БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Міхась Лынькоў

Апошні зверыядавец

Сэрца ў Валі - маленькае сэрца. Таму ў ім не знойдзеш ні вялікіх таямніц, ні крыўд балючых, ні жыццёвага суму. Усё гэта ўласціва людзям, якія працярэбілі сцежкі доўгія па зямлі, заслалі іх дзесяткамі год.

Ну хоць бы татка Валі - стары гутняк Антось. У яго і вочы не свецяць - няма бляску ў іх. Дзіва, дзе ж яму быць - не год і не два выдзьмухвае Антось бліскучыя, як жар, і залатыя, як сонца, бутэлькі. Залатыя таму, што гарачыя, гарачыя, як тое пекла аграмадністай печы, дзе варыцца шкло.

Дзе ж бляску тут быць у вачах, калі шосты дзесятак сеў на стары каршэнь, сагнуў хрыбет дугою нягнуткай?

А Валі што...

Вы бачылі лён на палях, калі ён цвіце? Ветрык ціхі павее - усходзяцца сінія хвалі, сыплюцца пялёсткі сінія на пахучыя межы. Такія ж Валіны вочы. Сінія-сінія. А калі засмяецца Валя ці гляне гэтак трошачкі злосна - тады, здаецца, сыплюцца з воч яе пялёсткі сінія ці сінія іскры. Такія ўжо вочы...

А льняныя валасы Валіны, асабліва калі сонца заблытае ў іх свой прамень? Яны ззяюць тады агняцветнымі карункамі, будзяць радасць у старога таткі, гоняць з твару жыццёвы сум усмешкаю цёплай, айцоўскай. І калі пасля полудня пацалуе Валя знянацку татку ў шчаку і пабяжыць, заскача па старым пакойчыку, Антось усміхнецца, галавой паківае дый скажа:

- Ах ты мая каза-дераза, непаседа ж ты мая дарагая. Непаседлівая, неўгамонлівая... - І, памаўчаўшы крыху, дабавіць: - Ёрзкая ты ў мяне, браце, дзяўчына. Не нажыць бы бяды часам... Молада-зелена.

Так, молада-зелена...

Молада, як пахучыя вятры вясновыя, поўныя гуду жыццёвага, перазвону палёў і лясоў - перазвону птушынага, срэбнага. Зелена, як тыя лісточкі прыбярыхі-бярозкі, як тыя лугі-мурагі са сваімі мядовымі кветкамі... Вунь яны, палі-лугі, параскінуліся за ракой неабдымным абрусам, а на ім узоры: цвітуць-расцвітаюць раннія лугавыя краскі - жаўтацвет, кураслеп... Аж уваччу ад яго пярэсціцца.

«Як у Яшкі вяснянкі - гараць, не згасаюць... А дурань Яшка...»

Гэтак думае Валя, седзячы ў канторы завода, паклаўшы пальцы на абшарпаныя клавішы «Ундэрвуда». Яна машыністка. У канторы служыць, у канторы гуты. Кантора вокнамі глядзіць на раку, на шырокі луг. А там вясна, там сонца сее жменямі свае шчырыя ласкі, абуджае зямлю да жыцця, да цвіцення. І жыве зямля. Паглядзі на далёкае поле і заўважыш - трапяткое дыханне зямлі струменіць паветра, нібы разлілі гарачае шкло, і павісла яно над зямлёй, празрыстае, трапяткое, жывучае.

І ў кантору лезе сонца назолай, забіраецца ў Валіны косы, пускае зайчыкі ад «Ундэрвуда» на шэрыя сцены, на столь, на плакаты, партрэты. Добрае сонца, ды далёка. Яно - за акном, за ракой, на неабсяжных блакітных прасторах.

А тут «Ундэрвуд». Зафарбаваны пальцы. І клавішы спіс выбіваюць. Бач, палучка хутка, трэба ведамасць для канторы, па ёй атрымліваюць грошы і татка, і рабочыя ўсе, і... Яшка.

«Дурань Яшка...»

Няхай сабе і так, няхай сабе Яшка і дурань, але ўсё ж ткі ён Яшка, і імя яго так старанна выбіта на машынцы і нават падкрэслена крыху.

«Трэба ножычкам падчысціць пасля. А то яшчэ падумае, што... у голаў сабе чаго забярэ... Дурань».

Вядома, дурань... Колькі дзён ужо, а на вочы - ні разу... Хоць бы слова, ці што - анізвання. Падумаеш, хіба толькі ён адзін - хлапцамі плот гарадзі. На заводзе не адаб'ешся ад іх, не адчэпішся. Праўда, у Яшкі вочы... Ат, што там вочы, ну шэрыя вочы, звычайныя. Голас... і голас звычайны. А рукі? Барані Божа, што за рукі - на граблі падобны... Ат, дурань, чысты дурань. А гаворыць, ах, як ён добра гаворыць, і словы такія - так прыемна іх слухаць... Тады цёпла неяк робіцца на душы і хочацца паглядзець яму ў вочы, у цёплыя шэрыя вочы. А ён паглядзіць так, крышачку вока прыжмурыць, і затрапечацца сэрца, маленькае Валіна сэрца... Ну дурань, ясны дурань...

- А як у вас ведамасць?

Гінуць зайчыкі на сцяне, за вясновыя хмаркі хаваецца сонца, па спіне халадок прабягае.

- Ведамасць? От зараз...

- Ну-ну, запрацаваліся? Аб чым гэта вы думалі, Валя? Я ж бачыў, заглядзеўся на вас тут.

- Толькі і справы вам, таварыш дырэктар, на мяне глядзець... Гэта я вось аб чым... Па якому разраду паставіць рабочага новага?

- А там жа спіс ёсць.

- А-а... спіс... то добра... Я хуценька скончу.

- Ну-ну, канчайце, ды можна і дахаты скора, субота сёння... скончым раней.

Машынка акуратна выстуквае літары, разам з машынкай стукае сэрца. Стукае ўпарта, настойліва, нібы выскачыць хоча з цеснае клеткі. А чаму, з якое прычыны?

«Глядзіць, не глядзіць? - думае Валя. - Глядзіць, мусіць, бо неяк сядзець нязручна, пад табой нібы ходзяць спружыны, а за плячмі халадок павявае, той халадок, калі глядзіць табе хто-небудзь у спіну, сочыць за табой ззаду».

І, пераблытваючы спіс, Валя асцярожна і хуценька азіраецца, і адразу ўся - макаў цвет, цвет чырвоны.

«Ізноў... Ну чаго яму трэба... - думае Валя пад стук машынкі. - Каторы раз... Вось уныпіць вочы, і хоць бы што. Нібы яму і працы няма, ці што, як толькі ўглядацца ў мае косы».

Валя асцярожна папраўляе рукаў свае чырвонае блузкі. Не паспела раніцой зашыць маленькае дзірачкі, заўважыць яшчэ. «А якая яму, паміж іншым, справа да майго рукава... Вось дурная... Але, мусіць, валасы раскідаліся - ото гора з гэтымі шпількамі!.. А ён усё, пэўна, углядаецца... Ой, скончыць бы ўсё хутчэй ды дамоў...»

Гудзіць гудок над палямі і лясамі, рвецца несупынны ў акно, заліваецца медзяным голасам, нібы гудам сваім зацямніць хоча сонечны бляск. Але навошта? Гудок і сонца - добрая справа, асабліва пад вечар. За гудком - дамоў, за гудком - полудзень, за гудком - яшчэ паўдня сонечнага. На тое субота.

«...Усё тое добра, што мае добры канец. А чым ён кепскі? Замялося старое ў завірухах, у жыццёвых завеях замялося - канцы схаваны... Не знойдзеш іх, не патрапіш на сляды старыя. Мо сам і патрапіш - другім у недагадзь... Канец пекны - дырэктарам завода стаў, чаго болей трэба... Ну чаго ж трэба болей? Ды пры нашым жыцці, ды пры нашым быцці!

Канец добры...

А мо і не канец? Мо гэта пачатак слаўны?

«На бязрыб'і і рак рыба», - казаў калісьці паважаны папаша.

Так, на бязрыб'і... На бязрыб'і нашым, на нашай бязладзіцы, на нашым веку сумным, часе кручаным... Так, на бязрыб'і... Не адзін жа завод у акрузе. Вунь трэст ёсць. Было б жаданне ды здольнасць... А здольнасць, ого, яе хопіць, як хапала дагэтуль. Толькі б смеласці болей, паболей адвагі - усё будзе тваё, чаго ні захочаш.

«Смеласць гарады бярэ» - так казаў калісьці паважаны папаша.

Так, гарады... Гарады і смеласць... Не, папаша, не ў смеласці справа, здаецца. У гарады, дружа, не суйся пакуль - прышчэмяць нос.

Прышчэмяць...

З галавой адарвуць...

Адарвуць...

Не памілуюць...

Па галоўцы цябе не пагладзяць...

Ат, што гэта я? Раскіс, абмяк, нібы нелюдзь якая...

Жыві, пакуль жывецца... Вышэй жа галаву, жыццё на прыцэл, дарагі мой, а там... там... далей хоць трава не расці...»

Устаўшы з канапкі, дырэктар завода, Анатоль Іванавіч, нервова захадзіў па сваім пакойчыку. Вячэрні вясенні змрок уліваўся праз вокны, абдымаў вільготнымі пахучымі хвалямі сцены, падлогу, запаўняў увесь пакойчык нечым нез'яснімым, дзівосна-трывожным, як глыбокая сінь неба, як гэта суцішная бярозка, ля якой гудуць струною кволай хрушчы - чмялі вясенняга вечара.

Змрок вясенні, зялёны крыштальны змрок так бадзёрыць душу чалавека, бадзёрыць, уздымае сэрца, будзіць мары, узнімае іх з-пад рыззя і бруду штодзённых клапот і сумятніны.

На душы адлягае тады, яна мякчэе, робіцца чулай...

А за акном, за ракой мітусіліся зоры і заглядаліся ў рэчку, купаліся ў ёй і расплываліся срэбнымі дрыжачымі плямамі. І адна ад усіх яскравей - гарыць, не згасае, пераліваецца адценнямі рознымі ў далёкай цемрадзі неба.

«Твая зорка, - успомніў Анатоль словы маткі. - Твой лёс... Твая!» - усміхнуўся.

Вунь крумкаюць жабы ў балоце і ў рэчцы, іх крумканне мякка пружыніць паветра. Прыемна прыслухоўвацца да жаб'іх песень сакавітых, напорыстых песень.

Пяюць, бо на іх свецяць вясеннія зоры і іх пільнуюць вясеннія чары-зачары...

«Дзе ж зоры мае, мае мінулыя, дарагія, дарагія зоры? Чаму ж ім не быць жаб'імі... Так, жаб'імі... Аплялі жабы свет, распасцёрлі заскарузлыя лапы на зялёнай зямлі... І зямля - на балота, і жыццё... Заматаўся клубок - шукай канца-краю... У-у... гбды!»

Анатоль Іванавіч садзіцца ля акна на скрыпучы зэдлік, схіляе на падаконнік абяссіленую думкамі галаву і глядзіць нерухома туды, за акно, на раку. Ён глядзіць - і нічога не відна. Думы гоняць адна адну, падганяюць, зліваюцца, мітусяцца шэрай стужкай без свету, без пробліску.

Дзе канец, дзе пачатак?

Не знайсці яго, не дадумацца...

А сэрца шчыміць гэтым прыкрым, даўно зведаным болем. У ім цвіце безнадзейнасць, цёмная, жудасная і глыбокая. Як гэта бяскрайняя цемрадзь начнога неба, як гэты змрок упарты, напружаны, што спавіў магільнай цішынёй нямыя абшары...

Не... Там не так... Вунь, на рэчцы, каўзнуўся срэбны месяц, трапечацца след яго на зыбучых струменях, блішчыць, прыцягвае да сябе чаруючым святлом.

Так, святло, хоць зыбучае.

Усё ж такі святло.

Чуюцца ўсплёскі, месячнае святло праразаюць чорныя цені, звонкія галасы парушаюць вячэрні змрок і гулка аддаюцца над высокім берагам, над полем, над лесам...

Словы песні ўлятаюць у акно, песні гулкай, вясёлай, задзірыстай. Нават песні ў адказ прагудзела струна старой гітары, што вісіць на сцяне над канапкай.

Прагудзела цянюсенькім, ледзь-ледзь чутным гудам пчаліным... Сама прагудзела і змоўкла.

«У-у... сволачы, ездзяць, катаюцца... Камсамолія... Лодары, толькі і ведаюць - шашні вадзіць... Усіх бы вас на адну... Зачыніць хіба акно, спакайней так».

Анатоль Іванавіч старанна зачыняе вокны, спускае фіранкі і, намацаўшы лямпу на стале, паліць святло.

Са святлом лепей. Тады душа хаваецца ў цябе, забіраецца ў глухія куткі. Гінуць чорныя думы, адлягае на сэрцы.

І Анатоль Іванавіч спакойна спраўляе вячэру, за якой некалі думаць, некалі разважаць аб канцах і пачатках, аб усіх гэтых заблытаных вузлах, што павуціннем шэрым і брудным аплялі зямлю, апаганілі яе прыгожы калісьці твар, сцёрлі яркія фарбы, зглумілі пах зямлі.

Пасля сытай вячэры прыемна паляжаць на канапцы і ўсяго сябе аддаць ва ўладу бяздзейнасці, тае мілае бяздзейнасці, якую і раней так любіў і паважаў Анатоль Іванавіч. Праўда, цяпер не тая бяздзейнасць, яна - адпачын ад працы.

Ляжыш, крыху ногі ныюць у салодкай утоме, ленавата варушацца няясныя туманныя думкі. І не думкі - гэта абрыўкі думак, абрыўкі слоў, назіранняў, уражанняў. За дзень усяго бывае, колькі рабочых адных перабудзе ў тваім кабінеце, людзей розных, наведвальнікаў. У кожнага сваё аблічча, сваё жыццё, свае жаданні. І ў кожнага свае словы, асаблівыя звычаі трымацца з людзьмі, гаварыць з начальствам.

- ...Таварыш дырэктар, мне б надбавачку - дзяцей повен кут, што рот, то прожар - рублём не заткнеш.

«Пладзі жабракоў, на гэта вы спрытны...»

- ...Прачытайце даклад на сходзе, добры даклад даспадобы рабочым.

«Майстры вы на язык, усю Расею мітынгамі ўгробілі, апаганілі словам распусным...»

- ...Чаго гэта варта, таварыш дырэктар, гэта чорт ведае што, я на ячэйцы пастаўлю, так быць немагчыма...

«У-у... погань кожная з указаннем лезе, з радаю...»

- ...Анатолю Іванавічу мая пашана! Як і што, нешта вас не відна даўно...

«Хоць адзін чалавек прыемны... з ім і пагаварыць можна».

Мітусяцца абрыўкі думак, абрыўкі чутага за дзень, бачанага. І разам засланяе ўсё капна льняных валос, і ўвесь пакойчык хаваецца ў сініх крыштальных вачах, якія глядзяць адусюль, усміхаюцца, пабліскваюць сонечнымі зайкамі, падморгваюць свежымі, не змятымі дзявочымі расніцамі.

Анатоль Іванавіч аж прыўстае на канапцы.

«Анішто дзяўчына... Яблычка на адбор - без чарвінкі, без цвілі... свежае яблычка, румянае - вясной пахне і сонцам.

Вясной...

Прыгожае слова - вясной. Многа з ім успамінаў нахлынае, нараджаюцца мары, як вясеннія туманы пад сонцам.

Вясна і сонца... І дзявочыя вочы, як неба.

І светлыя мары... Не аб будучым - аб мінулым».

Анатоль Іванавіч дастае, адамкнуўшы шуфлядку стала, цэлую вязку лістоў. Яны старанна зложаны і звязаны. Сярод іх старыя здымкі, цэлая калекцыя пасмачак валасоў, перавязаных шоўкавымі істужкамі. Розныя пасмачкі. І светлыя - ільнянога колеру, і колеру астыўшага попелу, і цёмна-русыя. Чорных няма - іх не любіць Анатоль Іванавіч, яны грубыя і падобны на сажу - няма ў іх красы. Іншыя брыдкія.

Ад выцвілых лістоў, пабляклых здымкаў і пасмачак льецца ледзь чутны пах, пах чагосьці сумнага, даўно забытага, даўно зведанага. Так пахне лісце ў адцвіўшым садзе, калі ляжыць яно мёртвае, зжаўцелае на сырой зямлі і шархаціць пад дробнымі каплямі асенняга дожджыку. Для яго гэты шолах прыемны, ён мякка кладзецца на сэрца, супакойвае нервы, і на душы тады замірэнне.

Анатоль Іванавіч глядзіць на выцвілыя здымкі, на замерлыя, застыглыя ў нерухомай красе вочы фатаграфій, на пасмачкі, дакранаецца да іх... Здаецца, яны ажываюць пад пальцамі, здаецца, ідзе ад іх цёплая ласка, ажываюць нерухомыя вочы - блішчаць дакорам жывым ці прывабнай усмешкай.

І ледзь прыкметны рух на вуснах Анатоля Іванавіча:

- Мае перамогі. Калекцыя шчасця...

Кожная пасмачка - свая гісторыя. А ўсё схована ў далёкім мінулым. Толькі і памятаецца яскрава першая. Першая перамога...

...Была ноч звычайная. Летняя. Стары парк схіліўся дадолу пахучымі галінамі ліп. Паміж імі прытаіўся змрок, хрупасцеў пясок пад нагамі. На ўзгорку, у прытульным доме парадна свяціліся вокны. А на дарожках вільготная цішыня і роснае вецце акацый, якое пакінула на гарачым твары некалькі буйных халодных кропель. І роснае вецце скрадвала гарачыя шэпты і пацалункі. А далей... Якія недарэчныя гэтыя слёзы. Хутчэй бы пайшла... Што стала потым з гэтай маладзенькаю гувернанткай - каму цікава...

Была першая. А потым шмат іх... Багатая калекцыя ў Анатоля Іванавіча. Некаторых успамінаць не варта, некаторых жа - нават і страшна... І раптам думка:

«Анатоль Іванавіч, Анатоль Іванавіч! У кішэні білет партыйны... Партыйны білет, а ты што вытвараеш?»

І разам:

«У-у, ірады не нашага бога... Калі ж на вас звод пойдзе, паморак...»

Раззлаваны і змораны Анатоль Іванавіч кладзецца спаць. Заблытаныя думкі ў клубок сплятаюцца, усё зліваецца разам. Не разбярэш, што адкуль, да чаго. Ячэйка, рабочыя, «таварыш дырэктар», пасмачкі, музыка і гарачыя бутэлькі - усё праходзіць пярэстымі плямамі, скача і мітусіцца ў соннай галаве.

 

* * *

 

- Ах, за гэтыя за кірпічыкі...

- А годзе табе ўжо галаву дурыць - кірпічы ды кірпічыкі... Папала на язык - вярзе паўдня, хоць бы табе што іншае...

- За кірпічыкі...

- Ну, кінь, кінь, даліся табе гэтыя кірпічыкі ў знакі...

 

 

І ў бліскучую лысіну Антося шлёпаецца гучны пацалунак.

- Ну, нечага, нечага там, бач, заняткі знайшла... Знайшла працу... Вунь нядзеля заўтра, а ў хаце зусім непрыбрана. Дый памыць трэба трохі. А табе ўсё скокі ды кірпічыкі.

- Татачка, ну чаго гэта вы? - і засмучаная і адразу прыціхшая Валя садзіцца на зэдлік, разглядае палавіцу перад сабой. А палавіца ўваччу дваіцца.

- Ну, вось... Вось табе і раз. Ёй слова, а яна і вочы на ўзвод мокры. А яшчэ ў камсамол часам ходзіш... Вось скажу хлопцам - засмяюць адразу. Ты ёй слова - а яна слязіну ў вочы... А мамкі мае, і дзе вас гадавалі такіх? З мяне дзівіся - я ж твой бацька, а ці бачыла ты калі слязу ў мяне? А я ж стары корч - абшарпанае дрэва, колькі нягод перанёс, і хоць бы што! Жыццё, галубка, рашпіль вялікі, так цябе абшарпае, на слязіну месца не пакіне. Раскіснеш - рашпіль цябе не памілуе, да косці абкарнае. Сухім трэба быць, вось што. Сэрца ў бокі ды скокі, а ты яго абцугамі - не рыпайся, маўляў, вышэй галавы не сунься, бо сядзеш макам.

- Дык чаго вы... к чаму гэта ўсё?

- К чаму? Гм... Спаць я хочу, змарыўся за дзень, чуць дыхаю, а ты... кы-ы-рпічыкі.

- І ўсё?

- А ты думала? Вядома, усё. От, авечка ты мая дурная, ну скачы, ну спявай, бацьку ж радасць толькі... Але давай, дачушка, пасплю я ўжо трох, бо косці ныюць, дый у грудзях адляжа, а то цяжка неяк.

- А татачка, а я думала, чаго гэта вы да мяне так...

- Уз'еўся, кажаш?

- Не... ну, спі, татка.

Валя папраўляе падушку, накрывае лепей бацькавы ногі, - каб жа ім ды было цёпленька! - а сама бярэцца за працу. Трэба палапіць таткаву кашулю, аб вячэры падумаць, працерці падлогу крыху, свежыя фіранкі з газеты на вокны павесіць... Ды ці мала набярэцца хатняй працы, непрыкметнай жаночай працы... Неўзаметку і час ідзе - вечар у госці просіцца.

Калупае Валя іголкаю, у акно пазірае, а думкі белаю ніткай уюцца. Простыя думкі, звычайныя. Вось пра татку, пра шэры, пачарнелы завод, пра неабсяжны лес, што залёг навокал, далёка ўціснуўся ў зялёныя абшары лугоў, на полі распасцёрся, падмяў пад свае ногі, пад свае карчы старое курганішча. Хутка там расцвітуць суніцы... Такімі белымі, белымі кветачкамі.

«Эх, суніцы!..» - уздыхнула Валя.

Як добра, калі ў сэрцы цвітуць суніцы! Тады на ім пахучая радасць зялёная. І радасць - нібы раса раніцою - вясёлкай іскрыцца, вее холадам - прадсонечным холадам. Так бы і ўзяў - і лес, і завод, і першы промень сонечны, прастроміўшы залатою плямай клубы шэрага дыму з комінаў, - і абняў бы ўсё, да грудзей прыгарнуў і, расой змачыўшы вусны, усяму свету і жыццю маладому паслаў бы шчыры, шчыры пацалунак гарачы...

...Вось татка часам крыўдзіцца... Што ж, цяжка татку... Бутэлькі пякучыя, часта кашляе, часам грудзі яму баляць, нямеюць ногі.

А завод пачарнеў. Дзіва, колькі год стаіць.

А ў панчохах дзірка - не забыцца б... Зацыраваць.

- Эх ты, машыністачка, элемент непрацоўны... - кажа часам Яшка.

Так, мо і непрацоўны, - татка стары, а жыць трэба.

«Не мазалём, дык розумам», - таткава думка.

Чым жа яна вінавата - «машыністка». Кожны грош не залішні, а татку лягчэй. Кашляе часта. А што яна недавучылася, хто вінен у гэтым. Цяжка ехаць у горад без грошай... Ні сясцёр у цябе, ні братоў. Праўда, трохі сорам вунь перад дзяўчатамі другімі, перад пакавальшчыцамі, пазалотчыцамі. Тыя вунь там, пад счарнелым дахам. А ты... «Ундэрвуд», вокны на рэчку глядзяць, і чысценькая блузка, і хусцінка прыгожая. А як жа: у канторы нязручна так, па-простаму, па-звычайнаму. Там жа ўсякія людзі бываюць, зноў жа... дырэктар там.

У дырэктара нос гарбінкай і над левым брывом вялікі рубец, сінявы крыху, - заўважыла, як паперы падпісваў. А вочы - свярдзёлкі, вочы пякучыя. Ад іх чырвань усплывае на шчокі і ні з таго ні з сяго вушы гараць. І нязручна тады, непрыемна. Дзірку ж трэба зацыраваць. А то заўважыць яшчэ часам. Сорам адзін...

А заўтра нядзеля. Эх, каб сонечны дзень! І пагуляць, чаго добрага, пакатацца ў чоўне, прайсціся па выспе, дзе так многа кветак, лапушыстага шчаўя...

І на боршч можна сабраць.

Яго татка любіць - вялікі ахвотнік на кіслае. Так, любіць татка боршч.

І Валя глядзіць на татку. А ён спіць спакойна на ложку, спакойна дыхае, і гэта дыханне прасякае нібыта ў кожную шчыліну хаты, ахінае ўвесь пакой салодкай і такой ліпучай дрымотай - так бы вось і заснуў. Не заснуў - задрамаў бы.

І Валіны вочы сінія парабіліся на ніткі-нітачкі. Вось і зусім іх няма - пахаваліся яны пад ігліцы чорныя, пад расніцы. З-пад іх цені паўзуць пад вачамі - трапяткія і калючыя: блізка лямпа стаіць. І плыве дзесьці думка дрымотная, такая ціхая, непрыкметная:

«Разбудзіць бы татку, час вячэраць...»

І раптам:

- Ой, - уздрыганулася Валя.

Нехта стукае ў акенца, паціхусеньку стукае... Хто б такі?

А-а... хітрунец, ну вось і вазьмі яго! Ну хто, як не Яшка. Ён жа, няйначай.

Валя нахіляецца да акна, да самае шыбкі. А ў шчылінку, паміж рам, у гэтую малюсенькую шчылінку, словы чутны:

- І як табе не сорам у хаце сядзець. І калі? Вечарам, ды яшчэ перад самай нядзеляй...

- Тс-с... татка спіць, ані слова, змоўкні і ш-ша.

- Ну, выйдзі, выйдзі, чаго там.

«Добра - «выйдзі». Колькі дзён ані слова табе, ані звання. Вось вазьму і не выйду, ну няхай сабе і пойдзе, пастаіць, пастаіць дый пасунецца дахаты... Дурань... Вазьму і не пайду...»

Думкі, думкі - дзявочыя думкі... А рукі за клямку - і Валя на ганку.

- Ну?

- Што занукала?

- Сказаць што хацеў?

- Кінь глупства... Валя, ну чаго ты? Ну, прыйшоў вось, да цябе ж прыйшоў, ні да кога.

- А мо і «да кога», адкуль жа мне ведаць?

- Чаму ж так?

- Так ды так, маё ты токала... А дзе ж учора быў, пазаўчора?

- А ты ж у канторы служыш.

- ?

- Ну дык і ведаць павінна, дзе быў, за матэрыяламі ж ездзіў у горад.

Трохі сорамна Валі. Усе нарады на работы ў канторы, і - на табе! - не заўважыла, недаглядзела. Толькі дурнем абазвала дарэмна... Якім жа цяпер мілым робіцца гэты Яшка, не хлопец, а золатка. Не, не так, - золатка маё дарагое. І не так - вяснянкі мае даражэнькія. І гэта не так... Нешта іншае, болей чым даражэнькае, болей чым золатка. Чаму ж не прыхіліцца да яго пляча.

А які ж блазан - месячык... Якая яму справа, дзе што дзеецца, бач, свеціць, вышчарыў свае срэбныя зубы, палажыў іх на паліцы воблачныя, смяецца. Бач, назола.

- Яшка, кінь... - і няведама, на што гэта «кінь»? Мо на тое, што за руку ўзяў, паклаў сваю руку на плячо, глядзіць нерашуча, мусіць, сказаць надумаўся што.

- Валя...

- Ну?

- Нічога, гэта я так сабе.

«Вось няўклюда, так і не скажа нічога...»

- Валя!

- Чаго табе?

- Ну-у... я...

- Ну, ты...

- Я-а...

«Нічога, так сабе?»

Ось жа, заўсёды так, думае нешта сказаць і не дакажа.

І сапраўды, чаму Яшка не кажа і што ён сказаць хоча?

Яшка стаіць, моршчыць лоб, адчувае сябе прыкра-прыкра.

І ліха яго ведае што! Вось ідзеш, і, здаецца, на цэлы свет у цябе гаворкі хопіць, нават словы такія прыгожыя мітусяцца, падбіраюцца адно да аднаго. Толькі, здаецца, кажы, вяжы словы ў прамовы, выкладай ды чаруй, каго хочаш. А тут на табе - замок на язык - пстрык, і гатова.

Яшка да балючай выразнасці адчувае сваю бездапаможнасць. І перад кім? Перад дзяўчатамі, у абыходжанні, у гутарках з імі. Калі яшчэ некалькі, тады нішто... А калі вока на вока - тады хоць язык пракалі: ляжыць ён, не зварухнецца, нібы прышыты да зубоў - не адцягнеш.

- Валя... Ну, ты ведаеш, што з табой цяжка гаварыць мне, не ідуць словы... І не то што не ідуць - з языка не злазяць...

Валі прыемна чуць яго кожнае слова. Яна ўважліва слухае і думае, чаму б гэта так: вось Яшка на сходзе - адкуль толькі ў яго тады бярэцца што, лепшага красамоўцы на заводзе не знойдзеш - прыемна гаворыць, люба паслухаць, і ні шуму тады, ні вэрхалу - цішыня. А вось тут - з ёй - іншы. І нават нешта падобнае на гонар, на своеасаблівы гонар дзявочы на хвіліну з'яўляецца ў думках:

«Саромеецца мяне...»

- Валя... Я не ведаю, чаму толькі з табой мне хочацца гаварыць, а не з кім іншым... Вось і цяпер. З клуба зайшоў я сюды. Ці там уседзіш, - сама ведаеш, што там дзеецца - скачуць усё. Што ні вечар - скокі, і калі ўжо даскачуцца да чаго - не ведаю. Сама ведаеш, колькі раз на ячэйцы казаў я: «Кіньма глупствы, ці мы горш ад людзей, ці ў тустэпе шчасце якое, ці што...» Дык дзе там! Застукалі і загрукалі: «Блазан ты яшчэ, а вучыць лезеш... Што мы, манахі табе або пудзілы тыя гародныя? Нам - жыццё даёш, нам - крый, гуляй, варушы нагамі, падварушвай, пакуль шчокі румяныя, насы ядраныя... А там, калі губой нос падапрэш, тады і справы другія... Таму нішкні, не разводзь анцімоніяў...»

