У нядолі і ў долі шчасце куй ды падкоўвай, прыгравай несціручымі мазалямі. Рукі апусціш — не чалавек ты, а стары атопак, якім папіхаюць куры на сметніку. Ды вось як, не апускай жа рукі, бо заўсёды іх шыла чакае. А з шылам і малаток запанібрата. А да іх — скуры кавалак, дратвы маток, і што табе трэба,— сыт будзеш, жонка часцей усміхнецца і весела скажуць дзеці:
— Татка, татачка, на яблыкі дай!..
І дасі... На тое ж яны і дзеці, каб на яблыкі ім даць, бо іначай... іначай ты не татка і не чалавек.
А калі заварушацца шэраю купінай нудныя клопаты, калі чорныя думкі апануюць розум і на сэрца наляжа камень шызага суму,— бяжы тады, чалавеча, узніміся з скрыпучага зэдліка і бяжы, прабегайся, праветры знямелыя ногі, развей, раскідай нуду жыццёвую па вуліцах ды па завулках ціхіх. Потым будзеш вясёлым.
І бегае стары Шолам, хутка бегае. Сядзіць, сядзіць над шавецкім начыннем і раптам падскоча, шапку нацягне, у рукі палку — і толькі ты яго і бачыў; а ён ужо на другім канцы мястэчка. Праз хвіліну назад лапаціць.
Дзіўны чалавек Шолам. Пабегае, пабегае і зноў на месца, зноў шархаціць дратва і скача малаток на падэшве. А там, глядзіш, з-пад рук і выйдзе чаравік новы ці бот прыгожы. І тады Шолам заўсёды кажа сваёй жонцы:
— Эстэрка! Бачыш, бот новы — на суботу пшанічнай мукі купіш. А чаму бот новы? Бегаў я, занадта бегаў, бо вельмі перапляліся думкі паміж сабой, перапляліся так моцна, як добра падсмажаны грыбэнэс. А калі пераплятаюцца думкі, тады ніводнай не відаць, бо адна засціць другую. Прабяжыш — усё і становіцца ясным, на месцы сэрца і розум...
Шолам гаворыць, а дратва шорхае ў спрытных руках, глядзі — другі бот вылузнуў капыл з сябе і, чорны, бліскучы, ставіцца на паліцу. Бот на паліцу — і ўсміхнецца Шолам, рукі патрэ, жонцы міргне і скажа:
— Гут...
— Ой, гут, гутэньке...— адказвае Эстэр, а Шолам, зглымаўшы печанае яблыка, зноў за бот, за новы, бо шмат ботаў трэба. Але што ж, калі ў Шолама толькі пара рук уласных ды поўная хата таксама ўласных дзяцей, а ў кожнага дзіцяці рот, і кожны рот мае за звычай адкрывацца па некалькі раз на дзень ды пачынаць адну і тую ж нудную казку:
— Мамка, хлеба...
— Мамка, есці...
— Гурка-а...
— Цыбу-у-лі...
— Рэдзькі, рэдзькі, рэдзькі...
А самы меншы селядца любіць, ой, як любіць, ды яшчэ дай яму не што-небудзь, а хвост.
— Татка, хвост, хво-о-ст...
— Ну, на табе хвост, толькі замаўчы ты, зачыні сваё зяпала.
— Ой, Шолам, Шолам, што ты на дзіця кажаш, вярзеш немаведама што.
— Ну, яшчэ што скажаш? Хіба я свайму дзіцяці вораг? Ну, няхай сабе есць на здаровейка, ну што я сказаў, ну гавары, ну... Калі я брыдка сказаў, ну дай яму яблыка, няхай на здаровейка есць...
А малому што: і хвост, і яблыка! Гэта лепей, чым сухая маца на вялікдзень, чым горкая рэдзька з мёдам. Грызе малы яблыка, і ўсе пазіраюць яму ў вочы. Яшчэ як пазіраюць — і пачынаецца зноў:
— Татка, і мне...
— І мне...
Але ж трэба ведаць меру: не сем, а пара рук у Шолама, і ботаў бог не кідае з неба, як манну калісьці... Дый кожны бот мазалёў каштуе, а мазалёў больш як можна на далоні не змяшчаецца. Таму і ўстае Шолам з скрыпучага зэдліка, бровы насупіць, рукой махне і раптам адрэжа:
— Годзе... ш-ша...
Калі ша, дык і ша... Дзецям не ўпершыню загад гэты, і яны гурмой сыпяць на двор.
Шолам працуе і бегае, бегае і працуе і кажа ўсім:
«Дзень добры!» Але не падумайце, што ён думае толькі пра добры дзень, калі ім прывітае суседзяў, знаёмых. Не, і другія думкі, другія словы мітусяцца ў яго галаве неспакойна, калі, стуліўшыся, навастрыўшы худыя плечы, ён шэраю зданню праносіцца ўзад і ўперад па ціхай вуліцы местачковай, ад самай сінагогі і да шырокага рынку, дзе штодзённа сядзіць над перавяслам абаранкаў старая Роха. Чакае яна не дачакаецца, покуль вынырне з-за вугла які-небудзь хлопчык-купец і прамяняе скрадзенае ў клеці яйка на чэрствы абаранак, печаны перад мінулым шабасам. І, пабачыўшы Роху, ветліва ўсміхнецца Шолам:
— Ну, як гандаль?
