.
Раман Корзюк пасьля Калымы сядзіць ужо трэйці месяц і амаль кожную ноч яго цягаюць на допыты. Нават давалі два разы вочную стаўку, з кім-бы вы думалі - з бацькам. Знарок гэта рабілі, бяз дай прычыны, абы толькі квяліць, надсадзіць сэрца, зламаць, учыніць трагедыю. Бацьку прывезьлі ў менскую турму з Польшчы, з Заходняй Беларусі. Справу яго перадалі ваеннаму пракурору. Забойства сакратара райкома партыі Ленскага ад яго не адпала. Бацька сьмертнік. Яго засудзілі ў Заслаўі на сьмерць. Сын быў на тым судзе, падумаць толькі - за сьведку супраць бацькі. У Заслаўі Раман ня бачыў бацькі - яго судзілі завочна. А цяпер вось зьвялі разам... даюць вочную стаўку. Можа выцерпіць душа? Мая і яго? Сутыкнуць сына з бацькам! Мучыць чалавека нямаведама за што! Невінаватага чалавека! Для таго толькі, каб схаваць сваё, энкэвэдэўскае забойства Ленскага.
Але Раман пастанавіў выжыць. Зьбіраў сілы. Ведаў - патрэбныя будуць для новых выпрабаваньняў. Але ці выжыве бацька? Ён ужо нядужы. Ня выцерпіць расстаньня з маці.
Дзьверы ў камэру ўсё не адчыняліся, арыштаваных ніхто, як звычайна, не правяраў, не падлічваў, быццам на іх забыліся, пакінулі. Толькі здраджалі сьцены турмы - іх глухія ўздрыгі прадвяшчалі нешта нячуванае дасюль.
У камэры згасла лямпачка, спынілася перадача электраэнэргіі. Сьцямнела - быў ужо вечар. Адчыніліся, нарэшце, дзьверы і на парозе стаў чалавек з сьвечкаю ў руках:
- Граждане, прошу соблюдать спокойствие. Ждите распоряжения.
І выйшаў. Засквілеў зялезны засоў. Замкнуліся дзьверы, быццам назаўсёды.
Дазналіся - няма сьвятла і на двары і на вартавых вышках. Уся сыстэма не працуе.
Аж дзесьці апоўначы зварухнуліся - як толькі ня ськінуцца - сьцены турмы - выбухнула, казалі нашыя ваенныя, бомба. Недзе зусім блізка, магчыма ў жаночы корпус трапіла.
- Ня можа быць. Турмаў не бамбяць, - асьмеліўся нехта запярэчыць.
- Думаеш, пашкадуюць цябе?
Тымчасам дзесьці далей чуліся нясьціханныя выбухі, быццам загаманіла дасюлешняя цішыня і, ўзбунтаваная, не магла сьцішыцца - рвалася на клочча.
У камэры ўжо ніхто не сумляваўся, што йдзе ня што іншае, як бамбёжка. Хто яе пачаў - з нічыіх вуснаў гэтага нельга было пачуць, хоць і вядома было, хто.
Камэра чакае распараджаньня. Ніхто нічога не гаворыць, толькі зрэдку хто кіне тое ці іншае слова, лішняе ўжо, і яго гаворыць толькі неразумны - яно перашкаджае засяродзіцца.
Засквілеў замок у дзьвярох - ёкнула сэрца. Распараджаньне - з рэчамі паціху, бяз шуму, выходзіць на двор.
Вышлі. Куды ні зірнеш - менскае неба ўсё ў агнявых сполахах.
З двара вывелі на Валадарскага. Калі выводзілі - пабачылі: жаночы корпус увесь у друзах. На вуліцы ўжо канвой узяў вялічэзную, на ўсю Валадарскую, калёну арыштантаў.
- Кому жизнь дорога, бросайте лишнее! - пачулася каманда, і ўвомірг «лишнее» апынулася на асфальце. Калёна зрушылася і пайшла вуліцамі, загружанымі трамваямі, кінутымі аўтамабілямі. Падпарадкоўваючыся камандзе «не разговаривать», калёна ішла моўчкі, як і тыя жыхары гораду, што ўцякалі з яго з клумкамі і дзецьмі на руках. Яны асьцярожна, як вобмацкам, ішлі ў ранішнім змроку тратуарамі, калёна - пасярэдзіне вуліцы. Карыстаючы з абставінаў, той-сёй вышмыгваў з яе, далучаючыся да натоўпу, зьнікаючы ў ім, у вольнай грамадзе мянчанаў.