І гэтак кожны раз. І крыўдней за ўсё - хоць бы хто сказаў, хоць бы слова закінуў, навучыў бы розуму.

Дык ніхто, ніводнай душы не знойдзеш. Неяк да дырэктара заходзіў. Як жа, камуніст, - у каго, як не ў яго, параду ўзяць. Зайшоў я па справах нашых. Разгаварыліся. І выклаў я яму пра ўсё, што дзеецца ў нас у інтэрнаце, у ячэйцы нашай камсамольскай, у клубе... Нядобра, кажу, гэтак. Нешта трэба рабіць, і што вы скажаце часам?

Вось ён і кажа: «Молад ты занадта, мой даражэнькі. Ну... а таму і выходзіць, па-твойму, усё дрэнна».

Дабавіў яшчэ:

«Ты от дзівіся: запалка - пш-шырк... І гатова. Жыццё ж - запалка, мудрэц мой вялікі... Адсюль, разумей. Як хочаш... А хлапец ты, здаецца, з розумам, казаць доўга не варта».

Вось і разумей і гадай, як хочаш. А Нютцы вунь ноччу спадніцу падралі... А гэта як, па-твойму, - запалка? Пш-шырк гэты самы? Не, нешта іншае трэба шукаць, не ў запалках справа.

- Але і загаварыліся мы з табой, давай хоць пасядзім крыху на лаўцы. А яшчэ называецца: кава-ле-е-р... Адубееш з табой тут, пад акном стоячы.

- Кінь, Валечка, глупства. Не мыслю ж я, што табе кавалеры толькі і трызняцца, ні аб чым ты болей не думаеш.

- Ну, мудрыла мой, не сярдуй, гэта ж я так. Вось скажы мне лепей, дзе ты заўтра будзеш?

- Заўтра? Дома буду. Хіба пад вечар толькі ў вёску пасуну, да чарпылёўцаў - харошыя хлопцы.

- А на чоўне часам не хочаш раніцой пакатацца?

- Чаму не.

- Дык давай разам. У Мікіцёнкавым чоўне. Тады і прыходзь да дубкоў.

- Добра... Ну, дык да заўтрага, Валя, пайду дахаты.

Яшка ўстае. Нязграбны, з рукамі-граблямі. Ён нерашуча яшчэ тупае на месцы, мусіць, нешта сказаць хоча, але ўрэшце суне на развітанне руку і, няўдала павярнуўшыся, ідзе дахаты.

Валя глядзіць некалькі хвілін услед, углядаецца ў шырокую спіну, на гэты шэры пінжак, на якім так вызначаецца пад месячыкам чорная латка, зашытая белымі ніткамі. Постаць Яшкі аддаляецца ўсё болей і болей, па ёй паўзуць чорнымі плямамі цені галінак прыдарожнае хвоі, тэлефоннага слупа, калодзежнага журава. А вось і нічога не відаць - зліўся Яшка з начною цемраю.

І сумна чамусьці крыху на сэрцы.

Золатка... Даражэнькі. Чаму ж золатка часам шэрае? Чаму месячык хаваецца ў хмары?

І чаму гэта пахне часам усё, як тая дудка лазовая, толькі-толькі скручаная, як тыя баранчыкі белыя, што вясною на вярбе распускаюцца. Гэта бывае часам, калі з Яшкам разам, бачыш яго, гаворыш з ім. Але не заўсёды. Вось і цяпер... Пуста нешта ўсё і холадна. Мудрагеліць, бачыш, а ці ты яго зразумееш заўсёды? Вунь дзяўчаты кажуць - любяць хлопцы іначай, кроў палае, кажуць... І б'юцца хлопцы і лаюцца - а дзяўчатам усё ж даспадобы каханне іхняе.

«Мо не люблю? Люблю, здаецца...»

Засмучаная Валя ідзе дахаты.

 

* * *

 

У інтэрнаце заўсёды шум, як у вуллі вясной, у цёплыя ясныя вечары. Праўда, гэты шум не пчаліны, не ціхі, не мілагучны. Тут заўсёды, асабліва ў гэтай палавіне, дзе моладзь, поўны вэрхал: пяюць, гуляюць, скачуць, крычаць, гавораць так, што аж вокны дрыжаць і мітусіцца полымя ў закураным пухіры газоўкі. Часам спрэчкі, часам буйная лаянка, часам ляціць праз ложкі, праз сталы чый-небудзь бот, пагражаюча выскаліўшы зубы, ці падушка вандруе пад столлю - усяго бывае.

Праўда, цяпер крыху цішэй. Дзіва, першая гадзіна ночы! Спяць некаторыя, як пшаніцу прадаўшы. Другія, згрудзіўшыся ў кутку на двух ложках, расказваюць анекдоты - адтуль далятаюць часам выбухі рогату, потым зноў цішыня - слухаюць. Паміж ложкаў швэндаецца з гармоняй Цімка Рубец і падпявае гармоні аб нейкім недарэчным казле і яшчэ больш недарэчным даенні яго, не даўшым асаблівых гаспадарчых вынікаў.

Але, мусіць, і казёл яму надакучыў, і Цімка садзіцца на ложак, пазяхае, нібы праглынуць хоча ўвесь пакой з усімі яго жыхарамі, і пачынае сцягваць бот. Бот мокры, слізкі ад гразі і вільгаці - мусіць, шлындаўся некуды Рубец да хутарскіх дзяўчат, - і Цімка крэкча, напружвае сілы, аж лоб чырванее і надзімаюцца на ім сінія жылы. Урэшце бот хлёпаецца аб падлогу, а з-за лішняй натугі Цімкава рука моцна выцялася аб жалезны ложак. Цімка, зморшчыўшы на печаную дулю твар, лаецца на чым свет стаіць і, каб спагнаць на кім злосць, дае «стопрацэнтнага ляшча» свайму суседу па ложку, Алесю, - той толькі-толькі сніў нешта, і прыгожы сон абарваўся раптам, а сам аж войкнуў.

- Ну-ну, нечага войкаць там. Бач, вышчарыўся... Ну што, мяне не бачыў? З'еў? На ж яшчэ, здаравей будзеш... Ну?

- Чаго табе трэба, чаго ты чэпішся да мяне смалой?

- От, пагавары яшчэ. Ну, яшчэ крыху... ну, от, слова адно... Бачыш, я злосны, а таму і цыц.

- Статуй ты кіеўскі, што з табой гаварыць і што з цябе ўзяць.

«Статуй» крыўднае слова. Але Цімка, заняты сцягваннем другога бота, недачуў гэтага слова.

«І к лепшаму, - думае тым часам Яшка, які ўвесь час назірае з свайго ложка за Цімкам, за Алесем. - Заснуць бы вось адразу, а то нешта ў галаве мутна, не збярэш і думак у адно - усе мітусяцца, рассыпаюцца і ўсё не пападзеш у толк, куды патрапіць, на чым спыніцца, што галоўнае... Вунь Цімка злосны. Але што ж яго злосць. Дурная, звярыная злосць... Дай яму папяросу добрую, абяцай яму чарку ў нядзелю, і адразу: «Го-го... дай жа я цябе пацалую... і сволач жа ты, не пры нас кажучы, але давай пацалую...»

І ён будзе тады лезці да цябе цалавацца, як дурань, ці, прыпаўшы к табе да вуха, выкрые адразу ўсе свае «найстрашэнныя» сакрэты: «А ведаеш: Нютка, брат, таго... як піць даць маёй будзе, от дадушы ж, няхай я з гэтага месца не ўстану... А ўчора, бра-а-тач-ка... што гаварыць, маліны, а не дзяўчаты там на хутарах. Не верыш? Гм... дурань».

Такі ўжо Цімка. Вядома, брэша заўсёды. Вось злосны - няўдача. Злосць спаганяе. А падыдзі да гэтага хлапца як трэба, дакраніся яго ласкавым словам - услед пойдзе, як авечка. Толькі хто ж можа павесці? Вунь усе, як што - статуй! Ну, статуй і расце статуем з медзянымі кулакамі. Не аднаму ліхтароў панаставіў, не адна дзяўчына паплакала: ні за што ні пра што прычэпіцца, і ляціць у мэтлухі, на шматкі спадніца, хустка... Праўда, статуй нападае на слабейшых заўсёды. А каб лезці да каго другога, які хоць крышачку за яго мацней, - дзе там, няма пораху! А перад майстрам якім - шыю гне, як цялятка тое. Ды і старэйшыя рабочыя колькі раз яшчэ - чуць што, падпояць Цімку ды на вуха яму:

- Цімка!

- Га?

- А што на цябе Гаўрыла казаў, каб ты ведаў толькі...

- Што ты кажаш?!

- Статуй - на цябе казаў. І што ты сабе думаеш? Даруеш мо?..

- Я?

- Ты...

- Каб я дараваў? Каб я гэта... ды я ж яму, гаду, адразу так шыю намылю, што не дачакаецца і водпуску.

- Дзе гэта ты там намыліш, байкі адны.

- Ну, вось жа крыж чэсны, што гэта яму так не пройдзе.

Цімка тут быў акуратным. Мыліў, старанна мыліў; нацкаваўшыя рагаталі звычайна, за жываты хапаліся. Як жа, такія жарты: ні з таго ні з сяго накладуць чалавеку ў каршэнь, той толькі глядзіць ды дзівіцца: адкуль што ўзялося.

...Але навошта мне даўся Цімка, вялікі клопат аб ім. Куды ні павернешся - усюды цяжка і непрытульна. Ці ў цябе адпачынак тут - немаведама што робіцца заўсёды! Ці гэта ж па-людску, ці нельга іначай рабіць усё, іначай жыць, скажам. Вунь у клубе скокі...

Няўжо другога чаго няма на свеце, каб жыццё ды зрабіць больш прыгожым, ну хоць бы такім, каб яно не рэзала вочы непрыгляднаю шэранню, гэтай хліпучай агідай, гэтым брудам, ад якога, здаецца, ніколі не адчэпімся. Жывуць жа вунь людзі, іначай жывуць... і праца за ўцеху, і жыццё даспадобы. Чаму ж у нас так і хто вінен у гэтым? І ўсё, здаецца, як след - камсамольская ячэйка ёсць, партыйцы вунь - каму ж як не ім заводзіць парадак новы? Дык дзе там, хоць бы хто языком памкнуўся - ні разу.

Ды і я до-о-обры... Чаго варт? Ні ў народзе, ні ў заводзе, ні... эх, Валя, Валя, няма і з табой парадку. І гавару вось часам, і яшчэ як гавару, а хто паслухаў? Ніхто. Што казаць аб заводзе, аб ячэйцы, калі вось з Валяй і то ў цябе не выходзіць нічога. Усе людзі як людзі, а на цябе і капыла нібыта няма. Так, капыла. А мо язык вінен, дзе трэба - там ён прышыты. Вось і сягоння. Ну, хацеў я яе пабачыць, пагаварыць шмат аб чым, пагаварыць ад душы: аб сваім, аб дарагім, аб усім тым, што хаваеш у сэрцы, аб гэтай радасці, радасці жыцця... Вось і гаварыў з ёй, цэлы вечар прастаяў, а што з таго - хоць бы слова адно аб тым, намёк. Аб чым хочаш гаварыць буду, а як толькі справа свайго кранецца, свайго жыцця, сваіх пачуццяў - маўчок тады, ані зыку, як казаў калісьці стары пастух Ахрэм.

А чаму ўсё гэта?

Чаму нелюддзю стаў я такою?»

І ўспамінаецца Яшку жыццё - небагатае яшчэ гадамі, невялікае сваімі радасцямі. Суму больш. Кожны ведае долю бязбацькавіча, парабчонка: усякі табе - указ, кожны табой патурае, мае ўладу над табой, над тваім сэрцам, над шчасцем тваім, маленькім шчасцем, калі часам ты яго знойдзеш. Знойдзеш - адбяруць, не паглядзяць на твае лахманы, на твае слёзы...

І замкнулася тады маленькая душа на замок, пачала глядзець на свет задумленымі вачмі, а думкі схавала, словы схавала - і леглі яны каменем цяжкім на маленькае сэрца. Мо таму яно так палахліва, так балюча ўспрымае ўсё, так скрытна і недаверліва да людзей. І заглянуць у гэтае сэрца цяжка каму, яно баіцца адчыніцца, баіцца жыццёвага холаду.

Але ўсё ні па чым. Прызвычаены мы да жыцця, да яго холаду і марозу. Выкараскаўся вось, самога сябе за вушы выцяг на прастор, да завода дабіўся. Нічога, цяпер жыць можна і як яшчэ жыць. Абы жаданне ды добрая воля. Вось адно толькі кепска, што не зусім падабаюцца парадкі на заводзе. Куды б лепей можна, а тут нешта ўсё не клеіцца, на лад чамусьці не ідзе. Вунь рабочыя часам лаюцца - два месяцы грошай няма, у хлопцаў распуста, языкі, што вёслы, як распусцяць - сцены чырванеюць. І дзяўчаты - чаго варты толькі! Ім дай тустэп, і нічога не трэба болей. Без тустэпу кіснуць. Ці ж гэта парадак?

Не, не парадак гэта, а бязладдзе, многа чаго трэба зрабіць, перайначыць. А як і што - дадумайся - ніхто рады не дасць, дапамогі...

Што далей - цяжка і думаць. Налягае на вочы дрымота, і туманяцца думкі. Ва ўсім пакоі старожкая цішыня: толькі скрыгане зубамі хто ў сне, заскрыпіць дошка на ложку, заскрабецца мыш у кутку ці старая ліпа за акном шархане галлём па страсе, і тады чулымі і старожкімі робяцца змрочныя сцены.

Вунь нехта застагнаў у кутку, нехта кажа праз сон, вядзе бязглуздзіцу. І зноў ціха. Швэндаецца ноч пад акном, заглядае ў вокны лупатым месячыкам, нясе старожкую варту, беражэ сон людскі, людскі адпачын. Але ці ўсе ж спяць? Вунь ціха скрыпнула палавіца. Нехта крадзецца паміж ложкаў. За ім другі... Белыя, нібы здані тыя... Мо на двор куды, па патрэбе?

І ляная, марудная думка нікне адразу, абрываецца салодкай дрымотай. Сон хваравіты, старожкі, як у часе бяссонніцы. І, нібы скрозь сон, чуе Яшка - ці то плача нехта, ці то вецер узняўся за акном і вые ў шыбкі па-асенняму: нудна гэтак, халодна і дажджліва. Аж зябка робіцца! Пацягнуўся і прыслухаўся...

Не, не вецер, няйначай у Ганны што... Так, у Ганны.

За спальным пакоем невялічкі праход, а збоку канурка - аршын на аршын. Там жыве Ганна, прыбіральшчыца, ці Нютка, як празвалі яе хлопцы. Нядаўна жыве, мо з месяц, не болей. Раней парабчанкай дзесьці служыла ці ў саўгасе. Цяпер на заводзе. Дзяўчына не зусім што, з твару - ніякае зайздрасці, дзеўка як дзеўка, але старанная, руплівая. Куды чысцей з ёй стала ў інтэрнаце. Прыбярэ ўсё, упарадкуе, падмяце падлогу, а то і памые часам. На што ўжо неахайныя хлопцы, а і то некаторыя цяпер, глядзіш, і ногі аб парог вытруць - няпекна неяк з гразёю ды на чыстую падлогу сунуцца. Адно не любяць хлопцы - сарамлівая занадта, і не то што сарамлівая, а проста, ну, не зусім вясёлая дзеўка, да кампаніі яе - ні тпру ні ну! З табой слова не скажа і ўсё глядзіць у падлогу, нібы цвікі тыя лічыць ці палавіцы.

- Ат, маслёнка мазутная.

- Цялуха-белабруха.

Так адзываліся хлопцы аб Нютцы, часам казалі ёй аб гэтым у вочы, дражніліся, насміхаліся. І хадзіла тады Нютка, уцяўшы голаў у плечы, хадзіла асцярожна, сціснуўшыся ў шэры, непрыгожы камяк. І каб не пападацца залішне на вочы людзям, хавалася ў сваёй канурцы.

Вось з гэтай кануркі чуліся цяпер у перадранішнім змроку пакоя ціхія ўсхліпы. Нютка плакала, як відаць, у падушку, бо ўсхліпы былі то гучныя, поўныя выразнага адчаю, то нейкія прыдушаныя, якія ішлі нібыта з-пад зямлі ці з гэтых сцен, са столі нізкай, што распасцерлася, павісла цяжарам над спальным пакоем.

«Чаго б гэта ёй?»

Усхліпы не сціхалі. Чутна было, як іх змяніў сутаргавы плач. Потым цішэць ён пачаў... Ізноў усхліпы.

«Што за праява? Пайсці запытаць...»

І хутка Яшка ціхенька пастукаў у дзіравыя дзверы, аклееныя старымі газетамі. За дзвярыма прыціхла ўсё. І, поўныя нянавісці, глыбокай чалавечай нянавісці і адчаю, чуюцца словы:

- Ізноў? Ізноў, праклятыя!.. Божа, чаго вам ад мяне трэба, чаго вы прысталі, чаго вы прычапіліся?

- Цішэй, апамятайся, чаго ты! Гэта ж я, Яшка, што ты вярзеш немаведама што?

- А чаго ты? - супакоеным і прыціхлым голасам пытае Нютка.

- Як жа чаго? Чую - плачаш. Ноччу... Дзіўна неяк. Запытаць вось прыйшоў, мо нездарова, ці што, мо дапамога трэба...

- Ой, сіл маіх нямашака болей. Няхай бы ўжо днём сляпіцаю лезлі ў вочы. Ну, проста жыцця нямашака, свет не мілы; пайшла б, здаецца, куды вочы глядзяць... Дык не, і ноччу няма супакою. Што ні ноч - дык стаяць пад дзвярмі, бэсцяць, высмейваюць, у дзверы ломяцца.

- Хто?

- Андрэйчык Лузан ды гэты, ну гэты самы, чарнявы такі, што кульгае крыху...

- Сцяпанка Віхлясты?

- Ну, ён... І чаго ім трэба? Кожнае ночы. І пажаліцца некаму. У заўком хадзіла анодысь. Дык што з таго. І гаварыць не сталі, абсмяялі толькі. «Ты, кажуць, ды супроць гэтага самага, якая з цябе і дзяўчына тады, пустацветам жыць хочаш... Кінь, даражэнькая, глупствы. Другая б на тваім месцы пазайздросціла толькі - бач, ад хлопцаў не адбіцца, а ты... ха-ха-ха».

- Ну, цішэй, Ганна, даволі, і рымзаць нечага. Мо яно і сапраўды глупства ўсё гэта, калі смялей на жыццё паглядзіш, не будзеш вочы тапіць у слязах. Самой смялей трэба быць, прычэпіцца хто - у пысу дай без усякіх там размоў. А ноччу калі хто - народ будзі, не ўсе ж вар'яты такія, як Лузанчык твой ды Сцяпанка Віхлясты.

- А сораму колькі...

- Ат, што той сорам. Яны ж, нябось, не саромеюцца, лезуць вось. Хоць ты ім у вочы ліні. Адным словам, супакойся, уладзім справу, не будзе гэтага.

- Калі б яно ды па-твойму.

- Ат, кінь... Спі, і годзе. Нашла вялікі клопат. Падумаеш! Усё знішчым, усё загоім.

 

* * *

 

Усё прыгожа навакол: і рака, і туман, і трава, і кветкі, і раса - халодная, іскрыстая, што гарыць-ззяе пад пяшчотнымі праменнямі ранішняга сонца. А птушкі над лесам, вунь там, на другім беразе, толькі і ведаюць:

- Чы-лік, ці-вік, чы-лілік... - гудуць срэбнымі званочкамі, свішчуць мілагучнымі свісцёлкамі - чаго толькі не пачуеш у песнях!

Іскры і прамяні сонца, мядовы пах, звон-перазвон галасоў птушыных, рэдкія беласнежныя воблачкі вісяць на ўсходзе, гараць залатымі акрайцамі, а раса так і кусае за ногі - вось яна, раніца... А рака нібы застыла ў ціхіх плёсах, укучаравіўшыся ніцымі лозамі, упрыгожыўшы берагі асакою-разучкай. На плёсах ціха, вада, як люстэрка. Калі пачне сонца лашчыцца аб халоднае люстра, тады па плёсу пырскі пойдуць, бурбалкі стралой паднімуцца - рэчка заплешчацца... Гэта ўсходзіцца, гуляе шчупак, павольна блісне бурштынавым бокам ашчапераны вокунь, мільгне плотка стужкай срэбнай, спакваля правандруе язь. А каля карча перасоўваецца ляніва з месца на месца векавечны лодар - чорны мянтуз. На пясочку, там, дзе плытчэй, шнуруюць печкуры, шнуруюць статкам і палахліва кідаюцца ў бок ад якога-небудзь каменьчыка, сцяблінкі, што коціць, перакачвае вада па дну.

«То ж стварэнні дзіўныя - печкураты гэтыя самыя. Маляўка, а вазьмі ты яе... Дробязь, можна сказаць, а і тая нібыта розум мае, адна не пойдзе - наравіць усё статкам. Ну, шчупак, возьмем - таму такія законы не пісаны, але ж я на цябе найду ўправу... Ну-ну, ты, дрэнь вадзяная, вось я табе патузаю... от... от... от... ну і тузануў! То ж паскуднае стварэнне - плотка!.. Каб жа ёй па-людску, дык не, тыркаецца ўсё, тыркаецца, а чарвяка як не было, нібы кот злізнуў... Эх, каб вокунь! Паважаная рыба. Ні табе дзёргу, ні табе страты чарвячнай, падыдзе, нюхне, дзёр і пайшоў, і пайшоў, аж на самае дно - знай, падсякай ды выцягвай... Важнецкая рыба, другой, можна сказаць, такой не знайсці. І кампанейская... Набрыдзе кампанія - усіх павыцягваеш, толькі знай закідвай, таму - салідная рыба! Не раўня якой-небудзь там плотцы або, скажам, уклейцы той недарэчнай. І не ёрш-дурань - з ім пакуты болей, а карысці, навару таго - ат, рак той самы. А чарвяка тым часам злізнулі, гады, не аблізнуліся нават...»

Юрка Пупок сядзіць на беразе на дубовым пенчуку і старанна насаджвае чарвяка на кручок. Раней чым закінуць вудзільна, Юрка злёгку пстрыкне пальцам па чарвяку, паплюе на яго. Для вясёласці. Каб жывейшым быў, вярцеўся болей - рыба паважае вясёлых.

Не адно ў Юркі вудзільна, а цэлых шэсць. Пара ў руках, а рэшту на шчупакоў паставіў - вісяць шнуры на рагульках, а на кручках жыўцы насаджаны, круцяць, небаракі, хвастамі. Часам Юрка знімае жыўца, насаджвае другога. Для вясёласці...

Юрка заядлы рыбак. Не праміне ніводнай свабоднай раніцы, каб не пайсці на рэчку, а ў нядзелю ўвесь дзень тут. І ці ўдалы лоў, ці няўдалы, не адцягнеш яго ад берага аніякай сілай, пра полудзень забываецца нават, прасядзіць галодны да вечара.

- Непуцёвы мой зноў вунь на рэчцы... Каб бот падбіць, ці паркан паправіць, ці бульбінай гарод закідаць - дык не: дзе там, і не думай, і не прыступу, далася-такі ў знакі яму гэта рыба! Нават спіць і то аб ёй сніць, - адзываецца часам аб Юрку яго паважаная палавіна.

- Затое ж ты з рыбай дзень кожны, чаго табе болей трэба?

- Ат... з рыбай, кажаш. Сказала б я... ды не варта часам. Шкада вушэй тваіх. Вунь людзі ў яго годы майстрамі сталі, а яму толькі гэтыя ўклейкі на памяці, анічога болей. Ды што казаць...

Дакарала часам жонка Юрку:

- Абібок ты, рачыя твае вочы, чуць свет - на вудзільну чэпішся... І дзе толькі розум мой быў звязаць каўтуны з такім вырадкам. У-у... халява ты дзіравая.

- Хоць дзіравая, ды не лапаць. Успомні, каханая, у чым я цябе браў, красуля ты мая андарачная.

- Ты і андарака не варт...

- Мо і не варт чаго, а табе ж мілы!

- Каб табе, даў Бог, ды такімі мілымі сталі твае вудзільны - куды лепей у хаце было б.

- Ну не рыгай, дарагая. Рыга - горад не прасты, тары-бары-растабары, а я мальчык халасты.

- Ат, разявіў ужо зяпала.

- ...а я мальчык халасты.

- А ты думаў - хто бацькам назаве? У каго дзяцей загарадзь, пара б і дзедам часам зваць, а ў цябе што, пустальга ты несусветная, ні ў таты, ні ў сваты - пустацвет той гарбузны...

- ...а я мальчык халасты.

Далей жонка не знаходзіла патрэбным працягваць дыскусію, бо Юрка нездарма назаляў «халастым мальчыкам». Калі жонка надакучала праз меру сваімі дакорамі, Юрка рабіўся надзвычайна сур'ёзным, паважна садзіўся на зэдлік і, паглядзеўшы моўчкі з хвіліну на збіты кіпець на пальцы, гаварыў:

- Ведаеш што? Ты от... язык твой, як хвост карові ў гіз - боўць, боўць, верць-круць і па-а-нёсся дудой, не стрымаць яго, не сцішыць... Ладна. Можна сказаць, я мужык твой. Чаго ж табе трэба? Качагар я? Качагар. Грошы атрымліваю? Немалыя грошы... на два раты - расперажыся, хопіць... Дзяцей? Можна сказаць, няма дзяцей. Хоць ад прыбытку галава не баліць, але ж у чым я вінен? Ты пра вудзільны рыгаеш... Можна сказаць, не ў вудзільнах справа. Дык чаму ж турбавацца? Ці я цябе жывасілам трымаю, ці жыўцом цябе ем, ці што? Загс недалёка. Адна хвіліна - чырк-расчырк і гатова: і ты - вольная галубіца, і я мальчык халасты...

- А каб цябе ўжо...

На гэтым справа заўсёды любамірна канчалася, і Юркава жонка, не меўшая асаблівае павагі да птаства, хоць бы сабе і галубінага, дэманстратыўна ляпала якой-небудзь чапялой у качарэжніку і даставала сёе-тое з прысмакаў.

- На ўжо... ласун... Ды не баўся.

Ласун спакойна ішоў на рэчку.

«Бяда - гэтыя самыя жонкі! Ці яна цябе зразумее? Ты вунь курэеш і курэеш у качагарцы, рад вырвацца на паветра чыстае. Тут табе і расіца - бач, ззяе, кропелька вунь, а ў ёй сонца адбіваецца... І кожны лісток блішчыць, і цвет раніцою пах пускае, і вожык вунь пабег - спаць хоча. Да чаго ж працавітае стварэнне - усю ноч на нагах... І казюркі табе поўзаюць, мураш галінку цягне, а над рэчкай стрэлак колькі і крылейкі, як тыя шкляначкі разнаколерныя. Хараство, можна сказаць, неўміручае... Эге... а чарвяка зноў сцягнулі... Заглядзеўшыся, праміргаў... Стой, стой... стой!.. Чшш... Ото-то-то... Ну-ну-ну... і яшчэ раз... о-о-о... р-р-аз...»

І небарака-вокунь, старанна верцячы хвастом, ляціць бліскучай дугой у паветры, пралятае праз вольхавы куст, і чутна, як лапаціць ён, мякка падскаквае на мурожнай траве.

У Юркі рукі трасуцца ад радасці, і ўвесь ён аж млее ў адчуванні ўдачы, заплюшчвае вочы і пацягваецца ў плячах.

- Фунты з два, мусіць, і як яшчэ лёска вытрымала...

Юрка ўстае і ідзе да вокуня. Але што за трасца - ні вудзільна, ні рыбы, і дзе б тое што і падзелася? Што за праява?

Юрка глядзіць за куст, потым ідзе да берага, углядаецца ў ваду - анічагусенькі, ні следу, ні паху. Што за д'ябальшчына? І хто б падумаў. І ніколі не здаралася так...

Раптам нечыя далоні закрываюць Юркавы вочы - нехта падскочыў ззаду.

- Адгадай!

- Ат, блазны, жарты не ў час заводзіць, што гэта я табе - сват-панібрат ці ў сад разам лазіў?

- Ну, не мармыль, годзе!

Перад Юркам Яшка, рагоча, заліваецца.

- І лоўка гэта я ў цябе вокуня вывудзіў. Іду гэта я, чую - нехта аб харастве гаворыць. У чым справа, думаю. А тут твой вокунь проста мяне па шапцы... Каторы гэта? Шмат нацягаў?

- А каб ты спух! А я ўжо дадумацца не мог - куды вудзільна падзелася... Але ж якое цябе ліха тут носіць?

- Ліха чалавека не носіць, ад яго папаўзеш па зямлі. На рэчку прыйшоў паглядзець!

- Хіба не бачыў? Занадта спрытны ты сёння.

- Ды вось ахвота пашвэндацца па беразе.

- Глядзі, хлапец, бачу я, па якіх ты справах швэндаешся. Уклейкі, браце, цяпер занадта аліментнымі сталі...

- Ну, кінь глупства. Скажы лепей, як клёў ідзе.

- Ат, што той клёў, нешта не клеіцца сёння, толькі і знай - чарвякоў насаджвай.

Яшка ведае, як падысці да Юркі. Аб чым хочаш з ім пагаварыць можна, пачынай толькі з вокуня, тады Юрка раскажа табе аб усім: як трэба падыходзіць да кожнае рыбы, калі якая клюе добра, як рагулькі ставіць, як прынаджваць, як падпільнаваць сома, чаму ракі вывеліся... Ад ракаў можа перайсці да былога панскага загадчыка завода, які вельмі паважаў ракаў. Ад загадчыка да пана, ад пана да прыстава, адным словам, усё жыццё перабярэ Юрка - і старое і новае. Тады можна знячэўку і запытаць:

- А чаму гэта цябе на сходах нешта не відна? А ты ж, здаецца, і член заўкома, так ці не?