— Дзякаваць богу і людзям — нічога сабе...
І ці скажа Роха, што абаранак чэрствы, ці ж яна скажа, чаму ён чэрствы. І не будзе Шолам пытацца, ён і так ведае, што абаранак чэрствы, бо чэрствае жыццё, чэрствыя сцежкі людскія. І чэрствыя думкі:
— У Эдлі сукенкі няма.
— Жонка датоптвае чаравікі...
— Айзік ходзіць без порткаў. Праўда, ён малы, але ў мяне бацькава сэрца, таму, як жа быць без порткаў.
— А ў Лёвы, у Лёвы кашуля падралася, у Гінты панчох няма, у Ісака няма... няма... ды ці мала чаго няма. Куды ні круці — усё няма і нямашака...
І думкі пачынаюць круціцца ў другі бок:
— Івану боты пашыць — Эйдлі сукенку.
— Сцяпанісе чаравікі абсаюзіць — панчохі Гінце.
— На порткі — дзесятак лапікаў, кашуля — абшыць валёнкі дзеда Гаўрылы.
Латкі, падэшвы, саюзкі, глядзіш — і ўсміхнуўся Шолам, павёўшы нервовай брывёю. Дый як не ўсміхнуцца, калі лічыў, лічыў ды і вылічыў, што застанецца яшчэ і на хлеб, а то, чаго добрага, і на кавалак мяса на суботу. А калі так, дык зноў за працу.
Шолам сядзіць і, супакоены пагулянкай па вуліцы, весела калупае шылам ды пастуквае малатком па боту, нават песню зацягвае паціху. Песню не песню, а так нешта нейкае — без слоў, без думак, нешта ціхае і цягучае:
— Ой-о-о-й-ой-ой-ой, а-я-я-й, а-я-я-я-я, ой-ой-ой...
Пачуўшы гэтыя гукі, заўсёды пытае маленькі Айзік матку:
— Мама, мамачка, чаго тата галосіць?
— Дурніца ты, тата песню пяе...
Але Айзік не верыць, хіба ж так можна спяваць, хіба так спяваў ён, Айзік, з другімі дзецьмі на вуліцы, калі скакалі гурмай каля старой бярозы на залатым пяску. Ого, там спявалі не так, хоць і разбілі трохі Айзіку нос, і адарвалі казырок ад шапкі, за што мамка пачаставала трапкачом. Але што трапкач, калі перад гэтым было так весела, дый пасля трапкача мамка дала хлеба з маслам. Усё ж такі весела, а тут...
І Айзік ідзе да бацькі, нерашуча становіцца перад ім, кладзе палец у рот і заглядае ў бацькавы вочы.
— Чаго ты?
— А чаго ты, татка, галосіш?
— Што?
— Чаго ты кажаш: ай-яй-яй?..
— Вось дурань, ідзі гуляй.
І пагавары тут з таткам. Айзік пачынае крывіць рот, моршчыць твар, нібы збіраецца ўсміхнуцца, і раптам пачынае румзаць, размазваючы слёзы запэцканымі кулачкамі.
Гэта Шоламу не па душы.
— Эстэр, прыбяры хлапца, бач, раскіс зусім.
За ўсім гэтым моўчкі назірае Эйдля — старшая дачка. Ёй дванаццаты год, але па выгляду можна даць трохі болей. Вечна задуманыя вочы, нібы пакрыліся яны якойсьці пеляной смугі і ціхага, невыразнага смутку. Дзве чорныя касы старанна заплецены і перавіты чорнай істужкай. Сукенка старая, але чысценькая,— то клопаты маткі. І як не клапаціцца — Эйдля ходзіць у школу, носіць кніжкі з сабой і зялёныя сшыткі. І кніжкі, і сшыткі грошы каштуюць, але знаходзіць іх Шолам, бо як жа дзяцей без навукі пусціць, хіба невукам жыццё на гэтым свеце?
Носіць кніжкі Эйдля, чытае іх. Вось і цяпер на старой канапцы сядзіць Эйдля з кніжкай, і калі перастаў румзаць Айзік, яна ўткнулася ў старонкі яе, нібы прыліпла да тых дробных літар, да белай паперы. Эйдля нерухома, толькі шавеляцца часам губы, парой уздрыгнуць чорныя бровы, румянец шчокі залье, і ляціць за старонкай старонка, як белыя пуховыя сняжынкі ў дзень асенні. А ў хаце шархаціць дратва, пастуквае роўна і мерна малаток, ды ледзь чутна трашчаць гусіныя пер’і ў руках матчыных — тая скубе пух на пярыну, бо кожная матка павінна клапаціца пра пасаг для дачок сваіх.
