- Эх, Андрэй, Андрэй, да чаго ж ты дажыў, да чаго ж дастукаўся: ні раздолля табе, ні жазлоў, ні пуцёвак... Стой, гібей са сваёю «кукушкай-свістушкай», чакай гнілых шпал платформу, адвядзеш за паўсотні сажняў. Не жыццё, а маслёнка мазутная. І ні пары табе наддаць, ані поўны ход, ні табе семафоры крылатыя, ані вёрсты, ані рэйкі бліскучыя, што мігцяць-сакацяць пад грымучымі коламі... Так, браце Андрэй, сядзі цяпер і не рыпайся. А чаму? Таму што слабыя мы сталі, а віною ўсяму: годы точаць падшыпнікі, не разгонішся цяпер, не раз'едзешся... А іначай кажучы, старасць - не радасць. Баста! Годзе! Ад'ездзіўся!
Так разважае часам сам з сабою стары машыніст Андрэй Сапун, які калісьці вадзіў дзесяткі год кур'ерскія цягнікі і які калісьці меў славу адважнага, смелага машыніста. І звалі яго тады не Андрэй Сапун, а Андрэй Лятун, бо яго цягнікі не хадзілі, а ляталі. Ён любіў пад'язджаць да кожнай станцыі з уласціваю толькі яму пыхаю і смеласцю. Заўсёды стрэлачнікі ўваходных стрэлак закрывалі вочы, калі праносіліся каля іх віхрам шалёныя вагоны не менш шалёнага цягніка. Вось-вось, здаецца, шыбане пад адхон паравоз, пашчапаюцца колы на крыжавінах ці ў пух разляцяцца стрэлкі.
Але неяк абыходзілася добра; цягнік віхрам падлятаў да станцыі і раптам спыняўся як укопаны.
Праўда, калі якая-небудзь важная асоба набівала гуз на лбе пры такой астаноўцы - Андрэю даводзілася крута. Яго зводзілі з высокай будкі пасажырскага паравоза, і цэлага паўгода ён прымушаны быў ездзіць з таварнымі цягнікамі. Але толькі паўгода. Потым зноў - пасажырскі і, урэшце, кур'ерскі, на якім праездзіў Андрэй палавіну свайго жыцця.
Гэта нямала. Не жалезныя вочы, не сталёвыя рукі чалавек мае, а звычайныя вочы, звычайныя рукі чалавечыя. А агнёў на пуці не злічыш: і белыя, і зялёныя, і чырвоныя. Ззяюць яны на стрэлках, зіхацяць на семафорах высокіх, мігацяць на далёкай лініі. Паспрабуй, паўглядайся ў марозную ноч - у вятры, у завеі - на мігценне агнёў, паўглядайся не ноч і не год, а цэлыя гады, - праміргаеш зоркія вочы, памутнее бляск іхні, пагасне іх позірк. І не толькі вочы. Бачыш, высахлі грудзі - на іх дыхае страшыдла-печ, песціць холадам снежная замець - горача і маразяна.
Вось чаму на «кукушцы» Андрэй. Старасць. Немач. Вочы сталі нязоркія, вушы нячуткія, слабая рука - трасецца на рэгулятары. І не дзіва, калі счэпшчык Іван, які двойчы падаў сігнал «паравоз - пад вагоны», гучна лаецца:
- Не чуе, панчоха старая, хоць ты яму свішчы ні свішчы. Пайсці і падштурхнуць хіба, заснуў мо...
Счэпшчык ідзе да паравоза, лезе на прыступкі і прарэзліва свішчыць-верашчыць над самым Андрэевым вухам.
Задрамаўшы над топкай, Андрэй усхватваецца з перапалоху, працірае вочы і, агледзеўшыся, падступае з кулаком пад Іванаў нос:
- Ты глядзі ў мяне, блыха крыжавінная. Ужо я табе пакажу, як над вухам гугнець, людзей непакоіць. Калі-небудзь пападзешся, гад, прышчамлю буферамі, як жабу, - не піснеш...
- «Кукушкай» прышчэміш?