Ужо, як мае быць, разьвіднелася, галава калёны ўжо вырушыла з гораду, пачала, выгінаючыся на павароце, узыходзіць на шашу, а хваста яе ўсё яшчэ ня было відаць, ён яшчэ боўтаўся на вуліцах прадмесьця, і каб ён ня страціўся, не адарваўся, каб ня было разрыву, калёна, замарудзіўшы крок, спынілася на час, пакуль хвост не падцягнецца. Стоячы ў галаве было відаць, наколькі калёна даўжэзная, расьцягнутая ня меней, як на кілямэтр. Цяпер больш кампактная, калёна рушыла далей. Паабапал ішлі адзін за адным канваіры з вінтоўкамі за плячыма. Іхнае начальства гойсала на канёх, падавала каманду. Калёна, як сталася вядомым, ішла на Чэрвень.
Стаяла сонечная, расяная раніца. Блішчэла ўсё навокал. Неба схілялася сваёю бяздоннаю блакітнаю сінявою.
На павароце, там, дзе шаша гнулася ў дугу, абодва канцы калёны - галава і хвост - амаль што сыходзіліся, прамежак паміж імі быў малы. Калёна нагадвала сабой падкову, зьлёгку выпрастаную, разагнутую. На гэтую падкову нявідочна наляцелі нямецкія самалёты, павісьлі над ёй, вывучаючы яе. У калёне людзі замітусіліся ў страху. Скамандвалі лажыцца. Ратаваўся хто як мог - у лагчынах, у куп'і, у вялікіх для сьцёку бэтонных трубах пад шашою, або й проста так, адкінуўшыся наўзнач і засланяючы твар рукамі, каб ня бачыць тых самалётаў. Чатыры чалавекі - Раман бачыў - узьняліся, пабеглі наўцёкі адкрытым полем да недалёкага ўзьлеску, але дваіх з іх на паўдарозе дагналі кулі канваіраў. Самалёты, відавочна, зразумеўшы, што гэта ня тая армія, якую яны хіба спадзяваліся напаткаць, крута ўзьняліся, імгненна патануўшы ў глыбокім блакіце. Падалі каманду строіцца. На шашу ўзыходзілі расьсееныя было зьняволеныя. Раман, пакуль калёна фармавалася, абыйшоў яе з канца ў канец, шукаючы бацькі - можа-ж ён тут. Бач, колькі вывалілі з турмы, дык ня дзіва, калі і яго зачысьцілі. Але нідзе ён яго не пабачыў. Калёна гатовая была да паходу, але яшчэ ня рухалася - канваіры з сабакамі аглядалі навакольле, ці не застаўся яшчэ хто ў якой купіне, яміне ці лагчыне. Нарэшце, скрануліся. Раман апынуўся ў хвасьце калёны. Ззаду ехала нагружаная ўкоптар павозка, накрытая брэзэнтам, Раман адразу пачуў - з хлебам. За павозкай, на нейкай воддалі ад яе, ішлі тры чалавекі ў адмысловай форме, нязнанай для Рамана. Хвост калёны адставаў, яго ўвесь час падганяў канвой. Хвастом гэтым былі людзі хворыя, зьнямоглыя, кульгавыя. Яны прасіліся на падводу, але іх ня бралі, транспарту было непрадугледжана для іх. Некаторых з іх вялі дужэйшыя за іх таварышы, падтрымлівалі, цягнулі, каб не пакідаць. Тым-жа, у каго ня было падтрымкі, хто адставаў, ня мог ісьці, хто ўжо поўз на каленях, тым канваіры загадвалі адыходзіць або спаўзаць у бок, бліжэй да канавы. Канвой іх пакідаў, але іх не пакідалі людзі, што йшлі за павозкаю - яны стралялі іх, сьпіхваючы з дарогі. Канвой атрымаў загад не пакідаць зьняволеных. Там, ззаду, чулася прыглушанае шпоканьне, яно наганяла сьмяротны страх на тых, хто адставаў - кожны разумеў, што гэта значыць. Той, хто мог ісьці, сьпяшаўся прабрацца ў галаву калёны, баючыся застацца ў хвасьце. Раман таксама пайшоў наперад, прыглядаючыся, ці не напаткае дзе бацьку.