А Эйдля чытае «Прынца і Нішчага». Ляцяць словы за словамі, уюцца дзівосныя малюнкі, адзін прыгажэй за другі, чароўныя з’явы, жыццё чароўнае. Закрывае Эйдля вочы, а перад ёй, як жывыя, ходзяць нявіданыя людзі, бліскае залатой каронай кароль, у сталёвых шлемах праходзяць палкі салдат, і грыміць незвычайная музыка. Блішчастыя велізарныя пакоі, і ў іх падлогі люстэркамі свецяцца, у паветры струменіць пах заморскіх кветак, і ў пакоях вялікіх гуляе прынц і б’е залатою пячаткай арэхі. Не простыя арэхі — залочаныя. Стукне раз — і з-пад залатой пячаткі сыплюцца бурштынавыя іскры, срэбным звонам звініць бліскучая шалуха, і арэх, такі прыгожы смачны арэх, коціцца з-пад залатой пячаткі. Прынц стукае ўсё і стукае, а сонца скрозь колерныя шыбы лье свае прыгожыя праменні: ліловыя, светла-ружовыя, чырвона-агнёвыя. І кветкі цвітуць, шмат кветак. А прынц усё б’е і б’е залатой пячаткай, б’е залочаныя арэхі... Мітусяцца бурштынавыя іскры...
— Эйдлечка, вазьмі падэшвы ў таткі ды памачы ў цэбры...
...Усё дым, усё туман шызы. Ні прынца, ні кветак, ні залатых арэхаў. Татка стукае малатком па падэшве. Трэба скураты намачыць, скуры брудныя і смярдзючыя, не пазалочаныя.
— Ой, татка, татачка!..
— Што з табой?
— Нічога... гэта я так... нічога...— і зноў супакоена Эйдля, толькі вочы робяцца глыбокімі-глыбокімі, нібы захаваўся ў іх вір жыцця процьмай нявырашаных пытанняў. Толькі ўздрыгне часам брывом, ды непрыкметна плячо ўскалыхнецца. Праўда, іншым часам Эйдля расказвае матцы пра бліскучыя пакоі і залатую пячатку, пытае парой:
— Мамачка, а чаму там... ну, чаму там залатыя арэхі, а ў нас... скураты?
— Дурная, што ты кажаш! Няма на свеце залатых арэхаў.
— Ёсць.
— Няма.
— Ёсць, мамачка... Ну, няхай сабе гэта — кніжка, гэта — казка, а ўсё-такі, чаму там залатыя арэхі?
— Ай, адвяжыся ты, от выдумала немаведама што.
— Ну, добра, а чаму ў таткі такія худыя плечы?
— Вось нахаба на маю галаву! Чаму худыя плечы?
Ну, вядома, худыя таму... што... ну... таму, што худыя. Раз худыя, дык яны і худыя, аб чым тут і гаварыць. І хто пра гэта кажа, хіба тата твой пра гэта не ведае?
— Ну, дык чаму ж яны ўсё ж такі худыя?
— Ай, адвяжыся, назола...
Няма ў маткі слоў пра залатую пячатку, дый не прыходзілі ў галаву думкі аб ёй, а пра плечы худыя... што казаць — і ўчора яны былі худыя, пазаўчора, і цэлыя гады прайшлі, пранесліся па запыленых вуліцах — і ўсё худыя плечы, не змяняюцца яны. Праўда, мо былі яны другімі даўным-даўно, тады яшчэ, калі не было ні Эйдлі, ні Лёвы, ні Гінты, тады яшчэ, калі звонка разбіваўся фаянсавы чарапочак, калі надзяваліся, на пальцы залатыя пярсцёнкі і хадзілі яны — Эстэр і Шолам,— некалькі раз абышлі наўкол чырвонага балдахіна. Дык вось, мо тады? Але ўжо Эстэр не памятае і пары гэтай. Захавалася яна за прапыленымі сцежкамі, за векавечнай нізкай людскога клопату, матчыных турботных думак. Забылася Эстэр і на пякучы агонь кахання, які калісьці быў, і калі парой, у ціхі час ночы, занадта мяккі бывае Шолам у словах да жонкі, песціць Эстэр яго і думае пра адно: «Так трэба богу, бог любіць дзяцей».
А шчасце сваё — што шчасце? Не трэба думаць пра яго, бо выцвілі чорныя вочы і рэдкая каса, а сэрца б’ецца паціху, халоднае яно. Чаму? Таму, што вунь у дзяцей гараць бліскучыя агеньчыкі воч. І трапечуцца сэрцы крывёй гарачай. Дзеці плачуць прарэзліва, зычна смяюцца, а словы што іскры — светла і цёпла матчынаму сэрцу.
Дык што ж трэба болей? Найвялікшае шчасце ў дзецях, і нездарма адказвае Эстэр, калі запытаюцца яе старыя знаёмыя з далёкіх мястэчак і гарадоў:
— Ну, як жывеш, як дзеці, колькі?
— Дзякаваць богу, яшчэ толькі восьмерка...