Андрэй не адказвае. Дый ці можна адказаць чалавеку, які так зняважліва ставіцца да паравоза. Хоць гэта і паравоз не паравоз, а так сабе, непаразуменне нейкае, але ўсё ж такі машына, і павінна яна павагу мець і пашану належную. А то нб табе, «куку-у-шка».
Андрэй моўчкі кладзе руку на рэгулятар і пагардліва пытае, гледзячы зверху ўніз на Івана:
- Куды?
- Айда на чацвёртую лінію, прычэпка вагонаў.
- Ну?
- Што - ну? Да транзітнага. Гружаныя. Падбаў у свой самагрэй пары.
- Ну, гэта ўжо мая справа.
Іван маўчыць. Андрэй торгае гудок, моўчкі паварочвае рэгулятар. Іржавы манеўровы паравоз пачынае дрыжаць усім сваім старым нутром, ахутваецца, як воблакамі, парай і раптоўна, забуксаваўшы і забразгаўшы на ўсе свае жалезіны і жалезінкі, кранаецца з месца.
- Змазаў бы хоць, вушы праскрыпіш, - не сцерпіць счэпшчык.
- Вось я ўжо калі-небудзь ды змажу, ну і змажу, месца жывога на табе не пакіну.
- Ну, годзе, чаго там, глядзі, куды едзеш...
Можна падумаць, што стары машыніст і счэпшчык злуюць адзін на другога, што яны лютыя ворагі, што яны толькі і думаюць аб помсце, крыўдах і іншых падобных рэчах.
Не, гэта старыя прыяцелі, прадвечныя дружбакі, якіх не разальеш вадой, не разгоніш парай. Многа рэек пасцёрлася за доўгія гады, пагнуліся кастылі, тысячы буксаў перагарэлі, паз'езджаны сотні паравозаў, а чалавечае жыццё - крэмень: ні яму сонца, ні золь, ні вятры, ні завеі. Кулдыкнецца паравоз пад адшыб, тут яму і канцы. А глядзіш, машыніст выберацца цэлы з-пад расшчэпленых колаў і праз дзень, праз другі зноў вядзе паравоз. Чалавек жывучы, а дружба яшчэ больш жывучая. Счэпшчык Іван быў калісь качагарам на паравозе і ў старыя гады ездзіў разам з Андрэем. Таму і дружбакі старыя. Вось і цяпер, калі счэпшчык блыхой шныпарыць паміж буфераў, Андрэй, назіраючы за ім са свае будкі, крычыць:
- Глядзі, раздаўлю, сцеражыся!
І ў той жа час думае: «Трэба асцярожней, а то, чаго добрага, цісканеш знянацку, спячэш з чалавека блінец. А ці ж гэта доўга: стары Іван, не такі ўжо ёмкі, як раней, спозніцца, не патрапіць у час праслізнуць між талерак, а то паслізнецца часам».
І, асцярожна націскаючы на рэгулятар, Андрэй прымушае сваю «кукушку» плаўна прыстаць да вагонаў, без штуршкоў, без торгання. Нават тады, калі счэпшчык прасвішчыць у свой свісток, што «гатова, давай уперад», Андрэй чакае, пакуль вылезе з-пад вагонаў Іван, і толькі тады дае ход сваёй «кукушцы»; праўда, Іван злуе часам:
- Нешта ты спіш занадта; раз свішчу - паязджай!
Як жа, ён стары счэпшчык, ён прывык усё рабіць на хаду: на хаду прычапляць, на хаду выскакваць з-пад вагонаў, на хаду хапацца за вагонныя ці паравозныя прыступкі, на хаду скакаць каля стрэлак. Усё на хаду.
Але не ўвесь жа дзень на хаду. Станцыя невялікая. Манеўры ў большасці ўдзень. І калі замігцяць семафоры за станцыяй і абалье месяц рэйкі сярэбраным святлом - тады адпачынак. У апошні раз прабраскоча «кукушка», забярэцца ў тупік і стаіць там спакойна да раніцы.
Тады стары Андрэй дастае з прамазучанага куфэрка, што стаіць за тормазам, шчарбаты чайнік, налівае яго вадою з тэндэра і, калі гараць яшчэ дровы, прымайстроўвае чайнік ля топкі. Потым дастае паклю, старанна выцірае ёй запэцканыя мазутам рукі, дастае з куфэрка ручнік і пракопчаны змылак і ідзе да вадакачкі. Там ён старанна наводзіць «туалет».