- На сходах, кажаш? Гм... А ты бываеш на сходах?

- Ці ты ж не бачыў?

- А што ты там бачыў, на сходах гэтых самых? Ваду ў ступе таўкуць? Таўкуць. Тры бочкі нагавораць? Нагавораць. А дырэктар як скажа слова - і крыць нечым, усё па-ягонаму. Правільна ці няправільна, але ж на тое ён і ды-ы-рэктар, не абы-хто...

- Дык, кажаш, і няправільна часам скажа?

- А што ты думаеш... Правільна гэта, калі Гальчука зволіў? Колькі год чалавек на заводзе працуе, усё жыццё, можна сказаць, на заводзе пражыў... І зволіў. «Непакойны, кажа, элемент, склоку сярод рабочых разводзіць...» А ў чым гэта склока, запытаць цябе часам? У тым, што на сходзе дырэктара крыў за запазычанасць рабочым, за кепскія печы, што абпальваюць кожны дзень работніц. Дык гэта склока, па-твойму? А каго ж ён на работу прымае? З хутароў вунь. Работнікаў знайшоў... У іх гаспадарка ад дабра ломіцца... Але дзе там - рубель ніколі ў кішэні не вадзіць - лішняя пляшка будзе.

- Чаму ж ты нічога не кажаш? Чаму на сходах маўчыш?

- Маўчым... І маўчаць будзем. Вунь сказаў я раз, дык твой жа, ну, сакратар ячэйкі твае, і сказані мне: «Чыя б кароўка мычала, а твая б маўчала, як-ніяк, ты ж у заўкоме... без цябе разбяруцца тут...» Вось і сказані. Нагаворышся! Не, голуб, далей ад граху, гэта лепш. Я сваю печ ведаю, адбыў чаргу і айда. А каб у заўком гэты самы - ану яго к ліху, ступа адна. Што ж ты гэта думаеш сабе - тры месяцы рабочыя гроша шчарбатага не бачаць. Добра, у каго гарод ды карова, скажам, ды там падсвінак або што... а як другому?

- А што дырэктар пяе?

- «Вы, кажа, пралетарамі свядомымі павінны быць, раней на пана працавалі, цяпер на рэспубліку на савецкую, не грэх і без грошай часам пасядзець». А што ж ты - бутэлькі грызці загадаеш, ці што? Яшчэ таму-другому авансы даюць, а ты даступіся...

- Чаму ж ты маўчыш усё ж ткі?

- А ідзі ты, адкуль прыйшоў, маўчыш ды маўчыш... Глядзі, які гаваркі знайшоўся. Ідзі вунь, мусіць, чакае...

 

* * *

 

Зірнеш на берагі, і здаецца - плывуць яны назад, плывуць мякка, не здрыгануцца. Цурчыць вада пад чоўнам, і ціхія ўсплёскі вёслаў лашчаць вуха. А вада - як люстэрка, толькі на стрыжані круцяцца, разбягаюцца трапяткімі пярсцёнкамі хвалі, з пырскамі, пухірамі, масляным накіпам пены. Валя правіць вяслом, а Яшка сядзіць на качотах і пружыніць рукі, нахіляючыся то назад, то наперад. Налягае на вёслы, а вачмі вяслуе па Валі. Яе льняныя валасы раскудлачыліся, на потны лоб звіс гэтакі смешны чубок, палаюць шчокі румянцам і сарамліва выглядаюць з-пад блузкі мярэжкі кашулі.

Глянуў на іх Яшка, засаромеўся і пачаў глядзець у ваду, у якой зыбалася і расплывалася Валіна постаць і гэтак смешна, смешна - уніз галавой.

«Як-ніяк, а люблю...»

І задумаўся. На хвіліну заблытаўся ў вёслах, неўпапад налёг на іх, і адно вясло, чыркануўшы злёгку па вадзе, абдало Валю цэлым фантанам пырскаў - аж тая здрыганулася.

- Эх ты, мядзведзь, няўклюда ты гэткая... Вось вазьму і патаплю цябе тут, - і Валя пачала парыўчата зыбаць човен, ад чаго пабеглі навакол вясёлыя хвалі-кружэлкі і сам човен зачэрпнуў краем ваду.

- Ну, годзе табе, на вадзе жарты кепскія - пакупацца не доўга...

- І страшна, думаеш? Ну, давай пакупаемся. Вось, ра-а-з...

- Кінь, кінь глупствы, глядзі, куды правіш, уткнёмся ў кручу.

Валя смела, шырока загрэбла вяслом, і плыткі човен стралой панёсся да нізкага, аброслага асакой берага невялічкае выспы... Човен зашархацеў асакой і мякка ўліп носам у тваністы бераг.

- Ну, вылазь! - камандуе Валя.

- Ідзі ты ўперад.

- Айда, айда без цырымоній, а то яшчэ вывалішся...

Яшка памагае Валі выбрацца на бераг.

- Ну, цяпер айда за шчаўем, ды глядзі - шчыпай толькі маладое, а са старым і на вочы не паказвайся...

Яшка нехаця нагінаецца за шчаўлінкамі - ці мужчынская то справа, - а ў думках далёка ад іх. Аб Валі ўсё. Учора вунь хлопцы, калі ішлі са сходу ячэйкі, нібыта так, жартам, кінулі ў вочы:

- Яшкец! Глядзі, каб не застаўся ты з носам.

- А што?

- Даштокала вось... Сляпым робішся. Людзі па малінку ходзяць.

- Па якую малінку?

- Эх ты, яму разжуй ды ў рот пакладзі... Задужа ласы Анатоль Іванавіч да малінкі.

- Ну?

- Чапялой абаранкі гну... вось табе і ну. Вуч-о-оны. А вучоны, што «кнігу чытае».

Пры чым яно тут усё - ліха яго разбярэ. А ўсё ж ткі трошачкі сумна. Нешта ёсць, і ў чым яно, гэтае нешта, - пакуль невядома, бо нічога ж, здаецца, анічагусенькі не заўважваў.

А Валя збірае шчаўе, распявае песні, і голас яе - малады і мяккі - разліваецца, сцелецца па вадзе, ляціць назад рэхам з-пад высокае кручы, з Залатых Ключоў. Залатыя Ключы - вір пад кручай, дзе ходзіць вада кругамі, дзе кружочкі белае пены з блішчастымі пухірамі не могуць выбрацца на рачны прастор, на шырокі плёс і кружацца-кружацца, нібы ў зачарованым коле. Прыемна сачыць за гэтым вірам, назіраць, як пападаюць у яго трэсачкі, галінкі дрэў, сцяблінкі асакі ці адарваны цвет жоўтых збаночкаў.

- І лодар жа ты, ну дзе тваё шчаўе? Бач, конскага нашчыпаў... І што ж ты сабе думаеш!

Валя жартаўліва сцёбае яго лазінай, садзіцца поплеч і заглядае ў вочы Яшку. Глядзіць і паступова змяняецца і ўжо зусім другім голасам пытае паціху:

- Чаго ты такі? Аб чым ты думаеш?

- Ды нічога... Бачыш, вір вельмі прыгожы; і страшны ён і прывабны: усё круціцца, круціцца, круціцца... І днём і ноччу. І тысячы год. Усё круціцца, круціцца.

- Ну і няхай сабе круціцца, які табе клопат?

- Бачыш... прыгожа. От, ты толькі падумай: надыдзе ноч - ціха ўсё - паляжам спаць... А ён усё круціцца. І раней круціўся. І колькі год... Кажуць, і Зямля круціцца, і мы з Зямлёй круцімся... От і зразумей усё - а чаго ж яно круціцца? І чаму збаночкі жоўтыя, а не белыя, і чаму гэта ўсё... от я, ты, чаму, скажам, у цябе вочы сінія, а не... зялёныя?

- А таму, што ў цябе не чырвоныя.

- Кінь глупствы, Валечка. Я табе аб адным, а ты аб другім. Я от і думаю. І прыгожа, ведаеш, як часам падумаеш: ты адзін-адзін, малюсенькая кропачка, а навакол цябе свет, навакол блакіт неабсяжны. І сонечныя праменні ідуць, як стрэлы, напаткаюць цябе - табе цёпла. І зямля, а на зямлі людзі. І паску-у-д-ныя ж людзі, Валя, асабліва хоць бы ў нас... Ды не толькі ў нас. Вось раней за пастушка я быў - ганяў кароў чужых у поле. І былі людзі сабакамі. Не ўсе - тыя, у каго служыў. Кавалачка хлеба шкадавалі, не спускалі вачэй, пакуль не з'ем. Але толькі клопату! Выйдзеш у поле, ляжаш пад хвояй дзе-небудзь, ляжаш і глядзіш угару, не зварухнешся... І галінкі не трапечуцца, толькі ветрык шуміць у іх ці-і-ха, ці-ха... Смалой пахне, а ўгары пярынкамі лёгкімі і зыбучымі сунуцца белыя хмаркі. Ідуць і ідуць чарадой незлічонай... А то павуцінкі - плывуць, серабрацца... і хочацца ўслед за імі. Каб крылле - узяў і паляцеў бы. А вясной бярозкі такія зялёныя-зялёныя, і вечарам пах ад іх і, як пчолы, хрушчы гудуць. А то ляжаш над кручай, над Залатымі Ключамі, - недалёчка і служыў тут... У траве мурашы ды казюркі поўзаюць, куюць кавалікі. А ў вадзе сонца купаецца, і круціцца вір, круціцца, круціцца... І страшна, аж млосна робіцца. І добра... на душы адлягае.

Валя глядзіць на вір і шчыльней прыхіляецца да Яшкі. Не то страх, не то нейкае другое пачуццё, ледзь прыкметнае, трапяткое, агортвае цела, і хочацца Валі гэтых слоў Яшкавых, што льюцца ціхім струменем, ахінаюць сэрца нейкім нязведаным спакоем і ціхаю неспазнанаю радасцю. Хоць дзівак, але мілы...

- А скажы, Яшка, чаму гэта Залатыя Ключы? Чаму яны завуцца так?

- Залатыя Ключы? Бач, даўно гэта было. Мне расказвалі тут на сяле. Дзяды і тыя не памятаюць, так, паданне няйначай. Калісьці, даўным-даўно, шумеў па вакольных палях непраходны бор, па нізінах балоты цягнуліся, і на сотні вёрст не было ні душы чалавечае. Толькі і можна было чалавека ўбачыць на рацэ, бо толькі па ёй і дарога была. Вядома, параходы ж тады не хадзілі, больш на чоўнах усё, на вёслах... Прыязджалі часам і багатыя людзі, і князі там, купцы, скажам. Ездзілі ўзброеныя, бо час быў дзікі і дарога глухая. І вось над кручай гэтай у нетрах лясных пасяліліся, калі верыць старым людзям, разбойнікі. Ніводнага судна не прапускалі, заганялі на мель - і ішла тады расправа, ішла разбойніцкая пацеха. І цяпер яшчэ рэшткі суднаў часам знаходзяць ці якары старыя, старыя стрэльбы.

Дык вось, было ў разбойнікаў гэтых замчышча на гары пасярод непраходнага лесу. І жыў там вялікі разбойнік Бутрым Дуб. І былі браты яго - уся сямейка разбойная: Агап Аднавок, Каліна Зялёны, Саўла - Чорныя Вусы і малодшы брат Расціслаў - Дзявочыя Вочы. Жылі браты, грэлі рукі аб судны купецкія, цешылі сэрца крывёю, і ў замку часам баляванне ішло дзікае, разгульнае, як шалёныя лясныя навальніцы.

І вось ехаў раз па рэчцы не то князь, не то вольны чалавек купецкі, ехаў з падарункамі багатымі, бо шлях трымаў да цара маскоўскага. І з ім жонка яго - маладая красуня. Ну, як у казцы там, вочы - зоркі і, як ноч, каса чорная па калені. Ну, пайшоў князь печкуроў лавіць на зыбучае дно, за ім услед і чаляднікі яго верныя. І толькі ўзняў Агап Аднавок свой востры палаш над галавой слаўнай Кастусі - так звалі красуню, - як Бутрым цяжкай дубінай выбіў палаш з рук Аднавока і ўзяў Кастусю за чорныя косы. Ці ў яе вачах быў чаруючы зірк, ці былі косы яе пахучыя, як вясеннія лозы, ці, можа, вусны яе былі саладзей маліны, але толькі Бутрым сказаў тут: «Браты мае дарагія, каханыя. Жывём мы з вамі ні многа ні мала, а сэрца старэе. І сохне кроў. Дык прызнайце ж яе за жонку маю дарагую...»

І ў знак згоды нахілілі браты свае буйныя галовы. З таго часу стаў сумным замак. Цешыў Бутрым маладую жонку і нічым нацешыць не мог - сумавала красуня за жалезнымі дзвярамі, за мураванымі сценамі... І быў Бутрым злосны заўсёды, бо нічым не мог дагадзіць Кастусі: ні каменнем самацветным, ні шаўкамі, ні заморскімі вінамі шыпучымі.

Хадзілі браты сумныя, павесілі галовы. А малодшы брат Расціслаў узрошчваў у сэрцы крыўду на жыццё і патаемную думку аб прыгожых вачах Кастусі, аб яе грудзях лебядзіных.

Раз паехаў Бутрым са старэйшымі братамі, каб разагнаць нуду, развесяліць змарнелае сэрца ў бойках крывавых, у пацехах рукапашных. І калі ад'язджаў, аддаў ён ключы залатыя малодшаму брату Расціславу. Гаварыў яму:

- Браце ты мой каханы Расціслаў - Дзявочыя Вочы. Даю ключы табе залатыя ад запаветных дзвярэй, ад шчасця майго, адзінага шчасця... Толькі... Глядзі! Не спазрыся на белыя плечы - не быць тады тваёй галаве на плячах. Глядзі! І памятай...

Дзень праходзіць, за ім другі, ходзіць Расціслаў, вартуе запаветныя дзверы. І ўсё бліжэй да дзвярэй, усё неадчэпней узнімаюцца, варушацца думкі: «Толькі б раз, адзін раз зірнуць у яе дзіўныя вочы, выпіць мёд з малінавых вуснаў...»

Ціснуць цяжарам пякучым залатыя ключы, залажыць бы ў замок - адамкнуць.

Да дзвярэй памкнуўся. Але памятны словы Бутрымавы.

Далей ад дзвярэй, далей ад граху, ад спакусы.

Выйшаў Расціслаў на бераг, сеў над кручай, заглядзеўся ў вір ды і кінуў туды залатыя ключы...

А тут і браты падаспелі, падплылі іх чаўны гонкія, з вострымі размалёванымі насамі...

І пытае Бутрым Расціслава:

- Ключы... Дзе ключы, кажу, давай хутчэй!

Кіўнуў галавой Расціслаў:

- Шукай вунь там, на дне. Мо і знойдзеш, а я ні пры чым...

І ўскіпеў тут Бутрым. Узяў Расціслава, падняў яго па-над кручай і кінуў у хвалі:

- Шукай, без ключоў не вяртайся...

Не выплыў Расціслаў. Спадабалася яму, мусіць, пясчанае дно жоўтае, што блішчыць пад сонцам бурштынавымі іскрамі.

Кінуўся Бутрым да замка. Да дзвярэй запаветных. Але ці іх жа адчыніш? Надзейныя дзверы былі, надзейныя муры.

І з таго часу кожнага, хто пападаўся ў Бутрымавы рукі, ён кідаў з высокае кручы ў вір, кідаў і злосна смяяўся:

- Знайдзі залатыя ключы, адшукаеш - памілую...

Многа людзей, кажуць, загінула ў Залатых Ключах, ды і сам Бутрым, калі верыць паданню, знайшоў у іх свой вечны адпачын. Стары ўжо быў. Кінуўся са сваім чоўнам у бойку, не здужаў ворага і захліпнуўся ў віры, пайшоў на дно шукаць сваё шчасце. Вось чаму і вір празываецца Залатымі Ключамі...

Валя сядзела і нічога не адказвала. Паданне навеяла ціхія думкі. І так добра было сядзець, маўчаць і прыслухоўвацца, як шархаціць асака пад вадзянымі струменямі, як абарвецца каменьчык з высокае кручы і боўтка ўпадзе ў ваду, як прыўскочыць шчупак з вады ў пагоні за палахлівай уклейкаю.

Яшкава шчака была блізка, зусім блізенька. І добра так сядзець, прыхіліўшыся адно да аднаго, адчуваць, як б'ецца сэрца ў кожнага, і ўгадваць думкі другога.

Але дзесьці галасы чутны, чуюцца ўсплёскі вёслаў. Рыбаловы, мусіць...

- Паедзем, Яшка, бо і татка зажджэцца, палуднаваць час...

- Ну, едзем...

 

* * *

 

Хоць і нядзеля, хоць і адпачын, але на заводзе поўна народу, асабліва старых. Маладым - тым што! А вось старым - холадна. Холадна ў хаце, холадна на вуліцы, на сонцы. Не грэе звычайнае цяпло старыя косці, якія прызвычаіліся да пякельнага жару ванных печаў, у якіх варыцца шкло.

Таму і ў вольны час, у нядзелю, у дзень адпачынку, збіраюцца старыя рабочыя на завод, садзяцца дзе-небудзь на мастках ля печаў і грэюцца. І ўзімку грэюцца, і ўлетку. Якое б ні было надвор'е - ці сцюжа, ці спякота - грэюцца. Паварочваюць да печы спіны, грудзі і вядуць бясконцыя гутаркі.

Гавораць аб старым, гавораць аб новым. Корпаюцца ва ўспамінах, перасейваюць у памяці даўно пражытыя гады, гавораць аб сённяшнім, аб штодзённых клопатах, аб неадкладных справах.

Дзед Андрэй, які даўно ўжо не працуе і які ведае цяпер толькі адны венікі - імі зарабляе на хлеб і на табаку, - апавядае звычайна аб старым, такім жа сівым і абамшэлым, як яго шырокая, з пляшывінкай, барада.

Апавядае паважна, паволі, заправіўшы наперад свой шызы цыбукаваты нос добрай порцыяй самаробнай цяртухі.

- Ото ж я і кажу...

- Аб чым гэта? - пытае сусед, крыху прыдрамаўшы, пакуль дзед частаваў свой нос табакай.

- Дзівак-чалавеча, яму кажы, а ён і не слухае. Ды вось аб тым жа я ўсё, аб старым гэта. І-іх... быў гэта я тады блазнюком яшчэ. Ані розуму табе, ані росту.

- І бацькі, кажаш, не было? - пытае сусед, зараней ведаючы, аб чым будзе расказваць дзед.

- Ото ж я і кажу... І бацькі не было, і маткі, сказаць, у вочы не бачыў...

- Без маткі нарадзіўся, ну і дзед!

Дзед глядзіць выцвілымі вачыма, чырванее яго шызы нос, і з дакорам ён гаворыць далей:

- Ото ж я і кажу... А ты не перабівай. Дык вось, жыў гэта я з братам у фальварку. Брат парабкам быў, ну, а я яшчэ малы, у пастушках хадзіў. Нішто, можна сказаць, жыў. Дадуць гэта табе лусту хлеба, як выгуляешся за дзень, выцерабішся - да чаго ж тады хлеб сма-а-шны, смашны. Асабліва скарынка. Увамнеш акраец, і пуза як бубен. А нанач забярэшся да Лыскі ў будку. Памятаю, сабака быў, дабрэнны сабака - калі ўжо сапсеў зусім, ваўкі задушылі. І да чаго ж сябраваў я з ім, даражэй ад чалавека, здаецца, ён быў для мяне. Адным словам, прыяцель...

- Сабака гэты самы?

- Ото ж я і кажу... Дык забярэшся ў будку да яго, скурчышся з Лыскам, і ніякага кажуха табе не трэба - да таго ж цё-ё-пла, цёпла...

- А будка без вентыляцыі, мусіць, - жартуюць над дзедам.

- Ото ж я і кажу... - адказвае дзед неўпапад, не зусім разумеючы жарты. - А раніцой, толькі сонейка сабярэцца прамыць свае вочы, а я на нагах ужо ды цішком, цішком у гарод панскі. А гуркі ж там, браткі мае, каб жа вы бачылі! Сашчыпнеш яго, а ён у цябе на ўлонні, як парасё тое - вял-і-ізны, вялізны. Сашчыпнеш ды ходу. І сма-а-шна, смашна...

- А далей?

- Што далей? - і дзед варушыць сівымі кашлатымі бровамі, сіліцца ўспомніць яшчэ пра што-небудзь, але аслабла памяць, на дзіравае рэшата зрабілася. Усё праслізнула праз гэта рэшата. Засталіся толькі гуркі, вялі-і-кія, вялікія, як парасё, і такія смашныя, смашныя...

- Далей нічога. Вось цяпер, скажам. Ці гэта жыццё? Анодысь пайшоў я па венікі. Ну, нарэзаў, іду гэта дамоў. І тыц мне насустрач ляснічы наш новы. Ты, гаворыць, што ж гэта, антыхрыстава твая душа, у лесе тут робіш? А ці ў цябе вочы, кажу, павылазілі, не бачыш хіба? Білет яму падавай! Які ў мяне білет? Без жартаў мне, качарга старая, - гэта ён на мяне так, - давай білет, іначай заарыштую... І заарыштаваў, каб яго немач! І пісульку вось атрымаў - пяць рублёў штрафу, - самавольная парубка, кажа, псаванне дрэў. Добра, што ў рыку ведаюць, - пасмяяліся там дый узялі гэтую пісульку. Ідзі, кажуць, зноў у лес, вяжы венікі ды не бойся. А чаго мне баяцца, скажам... Вось вам і жыццё. А вы кажаце... Не, раней не так было. Не так жылі мы, куды лепей жылі. Ото ж я і кажу.

- Ото ж і кажаш... Ласун ты быў, як відаць, на панскія гуркі... Салодкія, кажаш, смашныя? Салодка, кажаш, было спаць з сабакамі? - умешваецца ў гутарку стары рабочы Арцём Дубовік.

- А я вось, дзед Андрэй, не сказаў бы, каб гэта занадта салодка была такая сабачая доля. Сам, браце, пазнаў гэту слодыч, паспыта-а-ў яе, ой паспытаў, не да гуркоў было, не да смаку. Сам ведаеш, чый завод наш быў! Пана Рудзілоўскага. Дык вось я табе пра гэтую слодыч. Чатырнаццаць гадзін як пастаіш каля печы, дык у галаве замест мазгоў фіга смаленая - мазгі ссыхаліся ад спякоты. Ні да ежы было, ні да чаго - уцёк ад печы ды спаць хутчэй... Так і жылі вось: дзень ля печы смалішся, а потым спаць. Так і спалі б і да гэтага часу, і ўсё б жыццё так праспалі, каб не прыйшла гэта праруха на паноў нашых. А ты пра гуркі вось; даліся, мусіць, яны табе ў знак!

- Ото ж... ды я ж кажу.

- Ото ж ты і кажаш! Глупства ты кажаш. Памяць згубіў, мусіць, на старасці год. Запамятаў, як у пятым годзе рабочыя Юрку Цвыка ў печы спалілі? За смашныя гуркі, думаеш, спалілі? Не, мой дзядок... Мо ўспомніш, як і тваю шчаку часта пеставаў Цвык гэты самы, тагачасны начальнік наш? Ты ж сторажам быў тады, мо запамятаў?

- Ды я ж...

- Ды я, ды я... Дудукала ты старое. Дзяцінець пачаў, дык пра ўсё і забыўся.

- Кінь ты дзеда зневажаць, чаго ты да яго прычапіўся, - абрывае Арцёма Антон.

- А няхай не вярзе немаведама што, - злосна кажа Арцём і пачынае круціць цыгарку. Ён доўга дзьмухае на лісткі паперы, бо тоўстыя апаленыя пальцы ніяк не спаймаюць аднаго лістка. Арцём круціць цыгарку, смачна слініць і склейвае яе і, сабраўшыся прыпаліць, падае капшук дзеду.

- На вось, закуры лепей, а пустабрэхі свае кінь, не гожа так, ды яшчэ чалавеку старому.

- Ды я ж, братачка, хіба я са зла, ці што? Так вось, узбрылі гуркі на памяць, дык я аб іх, значыцца...

Ніхто не слухае больш дзеда, новыя гутаркі займаюць увагу. Згрудзіўшыхся на мастках рабочых нехта пытае пра грошы, калі палучка, у які дзень.

- Грошы, кажаш, а вось запытаем у заўкоме.

- Не чуваць яшчэ, браткі, - адказвае Іван Сяргеевіч Шабурда, не стары яшчэ рабочы, з маленькай казлінай бародкай, якая мае звычай палахліва затрэсціся пры кожным пытанні, і тады яе кончык выпіраецца далёка ўперад раскудлачанай вострай купінкай, якая нібыта так і кажа: «Слухаю».

- Не чуваць, браткі, не чуваць. Бачыце, гэта ж справа трэста. Мы анодысь і казалі Анатолю Іванавічу, каб гэта, значыцца, паспяшыць крыху. Але ж ён кажа: «Спяшацца няма чаго, трэст сам ведае, калі і што...»

- Яму-то спяшацца нечага, яму што - бізун бізуном, - а вось паспрабаваў бы на шэсць ратоў раскінуцца, тады паспытаў бы, ведаў бы...

- Дык яно як быццам і так, браткі, але ж...

- Што але?

- Ды начальства, бачыце, як-ніяк, але ж яно начальства, і павінна яно, скажам, ведаць, калі і што...

- Дый чалавек жа ён парцейны. Гэта Анатоль Іванавіч, значыцца... павінен паклапаціцца... - і казліная бародка заспакоена прымае сваё звычайнае палажэнне.

Ля печы цёпла. Прыемная млявасць адчуваецца ва ўсіх частках цела, таму і казаць асабліва многа не хочацца. Большасць рабочых сядзяць моўчкі, некаторыя дрэмлюць, некаторыя безучасна разглядаюць павуцінне, якое заткала ўсе вокны, што ўстаўлены ў высокую столь. Там гудзе назойліва муха - мусіць, папалася ў павуцінне. У разбітую шыбку заляцела пчала і лётае цяпер каля печы. Кожны назірае за яе палётам, і кожнаму хочацца, каб гэтая пчала ды села каму-небудзь на нос - вось бы смеху было!

Але пчала вылятае кудысьці ў акно, і зноў ціха на заводзе, толькі ў правым кутку, каля печы, чуецца гамонка, чуюцца выкрыкі часам:

- Недабор!

- Вашых няма...

- Цягні, цягні дзесятку!

То маладзейшыя гуляюць у карты, гуляюць з самага рання. Гуляюць чалавекі чатыры. Другія ж, абступіўшы іх, назіраюць, спачуваюць, падбадзёрваюць, паддаюць жару:

- Крый, Ванька, па банку, чаго там...

- Даёш!

- Бяры, чаго сумняваешся, якраз туза выцягнеш!

- Шырэй рот разяўляй!

- Станаві штаны, чаго там. Палучка хутка - новыя купіш.

- Купіла не хопіць.

Толькі сабраліся пачынаць новы банк, як у адчыненыя вокны ўварваўся раптам прарэзлівы роспачны крык:

- Бра-то-очкі!

Усе прымоўклі на хвілінку, зірнулі адзін аднаму ў вочы і, прыслухаўшыся, усе адразу рассмяяліся.

- Астап, мусіць... Жонку вучыць.

- Каму, як не яму! З-за Карлы, мусіць... Айда, браткі, паглядзім! Дый палуднаваць час.

Калі выйшлі на двор, усе заўважылі Астапа, які гнаўся са знятым з аднае нагі чобатам за сваёй жонкай. Астап быў п'яны. Ён бег з расхлістанымі грудзямі, і кудлы валасоў трэсліся над потным ілбом і засцілі вочы. Непаслухмяныя ногі не пераскочылі маленькай канаўкі, і Астап расцягнуўся на зямлі ўсёй сваёй доўгай, як жэрдка, постаццю. Але і лежачы, ён падымаў у правай руцэ чобат і ўсё пагражаў. Жонка даўно ўцякла і схавалася дзесьці ў суседак, а Астап усё кідаў п'яным, заблытаным языком свае пагрозы:

- Я табе пакажу... От я ўжо да цябе дабяруся.

- Што ты кажаш, небарача, - кпілі з Астапа рабочыя.

- От ты пагавары ў мяне, пагавары болей... Тады пазнаеш. От я ўжо цябе навучу.

- На сабак хіба брахаць?

- Пагавары, пагавары болей...

- Астап, каго ж ты лаеш, дзе ж твая жонка?

- Мані, мані, от я ўжо да цябе дабяруся.

Астап доўга яшчэ сыпаў пагрозамі, але словы блыталіся ўсё болей і болей, і ўрэшце Астап замоўк і засоп у канаве, у якой ён даволі часта знаходзіў свой прытулак, прайграўшы звычайна бойку з жонкай.

Цэлая купа дзяцей у Астапа, і пяты, самы меншы - Карла. Акцябрынілі яго гады са тры назад. Супроць быў Астап.

- Нашто мне Карла, каб людзі смяяліся, ці што.

Але ўламала неяк жонка. Яна была дэлегаткай і не раз у другіх спраўляла такое свята - чаму б і ў сябе не зрабіць. Любата адна. Народу поўна, кожны вітае цябе, нібыта ты зрабіла што вялікае, надзвычайнае. Ды і падарункі к таму.

Усё да аднаго. Падарункі і на Астапа падзейнічалі.

- Ну што ж, Карла дык Карла - толькі клопату, усё роўна лішні рот...

Пасля ўжо не раз хадзіў Астап, асабліва калі вып'е, да дырэктара і да сакратара камсамольскай ячэйкі, загаворваў усё:

- Дык вось што... Як-ніяк, сын у мяне, Карла, не абы-хто. Вы ж ведаць павінны, як і што... Павінны вы сыну майму, камуністу майму Карлу, спасобіе даваць ці не? Павінны, таму ж ён Карла, а не які-небудзь там, скажам, Лявон ці Гаўрыла.