— А мо і дзевяты будзе?
— А што ж, калі бог дапаможа, доля не пакарае...
Навошта ж тут гаварыць пра пячатку залатую і навошта ў Эйдлі такія словы? Дзіўная Эйдля!
А Эйдля сядзіць нерухома над кніжкай і думае: «Дзіўная мама! Чаму яна аб усім не гаворыць? А мо не ведае? Яна ж не хадзіла ў школу, яна не ўмее чытаць. А чаго-чаго ні гавораць у школе, здаецца, няма нічога на свеце, аб чым бы не давялося думаць там. Вось і сягоння казалі пра піянераў, пра іхнія атрады».
Вось маленькая Лея — шчаслівая. Бацька яе ў горадзе працуе, і ў яго была нядаўна Лея, і там... там бачыла сапраўдных піянераў. Казала, вельмі прыгожыя, як ідуць яны і песні спяваюць — і ўсё гэта пад медную музыку. І ўсё распытваліся, якая гэта медная музыка, бо ў мястэчку з усёй музыкі адна толькі скрыпка ў крывога Лейзара ды грамафон у старых Пінсаў. І не дзіва — яны ж атрымліваюць з Амерыкі долары — чаму ім не мець грамафона?
З піянераў думка ў Эйдлі пераскаквае на яе таварышку, суседаву Маню. Як яны дружаць, пра гэта ведае кожны, бо сядзяць яны ў школе на адной лаўцы, пішуць з адной чарніліцы. Падарункі робяць: Маня дасць Эйдлі прыгожую паперку, Эйдля Мані істужку чырвоную. І заўсёды ходзяць разам, водзяць сакрэты паміж сабой, розныя сакрэты — учора Маніна мама абскубла гуску — прыслаў з горада тата, а Эйдліна мама прынясе хутка ці новага браціка, ці сястрыцу новую... І абедзве сястрыцы чакаюць, бо хлопчыкі — задзіры і чарнілам пэцкаюцца, ды ці мала ад іх чаго кепскага.
Але не толькі пра гэта думаюць Эйдля і Маня. Яны яшчэ любяць кніжкі, занадта любяць, і ўжо ў школе няма і кніжак для іх — перачыталі ўсе і прыходзіцца шукаць іх па ўсяму мястэчку.
Вось пра гэта ўсё і думае Эйдля. І лётаюць думкі адна за адной: кніжкі, залатая пячатка, пер’і гусіныя, «ці сястрычка, ці брацік?», прыгожы паркалік у кветачкі — татка Мані з горада прыслаў.
— А ў мяне няма, а ў таткі худыя плечы, і мамка нічога не ведае.
Гінта палец накалола на шкло і плача цяпер, а мамка хукае ёй на нагу і кажа: «Ну, не плач, не баліць ужо, дай яшчэ на больку пахукаю трохі, во і няма нічога, загаілася».
І Гінта плакала, плакала, а потым пачала смяяцца, і ад яе зычнага смеху так цёпла робіцца ў хаце, як ад гэтага сонейка, што пасылае свае зайчыкі скрозь галінкі плакучай бярозкі ў светлыя шыбы. Поўзаюць зайчыкі па сцяне, па падлозе, вунь татку на спіну ўзабраўся адзін, а татка і не бачыць яго, дзе яму, калі ён над скуратом сагнуўся.
А сонейка ўсё ніжэй і ніжэй, ужо цалуе саламяныя стрэхі на тым баку вуліцы. Затое зайчыкі пад самую столь забраліся, не дастаць іх рукой.
То надыходзіць вечар.
Цёплы ветрык гультаявата дыхае ў акно. Чуць-чуць трапечуцца лісточкі бярозы, а галінкі зусім нерухомыя, застылі ў пахучым паветры, не калышуцца. На вуліцы пыл павіс белай наўлачкай — то з поля каровы прайшлі, і дзе-нідзе рыкаюць яны, нібы завуць нерухлівых гаспадынь, каб хутчэй адчынілі форткі ды ўпусцілі на двор да цёплых памыяў.
Эйдля сядзіць на бярвеннях пад вокнамі сваёй хаты, пазірае на вуліцу. Чаго толькі не ўбачыш тут. Хлапчукі ў клёка гуляюць, а там і дзяўчаткі, пабраўшыся за рукі, гуляюць у коршака.
Насупраць на лавачцы сядзіць сусед Пінька — цырульнік. Ён толькі што прыехаў з далёкіх вёсак, прывёў адтуль пару худых кароў. Эйдля бачыла, як упіралася карова адна, падала на пярэдняе калена, не хацела ісці. Але Пінька хітры, ён падганяць умее — і біць не б’е, а так хвост накруціць, што тая аж трухам бяжыць. І шкода кароў Эйдлі, і Пінькі шкода, бо ў Пінькі больш дзяцей у хаце, чым круп у крупніку, і ў маленькай Соры заўсёды вочы баляць.