- Без туалету нельга. Адразу патрэскаюцца рукі і нос аблупіцца, дый твар не халява - яму мазутнага бляску не трэба, - так кажа заўсёды Андрэй, калі, памыўшыся старанна, расчэсвае перад разбітым люстэркам свае рэдкія рудыя космы. Барады ў Андрэя няма.
- З барадой ля машыны нязручна: і ў мазут умажаш, дый яшчэ абсмыліць часам, а ў дадатак і кабета не паважае: што ты, кажа, з памялом прэшся.
Прывёўшы ўсё да парадку, Андрэй садзіцца на сукаваты цюльпак перад топкай і моўчкі чакае вячэры. Хутка шчарбаты чайнік пачынае выказваць адзнакі непакою, і падскаквае накрыўка, нос пускае гарачыя пырскі, увесь чайнік пачынае трымцець, як у той ліхаманцы. Ледзь прыкметная ўсмешка прабягае па шчаціністым твары Андрэя.
- Пазлуй у мяне, пазлуй, і вось я ўжо зніму цябе, дык як запару... ну і чай жа важнецкі будзе...
Такім жа манерам, як чайнік, прымайстроўваецца патэльня з салам. Тут ужо Андрэй робіцца весялейшым, бо больш работы: трэба круціць, трэба пераварочваць, бо недагледзіш - перапячэцца.
- Неспакойны ж элемент гэта сала, да чаго сквірчыць, да чаго верашчыць, нібы той начальнік станцыі.
Ад печанага сала па ўсіх лініях разносіцца прыемны пах. Да таго прыемны, што дзяжурны стрэлачнік, чмыхнуўшы некалькі раз носам, памкнуўся быў даць лататы дахаты, але, успомніўшы, што да змены яшчэ далёка, нехаця паклыпаў да будкі. Там ён так узяўся праціраць ліхтарнае шкло, што ад яго засталіся адны аскялепкі.
- То ж спакуса, даруй ты, Божа, вячэраў бы дзе-небудзь у хаце, а то на табе, узапрэцца на паравоз і пачынае ладзіць яечні.
Пах ад сала непакоіць не толькі стрэлачніка. Вось некалькі рамонтных рабочых, якія начуюць звычайна летам на станцыі, таксама, як па камандзе, павялі насамі і ўтаропіліся на паравоз.
- Вячэрае... Айда, хлопцы, класціся яшчэ рана, а там і чаю пап'ём.
У госці да Андрэя збіраецца цэлая хеўра моладзі. Андрэй смачна вячэрае і частуе хлопцаў чаем. Хутка да кампаніі іх далучаецца стрэлачнік, зойдзе на аганёк пуцявы абходчык Антон, які ходзіць заўсёды падвязаны хустачкай. Бразнуўшы молатам і падсумкам з кастылямі і памацаўшы шчаку, ён лезе на прыступкі і, скрывіўшы твар, кажа «дзень добры».
- Каму як, а ў цябе, нябось, нядобры. Баляць?
- Баляць, каб на іх нарад. - І Антон зноў мацае шчаку, нібы хоча лішні раз упэўніць усіх у прычынах свае хваробы.
- То дай хіба я пагляджу, а мо вылечу, - і стрэлачнік цягнецца рукой да хворай шчакі.
- Ну-ну, адвяжыся, гультай. Табе што, стаіш, як дуда, на стрэлцы, да цябе і ніякая трасца не прыстане... Вось пахадзіў бы, як я...
- Ну і рабацяга знайшоўся! Толькі і ведае - кастыль ды гайкі, дый молат для фасону насіць, гады ў рады стукне дзе, а яшчэ нб табе, гультай...
- Годзе там, не падзялілі чаго, ці што? - наводзіць парадак Андрэй.
- А чаго ж ён - гультай... Бач, як разбухла шчака, наспаў у будцы сваёй... Дык гультай.
- Вядома, гультай. Вунь стрэлкі нячышчаныя, а ён бадзяецца недзе.
- А ты што мне: начальнік станцыі, ці што? Дзе тваё месца? Гэта так лінію даглядаюць?