Сонца пячэ, смага мучыць болей, як голад. Яшчэ нікаліва ня было ў роце ад учарайшага. Баляць ад шашы ногі. Кірзавыя бацінкі цесныя - нацёрлі крывавыя мазалі. Раман ськінуў іх, абкруціўшы ногі анучамі.
Абяцаюць хутка прывал і хлеб. Паўз шашы ідуць - дзе радзей, дзе гусьцей - людзі з кашолкамі, партфэлямі, едуць на веласіпэдах, вязуць на калясках свой скарб - пакідаюць Менск. Яны дзівяцца на нас, ідучы сваёй дарогай. Толькі каторы з іх азірнецца назад - глядзіць, як над Менскам стойма стаяць, як выбухі, клубы чорнага дыму. На фоне яснага, сонечнага дня яны здаваліся злавесным зьявішчам, што прадказвала бяду і гібель.
Каб даць вады, паталіць прагу, даць адпачыць, каб магчы ісьці далей, калёну сьпіхнулі, згруздзілі з дарогі на нейкае азярцо, што разлілося плыткай лужынай і займала досыць вялікую прастору. Пілі з гэтай лужыны, не баючыся праглынуць ўсё, што вадзілася і плавала ў ёй. Пасьля кароткага адпачынку людзям цяжка было падняцца, змора цягнула да зямлі. Ды канвой рабіў сваё - зганяў на шашу, каб гнаць далей праз засьмягласьць і сьпёку дня.
Калёна зноў на шашы, расьцягнутая і ачэпленая канвоем. Канвой акідвае вокам прастору - ці не застаўся яшчэ хто там, на прывале. Раман бачыць, як аддзяліўся ад сваёй групы канваір і пашыбаваў да нейкага - адсюль ён быў відзён - грудка. Там канваір, як выглядала, некага прыкмеціў. Падыйшоў - да грудка - узьняў чалавека. Але чалавек ня мог стаяць - упаў. Канваір крычэў, пхаў яго прыкладам. Той поўз. Шмат хто ў калёне бачыў гэта. Прыглядаўся і Раман. Нечакана рвануўшыся, ён пабег насустрач канваіру. Ззаду пачулася «Стой!», але Раман ня спыняўся, апромецьцю бег. Паваліўся, калі выстрэлілі. Падхапіўся. Сэрца яго чула - трэба бегчы. Ён бег. І дабег. Бачыць - так і ёсьць: бацька. Падняў яго на плечы і, павярнуўшыся, высокі, пасьпяшаўся з ім на шашу. Канваір ішоў ззаду. Калёна глядзела і моўчкі спачувала, ведала - бацька і сын. Раман ужо ў калёне і так выйшла - зноў у хвасьце. Угледзеў кінутую некім пад нагамі вяроўчыну - падняў. Зачапіў яе адным канцом за рэмень у сябе на поясе, другі канец аддаў бацьку ў рукі, і той, трымаючыся за вяроўку, цягнуўся за сынам, ледзьве перастаўляючы ногі. Раман, быўшы ў камэры, колькі дзён ня ўжываў цукру - адкладваў яго ў кішэню і цяпер, зьбярогшы, даваў той цукар бацьку. Бацька яго смактаў і трохі ачуняўшы, трымаўся на нагах. Раман-жа не шкадаваў сваіх сіл цягнуць яго, усё сьпяшаючыся прабрацца з бацькам наперад, у галаву калёны, каб ня чуць шпоканьня ззаду.
Дзесьці на спынку раздалі хлеб - кідалі вялікія боханы ў натоўп. Бохан ішоў па руках, і кожны меў столькі, колькі ён здолеў, запусьціўшы кіпці ў бохан, адламаць ад яго. Дзяліць хлеб было немагчыма - ні часу, ні цярпеньня на гэта ня было. Раман, дзякуючы свайму высокаму росту, сіле і спрыту забясьпечыўся кавалкамі хлеба - хоць і малымі - для бацькі і сябе. Іншыя-ж і таго ня мелі - не маглі ў барацьбе за хлеб здабыць яго.