Пінька — цырульнік. Але ён гандлюе каровамі. Праўда, не каровамі, а мясам — купіць карову, авечку і гандлюе тыдзень-другі, там зноў паедзе куды-небудзь, зноў прывядзе якую-небудзь недалугу старую, бяззубую. І мястэчку добра — заўсёды ў Пінькі і кошар, і трэф.
А ў пятніцу Пінька заўсёды дома. У пятніцу Пінька — цырульнік сапраўдны. Раніцой ён наводзіць брытву, ставіць на стол вялікі асклёпак ад люстры, у рукі пэндзлік — і падыходзь, калі хочаш. Так абголіць, лепш, чым у горадзе, нават і духамі спырсне, калі ў цябе гальштук стракаты.
Пінька цырульнік і яшчэ які! Недарма калісьці над вокнамі вісела і шыльдачка: «Французскі цырульнік Пінхус Пэндлік — стрыжом дам і мужчын». А яшчэ вышэй вісела другая шыльдачка, дзе красаваўся «гаспадзін» з намыленай галавою, з узнятай над ёй брытвай, трохі падобнай на сякеру дзеда Панкрата. А пад «гаспадзінам» стаяў залаты надпіс «Гігіенічная цырульня». Але няма цяпер шыльдачак, зняў Пінька са сцяны свае залатыя літары і «гаспадзіна» з падазронай «гігіенай». Чаму? — хто спытае. А хіба Пінька дурань,— за шыльды, брат, патэнты гані, а патэнты, вядома, рэч не зусім прыемная і, паміж намі кажучы, для Пінькавай кішэні не вельмі пажаданая, бо бразгацяць ножны толькі ў пятніцу, і адзін раз на тыдзень бывае шабас.
Ды што шыльды? Каму ахвота ў суботу кудламі трэсці? Таму і ходзіць народ, і рыпіць Пінькава брытва, ляскочуць пагражаюча нажніцы, абразаючы і падраўноўваючы пэйсы старым, а маладым, ого, тым не да пэйсаў. Тым дай прабор ангельскі, тым так прыгладзь валасы, каб блішчалі і свяціліся сонцам. Бяда з маладымі, не патрапіш ім часам, што ні тыдзень, давай новую моду.
Але Пінька спец, ён майстар на ўсе рукі, і справа пакуль што ідзе на лад. З каровамі таксама добра — на цэлы тыдзень забяспечаны, а там доля не пакарае. Таму і спакойны наш Піня, паважна дастае з кішэні капшук, паперу і пачынае круціць цыгарку.
«Калі Піня выняў капшук, павінен татка выйсці з хаты да Піні ў кампанію»,— думае Эйдля.
І Эйдля не памыляецца, праз хвіліну рыпаюць дзверы і татка хутка, нервова суне да Піні. Як жа, сябры! Да іх хутка далучаецца кравец Сіман, і на лавачцы гутарка пачынаецца ваўсю. Звычайна за ўсіх тата гаворыць, гаворыць хутка-хутка, махае пры гэтым рукамі, галавой і ўсёй сваёй сутульнай постаццю.
— Ну, што вы скажаце, хіба гэта жыццё? Гэта ж, выбачайце за слова, паскудства, а не жыццё,— і пры гэтым Шолам падымае палец угору. Пінька заўсёды пускае паважна клубы дыму і, заўважыўшы Шоламаў палец, басам пускае:
— Вядо-ома...
А Сіман, заклаўшы правую руку ў камізэльку, левай махае ў паветры і адрэжа:
— Ну, так, так...
— І што вы думаеце, хіба так можна жыць? Фэ, паскудства... Калі ў нас была прыстань і калі вадзіліся на ёй людзі, я, паміж намі кажучы, і гора не бачыў.
Колькі ботаў пашыў, няхай мне столькі здароўя, ды хіба я брашу, няхай Пінхус скажа.
— Вядома...
— Ну, так, так...
— Вы толькі падумайце, кожнаму дзесятніку па пары, а хіба і рабочы не любіць ботаў? Ды што гаварыць, колькі людзей на прыстані таўклося, кожны Шолама ведаў, бо я чалавеку дагадзіць рад, і бот у мяне, дык бот, яго і вада не бярэ, не пячэ агонь. А цяпер што? Фэ, паскудства... Што я раблю цяпер, хіба бот? Не, гэта, выбачайце за слова, атопак стары. Хіба я няпраўду кажу, няхай скажа Сіман.
— Вядома...
— Ну, так, так...
— І што вы сабе думаеце: тавару няма, людзей на яго няма — якія ж тут заработкі? Фэ, паскудства, а не заработкі, няхай скажа Пінхус...
— Вядома...
— Ну, так, так.
— А хіба мае дзеці не хочуць жыць? А хіба мае дзеці не дзеці, ці я ім не бацька?
— Вядома...
— Так, так...
Да кампаніі падыходзіць стары Бонька. Ён арандуе ў суседняй вёсцы сад, прыйшоў па хлеб дамоў і цягне пад пахай пеўня.
— Дзень добры!
— А-а... добры, добры, ну, як яблыкі?