- А так стрэлкі пільнуюць?
- Штопка ты непуцёвая.
- Дуда ты маляваная...
- Пацук ты лінейны! З кім раўняешся. Я стрэлачнік, а ты? Хто ты, я цябе пытаю? Ключ ты гаечны... Я стрэлачнік, у мяне спецыяльнасць: на стрэлку, дык на стрэлку, на счэпку - айда на счэпку. Захачу ў... захачу... адным словам, куды ні захачу - калі ласка, Астап Гаўрылавіч, наша вам пашана... А ты чаго варт, хіба рэйкі пільнаваць, толькі ад каго?
- Ну, ну, годзе... бач, разышоўся, спецыяльшчык які, - умешваюцца рамонтныя, гатовыя заўсёды гарой пастаяць за свайго брата - лінейнага чалавека.
Астап Гаўрылавіч чмыхае носам і, пакрыўджаны, злазіць з паравоза. І чутна, як ён ідзе да стрэлак, мармычучы сабе пад нос:
- Як жа, вадзі тут з імі кампанію, ці ж яны разумеюць што...
На хвіліну на паравозе апаноўвае ўсіх прыкрае маўчанне, і, каб разагнаць яго, усе круцяць цыгаркі. Андрэй корпаецца ў топцы, дастае вугаль, кідае яго з далоні на далонь, здзьмухвае попел, і ўсе прыкурваюць.
- Бач, гарачы, - устаўляе нехта слова.
І не пазнаць, ці гэта аб стрэлачніку, ці аб вугалі.
Прыкурваюць і маўчаць, ды паглядаюць, як мітусяцца на праржаўленых паравозных сценках мяккія водбліскі ад цыгарак. А за паравозам ціхая ноч, дзесьці там, каля штабеля шпал, стракоча цвыркун, над лініяй водар ад палыну і мазуту. І пахне яшчэ перагарам вугалю і газавым курывам. А там, дзе мігціць сваім вокам чарнакрылы ўначы семафор, блішчаць пад месяцам рэйкі-істужкі. На іх любіць глядзець Андрэй, і заўсёды, калі пазірае, на сэрца кладзецца лёгкі невыразны смутак. На момант, на мінуту сэрца нібы памкнецца ўперад, нібы хоча дагнаць, выперадзіць гэтыя светлыя рэйкі, гэтыя нязмерныя дарогі чалавечыя. Але толькі на момант. Сэрца не скочыць, яно старое, яно пракурана агнём і мазутам, яно праржаўлена, як праржаўлены стары паравоз. Таму на сэрцы толькі ціхі сум - аб дарогах пройдзеных, аб пуцях пераезджаных. І схіляецца галава, і коцяцца думкі-словы ў начную цемрадзь, дзе пахне палыном і мазутам, дзе пах вугалю і дыму.
- Так вось заўсёды мы... За дробязь, за глупства - у сварку. А ты б падумаў вось часам. Ты, скажам, стрэлачнік, на стрэлцы стаіш, пільнуеш рэйкі свае... Ты рамонтны - табе рэйкі і шпалы... Ты лінейны: і твой клопат - кастылі ды гайкі і зноў жа рэйкі... Я машыніст - па рэйках хаджу, з іх не зварочваю. І выходзіць - усе мы паны аднолькавыя, усе мы па рэйках ходзім, жывём на іх... без іх не можам, і памерці нам каля рэйкі давядзецца, а мо і на рэйках... Што я - няпраўду кажу? Не, браткі... Навошта ж гэтыя сваркі...
Дзесьці далёка-далёка, ледзь чутна прагудзеў паравоз.
- Мусіць, Каўтун едзе на сваім шчукінскім. Яго паравоза голас за дваццаць вёрст чуваць, не мая «кукушка»... А што Каўтун - даездзіцца і да майго: стары ўжо, ды на сэрцы гарачы, не шкадуе паравозаў, толькі ведае: паддай пары, паддай. А так і да бяды можна хутка. А чаму не шкадуе? За сына помсту мае, за сына злуе на машыну. А з сынам яго, бач, такая гісторыя выйшла. Даўно ўжо, яшчэ да таго, як качагарыў у мяне Іван - счэпшчык наш, - вадзіў я паравозы з Каўтуновым сынам, Петрусём звалі. Качагар быў адменны. Малады, здаровы, рукі што тыя качэргі жалезныя, пару наганяў умомант. Дый не толькі пару - усю машыну яму даручыць было можна, таму меў хлапец здольнасць на ўсё і дасціпнасць. І выйшаў бы з яго машыніст на славу. Ды лёс, браткі, - ад яго не ўцячэш. І на рэйках наш лёс, усю дарогу так і бяжыць за табою па рэйках, адстаць баіцца.