Толькі на другі дзень дабрылі да Чэрвеня. Ішлі па ягонай цэнтральнай вуліцы. Па бакох шчыльна, з рознымі рэчамі ў руках, стаялі жыхары гарадка, гатовыя пакінуць яго. Яны моўчкі прыглядаліся да зьняволеных людзей, быццам шукаючы сярод іх сваіх. Шмат хто ў калёне ад сьпёкі, яшчэ большай у горадзе, млеў. Такіх бралі пад рукі, вялі - да мясцовай турмы, казалі, ужо недалёка. У хвасьце страляніны ня было ўжо чуваць - сароміліся гаражан.
Раман, узяўшы бацьку пад руку, вёў яго, усяляк падтрымліваючы, каб ня ўпаў. Наколькі мог, аглядаўся па бакох, лавіў твары людзей, што, здаецца, углядаліся ў кожнага зьняволенага. Спачувалі. Не ў аднаго-ж у іх, у тых, хто глядзеў, можа, вось так-жа недзе пад канвоем вядуць бацьку, сына, мужа, брата, жаніха. Можа й тут ёсьць хто з іх. Таму й прыглядаюцца.
Усю дарогу суправаджалі іх спагадныя, журботныя вочы маці, вочы ўсіх тых, чыя доля так ці інакш перасеклася з іхнай доляй. Лявіны людзей, што пакідалі Менск, ішлі, можна сказаць, паралельна, паўз шашы. Куды яны йшлі, невядома. Яны й самі хіба ня ведалі, куды. Уцякалі ад гора, ратаваліся ад сьмерці.
На нейкай вуліцы, ужо на ўскраіне Чэрвеня, Раман угледзеў ля калодзежа людзей - пілі ваду. Як выглядала, не мясцовыя, а прышлыя. Як Раману падумалася - мянчане. Іхнае адзеньне гаварыла за гэта. І сярод гэтых людзей, пераважна жанчын - падалося Раману глянулі вочы... Валі. Кідкія. Прост сюды. Як-бы на яго. Ёйны позірк. Адно імгненьне, і іх ня стала. Мала ў каго ёсьць такія вочы? Такі позірк? Рэзнула думка пра яе. Як-жа гэта я й забыўся? Яна-ж пісала - сустрэне мяне на дарозе майго сьледаваньня. У Менску. А цяпер-жа ўжо Чэрвень. А можа яна й сюды ішла за мною, «сьледавала»? Ідуць-жа іншыя. Але што гэта я? Гэта звабнасьць думкі. Зьявілася думка, як сыгнал, і зьнікла, як тыя вочы - глянулі і схаваліся ў натоўпе. Мне трэба было гукнуць яе - Валя! Яна магла-б пачуць. Чаму я ня гукнуў? Яна даведалася-б, што я тут. Але-ж яна зірнула. Можа не пазнала? Зірнула так сабе. Як усе глядзяць.
Канвой завярнуў нас на бочную вуліцу, і хутка мы апынуліся на двары Чэрвеньскай турмы. Тут дадуць нам есьці. Бацька можа трохі ачуняе.
Настаў вечар. Над горадам праляцелі нямецкія самалёты. Ськінулі бомбы (гаварылі масцовыя зьняволеныя) на аэрадром, што побач. Жыхары гораду, баючыся бамбёжкі, пакідалі яго. Крыкі. Гоман. Шорах. Рыкалі каровы. Бляялі авечкі. Толькі апоўначы сьціхла ўсё.
Уначы на двары было холадна. Раман накрыў сваёй калымскай целагрэйкай бацьку і ён заснуў. На двары гудзелі заведзеныя ваенныя грузавікі. На ранку яны падабралі летувісаў і палякаў, што былі тут. І тады-ж, на сьвітанку, мы прыкмецілі - вышкі пустыя. Варта нас пакінула і вароты адчыненыя - ідзі, куды хочаш.
1957-1984
Барыс КІТ (нар. 1910) - пэдагог, вучоны, беларускі грамадскі дзеяч. Скончыў матэматычны факультэт унівэрсытэту Сьцяпана Баторыя ў Вільні і атрымаў ступень магістра філасофіі ў галіне матэматыкі. Ступень доктара філасофіі ў галіне матэматыкі і гісторыі матэматыкі атрымаў пры ўнівэрсытэце ў Рэгенсбургу (Нямеччына). Выкладаў матэматыку і быў дырэктарам беларускай гімназіі ў Вільні. Браў актыўны ўдзел у арганізацыі беларускага школьніцтва падчас другой сусьветнай вайны. Аўтар шэрагу навуковых працаў і адзін з першых удзельнікаў дасьледваньняў у галіне астранаўтыкі ў Злучаных Штатах Амэрыкі. У сучасны момант прафэсар матэматыкі амэрыканскага ўнівэрсытэту.