— Што яблыкі? Вы запытайце пра чарвяка, а яго болей, чым яблык!
— Чаму так?
— А я вас сам запытаю — чаму так? Хіба я рад чарвяку, ён жа пагрыз усю завязь. А чаму? Таму што няма дажджу, а без дажджу чарвяк яблыка любіць, гад, і табе не аставіць ні фунта. Вось табе і зарабіў тады, вось табе і гандаль на дулі сушаныя.
— І што вы на гэта скажаце, ці ж я не казаў вам, што гэта не жыццё, а паскудства? — кажа тата.
— Ну, вядома...
— Так, так...
А Эйдля сядзіць і слухае. Часам яна мала разумее, чаму гэта яе тата заўсёды абзывае жыццё паскудствам. Хіба ж гэта паскудства, ну, вось тут, на вуліцы, у мястэчку, на шырокіх палях і паплавах, у тым вунь лесе, што стаіць, таемны і кучаравы, за мястэчкам. Лес стаіць задуменны, а пад яго чорнымі ў змроку зубчыкамі старых ялін гойдаецца маладзенькі месячык, мігацяць сарамліва зоркі. А лёгкія-лёгкія, як пярынкі, празрыстыя хмаркі плывуць карагодам, ахінаюць месяц, але ён, жартаўнік, нырне, нырне ў серабрысты туман бягучы, ды і вынырне потым і нібыта смяецца:
— А вось і я, маладзік срэбравокі, глядзіце на мяне, каму я дораг і люб.
Хіба ж гэта паскудства? Не, тысячу, сто разоў не...
А мо татка кажа праўду, у яго ж плечы худыя і ў вачах заўсёды непакойны агонь, дый локці ў мяне дзіравыя... Але не, тут штосьці не так.
А як жа, дзе адказу шукаць?
— І жывуць там не так, як мы, і зямля там чарней чакаляды, а яўрэй — не абы-хто, ён сам сабе гаспадар, бо і дзяржава яўрэйская, наш закон і звычай, той закон, што ідзе ад спрадвечнага бога. І зямля ад бога, таму і шчасце там, і спакой...
Эйдля прыслухоўваецца. Хто ж гэта гаворыць так сціха, не гаворыць, а шэптам пякучым пранізвае цёплы змрок. Ага! Гэта вось хто... Гэта стары Нісан, рыжы меламед, далучыўся ў кампанію і пачаў сваю заўсягдашнюю штодзённую прамову. Ён ціха гаворыць, аглядаецца па баках — маладых не любіць, не любіць іх вока і вуха. Чаму? А хто яго ведае...
Але Эйдля ведае другое. Усе слухаюць Нісана, нібы і ўважліва слухаюць, слухаюць пра далёкую Палесціну, пра гарачае сонца і белы хлеб. Ніхто і не спрачаецца асабліва, але заўсёды татка, калі прыходзіць дахаты, матцы кажа:
— Прыгожая казка, што і гаварыць, люба паслухаць, але ж толькі паслухаць, бо казка заўсёды застаецца казкай, мо і прыгожай, і чароўнай, але ўсё ж такі застаецца выдумкай, самай звычайнай выдумкай людской. А дурняў няма больш.
— Чаму?
— Таму што сама ты дурніца. Бач, пытае яшчэ. Ну, скажы ты мне, як жыве твой пляменнік?
— Мой пляменнік? Няхай не дае бог нікому...
— А дзе ён жыве?
— А што ты пытаеш, ну ў Палесціне, ды што з таго? Ён даўно паехаў адтуль.
— Ага! Паехаў, кажаш. Дык вось, няма больш ехаць куды, гавары ні гавары, Нісан, хоць лопні...
— Уй, які ты ў мяне разумны, а я і думала, навошта ты пра дурняў кажаш.
Таму і ведае Эйдля, што Палесціна — гэта прыгожая казка, а казку пачуць добра раз. А калі табе будуць гудзець аб ёй штодня і штовечар, тады і аскома будзе, нецікава і слухаць.
— Гэта ты, Эйдлечка?
Эйдля спалохана ўзварушылася. Хто гэта такі за плячо ўзяўся? І раптам радасць — перад ёй Маня: яе таварышка, саўдзельніца яе думак, яе гора і радасці.
— Пойдзем, Эйдлечка, да Фані па дрожжы, мама заўтра булкі пячэ.
— Па дрожжы? Ну, пойдзем.
Каля рэчкі, у старой спарахнелай хаце жыве старая рабініха — мудрая Фаня. Памёр даўно мужык — мудры, яшчэ мудрэйшы за яе, рабін Залман. Жыў-быў, тады і жылося нішто. А цяпер... цяпер Фаня гандлюе рэдкімі дражджамі, назапасіць іх і прадае тым, каму ёсць патрэба ў іх. А патрэба, вядома, заўсёды ёсць,— там дзіцяці абаранак спячы, там булкі на суботу, ды ці мала што. Вядома, пякуць памалу — і дражджэй трэба не вельмі. Не пойдзеш жа ў краму па чвэртку, бо многа, а ў Фані можна купіць колькі хоць: шклянку і паўшкляначкі, а то і лыжкі са дзве. Таму і ходзяць.