Увосень справа была. Вялі мы ноччу цягнік з Петрусём. Даўгі цягнік быў і гружаны. Памятаю, жартаваў з Петрусём я, кпіў над ім - ці хутка на вяселле пакліча і чаму так марудзіць. А прызнацца, добрая дзяўчына была ў яго - слесара Рыгора дачка. Не дзяўчына - любасць адна. Асабліва ж каса па калені, а вочы, як агні на далёкай лініі, клічуць цябе, вабяць - пад'едзь бліжэй, падыдзі, падзівіся. А калі думаў я пра іх, пра Петруся, значыцца, і пра яго каханку, дык ведаеце - ног не чуў пад сабой, і так лёгка было весці паравоз тады, падганяць яго, пускаць уперагонку з ветрам спадарожным.
Дык вось, ехалі мы. Ішлі з адхілу. Паравоз пусцілі ваўсю, таму пад'ём уперадзе ды закругленне - трэба разагнаць машыну як след. Пятрусь падкідаў вуголле ў топку, каб паравоз не астыў часам. Я стаяў ля акенца, углядаючыся ў цемрадзь ночы, якая ляцела насустрач нам, глытаючы паравозныя іскры, кідаючы на святло ліхтароў матылёў начных і казюлек.
Пятрусь падкідаў вуголле і ціха ўголас напяваў нейкую песню. Якая - не памятаю, дый справа не ў словах, а ў песні. А ад песні заўсёды сум на сэрцы і жаль, мо аб тым, што жонка далёка, мо аб тым, што маладосць праляцела калісьці без пуцёвак і станцый. А Пятрусь малады, маладая і каханка. Чаму ж не пазайздросціць чужому шчасцю, асабліва калі гэтае шчасце на парог ляціць.
Але шчасце шчасцем, а закруглення ў пуці не мінеш. І ўспомніў я, што пясочніцы ў мяне не спраўны, а закругленне вялікае, а пад'ём круты. Трэба праверыць. Выйшаў я з будкі ўперад на пляцоўку. Цёмна там, хоць вока выкалі. А вецер напірае на грудзі, надзімае кашулю, бы ветразь той, нібы хоча ўзняць цябе, перакінуць цераз дрыжачыя парэнчыны. І толькі ступіў я крок, а мо і два, як раптам нібы падхапіў мяне хто пад рукі і кінуў ўперад. Колькі ляцеў я - не памятаю. А калі ачухаўся і расплюшчыў вочы, убачыў я, што ляжу на броўцы. Паспрабаваў узняцца, але так кальнула ў назе, што ледзь не страціў прытомнасць. Нага была пераломлена. Ледзь-ледзь злаўчыўшыся, зірнуў я назад - аж уваччу пацямнела: ляжыць паравоз мой, прыкленчыўшы на пярэднія калёсы, тэндэр убок схіліўся і сплюшчыўся ў блін, а за тэндэрам груда вагонаў, адзін над адным, адзін ледзь ліпіць, стаўшы старчма над самым тэндэрам. А іншыя - у трэскі, адны рабрыны тырчаць пагнутыя.
«З чаго б гэта сталася?» - падумаў я.
Няйначай рэйка лопнула, але дзе разбярэшся тут, калі ўсё змешана ў кашу: і рэйкі, і шпалы.
Узялі мяне пасля ў бальніцу, быў ужо непрытомны. І толькі на другі дзень успомніў я аб Петрусю: дзе ён і што з ім. Наведвалі таварышы, у якіх распытваў, але кажуць: не бачылі і не чулі. І толькі на трэці дзень знайшлі майго качагара ў топцы. Адны косці засталіся, дый тыя парассыпаліся, калі выцягнулі яго з прадчаснай магілы. Як падкідваў ён вуголле, так і шугануў у топку, калі паравоз зарыў зямлю носам.