Міхась ПІЯТУХОВІЧ (1891-1937) - навуковец, прафэсар, выкладчык Беларускага пэдагагічнага інстытуту ў Менску, член Беларускай навукова-тэрміналягічнай камісыі, загадчык кафэдры гісторыі беларускай літаратуры Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту ў Менску. Аўтар «Нарысаў па гісторыі беларускай літаратуры», аўтар артыкулаў «Францішак Скарына і ягоная літаратурная дзейнасьць», «Паэтычнае сьветаадчуваньне ў творчасьці Якуба Коласа», «Ля вытокаў лірыкі Янкі Купалы» і інш. Абвінавачваўся вульгарнай сацыялягічнай крытыкай у «нацыяналістычных ухілах», у памылках мэтадалягічнага характару. У сярэдзіне 30-х гадоў быў арыштаваны. Абвінавачваўся ў прыналежнасьці да «нацдэмаўскай» арганізацыі. Памёр у турме. Рэабілітаваны пасьмяротна.
Васіль БАРЫСЕНКА (1904-1984) - савецкі навуковец, крытык, выкладчык, доктар філялягічных навукаў, член-карэспандэнт АН БССР. Аўтар працы «Францішак Багушэвіч і праблема рэалізму ў беларускай літаратуры 19 ст.». Для яго характэрны вульгарна-сацыялягічны падыход да твораў мастацтва. Трымаўся партыйных пастановаў аб літаратуры. Выкрываў «нацыяналістычныя памылкі» ў творчасьці некаторых беларускіх пісьменьнікаў, у тым ліку ў творчасьці Янкі Купалы і Якуба Коласа.
Аляксандр ЦЬВІКЕВІЧ (1883-?) - беларускі дзяржаўны і палітычны дзеяч. Уваходзіў ува ўрад Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР) у якасьці міністра вонкавых справаў. Апынуўшыся замяжой, актыўна выступаў за прызнаньне ўраду БНР, як законнага ўраду, з боку краінаў Антанты. У 1926 годзе вярнуўся ў савецкую Беларусь, спадзяваючыся на нейкую магчымасьць нацыянальнага будаўніцтва ў БССР. Належыў да Інстытуту беларускай культуры (Інбелкульту). Шырока разгарнуў публіцыстычную дзейнасьць. Аўтаір кнігі «Западно-руссизм» і першага тому гісторыі Беларусі, канфіскаванай савецкай цэнзурай. Двойчы арыштоўваўся: першы раз на пачатку 30-х гадоў із сылкаю ў Красна-Уфімск, другі раз - у 1937 годзе, калі ён быў прывезены із ссылкі зноў у Менск для новага абвінавачваньня ў «нацдэмаўшчыне». Пра абставны ягонай сьмерці нічога няведама. Дасюль нерэабілітаваны.
Сяргей КІРАЎ (Кастрыкаў) (1886-1934) - савецкі партыйны і дзяржаўны дзеяч. Выдатны прамоўца. Асабліва быў папулярны ў Ленінградзе на становішчы першага сакратара абкома партыі. Ягонай папулярнасьці ў масах баяўся Сталін і, як мяркуюць, зьнішчыў яго рукамі Нікалаева, паводля афіцыйнай вэрсыі - быццам засланага заходняй разьведкай. Нікалаеў забіў Кірава ў ягоным кабінэце ў Ленінградзе падчас працы.
Яўген БАРЫЧЭЎСКІ (1883-1934) - прафэсар, аўтар навуковых працаў «Мир искусства в образах», (М., 1922), кнігаў «Тэорыя санэта», «Паэтыка літаратурных жанраў» (Менск, 1927), артыкулаў і дасьледваньняў, прысьвечаных пытаньням беларускай, расейскай, нямецкай, францускай літаратур, друкаваліся ў часапісах «Маладняк», «Узвышша», «Полымя», у «Працах Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту», дзе ён выкладаў антычную і заходняэўрапэйскую літаратуры. Памёр на рак.
