Міхась Чарот. Босыя на вогнішчы

Вайна і пажар...

На вогнішчы людзі

Жывуць босымі.

- Няўжо ж гэтак і будзе?

Свой уласны дар

У чужых просім мы?

Працуй - на пана,

Працуй - на падпанка.

Жыць стала пагана.

А тут яшчэ з самага ранку

Усякі чорт лезе ў балота.

Ну і ёсць жа людзям ахвота?

Крыжам бы іх - каля плота,

Ды - трах!

Які тут страх?!

А ты маўчыш,

Цягнучы сам цяжкі крыж.

Крыжамі ўставілі поле,

Пад крыжамі - магілы.

Шлях класці да Волі

У людзей няма сілы.

- Эх, жыві як папала...

А для жыцця мала

Аднаго толькі хлеба.

Пагуляць бы, душу адвясці!..

Эх!.. пусці!!!

На ўсходзе зардзелася неба:

Нібы золата, падаюць косы...

На зямлі... агнявыя палосы, -

Дзень новы, новыя ночы,

Век новы: агню, дыму, попелу...

Будзе шмат каму горача,

Нам толькі цёпла,

Дармо што мы босыя!

- Пажар на Усходзе!

Таварышы, ур-р-ра!

- Што вы, шалёныя, годзе!

Што вам не шкода дабра?

Усё, што збіралі вякамі,

Сёння марнее ў агні...

- Маўчы! Мы цябе кулакамі,

Чуеш?! Ні-ні!

Цэрквы, палацы, харомы -

Памяць мінулага - з дымам!

Што не запалім мы - зломім!

Знізу наверх ўсё падымем!

Страшна вам? страшна?

Пажару агонь ломіць вочы?

Затое нам відна уночы...

Не ліце крыві - не пагасне.

Маліцеся, грэшныя, небу,

Рукі ўгору узняўшы,

Вас не паслухаюць хмары.

Таварышы!

Што нам трэба?

- Пажа-ары!

І пылае мур струхнелы,

Іскры скачуць па страсе.

Раптам вецер, вецер смелы,

Крыж чырвоны нам нясе.

- Адным крыжам будзе болей, -

Шэпча змучаны народ...

На крыжы чытаюць «Воля».

- Братцы! Гляньце на Усход!

То ж агонь, агонь збавення

Нам нясе Чырвоны Крыж.

- Братцы, песню вызвалення!

Люд гаротны, што маўчыш?

Паняслася песня волі

Між лясоў густых, балот...

І аб лепшай вольнай долі

Стаў ля рэчкі пець чарот.

Крыжы... курганы на балоце...

Заросшыя дзёрнам магілы -

Ўсё ў вогненнай зноў пазалоце:

Бушуюць дзве страшныя сілы -

Змагаюцца праца з багаццем:

Свет новы жыццё утварае.

Зышліся дзве моцныя раці,

І праўда няпраўду змагае.

Глядзяць, пацяшаюцца людзі,

Зюзюкаюць бабы паціху:

- Цяпер мо і нам добра будзе?

Забудзем бяду ўсю і ліха!

Баіцца наш пан-непаседа,

Нябось яго кончыцца песня!

- Не будзем больш мець дармаеда,

Да працы сам пойдзе, аж трэсне!

- Стойце, хлопцы! будзь на месцы!

Не кідайце на бяду...

- А казаў паганы ў Брэсце,

Што вайною не пайду...

А цяпер - глядзі!.. Ну, дзіва?!

Пачакайце... як жа нас?

- К вам мы прыйдзем, прыйдзем жыва,

А цяпер мы: раз! - два!! - раз!!!

Пры запаленых будынках

Чуем плач мы беднаты...

- Дзе ж цяпер шукаць прыпынку?

Ці даваць мо ла-та-ты?

Пан з падпанкамі рагоча,

Гладзіць тоўсты свой жывот

І пад нос сабе бармоча:

- Йдзе Хвядот, але не тот!..

Над палямі Белай Русі

Стогне віхар-бура...

- Зноў прыйшлі дзянькі прымусу, -

Шэпча люд пануры.

Арол чорны ўецца ў высі,

Крыллямі махае.