І Астапу адказвалі звычайна:

- Ідзі ты выспіся лепей.

Астап кідаў тады гаварыць пра «спасобіе» і пачынаў лісліва і пакорна прасіць на шкалік, пахмяліцца.

- Эх, і раздушыў бы гэта я за здароўе ваша і за здароўе сына майго Карла Астапавіча...

І калі не выходзіла справа - Астап ішоў тады ваяваць з жонкай. Паперад пачынаў з малога. Лавіў дзе-небудзь ля хаты ці ў хаце і, ушчаміўшы між каленяў, пачынаў дапытваць:

- Як завуць цябе, шкнарадзь?

- Калолік...

- Карла, паганец ты, а не Калолік. Ну, кажы.

- Калолік... - І малы пачынае шмыгаць носам і церці кулачком запэцканую шчаку.

- От я ўжо табе пакажу, паганец ты гэткі, як бацькі не слухацца... Станеш ты ў мяне Гаўрылай, не іначай. Ну, кажы, як завуць цябе?

Малы пачынае рымзаць. Умешваецца жонка Домна:

- І чаго ты, п'яная твая галава, да дзіцёнка чэпішся? Насмактаўся, як павук той, дык хоць бы маўчаў, заліўся б дзе-небудзь...

Пачыналася звычайная бойка. У большасці выпадкаў яна канчалася нічым, бо жонка зараней хавала ўсякія рэчы, якія мог пусціць у бой Астап. І апошні прымушаны быў заўсёды сцягваць з нагі чобат - адзінае яго аружжа. Пакуль праходзіла гэта баявая падрыхтоўка, Домна паспявала ўцячы.

Але часам даводзілася ёй хадзіць і з сінякамі, даводзілася іншым разам наведваць і фельчарыцу, шукаючы паратунку ад раз'юшанага Астапа.

 

* * *

 

- Нешта Валечка сёння засмучоная, - з ветлівай усмешкай прагаварыў Анатоль Іванавіч. І сеў за сваю канторку.

Валя не знайшла што адказаць, пачырванела, завінулася залішне старанна ля сваіх папер, не ведаючы, як трымаць сябе, - ці змаўчаць, ці пакрыўдзіцца, ці хто яго ведае што. І, нічога не прыдумаўшы, усміхнулася. І выйшла ўсмешка такой звычайнай, натуральнай, і на сэрцы таму - супакойней.

Анатоль Іванавіч перагортваў нейкія паперкі, пазіраў з-за іх на Валю і, заўважыўшы радзімку-плямінку каля самага Валінага вуха, задумаўся.

«Сказаць, дык дурніца, пустая - што хочаш, тое і зробіш. І ўсё ж ткі прыгожанькая. І нага нішто, пекная ножка, каб яе ды ў добрую туфельку - цалаваў бы...»

Прыходзілі рабочыя, служачыя, назойліва званіў тэлефон, але не знікала ў думках гэта стройная ножка, цупка абцягненая чорнай панчошкай, з гэтым захапляючым і хвалюючым крыху акругленнем рысак.

І чым больш прыглядаўся Анатоль Іванавіч, тым неадчэпней ішла ўслед думка аб прыгожай і стройнай ножцы. І калі прабіла тры гадзіны, Анатоль Іванавіч сказаў:

- А ведаеце што, Валечка, мне вось справаздачу трэба хутка прадставіць. Прыйдзіце вы ўжо сёння вечарам на якую гадзіну-другую, мо падгоніце справу хутчэй.

- Добра, я прыйду.

Сказала і пайшла звычайнай сваёй, трохі падскокваючай хадой дахаты. Чаму ж і не прыйсці, калі трэба. У чым справа, вялікі тут клопат.

А ноччу, пасля вячэрняе працы, Валя доўга не магла заснуць і ўсё разбіралася ў сваіх думках, у сваіх уражаннях.

«А дарэмна я раней так палохалася Анатоля Іванавіча. Яшчэ які мілы і такі ветлівы чалавек. Грубага пры табе нічога не скажа. Праўда, можа, вось кепска, што дужа блізка садзіўся, як дыктаваў свае паперы, вось і цяпер аж на плячы адчуваецца крыху - некалькі раз дакрануўся рукой, ну, вядома, у часе працы. А ўсё ж ткі ветлівы, харошы чалавек...»

І мімаволі ўяўляецца ў думках прыгожы з гарбулінкаю нос, вочы з такім асаблівым, глыбокім, патаемным бляскам. І гэтыя паводзіны... Сур'ёзныя, паважныя.

І разам - вяснянкі. Яшкавы. Мілыя вяснянкі. І ўсё ж ткі - вяснянкі. І гэты просты твар з такімі захапляючымі кудламі на галаве. І ўсё ж ткі - кудламі. Рукі моцныя, такія нявёрткія, як граблі тыя... Любыя рукі. Як граблі тыя... А пры чым тут граблі, калі любіш Яшку. Яшка мілы, хоць трохі дзівак, і мудрылка к таму. А латкі на спіне. І белыя ніткі... Ат, глупства ўсё гэта, ці варта зважаць, калі любіш.

І калі драмалася ўжо, калі сон ахіляў сваімі мяккімі ціхімі крыллямі - Яшкаў твар ляцеў насустрач. Вось робіцца ўсё большым і большым, вось відны ўжо залатыя вяснянкі.

І раптам ляцяць яны і рассыпаюцца дзесьці зорамі. А за імі месячык устае, і на месячыку нос з гарбулінкай. І месяц не месяц, а Анатоль Іванавіч, і гараць яго вочы, свецяцца, свецяцца... І светам сваім прасякаюць у самую душу. А з-пад правага вока рубец сіняваты. Ён шырыцца, шырыцца - вось цэлая прорва, і дна ў ёй не відна, і клубяцца ў ёй туманы сінія. І ляціць Валька ўніз галавой, усё глыбей і глыбей у бяздонную прорву. Ляціць, аж захватвае дух. Вось-вось ударыцца аб цёмнае жорсткае дно.

- Ма-а-мачка...

- Бач, спрасонку вярзе немаведама што, - мармыча Антось на сваім ложку і пераварочваецца на другі бок, каб месячнае святло не трапляла ў вочы.

 

* * *

 

«Цяпер асцярожным трэба быць, - мімаволі падумаў Анатоль Іванавіч, калі прымаў у канторы новага служачага, камандзіраванага з горада на месца бібліятэкара і загадчыка заводскага клуба, - гэта не мямля наша, хлапец, відаць, з вусамі...»

Сашка Каведла распытваў дырэктара аб усіх дробязях жыцця завода, нават аб такіх, аб якіх і думаць не прыходзілася Анатолю Іванавічу: і ці ёсць ячэйка, і як з камсамольцамі справа, і хто ў заўкоме, ці ёсць радыё, і што робяць рабочыя па нядзелях.

- Якая тут ячэйка! Партыйцаў - трое са мной. Ды і то адзін у кандыдатах яшчэ. Ходзім вось у саўхозскую ячэйку часам. Камсамольская ёсць...

- Ого, дык у вас жа тут ціш ды глуш! І рабкораў, пэўна, ніводнага?

- Якія там рабкоры... Пісаць і то, бадай, не ўсе могуць.

- Ого... Я бачу, мы з табой тут, брат, здорава папрацуем, - заключыў новы, толькі-толькі што прыбыўшы чалавек, адразу перайшоўшы на «ты».

Анатоль Іванавіч не паспеў мімаволі паморшчыцца, як Каведлы і след прастыў у канторы. Ён пабег у інтэрнат, на завод, збіў ужо каля сябе цэлую хеўру моладзі, нешта горача гаварыў з імі, смяяўся...

- Прыслалі чорт ведае каго. Не к нашаму боку... І народ жа пайшоў, прасці Божа. Не паспеў на нос яму зірнуць і ўжо на «ты»...

І вечарам, седзячы ў сваім пакоі, Анатоль Іванавіч ніяк не мог забыць новага чалавека. І асабліва ж гэтае «ты».

«Чорт яго ведае што. Усякая погань з табой запанібрата. Але чаму погань? Чалавек, здаецца, з іскрай. І віхры такія задзірыстыя... Ды чаго варта кепка адна. Сядзіць так на галаве, нібыта ўвесь свет пад яе казырком. А вочы, як мышкі тыя, так і шныпараць, так і шныпараць усюды - у ведамасць і ў тую зазірнуць паспеў.

Ну і чалавеча!

І ўсё ж ткі паганы, - чалавеку, якога ніколі не бачыў, адразу тыкае ў вочы. Можа, тут і няма нічога, але ж ткі... Чалавек, выхаваны на пэўных традыцыях, прасякнуты пэўнай культурай, які мае зусім вызначаны, выкрышталізаваны часам жыцця і яго ладам розум, - і вось падыходзіць да цябе кепка, самая звычайная, якіх мільёны, і тыкае табе ў вочы...

«Мы з табой, брат, папрацуем». Падумаеш - брат знайшоўся, гэтакі ненаглядны таварыш. Але ж гэта глупства, цяпер жа не тое. З ваўкамі жыць - па-воўчаму выць. Але хто ж воўк, дзе хаваецца гэтая воўчая злосць, у каго ж гэты лёскат воўчых зубоў? Дзе ваўкі, дзе іх воўчыя зубы?»

Лямпа свеціць бледным, жаўтаватым святлом; трапяткія цені скачуць па сценах ад мухі, апякаючай крыллі аб шкло...

«Дурная... Так вось і мы апякаем крыллі аб шкло. Апяклі, апалілі... і ўпалі ў жыццё бяскрылыя і бязвольныя... Толькі цені засталіся рэдкія, трапяткія цені, цені пажоўклых, збляклых успамінаў. Так і мы - бяскрылыя і бязвольныя. Хто ж мы?

Эх, назад бы жыццё, усё далей і далей у беззваротнае мінулае, з якога высмакталі годы яго колер і пах».

І дзесьці варушацца, уздымаюцца выцвіўшыя ўспаміны.

- ...Вып'ем, Жоржык, на «ты», за нашу слаўную Русь, за нашу славу разгонную, за карыя вочы дзяўчат...

- Што ж, на брудэршафт дык на брудэршафт...

Цягнуцца рукі насустрач, і рубінавыя іскры гараць у жаркіх бакалах. А на пагонах - срэбныя звёзды. І косы дзяўчат, і іхнія вочы, і такія трапяткія расніцы, ад якіх пахне віном і тонкай парфумай. Шпоры звіняць мілагучнымі бомамі. І дым - пахучы і даўкі. Цягнуцца рукі насустрач. Масляцца п'яныя вочы. І якія ж смешныя і наіўныя вусы маладых падпаручнікаў. Вось-вось дзынкне шкло рубінавых бакалаў і рубінавыя зоры абдымуць сэрца радасцю: за жыццё, за славу, за карыя вочы дзяўчат...

І нехта пад локаць штурхае таварыша:

- З ім? На брудэршафт? З гэтай фіскальнай брыдой?

І на абрусе вінныя плямы, і пад чобатам хруст бакалаў рубінавых, і ад столі ляціць тынк - разышоўся наган. Асцярожна, каб толькі ў столь, каб было і бяспечна і з гонарам...

Чаму ж ад іх, ад тых, з кім злучаны жыццём і сэрцам, чаму ж ад іх - брыда фіскальная?

...Змрочныя калідоры кадэцкага корпуса. Светлыя, але такія казённыя пакоі 2-й роты. У струнку ложкі і ля сцен у пірамідах бярданкі. І колькі іх, гэтых ружовашчокіх, вожыкагаловых кадэтаў. Сярод іх і Жоржык Граеўскі. Яго чарнюткія вочы іголкамі ніжуць таварышаў, ён бегае, шныпарыць між імі, смяецца, жартуе. Усе прыемна ўсхваляваны. Сёння глыбокай ноччу пахаванне «кафейніка». Старая традыцыя корпуса, і прытым выключна традыцыя 2-й роты. Яшчэ малыя, няхай павозяцца з «кафейнікам».

А першай гадзіне ночы з вялікімі перасцярогамі прабіраюцца кадэты са спальні на чорныя сходы, адкуль шлях на вышкі. Уперадзе нясуць вялікі кафейнік, склеены з паперы і афарбаваны. Навакол папяровыя факелы і факельшчыкі ў папяровых уборах, падобных на саваны. У кожнага ў запасе пірожнае, пакінутае ад нядзельнага святочнага абеду. Усе ідуць, крадучыся, стараючыся захаваць таемнасць і ўрачыстасць. А вось і цёмныя вышкі. Усе моўчкі сыходзяцца туды, бліжэй да купала дамовай царквы.

Ставяць кафейнік на спецыяльны трыножнік, запальваюць зараней прыдбаныя свечкі, хісткае полымя якіх асвятляе намаляваны на кафейніку твар нелюбімага настаўніка-выхаваўца падпалкоўніка Лізматава, па-кадэцку - Клізматава. Выкладчык «сугубае» хіміі, сухі нервовы чалавек, педант формы і дысцыпліны.

Пачынаецца карагод навакол кафейніка, спраўляецца спецыяльная імша, словы якой з году ў год перадаюцца пакаленням роты. Тут «хімія, хімія, сугубая хімія» і «на заборы сядзіць кот», схільны да хімічных практыкаванняў, і «клізма, клізма і клізмацыя-я нарадзілася ў айца Савація-я-а».

У Лізматава быў бацька поп, і кадэты, у выключнай большасці афіцэрскія дзеці, яшчэ больш зневажалі свайго выхаваўцу. Вядома, паміж сабой. У хуткім часе кафейнік з вялікімі перасцярогамі ўрачыста палілі, збіралі попел, і хто-небудзь са смялейшых забіраўся на купал і рассейваў попел на ўсе бакі. Пасля гэтае «афіцыйнае» часткі «кафейніка» аддавалася належная ўвага пірожным, і хутка ўсе з ранейшымі перасцярогамі вярталіся назад, у ротную спальню.

А раніцай, вылучыўшы хвіліну, калі ніхто са сваіх не заўважыць, спрытны Жоржык бег да памочніка камандзіра корпуса, доўгага і сухога, як жэрдка, палкоўніка Тараканава і, выцягнуўшыся ў струнку, спешна дакладваў:

- Ваша высакароддзе! Сёння «кафейнік» пахавалі... Іван Вайніцкі аб вас сказаў: дылда эстафетная.

- Як ён мог?

- Не магу знаць... А Юры Курбакоў аб яго благароддзі гаспадзіну выхаваўцу...

- У карцэр яго, паскудніка... Маладзец.

- Рад старацца, ваша высакароддзе.

- Кру-у-гом!

І хутка ў Жоржыка Граеўскага на чырвоным кадэцкім пагоне два лычкі з'явіліся. І чын немалы - віцэ-унтэр-афіцэр. Лычкі былі прадметам зайздрасці для таварышаў, і некаторыя лісліва заглядвалі ў вочы Жоржыку, другія лаялі, паціху фіскалам звалі, падлізаю.

А перад выпускам з корпуса Жоржык насіўся са сваімі трыма лычкамі віцэ-фельдфебеля роты і часта ўглядаўся ў маленькае люстэрка, цярэбячы пух вусікаў. Ён марыў у гэты час аб генеральскіх пагонах, аб дывізіях, карпусах, аб прыгожых жанчынах, аб шырокай і бліскучай дарозе, усеянай «Аннамі» і «Станіславамі» з залатымі мячамі. У часе выпуску адбывалася апошняя традыцыя корпуса - калектыўнае складанне і чытанне «зверыяды». Усе адпрошваліся ў горад і, знайшоўшы прытулак дзе-небудзь на кватэры ў маладога афіцэра, быўшага выхаванца корпуса, спраўлялі апошнюю таварыскую вечарынку з віном, закускамі, часам з недарагімі дзяўчатамі з вясёлага дома. Тут і складалася запаведная «зверыяда» - характарыстыка ў вершах кожнага выпускніка. Гэтыя штогоднія «зверыяды» былі рэліквіямі корпуса і захоўваліся ў яго архіве, і доступ да іх быў дазволены толькі для скончыўшых, для афіцэраў.

«Зверыяда» пісалася і тут жа зачытвалася. Памятае Жоржык і напісанае аб ім. Недарма хацелася знікнуць, праваліцца скрозь зямлю. Ды і кепска было крыху тое, што характарыстыка «зверыяды» неафіцыйным шляхам магла папасці ў полк, дзе знайшоў бы прызначэнне Жорж. А пісалі не зусім добрае. Усе смяяліся, заліваліся рогатам, калі самы старэйшы кадэт зачытваў аб Граеўскім:

 

 

Таму і брыда, што фіскальная.

І адзін брудэршафт, які не ўдаўся.

Апошні з Зверыяды... Апошні... Але ж гэта глупства. А ўся зверыяда, тысячы зверыядаўцаў разышліся па беламу свету, і ўсе родныя, і ўсё ж блізкія сэрцу... Зверы-я-даўцы... І жалезныя палкі, і воўчыя сотні афіцэрскія.

Хто ж ваўкі, дзе гэты лёскат воўчых зубоў, дзе жудасны бляск воўчых вачэй асенніх?

...Прытуліўся засценак між балотаў і пушчаў. За вокнамі мокрая снежная мітульга. Пацеюць вокны і плачуць цёмнымі поцекамі. У прасторнай хаце прытульна і цёпла. За сталом мясцовы пісар валасны са сваімі дочкамі-паненкамі. На рагу стала поп сядзіць, углядаецца мутным зрокам у чарку і цягне нешта нуднае і няскладнае аб свабодзе сумлення, аб вялікай расейскай нацыі, аб нейкіх загубленых перспектывах і заняпадзе культуры.

- Кінь, бацюшка, казанне казаць - нуду нагоніш. Выпі лепш, салёны гурок - незагубленая яшчэ перспектыва, - смеючыся, гаворыць нехта з бліскучых афіцэраў савінкаўскага баявога атрада.

- Охо-хо... Вам смешкі вось толькі, а вы паспрабуйце душой хварэць... Тысячы год, стагоддзі, можна сказаць, нязрушаныя і...

- Што «і»? Не мудрствуя лукава, кулдыкніце кілішак, і ўсё тут, - гаворыць усё той жа афіцэр.

Прыемна ўсхваляваны дзяўчаты.

- Ах, вайна, колькі страху... Дзіву даешся, як гэта можа толькі чалавек забіць?

І афіцэры, асабліва з маладзейшых, калясом выпукляюць грудзі, наперабой увіваюцца за дзяўчатамі, расказваюць геройскія гісторыі, небывалыя справы.

А ў халоднай і старой стопцы на двары звязаныя сядзяць пяць чалавек, выпадкова ўзятыя сёння чырвонаармейцы. Стары казачы афіцэр Гайдучонак доўга здзекаваўся над палоннымі, размашыста, з поцягам, біў нагайкай. І не столькі ад злосці біў ці ад помсты, а проста хацеў лішні раз упэўніцца ў сваім правіле:

- Чалавек павінен разумець нагайку і знаходзіць адразу голас.

Але голасу ад нагайкі не знаходзілі і, параіўшыся, як быць і куды дзець, парашылі: раніцай «у расход пусціць». Яшчэ свет не патух у прытульнай хаце, не змоўклі гамонка і вясёлыя спевы, як пацягнулася ад стопкі купка людзей. Выйшлі на шлях, насыпаны сярод багны і прызначаны калісьці пад чыгунку. Жоўты пясок змешваўся пад нагамі з мокрым снегам, у ім грузлі ногі і пэцкаліся боты. Хутка спыніліся. Мерзлі рукі, снежная мітульга абляпляла макрэддзю твары, з-за разарваных хмар прарываўся бялёсавокі месяц. І калі свяціў - тады больш злосным рабіўся вецер, шалёна кідаўся на прыдарожны параснік, на быльнёг па абочынах дарогі, забіраўся дакучлівай золлю пад шынялі. На суку бліжэйшай асіны трапятаў сіратой счарнелы ліст, і, як ліст гэты, трымцелі без шынялёў пяць палонных, прытуліўшыся адзін да аднаго, каб было цяплей... І каб весялей разам, умясцёх, зірнуць у халодныя, сляпыя вочы немінучага.

Людзі з карабінамі запальвалі папяросы, грэліся, паціралі рукі. Паручнік Граеўскі таропка перашэптваўся з старым капітанам Садоўскім:

- Хіба зачытаць прысуд?

- На якога чорта прысуд гэты самы, вельмі ён ім патрэбны... Дый ці для іх законы пісаны, - урэшце ўзлаваўся капітан, якому папалі за каўнер поцекі талага снегу.

- Станавіцеся на край!

Кароткі залп - і пяць чалавек адразу аселі, пахіліліся і ссунуліся на жоўты вільготны пясок. Яшчэ хвіліна, і яны пакаціліся па абочыне шляху, уніз, туды, дзе лазовы параснік, дзе халодная вада з снегам. Адзін затрымаўся ля куста алешніку, сунуўшыся тварам у зямлю. І на спіне ў яго прыстаў лапікамі мокры снег.

Людзі з карабінамі таропка пайшлі назад. Толькі Жорж Граеўскі на хвіліну затрымаўся, каб пакорпацца ў кішэнях забітых. І нічога там не было, апроч зашмальцаванае паперы дакументаў і невялічкага партыйнага білета. Ужо даганяючы сваіх, прачытаў Граеўскі пры святле месяца прозвішча забітага чалавека: «Анатоль Іванавіч Гарашчэня». І сунуў паперу ў свае кішэні, па старому звычаю, набытаму за гады службы ў вайсковай разведцы.

...Дзе ж жудасны свет воўчых вачэй асенніх? Хто ваўкі?

...Жорж Граеўскі.

...Анатоль Іванавіч Гарашчэня.

...Усё тое добра, што мае канец добры. А чым ён кепскі?

Уздыхнуў Анатоль Іванавіч, пацягнуўся, стаў ладзіцца нанач.

 

* * *

 

Пачынаўся камсамольскі сход. Сакратар ячэйкі Антон Макрэня, хваравіты хлопец з нейкім вечна прышчымленым выглядам, нібыта вось пнецца хто стаць яму на мазоль і таму ўхіляецца ўбок чалавеча, тупае з месца на месца, - зачытваў месячны каляндарнік працы ячэйкі:

- І ўсяго ў нас за месяц будзе чатыры сходы і чатыры бюро. І мяркуем правесці пяць індывідуальных дакладаў, і такім чынам ахопім трэцюю частку складу ячэйкі.

- А якія ж пытанні на сходах?

Сакратар нерашуча тупае з месца на месца, корпаецца ў сваіх паперах.

- Пытанні, кажаце... Ну, якія ж пытанні? З'езд трэба прапрацаваць? Трэба. Папросім вось ужо Анатоля Іванавіча даклад зрабіць. Ну, справаздачу бюро паставім, ну... ды яшчэ знойдзем што-небудзь.

- Дай мне слова! - і Яшка, прасунуўшыся да стала, дастаў замусоленую запісную кніжку. - Хлопцы... Вось што... Каляндарнік - ён каляндарнік і застанецца. Ён правільны, чаго там. Але не ў гэтым справа. Колькі я ўжо разоў казаў, няхай ячэйка трохі падумае ну хоць бы сабе вось аб інтэрнаце. Там жа ліха ведае што.

- Якое табе дзела да інтэрната, на тое ж заўком ёсць, - нездаволена гаворыць сакратар, паціскаючы плячмі.

- Ат, заўком... Нібы сам не ведаеш, які спрытны заўком наш.

- Ну, гэта ты ўжо таго, бузу пачынаеш.

- У цябе ўсё буза. Што ні скажы - буза. Вунь п'янства ды карцёж у моладзі.

- А браточак, ну прыспічыла табе - на бюро пагаворым.

- У цябе ўсё на бюро.

- Ну і пагаворым. Вось і Анатоль Іванавіч прыйдзе, тады і пагаворым.

- У цябе ўсё Анатоль Іванавіч. Вунь ён дагаварыўся з хутарскімі кулакамі на дастаўку саломы.

- Якой саломы?

- Ды ў цэх жа вязальны... А чаму не хацеў браць з вёскі, вунь камітэт прыходзіў, чаму ж было не ўзяць камітэцкай саломы? А калі не з камітэта - чаму не можна было дагаварыцца з вяскоўцамі, яшчэ колькі вунь прыходзіла.

- Ты ўсё пра сваё. А пры чым тут мы? Адміністрацыя ёсць у нас?

- А вунь склад зусім згніў, працаваць няма як...

- Ат, кінь ты ўжо.

- Як гэта кінь?

Чалавек з дванаццаць камсамольцаў, якія спачатку досыць безуважліва слухалі сакратара, цяпер насцярожыліся. Была звычайная цікавасць да лаянкі, да ўзаемных папрокаў, цікавасць да таго, чым жа гэта, урэшце, усё скончыцца.

- Дык няма, хлопцы, больш прапаноў? - і сакратар згортвае і завязвае сваю парыжэлую, пажоўклую папку з паперамі. - Ну, дык лічу сход...

- Пастой, пастой... А маё хіба слова - не слова?

Новы загадчык клуба, які сядзеў да гэтага ў кутку і моўчкі назіраў за ўсім, пасунуўся да стала.

- Усё ж такі і я камсамолец, хоць і стары ўжо, але ж камсамолец. І сказаць вам - і буза ў вас, ну і буза-а... - «Але ж, канкрэтней, канкрэтней, таварыш Каведла...» - Так, бліжэй да справы. А справа, бачыце, у тым... Сяджу гэта я і дзіўлюся: і не камсамольцы, здаецца мне, сядзяць вось тут, а... хто яго ведае... ну, галошы старыя. Хлапец дзела гаворыць, а яму - кінь. Чаго ж гэта варта, любыя? І пра моладзь скажам... Паскудная, братцы, справа ў нас з моладдзю. - «Але ж канкрэтней, канкрэтней, таварыш Каведла...» - Так... Скажам, з'езд - добрая справа, трэба прапрацаваць, абмеркаваць, пагаварыць... Але ж да гэтага часу і другую справу трэба вырашыць. Як ты аб гэтым думаеш, паважаны сакратар?

Сакратар мнецца, моршчыць лоб і адказвае пытаннем:

- Гэта ты аб моладзі хіба?

- А хоць бы сабе і аб моладзі.

- Дык, бачыце, справа тут такая: гаварыў я анодысь з Анатоль Іванавічам, ну і парашылі мы вечар спайкі наладзіць... Ну, няхай паскачуць там. Ну, няхай... вось мы і думаем яшчэ на бюро пагаварыць аб гэтым.

- Гм... для пачатку што ж... Спайка - справа добрая, мо і прыгожая. Але ж трэба, таварыш, і аб іншым падумаць. Тыдзень я на заводзе ў вас - нічога толкам не бачу. - «Але ж канкрэтней, канкрэтней, таварыш Каведла!» - Клуб - гэта раз - анічагутка ў ім. Кніжак - два - анізвання. Газета - тры - ці бачыў хто ў вочы? Камсамольцы - чатыры - без пораху, ходзяць кіслыя. Інтэрнат - пяць - клоп клопа прусом паганяе. Завод - шэсць - цвіль на цвілі, дзіравыя печы. Заўком - сем - дзіравыя... так нікудышны заўком... А чаму? А вы ж ведаць павінны? А вы ж кам-са-молія.

Усе маўчалі. Сакратар не ведаў, дзе падзець вочы і куды пакласці сваю папку. Урэшце ён рашуча ўзяў яе пад пахі і, не гледзячы ні на каго, ціха мармытнуў сабе пад нос:

- Лічу сход зачыненым...

- Як гэта так?

- Ды так. Павестка дня ўся вычарпана.

- Як гэта вычарпана, калі я стаўлю вось гэтыя пытанні?

- Не ўнось дэзарганізацыі, таварыш... Нельга ж так, каб гэта раптам ды ўсё і вырашыць. Вось сабяромся на бюро і вырашым усё як след. Пазавём яшчэ... ну, хоць бы Анатоля Іванавіча... А то адразу.

Некаторыя з хлопцаў паціху смяяліся, другія мнагазначна пераміргваліся - найшла каса на камень - хто каго? А Яшка і яшчэ некалькі хлопцаў з нейкай не то надзеяй, не то з замілаваннем паглядалі на выцвілую кепку Каведлы, з-пад якой выбіваліся жорсткія русыя кудры. Каведла неяк грэбліва, пагардліва правёў вачыма згорбленую постаць сакратара, гэтую вечна спяшаўшую некуды постаць, спяшаўшую і не знаходзіўшую сабе месца. І пад кудрамі варушылася недзе назойлівая, дакучлівая думка: «Ну і тыпус! От вылівак, от птаха нябесная...»

Калі сакратар схаваўся за дзвярмі, Каведла смачна сплюнуў на падлогу, пастаяў яшчэ з хвіліну і, матнуўшы, нібы ў сцвярджэнне нейкае думкі, галавой, пасунуў рашуча да выхаду.

- Айда, хлопцы, чаго тут валэндацца. Хадзем, Яшка... - кінуў ён ад дзвярэй.

 

* * *

 

Быў калісьці Шурка. І было Шурку сем год. І быў ласы Шурка на пірагі і абаранкі. А пірагоў і абаранкаў - шэры кот наплакаў... Таму татка мамку біў, прыгаворваў:

- Ты жыццё маё засіліла, апаскудзіла, у-у, брыда сухарэбрая.

Тады Шурка бег, кідаўся бацьку ў калені і, цалуючы шурпатыя, прапахлыя клеем і сасновымі стружкамі рукі, мачыў слязой палапленыя штаны бацькавы і, схапіўшы аберуч вялікі-вялікі рыжы чобат бацькаў, віс на ім, віс і прасіў:

- Не бі мамку. Я табе кажу ці не...

А часам татка плакаў, размазваў на шчаціністым твары п'яныя слёзы, памінаў пра грошы, памінаў пра кішэню.

- Гануля, зірні, галубка мая, у кішэню правую ў ватоўцы... палучка ж мая там.