Янка КУПАЛА (Іван Луцэвіч) (1882-1942) - найбольшы побач Якуба Коласа паэт Беларусі. Супрацоўнік і рэдактар «Нашай нівы». Кастрычніцкую рэвалюцыю сустрэў няпрыхільна. Лятуцеў пра слаўнае мінулае Беларусі. Хацеў, каб яна была самастойнай. Быў аб'ектам частых нападаў афіцыйнай крытыкі. Абвінавачваўся ў нацыяналізме. Пад ціскам органаў НКВД публічна каяўся ў сваіх «грахох». Меў спробу (праз хіракіры) скончыць самагубствам. З прымусу ўсхваляў Сталіна, пісаў вершы паводля мэтаду сацыялістычнага рэалізму. У 1942 годзе ськінуўся ў пралёт лесьніцы ў ваднэй з Маскоўскіх гасьцініцаў. Афіцыйна факт самагубства не ўспамінаецца. Аднак яго сьцьвярджае пісьменьнік Ільля Эрэнбург у сваёй кнізе ўспамінаў «Людзі, гады, жыцьцё».
Якуб КОЛАС (Канстанцін Міцкевіч) - (1882-1956) - найбольшы побач Янкі Купалы паэт Беларусі. Да Кастрычніцкай рэвалюцыі ставіўся з засьцярогай. Аўтар славутых твораў «Новая зямля», «Сымон Музыка», «У глушы Палесься». Як і Купала, абвінавачваўся вульгарна-сацыялягічнай крытыкай у нацыяналістычных загібах. Змушаны быў публічна каіцца і перабудоўвацца ў адпаведнасьці з вымогамі артадаксальнай марксысцкай крытыкі.
Андрэй АЛЕКСАНДРОВІЧ (1906-1963) - паэт-камуніст. Афіцыйнай крытыкай называўся раданачальнікам беларускай пралетарскай паэзіі. У сваёй паэме «Цені на сонцы», у згодзе з партыйнай крытыкай, выкрываў «нацдэмаў» і «нацдэмаўшчыну». Аднак усё гэта не ўратавала яго ад перасьледу - у часе чысткі «нацдэмаў» у сярэдзіне 30-х гадоў Александровіч быў арыштаваны і засуджаны. Быў рэабілітаваны пасьля адбыцьця кары.
Міхась ЧАРОТ (Кудзелька) (1896-1938) - паводля афіцыйнай крытыкі пралетарскі паэт. Аўтар твораў «Босыя на вогнішчы», «Беларусь лапцюжная», «На Купальле», «Карчма» і інш. У часе масавых судоў (закрытых) над «нацдэмамі» напісаў верш «Суровы прыгавор падпісваю першым». Аднак сябе гэтым не застрахаваў - быў арыштаваны і засуджаны. Загінуў у турме. Рэабілітаваны пасьмяротна.
Платон ГАЛАВАЧ (1903-1937) - пісьменьнік. Партыец. Аўтар твору пра калектывізацыю ў Беларусі «Спалох на загонах», раману «Праз гады». У часе чысткі «нацдэмаў» у сярэдзіне 30-х гадоў быў арыштаваны і засуджаны. Абставіны сьмерці няведамыя. Рэабілітаваны пасьмяротна.
Юрка ЛЯВОННЫ (Юркевіч) (1908-1944) - паэт, вызначаўся сваёй плённасьцяй - аўтар шматлікіх зборнікаў на тэмы бягучай палітыкі. Некаторымі рэцэнзэнтамі ягоныя творы ацэньваліся як «чырвоная халтура». Быў арыштаваны і засуджаны. Рэабілітаваны пасьмяротна.
Цішка ГАРТНЫ (З. Жылуновіч) (1887-1937) - пісьменьнік, грамадскі дзеяч, першы старшыня Часовага савецкага ўраду Беларусі, рэдактар газэты «Дзяньніца», газэты «Савецкая Беларусь», рэдактар часапісу «Полымя», дырэктар Дзяржаўнага выдавецтва БССР, член Інстытуту беларускай культуры (Інбелкульту), акадэмік АН БССР. Пісаў вершы і прозу. Аўтар раману «Сокі цаліны». Арыштаваўшы, органы НКВД рыхтавалі Гартнага на галоўнага лідэра нацдэмаў на выпадак адкрытага працэсу над імі. У выніку дапытаў у НКВД Гартны звар'яцеў. Памёр у Магілеўскай бальніцы для псыхічна хворых. Рэабілітаваны пасьмяротна.