Андрэй маўчыць, схіліўшы галаву, зацягваецца акуркам, які ледзь не прысмылеў да губы, сплёўвае яго і затоптвае нагой.
- А вы вось кажаце... Такі лёс, каму як... Ці думаў, ці гадаў Пятрусь пра гэта. І што б са мной было, калі б не пясочніцы гэтыя самыя. І трэба ж было час выбраць.
- А многа вы, мусіць, дзядзька Андрэй, і людзей парэзалі на сваім вяку? - пытае малады рамонтны, як відаць, з навічкоў.
- Дурных машына парэзала, а не я...
Андрэй, як і кожны машыніст, не любіць гаварыць аб сваіх ахвярах, не прынята, дый нашто: сябе ганьбаваць, сказаць аб сваім недаглядзе. Не, пра гэта Андрэй расказваць не будзе.
- Папытайцеся ў паравозаў, яны лепей ведаюць. А мне што... зачым жа гэта людзей рэзаць. Я вось вылечыў некаторых... дык гэта іншая справа.
- Як гэта, вылечыў?
- А вось і вылечыў... І не чым іншым, як паравозам. Рамонтніка Саўку ведаеце? Кульгавага. Ну, дык вось... Быў ён калісьці кульгавы крыху, садануў, мусіць, молатам па калену, а мо кастылём. Ну і кульгаў. Не тое каб занадта, а ўсё ж кульгавы, так і празвалі ўжо: Саўка Кульгавы. Добра. Еду я раз з пасажырскім, пад'язджаю да стрэлак. Усё як след, і стрэлачнік, бачу, на месцы, лінія вольная, нават дзяжурнага ўбачыў здалёк, выйшаў і ён жазло прымаць. Потым зірк гэта я бліжэй - і што ж вы сабе думаеце: перад самымі буферамі чалавек мільгануўся, цераз крыжавіну скочыў. У мяне ж у думках маланкай: «Царства яму нябеснае... дай Божа хоць без пакут...» А сам за рэгулятар, качагар за тормаз. Сталі, з паравоза злезлі. Глядзім, ляжыць наш чалавек цалюсенькі, белы толькі, як дыска тая, і не варушыцца. Стукнула яго крыху білам, ды ў самую тую нагу кульгавую. Стукнула і адкінула. Ён сабе і ляжыць. Ну, мы хуценька яго пад кран, ды вадой, а там на паравоз, ды на станцыю, ды ў пакой прыймовы... Здалі і паехалі сабе. А праз месяц сустракаю яго, гэтага Саўку, значыцца, на змене шпал. Ехаў я прыцішаным ходам, і гляджу, кланяецца мне чалавек ды ўсміхаецца яшчэ.
- Здароў, - кажа, - дзядзька Андрэй, вялікае табе дзякуй за нагу маю пакалечаную, цяпер, бач, як з кузні, не крывіцца, не кульгае.
Мяне аж жах узяў. Але гляджу і сапраўды: ходзіць чалавек, і нішто, нібы яму і паравоз не брат. А вы кажаце - рэжам... На ўсё свой лёс.
- А кінь ты ўжо са сваім лёсам, даўся ён табе ў знакі. Раскажы вось лепей, як бандытаў вазіў ты.
- Ну што ж, вазіў. Чаму і не правезці часам...
Андрэй гаворыць, а рукой мімаволі мацае за левую кішэню замазучанай кашулі. Там у яго ў святочныя дні вісіць заўсёды ордэн Чырвонага Сцяга. У буднія дні ордэн у скрынцы, бо нязручна з ім, яшчэ ў мазут упляміш, ды ці мала што каля работы. Але ўспомні толькі яму пра бандытаў, як рука па прывычцы падымаецца да левай кішэні. І сам ён увесь падцягваецца, выпроствае плечы і цярэбіць рукой выцвіўшыя рудыя вусы.