Фаня мерае шклянкай, адлажыўшы ўбок векавечную панчоху з бліскучымі спіцамі. Яна асцярожна налівае з гладыша ў шклянку шэрае, рэдкае цеста, падносіць блізка да вока, прыглядаецца, але не верыць сваім вачам, надзявае другія вочы — такія ж старыя, як сама, акуляры і доўга налівае, адлівае, перамервае паўшклянкі дражджэй, нібы перасыпае мяшкі золата. Ох, як марудна ў яе, як сумна!
І Маня, і Эйдля шпарка бягуць ад старой рабініхі. Дый чаму не бегчы: па-першае, у іх ёсць дрожджы, а па-другое — яны заўтра пойдуць купацца, на тое і ўмова ёсць. Ну, як тут не жыць і навошта тата пра паскудства гаворыць...
Гады пыл па дарогах узнімаюць, пасцілаюць вуліцы снегам, абуджаюць вясной румянай чалавечыя радасці і скавычуць восенню на аблезлых палях і лугах.
Год за годам ідзе, нібы сцелецца ліст на траве шоўкавай. Сцелецца ліст, і больш бадзёрыя думкі ў Шолама і больш сутулая спіна. Як жа — дзеці растуць, падрастаюць, як грыбы ў сырое лета пад цёплым сонцам.
Ой, дзеці, дзеці, куды вас падзеці, доля з вамі і нядоля. Свет шырокі і шырокая плынь жыцця, але дробныя ў ёй сляды чалавечыя — ідуць, брыдуць, разыходзяцца... Куды пашлеш, куды патрапіш...
І часта думае Шолам пра дзяцей, пра іх цёмную і далёкую будучыню. Эйдлі 14 год. Пара аддаваць у швачкі. Але Эйдля, здаецца, не думае пра гэта, загаварвае зусім пра другое. Эйдля піянерка, піянер і Лёва.
Даліся гэтыя піянеры Шоламу. Калі толькі даведаўся ён, што яго Эйдля, яго чарнавокі Лёва ўступілі ў гэтыя самыя «камуністы», ён, хто б мог пра гэта падумаць, ён з лазіной ганяўся за дзецьмі. Ды дзе там... Хіба зраўняеш ногі яго з спрытнымі маладымі нагамі. І абяссілены, задыхаўшыся, ён сеў на суседнюю лаўку і, трасучы галавой, трасучы ўсім сваім кволым целам, наўзрыд, захліпваючыся, давіўся рэдкімі і цягучымі словамі:
— О, мае дзеці, дзеці мае, дзеці...
А Эйдлі было сорамна вясёлых таварышак, сорамна за дарагога тату. І на перапынку, у цёмным кутку, у калідоры яна хавала ў хустку слёзы крыўды, каб ніхто не заўважыў іх, не падумаў кепскага пра тату, якога яна вельмі любіць, хоць тата бывае і дзіўны часам, не разумее такіх простых рэчаў, якія ёй вядомы даўно.
Злосць не камень. Калі вечарам Шолам пасунуўся да дачкі, трасучы перад ёй кулакамі,— ён усё ж такі не пасмеў крануць яе, бо неяк дзіўна паглядзела на яго Эйдля. Ён бачыў, як шэры бурштын яе воч заблішчаў залатымі іскаркамі, зубы сцяліся і на шчокі ўспаўзлі шырокія бледныя плямы. І пачуў ён яшчэ, як прашапталі яе збялелыя вусны:
— Та-а-та, татачка...
Што рабіць, што прыдумаць? Ат, няхай так будзе, мусіць, век такі і такія дзеці. Чаму ж не любіць ён піянераў? Не любіць — бо нічога, мабыць, сам ён не бачыў такога ў сумным, туманным дзяцінстве.
Ён не любіць піянераў таксама, як не любіць, як не можа яшчэ поўнасцю зжыцца з сучаснымі днямі, якія падарвалі мястэчка, паразганялі яго любых заказчыкаў, пазакрывалі крамы сваякоў і суседзяў. Чым жыць, чым жа выбіваць ад жыцця кавалак патрэбнага хлеба? І хто вінават?
Мусіць, тыя, што перавярнулі ўверх дном прызвычаенае жыццё, што пасадзілі гэтую Савецкую ўладу. А хто яны — хіба разбярэшся адразу ва ўсім. Вунь стары Нісан пляце палесцінскія казкі пра гарачае сонца і хлеб белы, хлусню нясе чалавек, ведае пра гэта Шолам, калі не з свайго, дык з чужога вопыту.