Еранім УБАРЭВІЧ (1896-1937) - ваенны дзеяч, камандарм І-га рангу. За час сваёй дзейнасьці ў розныя часы камандваў на розных франтох арміямі і войскамі. З 1931 году камандуючы Беларускай ваеннай акругай. Намесьнік наркома абароны СССР. Праходзіў па працэсе над групай Тухачэўскага. Расстраляны. Маршал Жукаў у сваіх успамінах высока ацаніў Убарэвіча, як палкаводца і тэарэтыка. Рэабілітаваны пасьмяротна.
Клімент ВАРАШЫЛАЎ (1881-1969) - савецкі ваенны, партыйны і дзяржаўны дзеяч. Праславіўся падчас грамадзянскай вайны. Маршал Савецкага саюзу. Ня раз наведваў сталіцу Беларусі.
Міхась ЗАРЭЦКІ (Касянкоў) (1901-1941) - папулярны як раманіст. Аўтар раманаў «Сьцежкі-дарожкі», «Голы зьвер», «Вязьмо», «Крывічы», нарысу «Падарожжа на новую зямлю». Абвінавачваўся ў нацыяналізьме. Органамі НКВД рыхтаваўся на аднаго з лідэраў беларускіх нацдэмаў на працэсе. Абставіны сьмерці Зарэцкага невядомыя. Рэабілітаваны пасьмяротна.
Алесь ДУДАР (Дайлідовіч) (1904-1946) - паэт. Аўтар зборнікаў «Беларусь бунтарская», «Сонечнымі сьцежкамі», «І залацісьцей і сталёвей», «Вежа» і інш. Перакладаў з Пушкіна, Гётэ, Шылера. У НКВД прайшоў як нацдэм. Рэабілітаваны пасьмяротна.
Аляксандар ЧАРВЯКОЎ (1892-1937) - выдатны дзеяч. Адзін з арганізатараў і кіраўнікоў Беларускай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі. У 1919 годзе падпісаў у Смаленску Маніфэст аб абвешчаньні БССР. З 1920 году па 1924 - старшыня ЦВК БССР і СНК БССР. З 1922 па 1937 год - адзін з старшыняў ЦВК СССР. Удзельнічаў у падрыхтоўцы стварэньня СССР, у распрацоўцы канстытуцыяў СССР і БССР. Актыўна падтрымліваў палітыку беларусізацыі, садзейнічаў выхаваньню нацыянальных кадраў у Беларусі, спрыяў разьвіцьцю нацыянальнай культуры. Ня сьцярпеўшы цкаваньня з боку розных савецкіх і партыйных органаў і з боку друку, у 1937 годзе скончыў самагубствам падчас з'езду Саветаў Беларусі ў Менску. Рэабілітаваны пасьмяротна.
Міхаіл КАЛІНІН (1875-1946) - савецкі партыйны і дзяржаўны дзеяч. Актыўны арганізатар марксысцкіх гурткоў, шмат разоў арыштоўваўся царскімі ўладамі за падпольную дзейнасьць. Пры савецкай уладзе доўгагадовы старшыня ЦВК СССР. Тры месяцы ў годзе яго замяняў на гэтым становішчы Чарвякоў. З 1938 году - старшыня прэзыдыюму Вярхоўнага Савету СССР. Часта наведваў Беларусь.
Сямён ЦІМАШЭНКА (1895-1970) - савецкі ваенны дзеяч, маршал Савецкага Саюзу. З 1940 па 1941 год - нарком абароны СССР. Быў зьняты з пасады на самым пачатку нямецка-савецкай вайны за правал абароны. Пасьля вайны - камандуючы войскаў Баранавіцкай, Паўднёва-Уральскай і Беларускай ваеннай акругаў.
Васіль ШАРАНГОВІЧ (1897-1938) - савецкі партыйны дзеяч, удзельнік змаганьня за савецкую ўладу ў Беларусі. У 1920 годзе быў арыштаваны польскімі акупацыйнымі ўладамі ў Беларусі і засуджаны на 20 гадоў катаргі. У 1921 годзе быў выменены савецкімі ўладамі. Займаў цэлы шэраг партыйных пасадаў. З 1937 году - першы сакратар ЦК КПБ. Крытыкаваў Чарвякова за розныя ўхілы, у тым ліку за нацыяналістычныя. Прайшоў па працэсу групы Бухарына. Расстраляны. Рэабілітаваны пасьмяротна.