Глядзела матка ў кішэню - выварочвала яе. Тады церушыліся на падлогу крошкі хлеба, махорка, недакурак цыгаркі, стары аблуплены гузік. Глядзела правую, глядзела і левую. І, схапіўшыся раптам рукамі за голаў, галасіла на ўсю хату:

- А Госпадухна мой, Божухна, і няма ж на яго, ірада, кары тае смертнае, і няма ж на яго, супастата, ні закону, ні совесці...

Потым кідалася за ручніком, складвала яго ў тры-чатыры рэдзі і біла, біла неміласэрна татку і па галаве, і па вачах, і па спіне. Біла і нібы знаходзіла ў гэтым нейкую ўцеху, асалоду. Татка пакідаў звычайна плакаць, часам пачынаў смяяцца.

- Ну, яшчэ... Ну, яшчэ... Ото, так... вось яшчэ трошачкі, па хрыбту, па хрыбту, вышэй крышачку, бач, нешта чэшацца.

«Чаго яму смяяцца?» - думаў пры гэтым Шурка і падыходзіў да маткі.

- Кінь, мамка, не чапай... Яшчэ абаранка прынясе калі... з макам.

Быў ласы Шурка на пірагі і абаранкі.

Пост. Даўжэнны-даўжэнны пост - уся хата прапахне таранамі, капустаю ды горкім алеем. А то і нішчымніца - бульба з лупінамі ды хлеб. І разам надыдзе дзень, запахне з печы смачным-смачным. Мамка пірагі пячэ, пасху пасвянцаць будзе. А вось і на стале яны, і пах ад іх, удыхнеш - і пуп да косці прыстае, прыліпае. Не вытрымаць. Чаму ж і не паспытаць часам. Асабліва калі мамка занялася ля парасяці, абдзірае яму капыцікі. І... на поўны рот, ды ходала пад печ.

Грыміць чапяла, увіхаецца мамка ля падпечча.

- Вылазь, антыхрыстава душа. Бач, аскароміўся, нячыстая сіла... Вылазь, душагубец.

- Не палезу!

- Я табе кажу ці каму?

- Не палезу...

Чапяла спрытна пападае па лабаціне, за чапялой сунецца доўгая хударлявая мамчына рука, і віхор жорсткіх валасоў пападае ў кастлявыя пальцы - нехаця палезеш.

- Кінь, кажу!

- Не кіну...

- Кінь, іначай заб'ю!

- Усё роўна не кіну...

І кавалачак пірага, застаўшыся ў сашчапераным кулачку, спрытна пападае ў рот.

- Дык ты так, нехрысць ты гэткая, пачакай жа, пачака-а-й... вось я павыбіваю з цябе гэткія авантуры, пазганяю шаршні з паганае спіны, пачакай.

І віхор жорсткіх валасоў звіваецца ў тугі вузел - вось-вось вочы на лоб вылезуць.

- Будзеш, гад, болей?

- Буду...

- А галованька мая няшчасная, нарадзіла на свае мукі радзімца, у бацьку, мусіць, паганец, удаўся, - і, даўшы добрага ляшча ў хрыбет, матка пакідала Шурку ў спакоі і замыкала ў шуфлядцы такія пахучыя, такія прыгожыя велікодныя пірагі і іншыя не менш прывабныя і спакусныя прысмакі.

А віхор жорсткіх валасоў, упарты віхор застаўся і да гэтага часу. І, мусіць, праз гэты віхор і перадалася ў Сашку Каведлу тая ўпартасць, настойлівасць, з якой браўся ён за кожную справу і ўмела ці няўмела яе праводзіў. Але праводзіў заўсёды.

- Пажывём - пабачым... Выліўкі нам не дзіва. Бач, анцімоніі разводзіць, на сходзе ні слова. Яму ўсё Анатоль Іванавіч - бацька родны знайшоўся. А сам ні кроку. Але ж пачакай, будзе час - будзе і квас. Не ўсё разам.

Сашка Каведла думаў аб гуце, аб камсамольцах, аб заснуўшай ячэйцы. І чым болей думаў - тым спакайней рабілася на сэрцы.

- Толькі на педалі націскай, таварыш Каведла... Ды канкрэтней, канкрэтней... Вось газету наладзіць бы, радыё... Красата!

Сказаў сам сабе і ўсміхнуўся.

 

* * *

 

Вечар выдаўся ласкавы і ціхі. На ўзгорку пахла мятай і чаборам. І гэты водар п'яніў голаў, кружыў яе - таму і пераліваліся так прыгожа далёкія зоркі, зыбаўся свет іх празрысты і чаруючы на ціхіх струменях ракі. Адтуль несла такой ядранай, падбадзёрваючай вільгаццю.

І кругом цемра - цёплая, убаюкваючая чэрвеньская цемра. І ледзь шалясціць бярозавы параснік на адхонах кручы, з-пад якой чутны ўсплёскі і бульканне вады ды ціхі-ціхі, як неўлавімыя шэпты ночы, шолах асакі і чароту.

І ў гэтую цішыню ўразаецца параход. Нехта дошкай вялікай лапаціць па вадзе, і шуршаць берагі, абмытыя рэзваю хваляй - адной, другой, трэцяй... Слабеюць нявідныя ў цемені хвалі, нікнуць... Прамільгнулі ліхтары, асвятлёныя акенцы, за якімі нейкі іншы свет, асаблівы. Паплылі ліхтары ў цемру, знік параход за павароткай, і зноў ціха, дрымотна... І крыху жаласна: быў параход і паплыў. І людзі на ім, і кожны едзе кудысьці, далей, у свет у шырокі.

А Анатоль Іванавіч гаворыць, гаворыць...

- Валечка - буду зваць вас так... бліжэй і прыемней... - і адчувае Валя яго руку на сваёй і ціхія пяшчотныя ласкі - гладзіць яе руку, перабірае пальцы.

«Усё роўна...» - мільгае нейкая няясная думка. Валя маўчыць, і ў гэтым маўчанні пакорнасць, замілаванне ўсім: і ракой, і ап'яняючым чаборам, і ціхім шолахам бярозавых лісцяў, і гэтымі словамі-шэптамі, што так блізка-блізка, як гэтыя цёплыя пальцы рукі, такой моцнай, настойлівай.

І з гарбулінкай нос. І такія разумныя вочы.

- Валечка, паглядзі. Падзівіся. Вось пайшоў параход: светлы, вялікі, прыгожы... І ўсюды цемень. Пайшоў, і няма... І жыццё наша, як той параход. Бліснула, і няма. Цемень адна... Дык запалім жа агні, каб было светла і люба. І цёпла. Любіць, любіць, Валечка, - тады шчаслівай дарогай пойдзем мы ў свет, у свет вялікі, бліскучы. Валечка, міленькая...

І такі ап'яняючы чабор... І шалясцяць лісты, перашэптваецца чарот з асакою. І не чуць іх ужо.

- Валечка...

Упалі зоры з неба і распасцёрліся нізка-нізка, парабіліся на кружэлкі вялікія: ружовыя, блакітныя і зялёныя - самыя цёплыя.

Потым зоры ўзняліся, паплылі ў недасяжную вышыню і нібы зняжывелі там у нейкай хітраватай усмешцы. І свет іх стаў скупы, халодны.

Зводдаль закігікала нейкая птушка. Уздрыганулася Валя, нечакана балюча сцялася ўсхваляванае сэрца. І пачала плакаць, нахіліўшы голаў на грудзі.

- Кінь, Валя... ці тут жа што страшнае?

- Як жа я...

- Ну, годзе, раз жывём мы на свеце.

Ішлі берагам моўчкі. Валя ўглядалася ўніз, у сцежку, хацела сабраць думкі, але яны не даваліся і разляталіся абрыўкамі ці хаваліся дзесьці, хаваліся ў старожкую цемень ночы.

 

* * *

 

У клубе была незвычайная цішыня, хоць народу сабралася і многа. Дый як не сабрацца - навіна - радыё! Павінна загаварыць сёння. Каведла без кепкі - адзнака вялікай турбацыі - часта лазіў пад столь, поркаўся нешта з цянюсенькім медзяным дротам, камандуючы адтуль Яшку і яшчэ двум камсамольцам, якія працавалі на вуліцы, праводзілі дрот у зямлю:

- Гэй, вы там, калі закапаеце, пакладзіце камень, бо яшчэ свінні адрыюць...

Каведла злазіў і бегаў ля стала, поркаючыся ля невялічкае скрынкі з рознымі блішчастымі шрубкамі, медзянымі цвікамі, пласцінкамі. І галоўнае, што прыкоўвала ўсіх да сябе, гэта электрычная лямпачка, якая гарэла немаведама для чаго, для якой патрэбы.

- Ты б загасіў яе, дарэмна псуеш, калі б то сказаць - ноч, а то ж відна.

- Ідзі ты, дзядзька... Пачакай вось крыху, раскажу пасля, а цяпер... вось лепей глядзі за парадкам.

Большасць старых сядзелі зводдаль - ніякавата ж адразу сунуць свой нос ва ўсякія забаўкі. Няхай ужо маладым гэтыя цацкі.

Колькі ні корпаўся Сашка - аж лоб умакрэў, - усё нешта не ішло на лад. Колькі ні надзяваў ён чорныя кружэлкі навушнікаў - нічога, акрамя роўнага гуду і шыпення, адтуль не было чутно.

Ужо дзед Андрэй, не прамінуўшы паглядзець навіну, пачаў гаварыць аб грамафоне:

- То ж, браткі мае! І прывозіць гэта раз пан грамафон гэты. Былі такія вось без трубы. Паставіў гэта ён моўчкі на стол яго ды давай круціць. А тут і старая паня сядзіць. Вось і пытае яна: «Што гэта?» - «А гэта скрынку для цябе прывёз я, ідзі, дзівіся... Вось і ручка». Толькі яна за ручку, а скрынка, браткі мае, як прыўрэжа на ўсе галасы камарынскага... Дык што ж вы думалі, от жа не збрахаць - збялела паня ды хлёп аб падлогу... Хварэла аж тыдзень.

- А ты не захварэў часам?

- Я? Ого! Каб я... Прамудрасць тут невялічкая ў гэтых скрынках... Галоўнае, накруціў ручку, а яно і пайшло, і пайшло... І чаго толькі не захочаш: хочаш «Разлуку» - «Разлука», «Ойча наш» - «Ойча наш» выводзіць, а «Іжа херувімы», ну, не раўнуючы, як у царкве... Бывала, пан пакліча, калі вясёлы...

- Тс... тс... ш-ша...

Усе адразу насцеражыліся. Нават Цімка Статуй, які стаяў да гэтага ля акна і з нейкай, яму толькі ўласцівай, пагардай і знявагай паглядаў нібыта безуважна на Каведлавы практыкаванні, пацягнуўся цяпер да стала і разявіў у немым здзіўленні рот. З невялічкай трубкі вырваўся сноп пярэстых гукаў, спачатку няясных, незразумелых. Потым яны рабіліся ўсё выразнейшымі, гучнелі, набывалі нейкую моц, і прыгожая песня палілася шырокім, мілагучным струменем пад закуранай столлю.

Усе ўглядаліся ў трубку, нібы там сядзеў нехта нябачны і дзіўны, які чараваў сваімі галасамі людское вуха. Ля дзвярэй застыў у нямой постаці Астап Зіркута, і з-пад яго парыжэлых кудраў глядзелі жывыя задуменныя вочы. Прытаіўшы дых, слухала песню Валя. І на міг прамільгнулі вялікія зоры-кружэлкі і зоры далёкія, недасяжныя... І Залатыя Ключы... Толькі на міг - ад песні ўсё забываеш, таму мае яна над табой вялікую ўладу. А тут і песня дзіўная - скінулі яе з недасяжных вышынь, спаймалі рукамі чалавечымі.

А Каведла стаяў, перасцерагаюча ківаў рукой, нагінаўся, нешта падкручваў. І ўсе глядзелі на яго, як на нейкага чараўніка. Быў Сашка Каведла, а цяпер вось - на табе - да чаго дадумаўся.

Цімка Статуй увесь выцягнуўся, і калі замоўкла трубка, ён усё яшчэ здзіўлена ў яе зазіраў.

- Ну што, Цімка? Як?

Гэтае пытанне вывела Цімку з раздумы. Ён залыпаў вачыма, нібы спрасонку, і толькі потым ужо, падумаўшы з хвіліну, ні к сялу ні к гораду адпаліў раптам:

- І ляснуў бы вось я па ўсіх тваіх прычындалах, толькі б шкло пасыпалася...

І ўсе адчувалі, што Цімка сказаў гэта так сабе, абы адчапіцца, не ўсур'ёз, як раней.

- І нічога болей? - запытаў Каведла.

- Як гэта нічога?

- Ды так вось. Толькі б ляснуў і нічога болей?

- Ну...

- Эх, ты... І пастухова Ганна ляснуць можа, а ты, галоўка твая яловая, дадумайся. Разумееш - дадумайся.

- Ат, адчапіся ты.

І ўсе здзівіліся крыху: Цімка без усякага скандалу моўчкі адышоў ад стала і стаў ля сцяны.

Спачатку было ціха. Потым усе загаварылі. Узняліся спрэчкі. Абступілі цудоўную скрынку, заглядалі ў трубку, мацалі дрот, абглядалі лямпу.

- Ну і манцёр! Ну і Каведла! А мы думалі: ну, нахлусіць чалавеча з гэтым самым радыё.

Умакрэўшы Каведла стараўся ўсім растлумачыць сакрэты скрынкі, пускаў яшчэ некалькі раз яе ў ход, частаваў песнямі, музыкай, нават нешта смешнае загаварыла трубка, і ўсе рагаталі цішком, стараючыся не заглушыць трубкі, даслухаць да канца смяшлівыя жарты. І калі пачалі ўжо разыходзіцца, нават дзед Андрэй адазваў убок Каведлу і патаемным шэптам запытаў:

- Вось што, скажы ты мне, хлопец, толькі не мані, скажы як на духу - не грамафон гэта?

- Ды не, дзед, і не начавала з грамафонам.

- Ну і штука... Але ж і майстры вы, каб на вас ліха!

- Майстры, дзед!

- Ото ж я і кажу...

- Хочаш, амалодзяць, дзед, за мілую душу - чык-чык і гатова, - смяецца з дзеда Астап Зіркута.

- Ото ж я і кажу, - мармыча, ідучы, дзед, не ўчуўшы добра жарту.

 

* * *

 

Прайшло каля месяца. І з кожным днём усё больш сумнай і сумнай рабілася Валя.

«Няўжо ж гэта... Няўжо не пройдзе так? Што ж я буду рабіць, што падумае татка? А Яшка... Аб Яшку казаць не варта - сама вінавата, вось ад стрэч ухіляюся нават. Ды і што Яшка... Мо і любіла калі. Але ж гэта даўно, ці варта думаць аб ім. Анатоль Іванавіч... Мілы і любы. Але ж зачым толькі гэта ўсё, зачым жа так, ці нельга без гэтага... Як страшна падумаць аб тым, што будзе...»

Ля вачэй ляглі першыя неглыбокія зморшчакі, і самі вочы страцілі сваю былую рухомасць і неяк старанна разміналіся з вачыма бацькі. І ўжо не скакала, як раней, без усякае дай прычыны па пакоі, забылася на ранейшыя песні, не чутно і «кірпічыкаў».

«Што б гэта такое з ёй, - думаў часам, седзячы за сталом, Антось. - Няйначай перамена нейкая. І з якое б, сказаць, прычыны? Закахалася б, скажам, дык чаго галаву вешаць... Не, нешта нейкае ёсць».

Заўважыўшы вечарам, як сядзела Валя ў невясёлай задуме, бацька падышоў да яе, палажыў на яе плечы свае апаленыя, шурпатыя рукі і запытаў:

- Валечка, ну што з табой? Дзіўлюся я, нешта ты ходзіш, нос апусціўшы...

- Ат, татка, што гэта вам уздумалася.

- Бачу ж я, ну чаго ты такая?

- Ды нічога, татка, гэта я так сабе.

- Так сабе? Ідзі хоць прагуляйся крыху. Годзе ў хаце сядзець - пракіснеш. Сёння ж вечар спайкі. Мне дык што, старому, лепш паляжу вось, а твая справа другая. Дый кажуць - весела будзе там. Музыку вунь нанялі хутарскога, скокі будуць... Схадзі ж ты.

- Я схаджу, татка...

 

* * *

 

У далёкім дзяцінстве чула Рахіль прыгожую казку ад мацеры. А мо і не казка, мо сапраўдная быль. Але ж падобна надта на казку: і цар, і дзіўныя дочкі, і аксаміт.

Галоўнае - аксаміт.

...Едзе цар па вуліцы горада, і пасцілаюць перад ім аксамітныя дываны. Аксамітам і сцены пакрыты, высачэзныя сцены гарадскіх дамоў. Пасецца сонца па аксаміце і скача па ім рознакаляровымі праменнямі. А цар едзе, і едуць красуні дочкі - па аксаміту едуць па дарагому. І ні пылу, ні бруду. Бясшумна імчацца залатыя колы, і навакол - кветкі, кветкі.

- А зачым, мамка, кветкі?

- Кветкі? Ну, кветкі затым, каб цвісці... І пах, прыгожа.

- А які, мамка, цар?

- Цар? Адчапіся, ці мне бачыць яго, ці што?

- А чаму ў мястэчку вуліцы без аксаміту?

- Яшчэ што скажаш? Дурная...

- А чаму няма ў мястэчку цара?

- Яшчэ чаго захацела, хопіць табе і ўрадніка.

І ўжо спужаным шэптам, азіраючыся чамусьці на дзверы, мамка казала ціха-ціха:

- Дурная, чаго вярзеш немаведама што. Падмяці ідзі сенцы.

Але не забывалася на аксаміт Рахіль і часта думала, якім бы прыгожым было мястэчка з аксамітнымі вуліцамі. І па аксаміце краскі, краскі... Гады ішлі, старэліся вуліцы, касабочыліся местачковыя хаты, і па ўсяму відаць было, што не быць мястэчку ў аксаміце, не ўбачыць Рахілі аксамітных вуліц.

Гэта было ў дзяцінстве. А дзяцінства заўсёды такое смешнае і такое дзіўнае: то было ўсё прыгожым і чаруючым, а падрасцеш - і вочы другія. Зірнеш - брыда непралазная, злосныя людзі. І чаго ім трэба, і чаго б ім, здавалася, мала? Без нажа рэжуць адзін аднаго.

І адна за адной каціліся слёзы. Хацелася плакаць, каб заліць слязьмі ўвесь свет, і мястэчка, і закурэлы завод, і гэту страшную ванную печ, дзе блішчыць палаючае шкло, і гэтых майстроў.

Рахіль плакала... У інтэрнаце нікога не было. Пад свята ўсе разышліся, хлапцы падаліся ў клуб на спайку. Адтуль чутно было праз акно, як іграе гармонь, і прыглушаны тупат ног далятаў і нікнуў у Нютчыным пакоіку. Нютка - адзіная таварышка Рахілі (яшчэ ведаліся ў мястэчку, дзе Нютка была наймічкай) - суцяшала яе:

- А ты не глядзі. Лезе хто - дай здачы, чаго там...

- Дзе там, Нютачка! Каб ты толькі ведала. Ну, сягоння... Хоць бы я адно шкло разбіла. Дык дзе там... Стараешся ж патрапіць. І ўсё роўна - жыцця не даюць. І майстры нашы... Дый куды ні павернешся, толькі і чуеш: морда пархатая, сялёдачны хвост.

- А ты плюнь, не зважай... Ці ж ты не ведаеш, што ім кавалка хлеба шкада для нашага брата - чалавека чужога. Вось апанавалі ўсім заводам, калі хто чужы, так і стараюцца выжыць. Бачыш, і мне работы быццам нямашака там на заводзе, дык вапхнулі ў гэтую кануру. Колькі ні прасіла дзесятніка, каб паставіў у красільню, дык дзе там... «Усе месцы, - кажа, - пазаняты». А нябось вунь дзве пляменніцы з хутароў пазаўчора прыняў, ніхто і не ведае. А калі і ведаюць, дык ніхто слова не скажа. Як жа, дзесятнік, вышэй ад майстра... Дый майстры - добрыя цацы, адна хеўра. А ты ўсё ж ткі кінь, ну чаго ты.

Рахіль усё плакала. Часам змаўкала і пачынала зноў жаліцца:

- Ты вось паглядзі, Нютка, што зрабілі мне пазаўчора...

Яна расплікнула блузку, і калі Нютка зірнула туды, яна адразу з жахам адвярнулася і стала без прычыны глядзець на падлогу.

- Ты ж бы ў бальніцу хутчэй, чаго чакаеш?.. - з ціхім дакорам прамовіла яна, не адрываючы вачэй ад падлогі.

- У бальніцу? Не, Нютачка, гэта ж такі сорам, гэта ж... Не... Толькі не ў бальніцу. Каб даведаліся людзі ды пачалі языкамі плясці... Не, ніколі, ніколі. І з чаго б ты думала? Ну, разбіла я шкло, паслізнулася, калі на відэльцы брала... Дык Сідаронак як дасць у грудзі трубкай, аж уваччу пацямнела, ледзь устояла. «Гэта, - кажа, - табе на навуку... Пачакай, яшчэ будзе...» І як жа жыць далей, калі ніхто табе ў вочы не паглядзіць як чалавек, а ўсё не па-людску, усё зневажаюць.

- А ты б скардзілася ў заўком.

- У заўком? Ты смяешся? Ты ж сама хадзіла скардзіцца на Лузанчыка і на Сцяпана. Дапамаглі?

Нічога не адказала Нютка, толькі ўздыхнула. І абедзве маўчалі.

Праз акно ўляталі прыглушаныя гукі клубнага гоману, дзесьці на пасёлку нехта заліваўся блытанаю п'янаю песняй, якая то рассыпалася высокімі гучнымі ноткамі, то зніжалася да вільготнай асенняй зямлі і пасцілалася ў змроку няяснымі шэптамі, якія ўліваліся ў начную цемрадзь.

- Мусіць, Зіркута ад Амелькі ідзе падвыпіўшы. Час і мне дахаты.

- Заначавала б ты сёння ў мяне. Чаго ісці да мястэчка?

- Не, Нютачка, трэба ж дзядзьку сім-тым раніцай памагчы ў хаце. Недарма ж жыву ў яго. Хоць і свой, але ж дарма ніхто цябе трымаць не будзе.

- Ну, як сабе хочаш. А пажаліцца ўсё ж ткі трэба, Рахіль. Не скажаш ты, дык я скажу. Скажу хоць бы Яшку.

- І не думай, Нютка, гэта ж такі сорам.

 

* * *

 

- Дык чаго ты нос павесіў? Вальку ўсё сніш? Што з воза ўпала, тое прапала, кажуць старыя людзі, кінь, забудзь назаўсёды, не будзь мяшком пыльным.

- Ат, адчапіся ты. Пры чым тут Валя?

- Пры чым, кажаш? Ах ты, раскіс зусім, як бачу. Не ў Вальках справа, мой голуб.

- А годзе ўжо табе да мяне чапіцца... Вось кіну завод, абрыдзеў ён мне больш горкай рэдзькі. Пайду куды-небудзь у саўгас, буду зноў працаваць на полі, касіць пайду. А важнецкі касец з мяне, са старымі спраўляўся пакосам ісці. І добра ж, браток, гэта летам. Сонца табе. Лугі, як вокам кінуць... І ў кожнай купіне чмель гудзе, да чаго ж любіў я гнёзды чмялёвыя, мёд, як сляза... пахучы... А там рэчка. А над рэчкай кусты.

- Сам ты куст алешкавы і пад кустам радзіўся, відаць... Калі што - так і цягне ў кусты. Ты вось тут паспрабуй як след галавой раскінуць: і кусты знойдзеш, церабі колькі хочаш, абы ахвота, абы галава на плячах. А ў цябе ж кацялок палуджаны, у спраўнасці.

Каведла і Яшка сядзелі на клубным ганку. Каведла быў у нейкім узнятым, вясёлым настроі. Але ў гэтай весялосці чуваць былі схаваныя ноткі не то нездавалення, не то нейкае злосці.

- Бач, скачуць, аж сцены трасуцца... Няхай бы ўжо толькі скакалі. Дык не, не абыдуцца без гарэлкі. Да Амелькі-самагоншчыка яшчэ паслалі, усё мала... І дырэктар добры. Няхай, кажа, п'юць. Чаму рабочаму чалавеку і не выпіць. І яшчэ прамову выйшаў казаць. Аб рэвалюцыі... Аб Саветах... «Мы - гаспадары жыцця». «Пляваць нам на ўсё праз халяву». А потым ты чуў, як рыкне наш Анатоль: «Смі-ірна... Раўненне направа!» А ўсе ў рогат... «Бач ты яго, які камандзер, адразу відаць начальства». Цяпер адлежваецца на кватэры, майстры аднеслі... А сакратар твой чаго варты? Сарваў і пастаноўку ўсю. Каб не ты - і радыё б наша пабілі... Не, хлапец, трэба тут па-іншаму ўзяцца, нічога, як бачу я, не будзе.

- А нічога і не будзе. Такая ўжо тут павядзёнка - ад веку парадкі пайшлі, ці ты іх зменіш...

- А вось жа пабачым!

- Ну і пабачым. Нічога не будзе.

- Нічога?

- Нічога.

- Руку, таварыш! Аб чым заклад?

- Давай лепш без закладаў.

- Ну, добра, толькі глядзі сам памагай ды паменей аб кустах думай. А людзі яшчэ знойдуцца. Вунь Юрка Пупок - нішто сабе чалавек. Арцём Дубовік - някепскі рабочы. Антон-бежанец - бацька Валі - чым кепскі? Ды яшчэ колькі можна знайсці людзей на заводзе... І з камсамольцаў ёсць нішто хлапцы, паднаціснуць толькі трэба, падварушыць. Спяць усе, а хто і не спіць, той маўчыць. На ражна ніхто не хоча перці. А тут ражон, сапраўдны ражон - да чаго распусцілі завод, чортведама што робіцца... Ты паслухай, аб чым кажуць некаторыя рабочыя. Яшчэ нашы, з пасёлка, дык нішто. Як-ніяк, а з хаты па два, па тры чалавекі на заводзе - тут і маўчаць, можа, да пары да часу, аграбаюць сабе грошы, усе ў майстры падаліся. А вось тыя, што прыходзяць... Ім жа сунуцца некуды. Ты вось на складзе працуеш, не бачыш нічога. А я вунь учора зайшоў у выдувальню, дык што ж ты думаеш: некаторыя пад печчу спяць, няма куды пайсці. Гэта ты ў шчасліўцы папаў, у інтэрнат трапіў. А колькі раз пра баракі казалі: і не падступіся. «Грошай нямашака, мы - пралетарская дзяржава, самі на сябе працуем», - вось аб чым толькі і кажа дырэктар. А заўкому што? Ці заўком сабе вораг, калі кожны сваякамі абкружаны...

- Дык што ты зробіш?

- Вядома, адзін нічога не зробіш, а трэба вось падумаўшы ды каб болей людзей. У ячэйцы непарадак, ці гэта ж сакратар: ён свайго слова не мае, усё стараецца патрапіць дырэктару... Другога б сакратара нам! Дый партыйнай ячэйцы час ужо быць - ёсць жа партыйцаў са два, кандыдатаў вунь колькі...

Хлопцы замоўклі. На дварэ рабілася халадней, асенняю вільгаццю нясло ад ракі, і гэта вільгаць перамешвалася з пахам падмарожанае травы, завялых яблык і цвілога лісця, якое заслала ўсе дарогі і сцежкі.

Ад скрынак са шклом, што ляжалі на беразе, пахла смалой і цвілой саломай. Слязіліся крыху стрэхі, і паасобныя кроплі падалі зрэдку на шапкі. І з кожнай кропляй сціналіся плечы, холадна і сумна рабілася на сэрцы.

«Восень, каму яна трэба?» - думаў, здаецца, кожны, але думкамі не дзяліўся. Неахвота гаварыць на холадзе, лепш наставіць каўняры, унурыцца ў іх і сядзець, не зварухнуцца, захоўваючы ў сабе кожную кропельку цяпла. Дый аб чым гаварыць, калі ўсё перагаворана. Рабіць? Усё разам не зробіш. Лепш сядзець вось і думаць. І кожны думаў аб сваім. Яшка сачыў за шэрымі парванымі хмаркамі, што нізка-нізка слаліся над зямлёй, беглі хутка, спяшаючыся. І куды бягуць, і каго даганяюць... Вось выпаўзаюць на месячны свет і нікнуць дзесьці там, дзе цемрадзь, дзе навіслі халодныя туманы. І месячык - няшчасны месячык, да чаго ж яму холадна хавацца ў мокрыя начныя хмары.

Ад месяца Яшка пераходзіць да сонца, да вясны, да прыгожага лета:

- І будзем мы з табой усё ж ткі рыбу лавіць вясной... Хараство!

- Якую рыбу, пры чым тут рыба? - адарваўся ад сваіх думак Каведла.

- Вясной... І нераты можна ставіць. Асабліва на поймах. Дзе які раўчучок, канаўка - асабліва ж панадна рыба.

- Ты што, спіш ці трызніш?

- Ат, табе і слова не скажы... Ці табе зразумець.

- Дык не вярзі немаведама што.

І Каведла варочаецца да сваіх думак аб бліжэйшых днях, аб тым, што ён будзе рабіць, што трэба паведаміць у райком ды параіцца вось аб усім, аб дырэктару, аб заводзе, аб майстрах, ды ці мала аб чым.

У клуб не хацелася ісці. Там накурана, там нясцішны тупат і гоман, не знойдзеш прытулку і ў сваёй кватэры - баковачцы па-за сцэнай. Няхай ужо разыдуцца - тады спаць. І, унурыўшыся ў каўняры, маўчалі абодва. Раптам страпянуліся і ўзняліся з ганка. Што гэта? З-пад лесу, што ля ракі, за заводам, данеслася ціхае і працяглае:

- А-а-й...

Гук, здаецца, узняўся над лесам, узляцеў над ім высока і раптам абарваўся, прыземіўся, і чутна было, як абарваўся ён коратка:

- А-а...