Над пахілымі крыжамі

Песню напявае;

Чуе пах сваёй ахвяры,

Когці распраўляе,

Ўніз спусціцца - там пажары,

Дымам павявае.

І змагацца стаў угоры

З бураю мяцежнай...

Рэжа крыллямі узоры

Ў небе чорна-снежным.

А на зямлі - даждаліся раю:

Старыя лады і манеры,

Ў пагонах ідуць афіцэры...

- Упакой раба Мікалая...

- Аляксея на многія лета...

Босыя кажуць:

- Што гэта?

З кукардай, акуляры на нос,

Чыноўнік па скверы гуляе...

У кішэні няма папярос, -

Мусіць, шмат зарабляе?

На Захараўскай вуліцы

Дзень як уздзене чорны халат,

Толькі песня чуваць блудніцы:

- Палюбі ты хоць трошкі, камрад!

А босыя ходзяць па попелу,

На Ўсход пазіраюць з надзеяй:

- Покуль што нам яшчэ цёпла,

Але мы вам ўспомнім,

Зладзеі!..

Бура страшная вырвала пер'я

Арлу чорнаму ў высі...

- Зямля! ах, зямля, цяпер я

Ўніз паляту - сцеражыся!..

І рэха адклікнулася: «Ах!..»

Буржуі крычаць: «Які страх!

Вось цяпер нам будзе скок...»

Дружна, роўна, крок у крок:

Ідуць чырвоныя палкі,

І чуваць напеў стары:

- Эх, сякі-такі,

Чорт вас пабяры!..

Босыя спаткалі іх:

Гоман, жарты, крык...

- Туды бег, назад прыехаў,

Бач ты, бальшавік!

Босым дарогу!

Поп, памаліўшыся богу,

З цэрквы ідзе па завулку:

- «О времена ныне...»

А ў разбітай вітрыне

Спекулянт шукае булку.

Чыноўнік казённай палаты

Скінуў парадны сурдут...

Бурчыць пад нос: «Праклятыя!

Зноў яны тут!»

Паны за граніцу

Давай бог ногі...

Гром... навальніца...

Б-о-с-ы-м д-а-р-о-г-у!..

Паўцякалі? Ну, так што ж!

На вогнішчы, басанож,

Пагуляем... Эх, глядзі!

Бедната ўся, выхадзі!

Ўчора там - а сёння тут...

Буржуазіі капут!

Зноў гуляем на балоце!

Ў войска, братцы, - па ахвоце...

Ухапіўшы сваю частку,

Расчынілі людзі пастку:

- Вой, вой, вой!

Будзе бой!..

Чырвоным завешаны вуліцы,

Вокны, балконы і плот,

Белы дом толькі журыцца:

Не йдуць туды на сход...

Чытаюць адны пацеры, -

У бога пытаюць, як быць?..

А босыя на сабранні

Пасылаюць к... мацеры...

Пану даволі служыць -

Вось наша заданне!

- А як жа?

Кім будзем звацца?

Як жа будзе вось гэта ды тое?

- Давайце ўсе разам змагацца,

Пакуль не знішчым старое!..

Замоўклі яны - ні слова.

Чакаюць другога адказу...

Толькі шэпчуць, стуліўшы галовы:

- Паслаў бог бальшавіцкую заразу.

Зноў мы безгалосыя,

І цярпі, як сабака шалёны:

Ўласць усю забралі босыя,

А іх тут - мільёны!

Не ціхне бура. Стогне лес...

На ўсе лады віхура свішча!..

Лясун стары к русалкам злез

Спраўляць над возерам ігрышча.

Чырвоны колер ціхіх хваль...

У іх відаць адбітак неба,

І з тых краёў, дзе смерць і баль,

Руччы крывавыя шле глеба.

Русалкі скачуць з лесуном.

Музыка грае - «бух ды бразь!».

І вось, хто спаў адвечным сном, -

Усплыў над возерам - «сам князь!».

Не далі спаць. Вайна, агонь

Руйнуе ўсю яго краіну.

Пад ім стаяць не хоча конь.

І кліча князь сваю дружыну...

Русалак рогат... Ночы ціш...

Пужаюць князя над вадою...

Адказ чуваць: «Чаго крычыш?

Твая дружына там, з табою».

- А дзе паслухны мой народ?