- Так, вазіў. Усяго было, браткі, на нашым вяку. Што цяпер... Паравоз ідзе як па маслу, у вагонах праваднікі завяліся; глядзяць, каб і блыха без білета не праехала. Вы вось, скажам, рамонтнікі, ведаеце хваробу кожнай шпалы. Чуць захварэе - даёш новую, тое ж самае і кастыль, і рэйка табе, і замок, і гайка, скажам, кожная ў вас не застарыцца. Дый самі вы... Што вам... Скажаце хіба - кепска, працаваць нельга... Ого! Вы паспрабавалі б вось папрацаваць у дзевятнаццатым, у дваццатым, даведаліся б, пачым фунт гаек... Але што казаць! Ты ж, Гаўрыла, ведаеш, ты ж і тады служыў. Так. Дык ехаў я раз з пасажырскім (гэта год шэсць таму назад, а то і сем). Былі мы ўжо на перагоне перад Ясным Лесам. Дровы былі тады, і паскудныя ж - хоць ты сам заместа іх у топку лажыся. Сяк-так гаравалі, але з пары паравоз не спушчалі ніколі. Маладыя каторыя, дык тыя мучыліся з дрывамі гэтымі самымі. Я ж не маладзён.
І толькі гэта мы пераязджаем Крывулінскі мост, як бачу я - уперадзе агеньчык мітусіцца. І каб які-небудзь там, дык не, самы што ні ёсць чырвоны. Я за гудок - бачу, не сплю, - а сам сабе здагадкі раблю: чаго гэта самае, з якой прычыны? Прыцішыў ход, пад'язджаем. А ноч цёмная, людзей - хоць бы чалавека ўбачыў, толькі мітусіцца агеньчык, то ўніз, то ўгару. Бачу - справа сур'ёзная; націснулі на тармазы, пад'ехалі, сталі. І толькі гэта я галаву з акенца высунуў - тут мне дула пад нос, а на прыступках ужо чалавекі са два, і ў поўнай гэта, значыцца, амуніцыі. Ну, на амуніцыю яно мала было падобна, але ж стрэльбы там, бомбы розныя і ўсякія іншыя там прычындалы, усё як след. Праўда, не было мне там часу прыглядацца асабліва, бо іншым клопатам галава была забіта.
Заб'юць, думаю, да душы ж, не памілуюць.
А па вагонах, чую, крык, калатня. Застаўся з намі на паравозе адзін вартавы толькі, усе з цягніком распраўляюцца, па вагонах шныраюць. А паравоз у мяне, як конь стаенны, дрыжыць пад параю, чмыхае носам... Дый у мяне сэрца ўсхадзілася - не стрымаць. І жаль тут узяў. Зірнуў я гэта скоса на вартавога, ат, сапляк нейкі, ды яшчэ з ліхтаром чырвоным. І злосць мяне разабрала. І не то каб на сапляка гэтага, галоўнае за тое, што погань такая ліхтар чырвоны трымае ды яшчэ табой камандуе, ні за што ні пра што машыну ў дарозе ў прастой уганяе. А вартавы гэты самы, узяўшыся за поручні і нахіліўшыся з паравоза, глядзіць усцяж вагонаў: нецярпячка чалавеку... І не ведаю, як тут выйшла, таўхануў я нагой, ды проста паміж лапатак гэтаму самаму вартавому. Заенчыў толькі, паляцеўшы потырч з прыступак. А я нагой у хрыбет, а рукой на рэгулятар, ды без усякага гэта, значыцца, сігналу як таргану ўперад, ды поўны ход, ды як паехалі, ды як паляцелі - нічагусенькі не чуваць, што там па вагонах дзеецца... Бачу ўжо, і семафор уперадзе зялёным вокам мігае: «Калі ласка, чакаем». Семафор адкрыты, а я на поўным разгоне адкрыў гудок, закаціў трывогу на ўсе застаўкі. Пасля расказвалі на станцыі, перапалохаліся там усе - начальства, варта: чаго там шалее - семафор адкрыты, а ён у трывогу кінуўся.
Пакуль яшчэ пад'ехаў, пазбягаліся ўсе. Пад'язджаю, трублю і крычу ўжо на станцыі: «Браткі, бандытаў хутчэй хапайце!» І што вы думалі - усіх пабралі, як міленькіх. Адзін толькі саскочыў, дый той, небарака, аб сотнік чарапянку зламаў. Бач, калі таргануў гэта я паравозам, ашаламуціліся яны ўсе. Некаторыя лататы хацелі даць, ды пасажыры скемілі, у чым справа, ды за каўнер, ды за зброю.