Каведла і Яшка насцеражыліся, сышлі з ганка і пайшлі па дарожцы ад клуба, каб бліжэй пачуць і разабрацца, што да чаго. Але ўсё было ціха, старожкая цемень не прапускала ніводнага гуку.

- Што б магло быць?

- А хто яго ведае.

І вось зноў у тым жа самым напрамку, усё над тым жа лесам, пачуўся кароткі, прыглушаны крык. І ў гэтым крыку можна было разабраць адно толькі слова:

- Лю-ю-дзі!

У слове чуўся заклік і чалавечая безнадзейнасць. І ў асенняй імгле, у халоднай начной цемрадзі гэтае слова ахіналася невядомасцю, жудасным чалавечым адчаем.

Але слова знікла, і мёртвая цішыня навісла над полем. Як ні стараліся ўчуць хоць адзіны гук, хоць адзінае слова - вільготны асенні спакой закрыў павуціннем туману і поле, і завод, і лес, і раку.

Пачыналі ўжо разыходзіцца з клуба. У паветры павіслі жарты, лаянка. Кампанія хлапцоў з гарманістам зацягнула п'яную заліхвацкую песню, і на некалькі хвілін начны спакой быў парушаны звонкімі галасамі, смехам, спужанымі і вясёлымі ўскрыкамі дзяўчат.

Некаторыя разыходзіліся, хістаючыся з боку на бок, стараючыся трымацца бліжэй да парканаў.

- Ну, бывай, Яшка, пайду спаць, глядзі і развіднее хутка. Дык глядзі ж...

Да чаго адносілася гэтае «глядзі ж» - добра не ведалі ні Каведла, ні Яшка - абодвух цягнула да сну.

 

* * *

 

- Добра, добра... - вырвалася ў Валі, калі ішла яна, спяшаючыся, з клуба дахаты.

- Што ж, паглядзім...

Было няясным і незразумелым для самое Валі і гэтае «ладна-ладна» і «паглядзім». Што ладна? Што паглядзім? Але адно было ясна, і ў гэтым не было аніякіх сумненняў. Анатоль Іванавіч старанна ўвесь вечар ухіляўся яе блізасці, нібы імкнуўся не заўважыць яе, быць далей, унікаў спаткацца вачмі. У-у... брыда няшчасная. І яшчэ напіўся як. Але ж добрая і сама цаца, за ўвесь вечар не падышла ні разу, хоць бы слова сказала. Дык не. З другімі хлопцамі, з хутарскімі нават у скокі пайшла, скакала, як ашалелая, добра яшчэ, што чаравікі засталіся цэлымі. А Яшка... Забіўся ў куток ды пазірае. Аб чым толькі думае ён? Ат, няхай сабе думае. Няхай сабе думае, што хоча. Няхай думаюць усе, усе. Якая да гэтага справа!

Холад асенняй зямлі праступаў, здаецца, скрозь тонкія падэшвы чаравікаў і прыемна ахалоджваў ступні ног, разгарачаныя ў скоках. Асвяжаюча шархацела лісце, якое ўслала сцежку, і, мокрае, ліпучае, разляталася пад нагамі. Вось не заўважыла калужынку і ступіла ў яе, і гэта абарвала на хвіліну думкі аб Анатолю Іванавічу.

Успомніліся чамусьці Залатыя Ключы. Страшна цяпер, напэўна, там, цемрадзь, і пад цемраддзю вір, аслізлая круча. А вада кружыцца, кружыцца... І нічога цяпер там не заўважыш - цёмна...

І раптам, нібы на адну хвіліну, запахла мятай і чаборам. Такі ап'яняючы чабор, аж галава закружылася... І ні мяты, ні чабору. Толькі млоснасць нейкая авалодала ўсім целам, прыкрая агіднасць прасякнула ва ўсе яго шпарынкі. Нават у роце, здаецца, адчувалася нешта брыдкае, праціўнае... Удыхнуўшы на поўны рот паветра, Валя спынілася ля паркана свайго гародчыка, моцна сцяўшы рукамі вільготныя, слізкія ад дажджу парканіны. Стаяла і ўдыхала прагна паветра, спусціўшы хустку і расхлістаўшы грудзі. Халодны пранозлівы вецер лашчыўся аб гарачыя шчокі, кудлачыў валасы, стараўся скінуць з плеч хустку, якая зрабілася ад туману халоднай і вільготнай.

І стала лепей, спакайней забілася сэрца, перасталі палаць шчокі, і прайшло адчуванне гэтае прыкрае млоснасці. Здаецца, больш цвёрдымі сталі ногі, не трэба было трымацца за мокры паркан. Не кружылася галава. І думкі сталі яснымі-яснымі, як восеньскі ядраны дзень, калі так хочацца жыць, хочацца нечага новага, невядомага, калі ўстае перад чалавекам ва ўсёй прыгажосці, ва ўсёй чаруючай прывабнасці яго непазнаная будучыня. А для будучыні чалавек ніколі не шкадуе прыгожых і сонечных фарбаў. Яркіх і цёплых.

«Добра... Няхай... А мо яно ўсё часам к лепшаму.

Ці чалавек толькі схільны на жарты. Праўда, гэта не жарты, калі... Гэта будзе злачынства. Толькі... Ці ён жа пойдзе на гэта? Ён жа чалавек... Ён жа каханы».

З гародчыка пахла бульбянішчам і цвіллю тытунёвых цырбуноў. Іх пакінуў тут татка. Ён ужывае толькі лісты. Нябось, сухія цяпер там, на вышках. А цырбуны пагнілі вось, дый якая карысць ад іх. Спіць, мусіць, татка, хутка ўжо развіднее, дый час ужо!

Заспакоеная Валя пайшла дахаты, асцярожна, каб не бразнуць клямкай, увайшла ў сенцы, прайшла ў хату і, не павячэраўшы, хутка распранулася і забралася на ложак. І доўга яшчэ не магла заснуць. Ляжала з адкрытымі вачмі і без думак, без жаданняў пазірала ў шэрае акно, якое рабілася ўсё святлей і святлей. Усё гэта стала паступова расплывацца ў шырокія невыразныя плямы, якія калыхаліся, здаецца, рабіліся ўсё большымі і большымі, засцілалі хату, ложак, завод, клуб і ўсё-ўсё, што толькі бачыла, аб чым толькі думала Валя.

І, здаецца, аднекуль здалёк, з недасяжнае вышыні, з якіхсьці прыгожых і нябачаных месц даляталі да Валі ўрыўкі слоў аб нечым знаёмым:

- ...А прывезлі жыдовачку. Перад самай раніцою. Кажуць, ішлі з мястэчка хлопцы, што на складзе працуюць... Ну, і набрылі ў самы раз. Добра яшчэ, што падышлі ў час. А то, чаго добрага, і задушылі б часам, каб гэта, значыцца, сляды замыць. Дык бачаць яны - пабегла трое ў кусты. Глядзяць, ляжыць яна і зусім без памяці... Ну, адзін хуценька сюды ды за каня. Прывезлі. У бальніцы ляжыць.

- А хто? Хто ж зрабіў гэта?

- А хто яго ведае. Кажуць, што... Ну, ды гэта па сакрэту... што Лузанчыкава справа. Ну, ды яшчэ некаторых. Але ж каб дасканала, дык ніхто не ведае.

Гэта дзед Андрэй чуць свет забег да Антона і дзяліўся з ім навінамі апошняе ночы.

 

* * *

 

Іван Шабурда прачнуўся па звычаю рана, але ўставаць не хацелася. Свята - чаму ж і не адпачыць хвіліну якую залішнюю, гэта ж касцям не завадзіць.

У хаце было сонечна, светла. Выбеленыя сцены з блакітнымі ўзорамі прыемна лашчылі вока, а начыста памытая падлога і бялюткі, без адзінае плямінкі, абрус на стале гаварылі аб тым, што сёння нядзеля, свята, адпачынак.

Аб гэтым жа гаварыў і той падкрэслены парадак у хаце: кожны зэдлік стаяў на прызначаным яму месцы, на вокнах свежыя, не памятыя яшчэ фіранкі з газетнай паперы, начыста абмыты і спырснуты вадой зеляніўся фікус і пад ім старанна выцерты ад пылу высокі шкляны каўпак, у якім цікаў паціху будзільнік. Праменні сонца траплялі ў каўпак, траплялі на вычышчаную медзь будзільніка і адсвечваліся там трапяткімі зайчыкамі, траплялі на бялюткі цыферблат, дзе ў вянку з незабудак безупынна круцілася секундная стрэлка.

Такі самы каўпак стаяў на століку і ў другім кутку пакоя, і ў ім быў вялікі прыгожы букет з засушаных кветак і травы. У кутку блішчалі пазалотай і меддзю «спасы» і «ўгоднікі», і над усімі імі чорнай аблупленаю плямай выглядала «Тайная вячэра».

«Самы стары абраз... блаславенне на шлюб...» - падумаў Шабурда. І, салодка пацягнуўшыся на пасцелі, аддаўся прыемным успамінам. Іван Шабурда аглядаў свой пакой, свае сцены, сваю маёмасць, усё тое, што паступова, з году ў год, упарта, настойліва набываў ён у хату. Кожная рэч, буйная і дробная, пачынаючы з таўстапузага камода і канчаючы драцяной почапкай на сценцы, - усё гэта было звязана з жыццём, з тымі ці іншымі падзеямі. Кожная рэч - кавалачак жыцця, кавалачак сямейнай гісторыі. І нават партрэт Леніна, які прытуліўся недалёчка ад багоў, выклікаў цэлы шэраг успамінаў, якія мелі дачыненне больш да сям'і, да сямейнага жыцця, чымся да чаго іншага. Жонка настаяла, каб купіць... «Ты ж, - кажа, - цяпер заўком, не хто іншы... Вунь у камсамольскага сакратара партрэт, у дырэктара партрэт, у клубе партрэт, а ці ты ж не начальства?»

Ну і купіў...

А жонка, мусіць, цяпер карову доіць. Другая карова не доіцца ўжо, тыдні з два яе запусцілі, хутка цяліцца будзе. Малака пабольшае, можна будзе і прадаваць - дзякуй Богу, попыт ёсць - тут жа, на заводзе.

Ад каровак думкі Івана перайшлі на падсвінкаў, на кормнага парсюка - хоць бы да Каляд вось падкарміць добра... Усё ж прыбытак у гаспадарку. Тут жа ўспомніў Іван свайго суседа па пляцу Нупрэя Ахрэмчыка, успомніў і стаў незадаволена чухаць сваю рэдзенькую вострую бародку.

«І шанцуе ж чалавеку. У мяне два на заводзе, а ў яго аж тры чалавекі, ды яшчэ - на табе, сталоўку завёў, «антылігенцыю» сталуе - канторшчыкаў, дзелаводаў, аграбае сабе грошы, і хоць бы ў вус! Праўда, баба ў яго надта спрытная, маёй - не раўня... Ну, ды і мне пры маім палажэнні не сталоўкамі ж займацца».

Чамусьці прыйшла ў галаву старая думка, якая калісьці не давала спакою ні яму, ні асабліва жонцы.

«Купіць бы вось хутар... І быў бы ты поўным гаспадаром. І зямля твая, і сад твой, хата, хлявы, пуня, гумно гэтакае... І галоўнае, ніхто табе не ўказчык».

Але думка пра гэта даўно страціла ўсю сваю прывабнасць. Мо таму, што не спраўдзілася раней, калісьці, мо таму, што цяпер і без хутара сяк-так абысціся можна - плаці там яшчэ падаткі розныя ды ўсякую іншую там хваробу. А цяпер і так добра. Абы здароўе, а калупаць з сынам рублі не зломкі. І сын ужо ў майстры падаўся - чаго болей трэба.

Ужо Іван Сяргеевіч адважыўся быў скінуць з сябе цёплую коўдру, як у сенцах нехта рыпнуў дзвярмі. Мусіць, жонка...

Але па стуку чобатаў у сенцах чуваць было, што ідзе нехта другі. Хто ж бы такі мог і па якой справе? Мо па саюзу хто, дык чаго перціся ў хату, калі на гэта мясцком ёсць...

Але доўга разважаць і дагадвацца не прыйшлося. У хату ўвайшоў Сёмка Лядун - сухі, вяртлявы хлапец, доўгі, як тая хлабысціна. Сёмка Лядун быў членам мясцкома, і з'яўляўся ён звычайна на кватэру Івана Сяргеевіча толькі ў рэдкіх, выключных выпадках, калі здаралася што-небудзь незвычайнае на заводзе; ці прыязджаў хто-небудзь з раёна або акругі, ці што іншае. І адразу знік вясёлы, дабрадушны Іванаў настрой, нейкі непрыемны, прыдушваючы асадак лёг на сэрцы.

- Бяда, Іван Сяргеевіч, бяда-а...

Аж захалодала ў пятках у Івана, і раз ці два балюча сціснулася сэрца.

- Што ты кажаш? Якая? Дзе? У чым справа?

- Па парадку, Іван Сяргеевіч, па парадку. Работніцу адну нашу згвалцілі.

- Ну-у!

- Вось вам і ну. Сягоння на світанні і ў бальніцу прывезлі.

- Жывая?

- Як сказаць... Вядома, жывая.

- Якую ж работніцу? Дзе? Хто?

- Па парадку, Іван Сяргеевіч, па кожнаму пункту асобна: згвалцілі ноччу ў Чурылаўскім ляску, і, мусіць, нашыя рабочыя.

- Ды што ты кажаш?

- Вось і кажу. А згвалцілі Рахіль, ведаеш, што з Сідаронкам працуе, з новых яшчэ, не так даўно і прынялі.

- А я думаў - з нашых... - палягчона ўздыхнуў Іван Сяргеевіч.

- Што, што вы кажаце?

- Ды нічога... Ну што ж, згвалцілі, толькі і клопату, падумаеш, ці ўпершыню гэта ў нас, скажам... І ў мінулым жа годзе быў такі выпадак з гэтай самай, ну... ды Настулькай Сіваковых, з красільні. І нічога, пажаніліся потым. І жывуць патроху, яна і цяпер працуе там жа.

- Дык то, бачыце, другая справа. Дык хто ведаў, ці там гвалт, ці там што іншае. Дый пажаніліся, кажаце... А тут жа тры рабочыя, вось цяпер і думай, як хочаш. А мясцкому трэба за гэтую справу ўзяцца.

- Ты думаеш? А ліха яго тут ведае. І заўсёды з гэтымі прыхадзяшчымі. Чорт іх ведае, адзін непарадак ад іх. Ніколі не бывае ад іх спакою: то ім інтэрнат дай, то ім падавай сталоўку - падумаеш, графы якія знайшліся, - то ім вар, то ім трасцу якую... Ну і народ.

Але, схамянуўшыся, Іван Шабурда падумаў, што словы яго не зусім адпавядаюць яго палажэнню: як-ніяк - старшыня заўкома, інтарэсы, можна сказаць, працоўных і ўсякія іншыя там калдагаворныя «штукі»...

«Эркака, ка-ка-ка...» - падумаў незадаволены Іван і пачаў апранацца. Непаслухмяны гузік ніяк не зашпіляўся. Відаць было - старшыня нерваваўся. Абкруціўшы нагу анучай, ён пачаў нацягваць чобат, які ўпарта не лез, хоць Іван і біў старанна абцасам аб падлогу, аж да поту на лысіне. Ад стуку прачнуўся сын за перагародкай і запытаў сонным нездаволеным голасам:

- Чаго ты там уз'юшыўся?

- Ат, ляжы ўжо, калі ляжыш, - агрызнуўся Іван Сяргеевіч, нацягваючы сяк-так другі чобат.

Увайшла жонка з даёнкай, прыкрытай фартухом, і здзіўлена зірнула.

- Куды гэта так?

- А табе што?

- Дый я пытаю - куды гэта збіраешся? Снеданне яшчэ не гатова.

- Вялікі клопат мне тут з тваім снеданнем. Паспееш яшчэ!

- Ото галава кручаная! Як зрабіўся на заўкома, дык ні хвіліны спакою, вечна бадзяецца - ні табе свята, ні табе...

- Годзі, годзі...

- Дык што годзі? Не я табе кажу, ці што?

- Цадзі малако лепей, ведай сваю справу.

Жонка паставіла даёнку на лаве і заюшылася ля печы. Не цадзіць жа малако пры людзях - яшчэ часам уракуць!

Іван пайшоў да медзянога ўмывальніка, доўга і марудна, як робяць звычайна ўсе старыя, торгаў яго і пырскаўся вадой.

- Падлогі не замачы, бач, чапурыцца, глядзі, яшчэ вароны скрадуць...

Але Іван Сяргеевіч не зважаў на буркатню жонкі, старанна выцерся ручніком, памкнуўся быў на кут, але схамянуўся назад і, зірнуўшы неяк нерашуча ў Сёмкавы вочы, запытаў:

- Ну дык што ж мы рабіць цяпер будзем? Як ты думаеш?

- Ды я нічога не думаю. Я ж вось і прыйшоў паведаміць вам, бо трэба ж нешта рабіць...

- Трэба-то яно трэба... Як жа... На тое ж мы і заўкомы, недарма нас абіралі... - гаварыў няўпэўнена Іван Сяргеевіч, гаварыў і расцягваў кожнае слова і думаў, што ж сапраўды цяпер рабіць, як прыступіць да справы, якую, скажам, прыняць пастанову ці рэзалюцыю там. І раптам разышліся на яго лбе маршчакі, і ўжо звыклым тонам, не дапускаючы ніякіх там пярэчанняў, ён сказаў:

- А як ты думаеш, ці не зайсці нам, скажам, да Анатоля Іванавіча: усё ж ткі дырэктар, ну і чалавек парцейны... І наогул заўсёды правільную лінію вядзе, ведае, як і што. Якая твая прапанова будзе па гэтаму пункту?

- А чаму ж і не зайсці? Ды ён жа да таго і вольны сёння, і застанем на кватэры. Дык пойдам, чаго там...

Жонка Івана Сяргеевіча задаволена ўздыхнула. Урэшце выкаціліся з хаты, можна брацца цяпер і за малако.

 

* * *

 

Былі белыя, такія бялюткія-бялюткія сцены... І такая самая столь. І такія самыя зэдлікі, столікі, такая самая чысцюткая і бялюсенькая шафа ў кутку.

І па-беламу распаўзалася сонца. І белае балюча ўдарыла ў вочы, таму і апусціліся зноў павекі, зноў нерухомымі сталі пальцы на руках. Адчувалася стомленасць, цягучы боль звязваў рукі і ногі, і не было як паварушыцца, крануць нагой ці рукой. І думкі плылі абрыўкамі, няясныя, расплыўчатыя і такія выпадковыя. Неяк нельга было пачаць ад галоўнага, ад сённяшняга...

Белыя сцены, столь... Белая шафа рабілася аграмадным белым птахам, які ўзлятаў высока-высока, аж пад самае сонца, і раптам ляцеў шалёна к долу і ціхутка, спакойненька станавіўся ў кут той жа звычайнаю шафай. Вунь відаць праз шчылінкі прыжмураных вачэй крыху прыадчыненыя дзверцы гэтай шафы, адтуль высунуўся кавалачак марлі, відаць нейкая пляшка. Дзверцы шафы белыя, і па беламу ззяе сонечны зайчык: ён дрыжыць і пераліваецца бляскам празрыстага золата. Раптам зайчык знікае. Тады цямнеюць сцены, белая столь, зэдлікі, шафа, і ў пакоік упаўзае нешта шэрае і такое нуднае-нуднае. І адзінюткая сляза застывае на твары, і хочацца плакаць. І няма сіл.

А ў думках - гэта белае, неадчэпнае белае... Як калісьці ў малочнай рэбе Меера: белыя сцены, белы прылавак, белыя паліцы... І тады часам хацелася плакаць, плакаць моцна, уголас, каб пачуў увесь свет, каб здрыгануўся ён, каб само сонца аблілося слязьмі са сваіх недасяжных вышынь і сонечнымі непазнанымі слязьмі змыла чалавечае зло і гэтыя чалавечыя звычайныя сінякі, якія так часта дарыў рэбе Меер. І гаварыў пры гэтым:

- Рахіль, Бог любіць толькі тых, хто працуе, ідзі ж калышы калыску і не гняві тваю гаспадыню.

Рэбе Меер адзін, а людзей многа-многа. Людзі, людзі і людзі... Многа людзей. І адна толькі Нютка. Нютка - таварышка, Нютцы можна расказаць аб усім. Нютка не будзе смяяцца і не скажа пра сялёдачны хвост, пра жыдоўку. Добрая Нютка...

Ціхае заспакаенне авалодвае целам; прыемна адчуваць гэтую цішыню, цяплынь коўдры і сачыць за гэтымі зайчыкамі на сцяне, на шафе, на печы.

А за дзвярамі чутны ціхія галасы:

- Нютка, не трэба хадзіць, не трывож пакуль што, няхай вось выспіцца, адпачне, тады і паспееш убачыцца.

- А што з ёй?

- Ды нічога небяспечнага. Вось прастыла крыху на зямлі, але ж ачуняе... Не клапаціся дарэмна.

 

* * *

 

- Ну, хто там?

- А гэта мы, Анатоль Іванавіч, бачыце, па справе адной, дай, думаем, зойдзем.

- Ага, таварыш Шабурда, заходзьце, заходзьце... Ну, як вам спалася, што новага?

- Ды яно, як сказаць, якія могуць быць навіны ў нас, на нашым, гэта значыцца, заводзе... - Іван Сяргеевіч пяцярнёй рукі памяў сваю бародку, якая мела за звычай тапырыцца непаслухмяна ўперад сваім вострым кончыкам, калі бачыла перад сабой начальства. - Але вось дзялы ўсё ж ткі... І ліха яго ведае, непрыемнасць, бачыце, жыдовачку гэтую самую згвалцілі... Рахіль, з выдувальнага цэха. Ляжыць у бальніцы цяпер, прывезлі рабочыя.

- У якой бальніцы?

- Ды ў нашай жа...

- У нашай? А хто ж распарадзіўся прывезці іменна ў нашу бальніцу? А чаму не ў раённую? Гэта ж не ў заводзе здарылася?

- Іменна не ў заводзе, Анатоль Іванавіч, і не на тэрыторыі завода, а ў Чурылаўскім ляску, які, як вам вядома, з паўвярсты ад нас. Але ж нічога не папішаш, прывезлі, бачыце, рабочыя раніцой, каб жа гэта ды знаццё, ды веданне...

- Ну, вось і нарабілі клопату... Мала дзе што дзеецца, а цяпер і запытаць могуць часамі, а што гэта ў вас на заводзе робіцца? Як жа гэта вы так? Усякую брыду на завод цягнеце.

- Дык, бачыце, мы ж тут ні пры чым... Я і зайшоў гэта параіцца, што ж рабіць цяпер будзем, бачыце, нашыя рабочыя і зрабілі гэта ўсё.

- Хіба вядома?

- Кажуць... Бачылі некаторыя.

- А яна гаворыць?

- Ды вось Сёмка кажа, што яна ні на кога не ўказвае, маўчыць, сцяўшы рот, і ні слова.

- Та-а-к... Не зусім прыемная справа. Але нічога, перамелецца сяк-так і пройдзе.

- А як вы думаеце, мо пасяджэнне заўкома сабраць... ці пастанову там якую?

- Пасяджэнне? Пры чым тут пасяджэнне? Ніякай карысці, ды навошта гармідар ствараць. Няхай ужо ляжыць у бальніцы, ачуняе, дык на работу пойдзе.

- Ото ж і добра. Я так і думаў. Памятаеш, Сёмка, і я сказаў так: навошта гэтыя, скажам, пасяджэнні, марнаваць паперу дарма. Дый ці гэта часу ў нас залішне, ці што, каб гэта, значыцца, кожным глупствам мазгі забіваць. Дый свята сёння. Бяда з маладымі, вось прыбег сёння ён, з пасцелі ўзняў. «Бяда, бяда!» - крычыць як непрытомны. А яно ўсё трэба паціху, ды каб гэта яно па-людску, спакойна, ціхамірам...

- А вось вам і будзе «па-людску». Каб вы гэта ды паслухалі, што рабочыя кажуць. Ад хуліганаў, гавораць, праходу нямашака, распладзіліся неймаверна. Чалавеку не прайсці, каб не зачапілі. А заўком, кажуць, хоць бы зрабіў што, каб гэта ўсё да парадку давесці, - загаварыў Сёмка Лядун, які моўчкі сядзеў да гэтага часу.

- А пры чым тут заўком?

- А нашто ён тады?

- Ну, Сёмка, ты, браце, яшчэ задужа малады і зялёны, вучыць мяне няма чаго, глупстваў залішне не разводзь. Што ты - ведаеш, бачыў, хто рабіў?

- Не бачыў, дык людзі скажуць.

- Мала чаго табе людзі набрэшуць. А каб, скажам, і ведаў, - дык нарсуд на тое ёсць, пры чым жа тут заўком?

- Ну, няхай будзе па-вашаму... Пабачым.

- Ды нечага і бачыць. Усё ясна, як дрот. Вось няхай і Анатоль Іванавіч скажа.

- Не спрачайцеся дарэмна, таварышы! Няма аб чым гарачку несці. Вось скажыце лепей, калі мы сход агульны прызначым па калектыўнаму дагавору? Ды, ведаеце, не шкодзіла б вам там трохі пацерціся сярод рабочых, асабліва сярод падсобных, каб якой-небудзь бузы не адпалілі. Тут да мяне некаторыя заходзілі з інтэрнатам гэтым. Але ж самі ведаеце, што сродкаў у нас - кот наплакаў, ды наогул цяжка і гаварыць цяпер аб гэтым, бо тут табе і рэжым эканоміі, дый збыту вось няма, затаварыліся занадта. Так што, каб гэта ўсё ладна пайшло... Мая думка - прадоўжыць трэба дагавор на год і... больш нічога. Ну, можа, там вось водаправод у завод правесці, балазе ж трубы даўно набыты - выдаткаў вялікіх тут непатрэбна. Ды там яшчэ што з дробязі.

- Як-небудзь ужо зробім. А сход можна будзе і на тым тыдні... Трэба пасля палучкі зараз жа, а самае лепшае - у часе палучкі.

Умовіўшыся аб сходзе, Іван Сяргеевіч і Сёмка пайшлі ад дырэктара.

Іван Сяргеевіч, сыходзячы з ганка і пагладжваючы сваю бараду, усё даводзіў Сёмку правільнасць сваіх думак:

- Ну што, не я табе казаў - зачым вэрхал ствараць. Падумаеш, справа - жыдовачку згвалцілі... Ну што ж, згвалцілі, і ці мала каго згвалтуюць. А ты - бяда, бяд-а-а... Вучыся лепш у старых. Ды вось, між іншым, думае твой бацька ў мястэчку пабыць сёння ці не? Там жа кірмаш... Дык накажы яму, калі думае, няхай зойдзе, разам пойдзем. А то яшчэ, можа, і на маторку патрапім, па рэчцы дык яно як вокам міргнуць - і там будзем. Дык глядзі ж, накажы!

- Добра... - мармытнуў пад нос Сёмка і пайшоў да свае хаты. Ён ішоў і думаў, што ж рабіць тут заўкому? Як-ніяк, а справа ж, здаецца, важная. І на табе - ніхто ні слова, нібы гэта яго і не тычыцца. Хоць бы сабе Іван Сяргеевіч... Старшыня заўкома... І хоць бы табе што! Разбярыся тут - хітрая справа. Ну, стары чалавек... і дзядзька, між іншым. Вось тут і разблытвай.

 

* * *

 

Запаленне лёгкіх надоўга прыкавала Рахіль да пасцелі. Толькі на другі тыдзень яна пачала пазнаваць фельчарыцу, пачала пазнаваць і сваю таварышку Нютку, якая штодня наведвала яе і прыносіла што-кольвечы з нямудрых сваіх прысмакаў.

Ужо другі дзень, як Рахіль ачуняла, і фельчарыца абяцала, што праз тыдзень які можна будзе ёй і выпісацца з бальніцы, можна будзе стаць зноў на работу. Бляды, зняжывелы твар стаў паступова набываць свае жывыя фарбы, былую рухомасць.

З прыемнасцю і задавальненнем назірала Нютка, як сілілася Рахіль усміхнуцца, расказваючы аб нечым старым і смешным з местачковага жыцця, якое было вядома абедзвюм. Але ўсмешка гэта была яшчэ занадта слабая, яна знікала праз хвіліну, і тады шэрымі, зямлістымі ўзгоркамі выдзяляліся на твары сківіцы, на цёмныя плямы рабіліся вочы, занадта вострым і залішне белым здаваўся нос.

Нютка адварочвалася тады да акна і глядзела на двор, на якім падалі і перамешваліся з гразёй першыя нерашучыя сняжынкі. Яна нахілялася да шыбкі, хукала на яе, і шыбка засцілалася парай, і ў самай сярэдзіне збіраліся буйныя кропелькі, якія спакваля спаўзалі ўніз.

- А ўсё ж ткі цёпла ў цябе напалена, а на дварэ цяпер холадна-холадна, - гаварыла Нютка, гаварыла проста так, абы сказаць, абы парушыць цішыню бальнічнага пакоіка. Гаварыць аб другім было неахвота, бо гэта магло расхваляваць таварышку, яшчэ больш яе абяссіліць.

А пагаварыць было шмат аб чым. Хацелася сказаць, што яна, Нютка, расказала аб усім-усім некаторым хлопцам: і аб учынках Сідаронка, аб насмешках і здзеках некаторых другіх рабочых, і аб тых, хто зрабіў гэтую апошнюю паскудную справу, і аб гэтай вось пісульцы, якую перадала ёй фельчарыца. Пісулька адрасавана Рахілі, там было ўсяго некалькі слоў, але ж не варта пакуль што паказваць пісульку Рахілі.