Ён за мяне у бойцы ляжа!..

І чуе шум крывавых вод:

- Цяпер ён сам сабою княжыць!

І злосна князь рвануў каня,

Падняў уверх пярэдні ногі, -

На ўсход зірнуў, дзе золак дня,

Дзе кроўю змочаны дарогі...

Вось чуе раптам - «бух ды бразь!»

У саму поўнач ціхай ночы...

І зноў паплыў на дно наш князь,

Закрыўшы шлемам твар і вочы.

Блакітна-белы князя цень

Заслаў ўсё возера туманам,

І ходзяць хвалі ноч і дзень,

Шумяць і вечарам і рана.

Лясун, русалкі там рагочуць,

К сабе ўсіх маняць, кажуць: «Глянь!»

Ў вадзе чырвонай шмат хто хоча

Уночы бачыць князя здань.

На вогнішчы стала пячы.

На вуліцы вецер... бура...

- Трэба ўцячы,

Каб была цэлая скура.

- А мы, босыя, адступаем...

Не дадзім ахвотаю

Новай зямлі!

Таварышы, страляем!

Ротаю!..

Плі!..

Разлягаецца грук.

Чорны жук

І павук

Сядзяць у падвале, слухаюць,

Баяцца выткнуць жывот,

Дзеці сабачыя!

Босыя патыліцы чухаюць,

Пазіраюць праз плот,

У кулак плачуць:

- Бач, нашы паўцякалі,

Куды дзявацца нам?

Зноў служыць панам

Мы прычакалі?..

Людзей мала на вуліцы.

Ноч прыйшла, горад - пустка,

Толькі новы крык чуецца:

«Пшэ-пу-устка!!!»

Застагналі вёскі і сёлы...

Брычка стаіць ля святлічкі.

А народ схаваўся ў касцёлы:

Моліцца, чытае кантычкі...

«Бэндзь, люд спанялы...»

На шапку «ожал бялы», -

Блішчаць гузікі, -

Чыноўнік зноў на скверы

Лушчыць гарбузікі,

Думае, якой ён веры?

- Ах, халеры!

Каб дастаць работу,

Пытаюць, хто ты?

А босым - холадна...

Абутым - голадна...

Жыць не ахвота.

Над балотамі дыміцца -

Згас агонь.

А па вогнішчы імчыцца

Белы конь.

Скача ўлева, скача ўправа -

Не стрымаць.

Захацеў улан на славу

Пагуляць.

Расступіся, свет, дарога -

Аднаму!

«За айчызну і за бога».

Што яму?!

Яго сіла, яго права,

Ёсць бізун...

Скача ўлева, скача ўправа

Конь-скакун.

Гэй, ляці, але дзяржыся,

Злы яздок,

Без пары не праваліся

У масток.

На вадзе ляжыць мост новы,

На агні.

Не праедзеш ты дубровы -

Пагані?!

Усхадзіўся лес шумлівы, -

Вые воўк.

Конь спаткнуўся палахлівы.

Стой, яздок!

На балоце і на полі

Зноў агні.

Не гуляць табе тут болей -

Павярні!

Вёскі і гарады

Дымам спавіты

Днём.

Ўночы глянеш куды -

Неба абліта

Агнём.

Слёзы... кроў на траве...

Як у магіле

Спіш.

- Бач, чырвоны плыве

Па небасхілу

Крыж.

Цёпла, і груганы

Ўсе на чужыне...

Эх!

Чуеш гоман? Яны!

Леташні гіне

Снег.

Нам не шкода: бяры

Стужы зімовай

Цень.

Крыж! Ты стань на гары:

Радзі нам новы

Дзень!

На вогнішчы басанож,

У руках вінтоўка, нож...

Здабываць галодным славу:

«Даёш Варшаву?!»

- Нам не трэба гарады:

Волі сцяг нясём туды,

Іскры гонім мы пажару.

Смялей ударым!

«Нам дарогу - уцякай!»

Чуваць крыкі: а-я-яй!..

Бач, улан астатні едзе:

«Ах, цо то бэндзе?..»

А чырвоныя ідуць,

Песні волі зноў пяюць,

Адусюль бягуць к ім людзі:

- Нам цёпла будзе!