І пацехі ж было пасля, бо я обера лаяў, чаму за білеты не ўзяў з безбілетнікаў гэтых самых... А ён мяне крыў:
- Не меў, - кажа, - ты аніякага поўнага права без майго свістка шалёны ход пачынаць...
- А навошта ж згубіў ты, - кажу, - свісток гэты, пад лаўку хаваючыся... Смяхоцце, браткі, было... Ну, а пасля праз некалькі месяцаў мне і ордэн гэты чырвоны.
І Андрэй зноў мацае сябе за кішэню і, не знайшоўшы там патрэбнага, вінавата апускае руку.
- Не варта насіць цяпер, навошта...
На станцыю, запыхаўшыся, прыходзіць таварны цягнік. Хутка моцны, шчукінскі паравоз параўняўся з нашай «кукушкай». З паравознай будкі высунулася нечая постаць. Яе заўважыў Андрэй.
- Здароў, Каўтун!
- А, Андрэй, вось не пазнаў, браце, цемень, бачыш. Ну, як «кукуеш»?
- Кукую, нічога, браток, не папішаш...
- Кукуй, кукуй. А да жонкі калі?
- У панядзелак з'езджу. Калі ўбачыш часам, скажы, хутка прыеду.
- Дзе ж ёй сумаваць там. Нябось, маладога знайшла, ці ж ты ёй пара...
- Ну, ты ўжо сказаў. Табе б толькі зубы скаліць. Хадзі вось шклянку чаю перахваці...
Калі таварны заскрыгатаў коламі, забуксаваў магутным паравозам і крануўся ўперад, Андрэй змоўк. Нават выгляд яго зрабіўся шэрым, бескаляровым.
- Расказаў бы ты нам яшчэ пра бронецягнік, дзядзька!
- Не, браткі, годзе. Другім разам ужо. А цяпер спаць. Бо і ў мяне ўжо косці ныюць і пазяха-а-ецца ж, здаецца, праглынуў бы і «кукушку» сваю, да таго ж спаць ахвота. Дый вам час. Нябось, заўтра а шостай гадзіне на лінію. Ну, дык і трэба вылежацца крыху, а то і штопка з рук вываліцца, калі гэта не выспацца.
- Што ты, дзядзька, каб у нас ды вывалілася.
- А яно і сапраўды: ці мне ж раўняцца з вамі. Калі б то мне вашы гады, здаецца б, плячом паравоз з дэпо выштурхнуў. Стары я, браткі, недалугай раблюся. Што год, то горш. Але не шкада, сваё адгуляў, сваё адмазоліў...
Сям'я Андрэя жыве на другой станцыі. Дый не сям'я, а так - адна толькі жонка. Кожны тыдзень Андрэй ездзіць да яе на пабыўку. І заўсёды ён садзіцца да якога-небудзь знаёмага машыніста на пасажырскі паравоз. Іначай не можа.
- Душа не прымае. Ці можна ж мне ехаць у вагоне: занудзішся там, змарнееш.
І, калі цягнік адыходзіць ад станцыі, Андрэй заўсёды просам просіць машыніста:
- Родненькі, галубок мой, дай жа я правяду крыху.
Яму не адмаўляюць.
Дрыжачай рукой націскае Андрэй на бліскучы рэгулятар, напружваецца сам, як магутны паравоз, і, радасны, прыслухоўваецца, як хліпае гарачая пара ў шырокіх паравозных трубах, як ляскочуць усё шыбчэй і шыбчэй гарэзлівыя высокія колы паравоза, як пыхкае пара з-пад бліскучых, гарачых поршняў цыліндра.
І, перагнуўшыся ў акенца, шырокімі грудзямі ўдыхае Андрэй пах палыну і мазуту, мерна ківаецца на сядзенні і ў такт усяму дрыжачаму паравознаму целу прыгаварвае часам:
- І ляцім жа, браткі! Э-эх ляцім!.. Даганяй - не дагоніш...
1928