«...Толькі пікнуць пасмей аб нас - і паху твайго не застанецца на заводзе. Глядзі ж!» Гэтыя словы былі выведзены на шэрым абрыўку паперы нязграбнымі крывулькамі. І подпіс быў: «Тыя самыя». Нютка добра ведала, хто гэта «тыя самыя», ведала і чыя папера, і хто пісаў. У інтэрнаце на століку Андрэя Лузанчыка заўсёды ляжаў сшытак з шэрай паперы ў зялёнай вокладцы. У сшытку былі запісаны розныя песні, саромныя частушкі і ўсякая іншая брыда. З гэтага сшытка і адрывалася папера на пісульку Рахілі.

 

* * *

 

Рабочы агульны сход як ніколі быў мнагалюдным і тлумным. Зала клуба была паўнютка народу, які не тоўпіўся ў ёй. Некаторыя стаялі ля самых дзвярэй, дзе на сценцы вісела заўсёды «мопраўская дошка» з намаляванымі кратамі і чырвонай хусцінкай, дзе змяшчаліся таксама розныя афіцыяльныя аб'явы і загады па заводу.

Гоман галасоў напаўняў усю залу. Ён змешваўся са стукам дзеравяных пасталоў - некаторыя прыйшлі проста з завода, толькі што са змены. Некаторыя тут жа палуднавалі, прыціснуўшыся бліжэй да сценак, на якіх у клубах тытунёвага дыму чуць прасвечваліся электрычныя лямпачкі, шматлікія лозунгі і партрэты.

Сход адкрываў Іван Сяргеевіч. Ён доўга без усякіх вынікаў наводзіў парадак, стукаючы па некалькі раз па графіну з вадой. Але ўсё дарэмна было, і з трэцяга рада нельга было пачуць, аб чым ён хоча сказаць. І тады нехта з маладых хлопцаў крыкнуў на ўсю залу:

- Смірна-а... раўненне на халяву! Слухай, што скажа заўком...

Усе павярнуліся разам да сцэны і сталі чакаць прамовы.

Іван Сяргеевіч яшчэ раз прайшоўся па сцэне, пацёр рукі і ўрэшце пачаў:

- Дык вось... Як-ніяк, а год пражылі і нішто, можна сказаць, пражылі. І вось уступаем мы ў новы год, у новы, так сказаць, дагаворны год. Вам што, а нам вось - заўкому - клопаты - складай дагавор калектыўны.

- Ну-ну, даёш дагавор!.. - крыкнуў нехта з залы.

- Даўно час!

- Заспаліся!

- Смялей, смялей, Іван Сяргеевіч, гавары-нагаворвай! - пасыпаліся з усіх канцоў розныя выкрыкі.

- Пачакайце ж. Так вам усё адразу і падавай. Трэба па пунктах. Дык вось - першы пункт: аб першым разрадзе...

У зале навісла цішыня, чутна было, як нехта ўзыходзіў на ганак і абіваў там чобаты ад гразі, як цікаў насценны гадзіннік, як адрываў нехта кавалачак паперы, каб запісаць якое-небудзь сваё пытанне.

- Так... Дык, гэта самае, аб першым разрадзе... Вядома, прыйдзецца пакінуць старыя стаўкі, бо, самі ведаеце, грошай жа не накапаем дзе-небудзь, як пяску, скажам. А са збытам, вы таксама ведаеце, у нас не зусім што добра. Так што, адным словам, падсобны штат застанецца пры старым палажэнні. Ну, а майстры... здзельшчына, вядома, як было, так і застацца павінна... А карацей гаворачы, мы парашылі вось прадоўжыць наш стары калектыўны дагавор яшчэ на год. Ну, упішам некаторыя дадаткі, магчыма, некаторыя змены, але ж у асноўным стары дагавор парушаць не прыйдзецца...

- Дык на чорта склікаць было, на якое ліха?

- Каб зубы свае патачыць?

- Бач ты яго, нябось, яму можна пры яго разрадах ды пры двух едаках хоць пяць год чакаць, а ты ногі выцягні, - несліся выкрыкі ад сценкі, дзе сядзелі ў большасці падсобныя.

Іван Сяргеевіч памкнуўся яшчэ нешта сказаць, але толькі паспрабаваў ён адчыніць рот, як выкрыкі рабіліся ўсё гучней і гучней, і цэлы вэрхал узнімаўся ў зале. Выцершы хустачкай лысіну і нерашуча азірнуўшыся са сцэны, ён хуценька выйшаў у бакавыя дзверы.

- Анатоль Іванавіч, ідзіце вы, вас болей слухаюць, дый гаварыць вы можаце нейк лепей, а то, ліха яго ведае, ніяк не саўладаю з гэтымі... - Іван Сяргеевіч хацеў сказаць: «з гэтымі паскуднікамі», але схамянуўся і, памаўчаўшы трохі, дадаў: - З бузацёрамі.

- А на чорта было вам разводзіць гэтую анцімонію: разрады, разра-а-ды... Сказалі б лепей адразу аб усім дагаворы, і годзе, - незадаволена кінуў Анатоль Іванавіч і, сплюнуўшы ў куток, пайшоў на сцэну.

- Дарагія таварышы рабочыя! - чулася хутка адтуль. - Перш чым нам гаварыць і выступаць тут, давайце раней падумаем: а на чыім заводзе мы працуем і хто гаспадар яму? Мы на нашым заводзе працуем ці не? Вось некаторыя з вас і падказваюць: «на нашым». Што гэта значыць? А гэта значыць, што завод наш, завод належыць тым, хто працуе тут, хто пралівае тут свой пот. А паколькі так, дык хто ж гаспадар тут? Ды мы самі, рабочыя, усе вось, хто тут сабраўся, мы - гаспадары. А паколькі мы ўсе з вамі гаспадары, дык давайце і рабіць па-гаспадарску. Што б было, калі, скажам, кожны з нас захацеў за сваю працу браць столькі, сколькі яму ўздумалася? Ды мы б у трубу вылецелі... Дык ці можам жа мы вымагаць ад саміх сябе больш магчымага? Кожны з вас, я думаю, адкажа, што - не! А вось механізуем з часам завод, палепшым абсталяванне, тады, магчыма, і зарабляць будзем болей. А так, дык перад намі адна дарога: калі мы захочам немагчымага, дык прыйдзецца проста закрыць завод, а з гэтым, я думаю, ніхто з вас згодзен не будзе, бо ніякай карысці ад гэтага не атрымаеш. А што гэта так, дык я павінен вам сказаць аб апошніх распараджэннях з трэста: калі завод не апраўдае сябе, дык патрэбна будзе яго закрыццё. Вось аб чым мы заўсёды павінны памятаць і не патрабаваць, паўтараю, ад саміх жа сябе немагчымага.

- От залівала, дык залівала! - шапнуў Яшка на вуха Каведлу.

Той усміхнуўся, але нічога не адказаў, думаючы аб нечым і ўглядаючыся ў кут на сцэне, дзе на пабеленай столі выдзялялася шырокая шэрая пляма. «Працякае, мусіць, трэба будзе агледзець... Але аб чым гэта ён?»

Анатоль Іванавіч гаварыў яшчэ і аб падсобным штаце, аб іх пенсіі.

- Каму ж і хто перашкаджае стаць майстрам у будучым, абы жаданне было, тады і зарабляць будуць болей.

Гаварыў яшчэ аб сталоўцы: «Вось-вось адчынім, пытанне бліжэйшага месяца». Памянуў кааператыў, аб намечаным да будоўлі новым інтэрнаце, «на які асабліва спадзявацца ўсё ж ткі не трэба, бо прыходзіцца лічыцца са сродкамі».

Выступіла яшчэ некалькі майстроў. Вось дзядзька Сяргей цягнуў сваё звычайнае - скардзіўся на падносчыц:

- І трасца іх ведае, не рукі, а граблі, цап-цап - ашкалёпкі. І што ты хочаш з такімі, ці ты з імі норму выпрацуеш, выганіш што? А яшчэ - падвышай ім стаўку... Дзе гэта відана? Ды за што, я пытаю вас, за ашкалёпкі? Дык аб чым гаварыць? І што гэта за людзі? Дурыкамі хочуць хлеб зарабіць. Пачакайце ж, няма дурных!

- Бач, разумнік знайшоўся! У тры раты халявы дуе, дык яму і чорт запанібрата! Далоў! Злазь... - чуліся крыкі.

- А вось не пайду, гультаі, абібокі.

- Далоў, змывайся да божай мацеры... Мала дзяўчат ты пабіў на сваім вяку?

- Транты вы дзіравыя...

- Далоў, гніда, бач, разбагацеў, старцоўскі хлеб скупляючы.

- Лапцюжнікі...

- Вон, паскуднік, крывасмок былы, мала крыві пасмактаў з панам, дык і цяпер думаеш...

Крыкі, гоман змяшаліся ў вялікі вэрхал, з якога цяжка было аб чым-небудзь дачуць, у чым-небудзь там разабрацца. Хто крычаў, хто махаў рукамі, нехта моцна грукаў чобатамі аб падлогу, кожны сіліўся перакрычаць другога.

- Гультаі!

- Падліза панская... Хто скварку з'еў, якою пан чобаты ваксіў?

- Ты ў мяне пагавары...

- Ану?

- Абічайка ты... Лапаць шэры.

- Крый яго, чаго там.

Нават Астап Зіркута і той умяшаўся ў агульны вэрхал і нешта крычаў, размахваючы сваімі лахманамі.

- Ты падумай, сын Карла ў мяне, не абы-хто. І ніякага спасобія... пры чым жа тут я?

- Адчапіся...

- Таварышы!

- Тава-а-ва-рышы!

- Та-а-ва-а-рышы! - крычаў нехта, стараючыся перакрычаць людскі гоман з крыкаў, узаемных лаянак і папрокаў.

- Тава-а-рышы! Да парадку... Ды слухайце ж, каму гавораць... Ды мы ж на рабочым сходзе.

На сцэне размахваў рукамі Сашка Каведла, некалькі разоў ударыў кулаком па сталу, сарваў сваю кепку і кінуў размашыста ў кут. Кепка ўдарылася ў бляшаны ліст, якім абліцована была знізу сцэна, і ўпала на падлогу пад бляшаны грукат, уздымаючы цэлую гору пылу.

Ці грукат бляхі, ці энергічныя мігі Каведлы і ўвесь яго надзвычайна знерваваны выгляд зрабілі свой уплыў на рабочых, але зала сцішэла. Чуліся яшчэ паасобныя абрыўкі слоў:

- Эксплуататары вы...

- Крывасмок!

- Гультай.

- Я табе за гультая рэбры пералічу...

- Ану...

Але выкрыкі рабіліся ўсё радзей і радзей. Некаторыя пацягнуліся за капшукамі, а гэта было пэўнай прыкметай таму, што настане цішыня.

- Таварышы! - яшчэ раз паўтарыў Каведла і зрабіў доўгую паўзу, азіраючы са сцэны рабочых, нібы шукаючы кагосьці сярод густых радоў.

- Дарагія таварышы... - ужо цішэй і неяк ласкавей стаў казаць Каведла. - Правільна сказаў дырэктар, і кожны з нас будзе згодны з яго думкай, што мы, мы, а не хто іншыя - гаспадары завода. Але ж ён не сказаў, якія мы гаспадары. Мы не сталі яшчэ гаспадарамі...

У зале зноў наступіла цішыня, кожны прыслухаўся, і ў кожнага мільганула думка: «А чаму гэта мы не гаспадары?» І кожны чакаў адказу.

- Так, мы не сталі яшчэ гаспадарамі. Аб гэтым гаворыць і наш сённяшні сход. Дзе ж гэта відана, каб мы-ы... заво-о-д... мы - рабочыя... ды не змаглі правесці сходу. Сорам усім нам... усім, усім - не палохайцеся, нечага моршчыцца. А болей ад усіх сорамна нашаму пава-а-жа-наму ды-рэк-тару, нашаму заў-кому... Яны ж наша галоўка, верхавіна, так сказаць. А да чаго яны давялі завод?

Прысутныя, зацікаўленыя развязкай прамовы, маўчалі.

Толькі дырэктар памкнуўся быў з-за баковачкі, хацеў нешта сказаць, але, як відаць, не адважыўся, пасунуў назад і, запаліўшы папяросу, стаў хутка хадзіць з аднаго кутка баковачкі ў другі.

- Да чаго ж яны давялі завод? Да ручкі, таварышы, да ручкі... Яны не навучылі нас быць гаспадарамі, і мы ў большасці тыя ж самыя рабочыя, старыя рабочыя царскага часу... А чаму ж гэта так? «Канкрэтней, таварыш Каведла, канкрэтней...» А ўсё таму, што ў нас цэхаўшчынка, а таму, што мы другога рабочага, рабочага не з нашага пасёлка, за чалавека не лічым, а лічым яго за апошняга сабаку... Не так, думаеце? Так... Хто ўчора пабіў павяртальшчыка? Наш брат... Хто на тым тыдні апаліў шыю работніцы Насці? Наша праца... А хто разбіў грудзі падносчыцы Рахілі? Што?! Мо аб гэтым не чулі, мо гэтага не бачылі? Дзе ж нашы вочы і нашы вушы, калі заўкомаўскія вушы заклала? А дзе злачынцы, якія здзекаваліся над чалавекам, якія згвалтавалі работніцу і цяпер ходзяць не лысыя? Мо аб гэтым таксама не ведаеце? А хто цкуе жыдоў, хто піша гэтыя пісулькі, вось падай, Нютка...

У зале паступова ўздымаўся знутры рокат. Чуваць было, як ён рос, шырыўся, расплываўся напорным струменем і штохвіліны мацнеў. Калі выйшла Нютка і, саромеючыся і пачырванеўшы, падала змятую пісульку, нехта крыкнуў з кутка:

- А ты куды?

- Лахудра, змыйся, трапло, каб паху твайго не было!

Тут жа ўскочыў на сцэну Анатоль Іванавіч, падбег да Каведлы і, сцяўшы кулакі, стараўся перакрычаць Сашку:

- Не дазволю... Не да-а-зволю! Я гаспадар завода, я - адказны за ўсё... Далоў, бузацёр.

Аднекуль ад сценкі крыкнула разам некалькі чалавек:

- Слова Каведлу, слова, няхай гаворыць!

А Каведла, узяўшы дырэктара за рукі і гледзячы ў яго скрыўлены злосцю твар, гаварыў размерана, націскаючы на кожнае слова:

- Таварыш... дырэктар... прашу... да парадку. Я... вам не перашкаджаў. Калі ласка... адыдзіце, - і, павярнуўшыся да залы, стаў чытаць пісульку.

З задніх радоў нехта хуценька ўзняўся з лавы, і некалькі чалавек, адзін за другім, пасунуліся за дзверы. Іван Сяргеевіч са збялелым тварам хватаўся дрыжачымі рукамі за рукаў дырэктара і палахліва пытаў:

- Анатоль Іванавіч! Дайце рады... Ну што ж гэта будзе?

Дырэктар маўчаў, хадзіў з кутка ў куток, нервова камечачы свой паласаты гальштук і недакураную распатрошаную папяросу. Іван Сяргеевіч не адставаў, забягаў збоку і стараўся зазірнуць у вочы.

- Анатоль Іванавіч!

- Ат, адчапіцеся вы, ідзіце вы... да чортавай...

Анатоля Іванавіча апанавала на хвіліну поўная абыякавасць да ўсяго, што рабілася, што гаварылася на сцэне. Нібы даляталі аднекуль словы, і былі яны без сэнсу, без сваіх канкрэтных разуменняў. Нібы лёталі ў паветры нізкі літар, што пазляталі з шыльдаў. Адны шэрыя, адсвечваюць бляшаным бляскам, другія шкляныя, празрыстыя... Але кожныя самі па сабе, без зместу, без тае цеплыні, фарбаў і пахаў, якія хаваюцца ў кожным слове, у іх разуменні.

«Ці не ўсё роўна... А можа, правал?»

І ён безуважліва слухаў, як рос і шырыўся голас Каведлы:

- Чым жа гэта пахне, паважаныя таварышы рабочыя? Гэта ж здзекі над чалавекам, над жывым чалавекам, здзекі толькі таму, што яна жыдоўка... Гэта ж злачынства... І хто пакрывае яго? Дырэктар, заўком. Яны ж ведаюць нават злачынцаў. Вось няхай скажа Сёмка Лядун. Чалавек у больніцы, а яны сказалі вам хоць адно слова? Не, яны не з такіх... Уся гэтая праца і прывяла нас да таго, што ні заўком нічога не робіць і ні табе адзіная арганізацыя. Усё спіць, і ўсе спяць... Пра камсамольцаў і казаць нечага, аб іх мы пагаворым у другім месцы.

Сакратар камсамольскай ячэйкі, які сядзеў у другім радзе, усё думаў і вырашаў пытанне, як лічыць выступленне Каведлы: правільным ці няправільным - у дачыненні, скажам, вытрыманасці.

«Здаецца, што правільна... Але ж якое ён мае права зачапляць камсамол без бюро, і хоць бы дагаварыўшыся... Буза, бу-у-за, - парашыў ён урэшце і махнуў безнадзейна рукой. - Калі-небудзь пагаворым».

А цяпер выступаць - не адчуваў належнай рашучасці.

Каведла ўсё гаварыў. Ён памянуў і калектыўны дагавор, і патрэбныя змены, і дабаўленні. Пачаў казаць аб падсобных, загаварыў аб эксплуатацыі бескватэрных дзяўчат. Усе маўчалі. Чутны былі толькі паасобныя выкрыкі ад сценкі:

- Правільна, што і казаць, ты, браце, іх пад жабры, пад жабры, не-е-чага.

Але калі Каведла, занадта рэзка загаварыўшы аб майстрах, памянуў некаторых паасобна, здарыліся нечаканыя вынікі. Аўдзей Мадзейчык, славуты п'яніца на заводзе, вылецеў клубком на сцэну і, расхлістаўшы грудзі, стаў біць па іх кулаком і закрычаў прарэзліва на ўсю залу, захліпаючыся, як у непрытомнай істэрыцы:

- Што правільна? Сукіны сыны, што правільна, я вас пытаю? Вы яшчэ галапупымі бегалі, а мы, мы, рабочыя, мы - пралетарскі клас, мы пот пралівалі на заводзе, мы... мы... сілу тут сваю загубілі. Вы, злыдні з чужога поля, ты - блазан, вы ў вочы печы не бачылі, а мы радзіліся тут і памром... вы з указамі лезеце, вы жыдоў абараняеце, вам, сволачам, жыдоўка даражэй мяне... таварышы... родныя... мяне... які ёсць чысцейшы пралетар... Вы... паскуднікі... таварышы... мілыя... ды што ж гэта, ды што ж вы гледзіцё... аб чым жа вы думаеце... Родныя, любыя, ды біце вы іх, ганіце акаянную сілу... чаго стаіцё. У-у... ірады, супастаты... Што ж я, у рэшата павінен разбіцца перад ёю... Я... ударыць не магу... Я... братцы... ды за што ж ваявалі... га-лу-у-бчыкі... Ды дайце мне яго!

Нявыказаны гармідар узняўся ў зале. Некаторыя сунуліся да дзвярэй, некаторыя сталі перабягаць па лавах да сцэны. Крык, стук, ляпанне дзвярэй - усё змяшалася ў трасучы гоман, у якім патанулі паасобныя словы і крыкі.

На заводзе загуў гудок на змену, загуў працягла і глуха, трывожнае і жудаснае чулася ў ім, нібы вось-вось павінны былі рушыцца клубныя сцены ці павінна здарыцца што-небудзь незвычайнае.

«Ну і не разбяры-бяры...» - падумаў Каведла, калі падбег да яго перапалоханы Яшка.

- Пойдзем, Сашка... Чаго тут... бачыш. Узарвала як.

- Ты што? З-пад куста выскачыў, ці што? Эх... дурань ты, дурань... Ну, чаго ты? Спужаўся хіба? А яшчэ камсамолец. Не рыпайся нікуды... разумееш? Ну, вось.

- Ды я нічога, гэта я к слову, - вінавата прагаварыў Яшка. - А сход, як бачыш, мусіць, і не адбудзецца.

- Так, мусіць, і не адбудзецца... - кінуў машынальна Каведла, заняты сваімі думкамі.

У зале была яшчэ поўная неразбярыха, рабочыя спрачаліся цэлымі групамі, чулася густая лаянка. Некаторыя ў запале пагражалі адзін аднаму кулакамі, нехта памінаў пра аборку, якой хлеб рэжацца, і пра тое калена, на якім праводзіцца гэтая нямудрая аперацыя. На аборку адказвалі сакавітымі мацюгамі, дзе паміналіся і Хрыстос, і душа, і святыя мучанікі, і ўсё сваяцтва па матчынай лініі аж да пятага калена і з «грабавой дошкаю» ў заключэнне. Але гоман сціхаў, і зала ўвачавідкі пусцела - усё часцей і часцей ляпалі выхадныя дзверы, і рабочыя то па адным, то цэлымі купкамі выходзілі на вуліцу.

Толькі самыя заўзятыя, самыя раззлаваныя, збіўшыся ў купкі, працягвалі гарачыя спрэчкі. Анатоль Іванавіч, выкурыўшы апошнюю папяросу, прайшоўся яшчэ раз каля сцэны, глянуў чагосьці ў суфлёрскую будку і, прачытаўшы ўважліва надпіс на яе фанеры: «Насця, не будзь дурной», паціснуў без усякай прычыны плячамі і пайшоў да дзвярэй. Іван Сяргеевіч, які да гэтага не вылазіў з баковачкі, тупаў цяпер ля рабочых, прыслухоўваўся да іх галасоў; рэдкая яго барада то хавалася ў каўняры кажушка, то, вылезшы адтуль, трэслася ўсімі сваімі валаскамі, нібы той кавалачак паклі, выдзьмуты ветрам з паза. Вось-вось, здавалася, адарвецца гэты кавалачак ад сцяны і, падхоплены ветрам, паляціць удалечыню, на прастор, ці тут жа ўпадзе на зямлю, у гразь, у калюжыну.

Хутка разышліся ўсе, толькі Яшка корпаўся каля сценкі і прыладжваў на цвік абарваны лозунг. Каведла азірнуў усю залу, падлогу, на якой валяліся недакуркі, агрызкі яблыкаў, недаедкі ад гуркоў. Ад некаторых недакуркаў падымаліся яшчэ цянюткія палоскі дыму, завіваліся ў празрыстыя пярсцёнкі, а пасля расплываліся, рабіліся шырэйшымі і павісалі над залай шчыльнай і шэрай заслонай. Пахла яшчэ потам, кажухамі, дыханнем згруджаных цел, юхтай, дзёгцем і свежым холадам, які клубамі пары рос і расплываўся па падлозе ад адчыненых дзвярэй.

- Ну, Яшка, давай вось праветрым клуб, адчыні яшчэ хворткі, а пасля - да мяне, пагамонім крыху...

 

* * *

 

Анатоль Іванавіч доўга не клаўся спаць. Усё хадзіў па сваім пакоіку і бесперастанку курыў. То садзіўся за рабочы стол і пачынаў пісаць. Пісаў і, не закончыўшы, рваў на шматкі спісаныя лісточкі...

- Не разумею, ніяк не дабяру да толку. Звычайнага ліста не напісаць, ды на што гэта падобна? Не... Лячыцца трэба, паважаны Анатоль Іванавіч, шанаваны дырэктар завода... якога не слухаюцца. Дырэктар, якога перамагае сапляк, блазан... Дырэктар, з якога смяюцца, якога зневажаюць, які атарапеў перад прамасленай кепкай. Звычайнай дзіравай кепкай. Дырэктар. Бліскучы Жорж Граеўскі, перад якім пасцілаліся ў брудзе і пылу непакорныя транты. Жорж Граеўскі... Адно імя ледзяніла кроў у іхніх жылах, і сціналіся ў жудасным страху хамскія сэрцы. Жорж... Але ж гэта... жарты... такія мілыя жарты. Пры чым Жорж? Пры чым Граеўскі, калі я - дырэктар... Анатоль Іванавіч Гарашчэня. Трыста чалавек рабочых. Ды каб не слухаліся мяне, партыйца? Пачакайце ж... Я пакажу, што значыць працоўная дысцыпліна, я пакажу, што значыць зрываць рабочыя сходы, займацца дэмагогіяй, кампраметаваць адміністрацыю, таптаць у гразь заўком... Мы яшчэ паглядзім... памераемся - хто каго?!

Анатоль Іванавіч зноў сеў за стол і, старанна абдумваючы кожнае слова і кожны выраз, пісаў ліст у райком, дзе прасіў адклікаць Каведлу, які «не спраўляецца са сваёй працай і, акрамя таго, паступова разлагаецца, робіць дрэнны ўплыў на рабочую моладзь і, у прыватнасці, на камсамольскую арганізацыю завода. Інтарэсы завода, інтарэсы правільнага камуністычнага выхавання рабочых мас патрабуюць самай выразнай класавай лініі ў працы па палітычна-культурнаму абслугоўванню і бальшавіцкай вытрыманасці, бальшавіцкага гарту працаўнікоў гэтае катэгорыі. Спадзяюся, што райком выканае маю просьбу - просьбу не адміністратара толькі, а просьбу партыйца, старога бальшавіка, - і камандзіруе да нас больш адпаведнага таварыша...»

- Та-а-к... Ну, цяпер пабачым, хто каго... Трэба вось і да другіх некаторыя меры ўжыць, занадта распусціліся... Ну, ды гэта ўжо загадам па заводу.

А аднекуль з захаваных таямніц душы ўзнімалася і настойліва, упарта свідравала мозг палахлівая думка: «Анатоль Іванавіч, глядзі, каб не спатыкнуўся...» Хацелася абысці гэтую думку, забыцца на яе, адгарадзіцца будзённымі клопатамі, штодзённымі справамі... І не мог... Думка апаноўвала мозг, не давала спакою і навісала свінцовым цяжарам.

«А ці не паехаць часам куды? Ці не папрасіць аб пераводзе ў другую акругу... Так... трэба ў самым хуткім часе перабрацца далей куды-небудзь... Далей ад гэтага месца, ад гэтага абрыдзеўшага завода».

Мучыла бяссонніца. Налівалася свінцом галава, і здавалася, што цяжэй яна ад усяго цела, цягне вось, перацягвае тулава ў бяздонныя глыбіні, дзе ні святла, ні цеплыні, ні гуку.

Сон быў неспакойны. Мучылі страшныя сны. Абуджаўся і, абліваючыся халодным потам, палахліва пазіраў на змрочную столь, на палоску шэрага свету між аканіц, старожка прыслухоўваўся да кожнага шолаху, да кожнага ледзь чутнага гуку ночы. Вось, здаецца, варушыцца нешта на чорнай сцяне, белыя рукі цягнуцца і калышуцца ў начным змроку, і на іх - пальцы. Вострыя, гнуткія пальцы. Вось дакранаюцца, халодныя і ліпучыя, да шыі, да гарачай шчакі.

З крыкам падскоквае Анатоль Іванавіч на ложку і поўнымі жудасці, шырока адчыненымі вачмі ўзіраецца ў цемрадзь пакоя. Белы ручнік вісіць на сцяне, цікае на стале гадзіннік, дзесьці ў шалёўцы сцяны цікае нехта другі, нібы схаваны гадзіннік у тонкіх дошках, і цікае ён там без усякага парадку, на хвіліну-другую змаўкае, потым пачынае зноў... І здаецца, нібы вечнасць схована ў шэрых сценах і цячэ яна адтуль паволі, марудна, непрыкметнымі маленькімі і жудаснымі ў сваёй малечы, нябачнымі секундамі... Паспрабуй скласці з іх гады, стагоддзі...

«Мусіць, шашаль завёўся...» - думае заспакоены Анатоль Іванавіч.

І роўнымі, плаўнымі тактамі пачынае біцца сэрца, гоніць цёплую кроў, агортвае салодкай дрымотаю стомлены мозг.

Да самае раніцы гарэў свет у Каведлавай баковачцы. На рагу стала на пасланай газеце раскіданы былі рэшткі ад каўбасы, кавалачак абаранка, некалькі абрэзаных скарынак хлеба. Тут жа стаяў вышчарблены чайнік, і на закрыўцы яго, у бісерных кропельках вады, пералівалася святло ад электрычнай лямпачкі, падцягнутай ніткаю да аконнай клямкі.

Дзве шклянкі з недапітай гарбатаю стаялі пасярод стала, іх прапацелыя гранёныя бакі неяк па-сіроцку і непрытульна блішчалі над сталом, заваленым кніжкамі, газетамі, з замурзанай чарнільніцай і кавалкам сырцовага шкла, на якім ляжала асадка і некалькі алоўкаў.

На процілеглай сцяне варушыўся доўгі, аж пад самую столь, нязграбны цень, і калі нагінаўся Каведла над сталом, цень горбіўся, сцінаўся, лажыўся на падлогу, і тады сцяна рабілася нібы больш шырокаю і прасторнаю, настойліва лезла ў вочы белізной і чыстатой свае афарбоўкі.

Каведла пераглядзеў ужо часопіс па радыё, перагартаў некалькі кніжак, дастаў сшытак са сваімі малюнкамі і рознымі чарцяжамі, якія ён старанна хаваў ад чужога вока, каб не накпіў хто з яго «слабасці» - дарослы чалавек і, на табе, такім глупствам займаецца, у малюначкі ўбіўся. Завастрыў аловак, але хутка паклаў яго на месца, схаваў сшытак...

Ні кніжкі, ні малюнкі, ні навіны радыё - нішто не захапляла, нішто не прыцягвала цяпер так, як раней. Думкі вярцеліся на адным і тым жа месцы:

«Што ж выйдзе? Што будзе? Але ж добра гэта мы напісалі, павінны, здаецца, дапамагчы... А ўсё ж ткі... сход сарвалі...»

Зноў закрадваецца сумненне: «Ці правільна вось толькі? Вядома, правільна, хто скажа другое?.. Дый сляпым трэба быць, каб нічога не бачыць. Іначай і быць не можа. Толькі б вось хутчэй».

І Каведла ў чацвёрты раз перачытвае напісаны ліст у акругком. Кожнае слова абдумвалі ўдвух, доўга спрачаліся, з чаго пачаць, на чым канчаць, што асабліва падкрэсліць.