Замоўклі песні грознай сілы...

Адкуль прыйшлі? хто яны?

Што рвуць няволі кайданы

І сыплюць свежыя магілы?..

Яны - байцы вялікай раці.

Іх хата там, дзе ёсць прастор.

Няволя, крыўда - вось іх маці!

Ідуць яны да сонца й зор.

За імі йдзе, хто голы, босы,

Ў пакуце жыў хто цэлы век...

Дарогу чорны снег заносіць -

Загінуць можа чалавек.

- Загінуць? Што ж! На той магіле,

Якая зможа прыгарнуць,

Вясною ранняй урадлівай

Прыгожа кветкі зацвітуць.

Прывабіць колер іх чырвоны

Схіліць калені над пяском

Таго, хто шле цяпер праклёны

І вострыць меч на нас тайком.

- Браты, за намі! Кінь маленне,

Хто праўдай жыць не даў зарок...

Смялей!.. Нас будуць біць каменнем.

Мы - нашых вольных дней Прарок.

Босыя ходзяць па вуліцы.

Тыдзень не елі стравы...

- Жыць будзем - нічога!

Буржуй за вугал туліцца,

Шэпча: «Дрэнныя іх справы...

Дзякуй богу!»

Хмары, дзе заход,

Падняліся...

- Што? зноў непагода?

- Вецер! - крычыць народ.

- Вецер, уздыміся!..

Вецер адказвае: «Згода!»

Хто слабы - дзяржыся.

...Хто рэжа,

Таму не балюча.

Балюча - каго рэжуць.

- Цяжка жыць ваюючы.

Зрабілі межы...

А вецер свішча, гудзе...

Сціхнуць не хоча.

- Гэй, хто там ідзе?

Сцягам белым махае?

Рагоча?!

Вецер, плюнь яму ў вочы!

- Пачакаю!..

Мы - дзеці краіны,

Дзе бура бушуе...

Мы на прадвечных руінах

Працы палац пабудуем,

Не любяць нас - босых,

Хто век быў абуты...

На нас узіраецца скоса,

Хто, як і мы, быў закуты...

І вы, хто гімны пеў гаротным,

Хто ў цемру слаў жыцця праменні, -

Ў руках трымаеце каменні

І нас пабілі бы ахвотна.

А можа, Чырвань Сонца Волі

Вам асляпіла раптам вочы...

А помніце, як вы кляліся

Братам, сялянам і рабочым,

Што вы не здрадзіце - ніколі?!

Пявун не прапяяў тры краты,

Вы - адракліся...

С у п а с т а т ы!!!

Без вас раць наша узрастае,

Рады шчыльнеюць, крэпне дух!

Вы чуйце! Песня не сціхае:

«Паўстань, хто з голаду век пух!..»

Бягуць яны... Іх рукі, ногі

Ў крыві... пякуцца на агні...

Куды бягуць яны дарогай,

Дзе страшна ехаць на кані?

Яны баяцца спатыкнуцца, -

Не ўсякі будзе верны конь...

Хутчэй каня яны нясуцца

З агню ў агонь і праз агонь...

Пакуты крыж чырвоным крыжам

Яны наважылі змагчы...

Што шаг - пабеда бліжай, бліжай,

Іграйце песню, трубачы!

Тру-ру-ру, тра-та-та!

Гэй, за намі, бедната!

На дарозе макрата...

Тру-ру-ру, тра-та-та!

Тухне вогнішча ў крыві, -

Песню іграйце: «дзін-дзі-ві!»

Каго зловіш - разарві,

Хто не наш - таго даві...

Босы хто - за намі ўслед,

Хто убогі, хто раздзет...

Гэй, за намі - ў новы свет!..

Цёпла там, і там прастор,

Небасхіл там повен зор...

Сонца тчэ жыцця узор!..

Там спачынеш, бедната...

Тру-ру-ру, тра-та-та!

Бягуць яны... Іх ловяць вочы

Золатасонечны прамень,

Які і родзіць з цемры ночы

Вялікай будучыні дзень...

Што шаг - пабеда бліжай, бліжай...

Штандар чырвоны на плячы...

Чым крыж цягнуць - лепш спаць пад

крыжам...

Іграйце песню, трубачы!!!

1921