«Так... добра напісана, здаецца, нічога не забыліся... А калі і прапусцілі што, дык толькі бяды - пасля раскажам. А іначай няможна. Аднаму цяжка адразу. Што ж Яшка... Ён хлапец яшчэ вельмі зялёны, другіх цяжка ўзняць».

 

* * *

 

Снег яшчэ не ўкрыў зямлю. Толькі дзе-нідзе па межах, каляінках, па калдобінах намяло яго ветрам у невялічкія пухкія гурбы, зацярушаныя зверху пяском. І скрозь гэтыя гурбы тырчаў і шчацініўся ржэўнік, сумна пазіралі счарнелыя цырбуны быльнягу. Снег быў жоўты і брудны. І хацелася думаць, што няма яшчэ зімы, што далёка яшчэ ад нас маразы, далёка яшчэ час, калі зарыпіць пад нагамі і заблішчыць пад месяцам наезджаная дарога.

Але гулка аддаваліся крокі - зямля прамерзла, наморшчылася і згрудзілася дарога. Па ёй цяжка цяпер ісці каню - асцярожна стукае ён някутым капытом і не хоча ісці трухой. Гулка тарабаняць калёсы, і балюча ўздрыгваюць драбіны.

«Мусіць, у мястэчка нехта едзе, - мімаволі думае Валя. - Але што з таго, што едзе... Ці мала ў чалавека спраў якіх? Трэба - і едзе. Вялікі мне клопат».

Валя ідзе па абочыне дарогі, старанна выбіраючы раўнейшае месца, абыходзіць намёты, ідзе не спяшаючыся. Часам спыніцца на хвіліну, азірнецца назад, дзе з-за разгалістай хвоі відаць стромкі дымар завода. З дымара цягнецца дым і расплываецца празрыстаю шэраю хмаркай над лесам, над мачулінскім полем і нікне дзесьці ў змрочным вячэрнім даляглядзе.

Робіцца холадна, зызнуць рукі, калючымі іголкамі пранікае холад пад хустку, шчыпле за шчочкі, на якіх расплыліся і застылі слязінкі.

- Толькі татку шкада... А больш нікога. Усё роўна.

І цяжка зразумець самой Валі сэнс сваіх слоў, звязаць думкі-абрыўкі, што згрудзіліся, не разыходзяцца, не даюць спакою...

- І што ж рабіць? І пры чым жа татка? А я думала... Анатоль Іванавіч... мілы, каханы. І такія разумныя, ветлівыя вочы... І бедны, бедненькі. Сіні рубец на твары. І ўсё - прахам і пылам.

Ну, няхай сабе і так. Не кожнага дня быць разам, у яго ж справы, завод, ён жа дырэктар. Непрыемнасцей колькі, хоць бы са сходам вось гэтым. Але ж... І ні слова ласкавага, зірнуў хоць бы раз, падышоў, распытаў бы. Навошта так зневажаць, рабіць так... «Ты што? Ах, аб гэтым... Адчапілася б ты ўжо, не надакучала, і без цябе хапае, ану цябе... Што?! Вось пацешыла... Ды пастой, пастой, дурная, чаго ты нос закапыліла?»

І потым:

«А яшчэ, кажуць, разумная дзяўчына. Ды не кісні ты, вазьмі лепш грошы, зробіш там што... ну... разумееш? А то ў больніцу зайдзі і там... Што? Ты аб гэтым думала! Забудзь, прачніся... бач, задумала, аб чым... мала вас на нашу шыю чэпіцца. Падумаеш! Кожная будзе цябе мужыком лічыць. Ды ідзі ты, гавару табе па-добраму... Што? Ну-ну, глядзі, нечага там...»

І ці можна было чакаць, ці было калі ў думках:

«Ты хочаш служыць ці не? Дык нечага вар'яцтвам займацца... А слёзы тут ні пры чым... Рабі па-людску, калі з табой па-людску абыходзяцца».

«Рабі па-людску... Па-людску... Па-па-людску...»

І, спыніўшыся на скрыжаванні дарог, Валя залілася горкімі слязамі.

Яна ціха ўсхліпвала, часам плакала голасна, і плач яе разлятаўся і нікнуў па шэрых змрочных палях.

...Доўга яшчэ хадзіла Валя. Прайшла па дарозе, павярнула да рэчкі, ішла берагам, ні аб чым не думаючы, нічога не жадаючы... Вось і знаёмае месца. Паваротка ракі, адкуль ідзе яна проста аж да самага завода. Бераг над кручай абмецены ветрам. Ні травінкі цяпер на ім, ні былінкі - пуста і гола. Да кручы прытуліліся, папрыліпалі карослівыя, нізенькія кусты: дубняк, алешына, каравы абламаны бярэзнік.

На тым беразе нізкай і рэдзенькай цяпер шчоткай выглядае лазняк, а за ім грудзяцца цёмныя купкі - гэта стагі сена папрымярзалі да зямлі і чакаюць не дачакаюцца, калі па звонкім лёдзе захрабусцяць капыты і зарыпяць шкляныя палазы кляновыя.

А цяпер... вада. Чорная, з шэрымі адценнямі месяца, шархаціць яна карункамі прыбярэжнага цянюткага льду, і шолах гэты балюча аддаецца ў сэрцы.

І страшна зірнуць уніз, дзе чорна і пуста. Дзе ўсё роўна не ўбачыш у гэтай жудаснай, навіслай над кручай цемрадзі, як круціцца вада, як расплываюцца па ёй з пенай кружэлкі, як булькоча яна, падмываючы бераг. Толькі і чуцен гэты шолах, гэтае ледзь чутнае булькатанне. Ледзь чутнае, але грознае, руйнуючае, жудаснае, як жудасны вір... Залатыя Ключы... «Знайдзі залатыя ключы».

І ахінула мозг цяжкая неадчэпная думка. Пякучая крыўда апаліла сэрца, ашчапіла яго гарачымі абцугамі, ад якіх, здаецца, застывала кроў і рабілася суха ў роце. Нібы заслала вочы непраходнаю пялёнкаю нечага чорнага, безнадзейнага, праз якое няма выйсця, няма збавення, няма ніводнае светлае кропкі, ні радасці, ні чаканняў, ні светлых надзей... Загінула ўсё, знікла, як мары, як маладосць, як летняя раса, ад якой так падскоквалі ногі і рабілася весела-весела, хацелася смяяцца, цалаваць зямлю, усміхацца сонцу, што выходзіла з-за лесу ў клубах срэбных туманаў.

Усё роўна...

Цемрадзь, непраходная цемрадзь.

І ніхто не будзе смяяцца.

І татка... нічога не скажа татка.

Нахіліўшыся, зірнула яшчэ раз Валя ўніз, пад кручу.

У-у, страшна, страшна...

І здрыганулася ўсім целам. У жудасным страху забілася сэрца, вось-вось, здаецца, выскачыць з грудзей, разарвецца... Сцяўшы зубы, пабегла Валя ад берага, бегла шпарка, палахліва азіралася і бегла далей.

Стукала кроў у віскі, палалі шчокі ў незвычайным агні, цяжка ўздымаліся грудзі, не чулася ні холаду, ні жорсткага ветру з поля.

Толькі б дамоў, хутчэй дамоў...

А ўвушшу стаяў гэты жудасны прыбярэжны шолах, грознае булькатанне вады, у якім смерць - страшная, жудасная, чорная, як круча, як вір...

Дамоў... Да роднага, даражэнькага таткі, да роднае хаты, дзе так цёпла цяпер, дзе так светла ад лямпы, дзе так радасна і прытульна...

 

* * *

 

Таварыш Анатоль у большасці быў на раёнах, праводзіў абследаванні, расследаванні, інструктаваў ячэйкі, выконваў усю тую работу, якую і належала яму выконваць як інструктару акруговага партыйнага камітэта. І рэдкія былі выпадкі, каб ён тыдзень-другі прасядзеў бязвыезна ў горадзе, - усё ў дарозе - у раёне, у вёсцы.

Мала хто ведаў яго прозвішча, і кожны заўсёды зваў яго па імені. Гэта ўвайшло неяк у звычай, і дзіўным было, калі хто-небудзь называў Анатоля поўным прозвішчам.

Таварыш Анатоль быў вядомы як акуратны інструктар, праўда, часам крыху марудлівы і раскідлівы. Але гэта не перашкаджала асабліва рабоце. Гэта выяўлялася больш у дробязях. То ён забудзе на кватэры сваю запісную кніжку з дакладам, то тут жа, у акругкоме, згубіць сваю шапку і потым шукае яе гадзіну і, дарэмна прамарнаваўшы час, выпадкова знаходзіць яе ў сваім партфелі. А часцей за ўсё прыходзілася ісці да вартаўніка і прасіць на гадзіну - пакуль не купіць новую - якую-небудзь старэнькую і залапленую, даваеннай фармацыі лапавушку ці які саламяны брыль, калі справа адбывалася летам. Гэтыя шапкі даваліся-такі ў знакі таварышу Анатолю, бо не праходзіла месяца, каб яму не давялося разы са тры забрысці ў шапачны магазін.

Гэтая раскіданасць і забыўчывасць сказваліся яшчэ часам і ў касцюме таварыша Анатоля: то надзене нейкія недарэчныя порткі, то ў каўнерыку не хапае ўсіх гузікаў, то ўзімку забудзе башлык і адмарозіць вуха, то ў чэрвені з'явіцца ў кажушку.

Не меншыя дзіковінкі назіраліся і ў характары Анатоля: усё больш маўклівы, з нейкім удумлівым, засяроджаным, паглыбленым позіркам, а калі пачынае гаварыць, тады асабліва неяк блішчаць вочы і ў голасе адчуваецца не то натхненне, не то гарачае абурэнне, не то нейкае раздражненне.

У прыватнай жа гутарцы таварыш Анатоль меў за звычай пераходзіць на што-небудзь нечаканае, раптоўнае, не меўшае жаднае сувязі з тым, аб чым толькі гаварылі. Ідзеш па вуліцы і гаворыш аб якім-небудзь раёне, аб той ці іншай ячэйцы, і раптам Анатоль пачынае аб другім:

- Вось, бачыш, дрэўца... Пасадзілі яго, каб яно, гэта, расло... А яго ўзялі і паламалі; ну чые гэта, скажы, часаліся рукі? А гораду сады патрэбны, ой як патрэбны, рабочаму чалавеку дыхнуць недзе... І харошы парк выйшаў бы на Савецкай вуліцы, каб не гэтыя паганыя рукі...

Усе прапановы Анатоля па тых ці іншых вывадах, па самых складаных, заблытаных справах былі заўсёды дзелавымі і практычнымі. Ніхто не надаваў асаблівага значэння дзівацтвам таварыша Анатоля, усе звыкліся з імі, лічылі іх патрэбнымі, уласцівымі толькі яму як чалавеку-дзіваку, як уласцівы толькі яму і гэтыя сівыя валасы на галаве, аб якіх запытаў калісьці жартаўліва вясёлы ўпраўдзел:

- І калі табе быў час пасівець з дзевяноста восьмага года?

- Сам пасівееш, аб усім ведаючы, - адказаў, смеючыся, таварыш Анатоль і на тым абарваў гутарку.

А машыністкі акругкома называлі Анатоля няйначай як «замарожаны» і «недапечаны». Але абедзве сыходзіліся на тым, што «недапечанага», бадай, нічога і не знойдзеш у ім, а што «замарожаны», дык гэта неяк у яго ўсё не так, як у другіх людзей, дзівак-чалавеча, дый годзе... Да таго ж каторы год нежанаты, жыве, як воўк, і даглядзець часам некаму. І нават на вечары спайкі, калі Анатоля не ўдалося ніякім чынам спакусіць на скокі, адна з машыністак пакрыўджана кінула яму ў вочы:

- Эх, вы... замарожаны вы чалавек.

І таварыш Анатоль нічога не адказаў, толькі неяк вінавата ўсміхнуўся, нерашуча павярнуўся на зэдліку і потым зноў стаў назіраць за скокамі, за спевамі, за ўсёй шумлівай, вясёлай гульнёй моладзі. І трошачкі крыўдна стала на сэрцы і сумна.

«Замарожаны... Чаму?»

І ўвесь той вечар - а гэта было вясной - Анатоль адчуваў сябе кепска. Яшчэ не сцямнела, ён выйшаў на вуліцу і доўга без усякае патрэбы блытаў па ёй, глядзеў, як мігцяць на слупах ліхтары, як асабліва па-вясенняму поўняцца вуліцы людскім гоманам і нез'яснімым пахам нясе ад садоў, ад дрэў.

Потым Анатоль сядзеў у сталоўцы. І доўга сядзеў. І чамусьці здавалася надта цяжкай шклянка кавы - такою непамерна вялікай. Уважліва агледзеў яе, але шклянка была як шклянка, звычайная цэрабкопаўская, грубая шклянка. І такі самы звычайны сподак з адбітым краёчкам.

А калі падышла афіцыянтка і, разлічваючыся, дала рэшту, таварыш Анатоль нечакана запытаў:

- Што гэта ў вас?

Ён глядзеў на шырокую жоўта-шэрую пляму на грудзях на фартуху - мусіць, разліла суп, падаючы на стол. І нічога тут дзіўнага, і запытаў ён так... А дзяўчына адразу засаромелася і, густа пачырванеўшы, пайшла моўчкі ад стала. Пачырванеў таксама Анатоль, адчуваючы нейкую ніякаватасць, і паспяшаўся да кватэры.

Гэта было ўсё вясной.

А спраў так многа-многа, няма часу думаць аб чым-небудзь іншым, што не мае непасрэднага дачынення да службы, да абавязкаў, да сваіх шматлікіх раз'ездаў.

 

* * *

 

І кепска ж ездзіць у халады ды па дрэннай дарозе! Вось і цяпер пратрасіся паспрабуй паўсотні вёрст да завода на балаголскіх санках. І таварыш Анатоль крыху злуе. Злуе на тых, хто псуе жыццё, хто робіць не так, як трэба рабіць, хто займаецца паскудствам, хто замест жывой і карыснай справы заводзіць вось гэтыя брыдоты, каторыя адымаюць толькі час, адрываюць людзей ад бягучых і неадкладных спраў.

«Ці мала цяпер работы ў раёне, а вось трэба сакратара райкома ўзяць ды яшчэ каго-небудзь у камісію, - думае ён, успамінаючы загад сакратара акругкома аб расследаванні спраў на гуце. - І жывуць жа вось... Людзі, называецца. Але хто гэта пісаў, мо знаёмыя хлопцы... Але дзе там, ніколі яшчэ не быў на гуце... Паглядзець хіба яшчэ».

Таварыш Анатоль дастае з партфеля вялікі, аж на поўны аркуш паперы, ліст і ўважліва яго перачытвае; прапускаючы ўсякія звычайныя ўступы, якія робяцца ў кожным афіцыйным яго лісце ў акругком, ён пераходзіць да сутнасці:

«...Палітыка дырэктара, хоць ён і партыец, для нас зусім незразумелая. Яна выклікае ўвесь час нездаволенне рабочых, асабліва падручных. Заўком бяздзейнічае... Ніякіх грамадскіх арганізацый няма, якую б то ні было культурную працу цяжка наладзіць, бо з усіх бакоў сустракаеш толькі перашкоды... Камсамольская ячэйка зусім развалілася, там неадкладна трэба змяніць сакратара, які зусім няздольны кіраваць камсамольцамі і іх выхоўваць: малаактыўны, непісьменны, ды з заможнае сям'і к таму, ні ў чым новым не зацікаўлены, абы было добра бацьку, які такі нішто разам з ім зарабляе - абодва майстры, ды яшчэ маюць гаспадарку... П'янства, карцёж, пануе над усім хуліганства. Здзекі над работніцамі. Здзекаваліся над работніцай-жыдоўкай... цяпер ляжыць у больніцы, згвалцілі. І ўсе маўчаць... І нібыта нікому няма справы... Трэба рашуча змяніць... Просім...»

І ўнізе подпісы: Аляксандр Каведла і Яшка Логінаў.

- Нарабілі, калі толькі праўда... Нішто сабе працаўнікі... - І, агледзеўшы з усіх бакоў ліст, памацаўшы яго дабротнасць, зірнуўшы на свет паперу (Анатоль працаваў калісьці на папяровай фабрыцы), ён паклаў ліст у партфель, ямчэй падкамячыў пад сябе салому і аддаўся сваім думкам.

Звычайна ўлетку ён што-небудзь чытаў у дарозе, а цяпер гэтага не зробіш, халадэча. Цераз рагожную будку пачынае пад вечар забірацца золкі, сіберны вецер, шархаціць сухім снегам па будцы, калюча шчыпле за нос і кусаецца недзе там за нагу, дзе незашыты, мусіць, заднік у валёнку. «Абавязкова прыйдзецца заладзіць, бо потым і не вылезеш, яшчэ больш разыдзецца. Каб не забыцца вось толькі часам... А паскудная штука мароз, снег гэты... Ну яго к ліху... - думае Анатоль і ямчэй затуляецца ў салому, каб не дзьмула збоку, каб было зацішней. У саломе цяплей, ад роўнага пакачвання санак і ад рыпу палазоў хіліць да сну, соладка дрэмлецца, і доўгаю чарадою плывуць думкі: аб снезе, аб марозе, аб сённяшніх справах, аб далёкім, але заўсёды такім памятным і яскравым дзяцінстве. - Вось, скажам, снег. Не рад я яму, як ліхой бядзе...»

А калісьці, як ашалелы, бегаў пры першых сняжынках. Як жа: снежкі, санкі. А пакоўзацца па льду! Гатоў не палуднаваўшы дзень прабегаць... І не толькі снег... І летам, і ўвосень былі свае прынады. А вясной, калі разальюцца першыя раўчакі, зашуміць паводка па лагчынах... А першы жаўранак, а першая пралеска ў лесе, а раннія вясеннія вечары, калі так цвёрда пад нагамі аддаецца зямля, храбусцяць ільдзінкі, а ў паветры струменіць нешта незвычайнае, нібы пах цяпла, нібы хмель падбадзёрваючы. А першыя баранчыкі на лазе, а першая муха - дз-зы-ы-ы... І так прыпякае сонца, аж курацца парай сцены і ўвачавідкі падсыхаюць двары. І сам як заварожаны, зачарованы - і першым лістком, і першаю мухай.

Цяпер гэта не так ужо кранае сэрца, не дзівіць, як у далёкім дзяцінстве.

Бываюць часам хвіліны, калі Анатолю хочацца па-ранейшаму прагна ўдыхаць у сябе ўсе чараваўшыя калісьці пахі вясны, зліцца душой з яе трапяткім дыханнем, з пераліўчатым булькатаннем першага раўчака, усхвалявацца першай зялёнай травіцай, такім вясёлым па вясне курлыканнем жураўлінага статка, першым дажджом, калі так прыгожа зеляніцца першая мурава на ўзгорках і распускаюцца клейкія лісткі бяроз.

Праўда, мала бывае такіх хвілін, мо старасць?

Мо зачарсцвела сэрца і зрабілася цвёрдым на камень? Можа, гэтыя справы, справы і справы... Не... Нешта другое тут.

«Замарожаны».

Так, замарожаны...

І ўзнікаюць успаміны з недалёкага мінулага. У іх мала чаго радаснага, нічога не знойдзеш у іх асабліва вясёлага, усё цяжкае, часам жудаснае.

...Эшалон замарожаных чырвонаармейцаў за Ўралам... выгружалі і складалі вялікімі штабялямі, і чалавечыя рукі і ногі былі падобныя на дрэва - гулка стукалі ў вячэрнім змроку...

...Станцыя Чаляба ў дваццаць першым... Груды паміраючых ад голаду і марозу... Прадсмяротна мяўкае сухарэбрае аблезлае кацянё, і пасінелыя і высахлыя пальцы двух хлапчукоў, падобных на мерцвякоў, разрываюць кацянё напалам... І страшныя гэтыя твары, у крыві і з такімі злавеснымі аганькамі ў вачах.

І тут жа:

- Дзядзечка, дай капейку на вар - душу адагрэць...

І маленькая, не разабраць, дзяўчынка ці жанчына:

- Дзядзечка, палюбі за цукар, за маленечкі кавалачак цукру...

І пад парканамі трупы.

І галоўнае, галоўнае... Што галоўнае? Усё галоўнае, усё аднолькава важнае і аднолькава страшнае.

...Дваццаты год... Капаткевічы... Пад столлю людзі, вісяць на круках, не зварухнуцца... Выбітыя рамы, разбітыя шафы, уцалелы ложак на падлозе, спаленыя хаты і людзі... І жудасная ноч. Адхон... Жоўты вільготны пясок і снег... І маленькае дула здаецца вялікім-вялікім, як неахопнае жарало найвялікшай у свеце гарматы... І сіні рубец. Над самым дулам сіні рубец, і вочы - не то злосныя, не то безуважныя...

Толькі і засталося ў памяці - сіні рубец. А болей не помніцца. Не трапілі ў сэрца, разбілі ўвесь бок... Многа страціў крыві... Падабралі сяляне і перадалі чырвоным, дзе і трапіў у шпіталь, сяк-так выхадзіўся. Аб усім гэтым і даведаўся ў шпіталі, калі ачуняў... Таварышы ж засталіся там, пад адхонам, дзе лаза, дзе снег, вада і дзе жоўты пясок.

Мо таму і «замарожаны»?

А хто яго ведае.

І ёсць адзіная радасць: жывём, і ніколі гэтага не будзе, ніколі гэтае больш не вернецца, ніколі, ніколі...

 

* * *

 

Толькі ноччу з'явіліся на завод. Начавалі ў клубе на саломе. За саломаю бегаў кудысьці Каведла, які прынёс і некалькі коўдраў, пару падушак і вынес яшчэ са свае баковачкі чыстую посцілку.

- Вось тут, каля печы, і пасцілайцеся, цяплей будзе...

Было позна, усіх хіліла да сну, распачынаць справу не варта было, бо ўвесь пасёлак даўно спаў, толькі гута паблісквала скрозь вокны сотнямі сузор'яў-агнёў.

А назаўтра ўсё следства пайшло раптам зусім нечаканым кірункам і прывяло да зусім неспадзяваных вынікаў. І так хутка ўсё гэта зрабілася, што для шмат каго ўсё заставалася дзіўным і незразумелым аж да самага вечара, калі адбыўся агульны рабочы сход завода.

...Каб дырэктар завода, усім вядомы за пяць год Анатоль Іванавіч Гарашчэня... ды не быў Анатолем Іванавічам? А зусім нейкім другім... зусім нейкім чужым чалавекам? Ды яшчэ якім... белапагоннікам? Не, няясна нешта, незразумела...

І ўся гута, як устрывожаны вулей, шумела, перагаворвалася. Людзі збіраліся купкамі, і ўсе дзіву даваліся: як, якім чынам мог ачмураць на працягу цэлых колькі год гэты чалавек?

- І як гэта мы не заўважылі?

- А дзе ж былі вочы?

- Недарма я часта глядзеў...

- Ото ж ты глядзеў, ды не бачыў, бо вочы, мусіць, былі на почапцы.

І шмат каму стала ясным і зразумелым з таго, аб чым раней перашэптваліся ў цэхах, па завуголлю, на вуліцы: «Дырэктар гне, здаецца, не туды, куды трэба», «ні за што ні пра што пакрыўдзіў старога рабочага»... І шмат чаго ўзнікала ў думках, ва ўспамінах за пражытыя апошнія пяць гадоў. А заўкомаўцы і камсамольцы хадзілі і ног пад сабой не чулі, і было сорам глядзець людзям у вочы, было неяк прыкра, ніякавата і крыўдна...

А адбылося ўсё хутка і проста. Раніцай таварыш Анатоль з двума райкомаўцамі зайшоў у кантору завода. Пакуль з'явіўся дырэктар, пераглядалі на сценах дыяграмы, здымкі завода, розныя чарцяжы, планы і расклады працы. І калі ўвайшоў дырэктар, усе звычайна прывіталіся з ім і расселіся на рэдкія зэдлікі, што стаялі вакол дырэктарскага стала. І тут здарылася гэтае нечаканае і неспадзяванае. Таварыш Анатоль, папраўляючы пад сабой рыпнуўшы зэдлік, зірнуў у твар дырэктара і адразу неяк здрыгануўся, і ўвесь твар яго стаў белым-белым. Шырока раскрытымі вачмі ўзіраўся ён у дырэктара, і ўсе глядзелі на таварыша Анатоля, нічога не разумеючы і пацінаючы плячмі. Сам дырэктар неспакойна заёрзаў на сваім крэсле і нерашуча аглядзеў свой касцюм, рукавы, запытліва зірнуў на другіх.

- Ён... ё-о-н!.. - вырвалася раптам са збялелых вуснаў таварыша Анатоля.

«Рубец... сіні рубец... - тут жа мільганула маланкай думка, - не хто іншы, як ён...»

Дырэктар насцярожыўся.

Інструктар акругкома спакваля падняўся з зэдліка і, падыходзячы да стала і не зводзячы позірку з вачэй дырэктара, ціха, прыглушаным шэптам стаў запытваць яго:

- Таварыш... дырэктар... а-а... скажыце, я-я-к ваша прозвішча?

- Я вас не разумею, таварыш інструктар, што за допыт, і ў гэтакай, выбачайце, незвычайнай форме.

- Я пытаю ваша прозвішча.

Відаць было, як дырэктар на хвіліну замяшаўся, але толькі на хвіліну. Ён стараўся трымацца спакойна, але з таго, як неспакойна перабягалі яго вочы з аднае рэчы стала на другую, відаць было, што ён нечым таксама ўсхваляваны.

- Я дзіўлюся запытанню... Маё ж прозвішча ведаюць усе... ведаюць усе, як аблупленага... ведаюць вось і таварышы з райкома. Запытайце любога рабочага, і ён вам скажа маё прозвішча... Ну, калі такая патрэба, прозвішча маё... Гарашчэня.

- Так... прозвішчы ў нас адны, значыцца. А як ваша імя, ваша поўнае прозвішча?

- Ну... што ж, дазвольце, такім чынам, прадставіцца: Анатоль Іванавіч.

- Ого! Дык не толькі прозвішчы ў нас адны, а, аказваецца, у адзін дзень нас хрысцілі, дый бацькі імёнамі сышліся...

Усе, хто сядзеў навакол - і райкомаўцы, і некаторыя рабочыя, якія зайшлі па той ці іншай патрэбе ў кантору, - здзіўлена пераглянуліся: такі ж незвычайны выпадак з прозвішчамі. Але ўсе нічога не разумелі. Сам дырэктар, які зрабіўся чырвоны як рак, сіліўся нешта ўспомніць і ніяк не мог. Інструктар жа даваў адно за адным пытанні:

- А скажыце, паважаны таварыш дырэктар, вы не памятаеце часам... Капаткевічы... дваццаты год... Пяць расстраляных пад адхонам чырвонаарм...

Не паспеў даказаць інструктар, як дырэктар шпарка падняўся з крэсла, памкнуўся быў нешта рукой у кішэню... але тут жа неяк абмяк, зноў сеў нерашуча за стол і, ахапіўшы аберуч галаву, сядзеў і маўчаў, гледзячы кудысьці ўніз, на аблуплены і закапаны чарнілам край стала.

- Ну, як жа будзе, таварыш Га-ра-шчэ-ня? - прагаварыў інструктар, чамусьці націскаючы і расцягваючы апошняе слова.

Дырэктар маўчаў. Маўчалі ўсе прысутныя і чакалі, чым жа ўсё гэта скончыцца. Урэшце дырэктар пачаў гаварыць. Гаварыў неяк глуха, прыдушана, нібы словы ляцелі не ад стала, а даляталі з-за тоўстай сцяны, даляталі кароткімі абрыўкамі:

- Ну... я... чаго ж таіцца... Нічога не ўтоіш... Я не... Гарашчэня... я... я... Граеўскі... Але скуль жа з'явіліся вы?

- Гэта нецікава... Паручнік?

- Паручнік... Граеўскі... Але што з таго? То старое і мінулае... я служу савецкай уладзе, я чырвоны дырэктар.

Усе прысутныя адразу паўставалі са сваіх месц, згрудзіліся бліжэй, заварушыліся, забегалі, узняўся шум, гоман: нехта некага зваў, даваліся дзіўныя распараджэнні, нехта пабег за міліцыяй.

Тут жа «Анатоль Іванавіч» быў адразу арыштаваны.

 

* * *

 

Калі вечарам Анатоль Іванавіч, самы сапраўдны Анатоль Іванавіч - інструктар акругкома, ішоў у клуб на агульны сход рабочых, ён прыпыніўся на некалькі хвілін ля завода. Ужо сцямнела, і ў гэтай цемрадзі ночы залатымі блёсткамі мітусіліся ў вокнах завода аганькі. Іх было многа-многа, і яны мігцелі бесперастанку: адны знікалі і на іх месцы апісвалі дугі новыя, другія - і так увесь час. Аганькі рассыпаліся снапамі іскраў, адны, здаецца, раслі ўсё болей і болей, цямнелі і гаслі, і на іх месцы, плаўна зыбаючыся ў чорных рамках акон, узнікалі новыя.

А за гутай глуха гудзела заводская лесапільня, і здавалася, нібы нейкае чудзішча закулі чалавечыя рукі, і рычыць гэта чудзішча, гудзіць сваімі сталёвымі галасамі, і, паслухмянае і пакорнае, яно кідае з пякельных вачэй залатыя і срэбныя іскры.

«Прыгожа!» - мільганула ў думках Анатоля Іванавіча. І ўздыхнулася неяк лёгка-лёгка... І так весела стала на сэрцы, як ніколі-ніколі, нібы адваліўся камень, які ціснуў сэрца гэткія доўгія гады.

А пад нагамі рыпеў снег і нібы дражніўся: «Ану, прабяжы!»

І Анатоль Іванавіч усміхнуўся.

Усміхнуўся цёпла і радасна. Бадзёры і вясёлы, ён пайшоў у клуб.

 

[1929]

1929

---

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: невядомая