А дзе ж праўда? Дзе пэўныя шляхі да лепшых дзён? А яны патрэбны, усім патрэбны. Хіба з дабра пабег да міліцыі ўчора стары кравец Пейсах і заявіў, што на гародзе ў яго зладзеі пакралі закапаныя ў зямлі пляшкі з самагонам. З гарачкі пабег чалавек, не падумаў добра, што не вернецца самагон, не вернуцца пляшкі, што давядзецца яшчэ наверх і штраф заплаціць, і заплаціў... За што б, спытацца... А за гандаль самагонам, як сказалі ў міліцыі! А хіба Пейсахавы дзеці не хочуць есці, хіба ў Пейсаха не заржавела машына адна? Чаму? Шыць няма чаго, мала нясуць пакуль што. Вось і заскачаш па пыльных вуліцах, засмяюцца і людзі часам тваёй непрытомнасці.
Ды хіба толькі Пейсах адзін? Вунь закройшчыкі ў сады пацягнуліся, а яблыкі не заўсёды харч. І крамы пустыя стаяць, ёсць тавары, але ж яны ў кааператыве.
А што ж есці, чым дзяцей карміць? І пусцее мястэчка, брыдуць людзі па пуцінах, шляхах адвечных, шукаюць шчасця і хлеба. Але цяжка злавіць у паветры шчасце, слізкі хвост у яго, не даецца ў рукі. І мястэчка жыве не жыве; паўзуць дні за днямі, і кожны баіцца заглядваць у вочы будучыні.
Таму і Шолам вечна нездаволены, і на кожным сходзе ён кідае гарачыя абрыўкі слоў, што ўсё прапала, што няма жыцця, што ніхто не глядзіць на яўрэя, не хоча дабра яму. Ды ці мала ён кажа, і ўсе прывыклі, прызвычаіліся да слоў гэтых, і не дзівіцца ніхто.
А дзеці, дзеці... ат, што ім робіцца... Вунь цягнуцца на вуліцу, маленькія і тыя ў піянераў гуляюць.
Зірне на іх Шолам і чмыхае носам, нездаволена чмыхае.
— Вось растуць на бацькава гора. Яшчэ не абсохлі, а туды ўжо, падаюцца ў бок той...
Эйдля таксама думае пра будучыню, толькі трохі іначай. Для яе будучае — шырокі і светлы шлях, толькі падрасці б вось ды расправіць шырэй свае маладыя крыллі.
Эйдля ведае жыццё не з прыгожых казак, а з самога жыцця, з праўдзівага слова. А слова гэта можна пачуць колькі хочаш і ў атрадзе, і ў камсамоле, куды кожны вечар заглядае Эйдля са сваёй неразлучнай Маняй.
* * *
Ціха ў сельсавеце. Толькі шалясціць часам папера ды рыпае паціху сакратарскае пяро. Сагнуўся Ісак над грудкай папер. Ісак — сакратар, трэці год сакратарствуе. Нязручна было трохі спачатку, але, бач, уцягнуўся ў працу. І цяпер вольнай хвілінай расказвае Ісак, як баяўся ён раней ездзіць па справах службовых па суботах у вёскі, бо скоса пазіралі суседзі.
Расказвае, як давялося яму першы скрылёк сала з’есці. Не ахвота было закон парушаць, але што ж зробіш, калі сяляне частуюць, хіба гожа адмовіцца? І з’еў. Тры дні пакутаваў, стары бацька дазнаўся і штодня дапякаў. Усё ж нічога, абжыўся вось, і сала для яго глупства цяпер, не страшна. І сяляне любяць — не дзіва, трэці год на пасадзе.
— Каго ж і абраць, як не Ісака — ён жа чалавек чэсны, дый дома застанеш яго, калі хочаш, ніколі не адмовіцца, ці днём ці ноччу, калі трапіцца якая справа.
Дый жонка Ісака прымірылася з яго службай. Як-ніяк, усё ж такі грошы, а не абы-што мае чалавек за працу. І часам,— вядома, жанчына,— расказвае суседкам, як давялося год назад Ісаку на аўтамабілі ў горад паехаць з нейкім начальствам важным. Рада жонка, як жа ж:
— Мой Ісак на аўтамабілі ехаў, і што вы сабе думаеце...
Але справа не ў гэтым. Ісак сам не думае пра аўтамабіль. Што ў ім! Вось з горада цікавая папера прыйшла, і ў ёй пішуць, каб зрабіў ён — Ісак — сакратар сельсавета — спіс на жыхароў яўрэяў, згодных на перасяленне на зямлю. Нібы адводзіцца зямля дзесьці там у Крыму. І яшчэ прыпісалі, каб перапісаў ён і тых, хто хоча зямлю атрымаць на месцы. Цікавая папера, і старанна перапісвае яе Ісак ва «ўхадзяшчыя». Перапісвае, прыглядаецца да нумара, а голаў думкі свідруюць:
— Ну, хто я цяпер? Некалькі год назад меламедам быў маладым. Шархацеў пажоўклымі счарнеўшымі лістамі талмуда, шукаў у яго высахлай паперы крупінкі чалавечага розуму, чалавечую праўду. А мо не шукаў, мо сам сіліўся зразумець, адгадаць гэтую праўду.
Адшукваў, дакопваўся да глыбіні мудрых законаў жыцця, знаходзіў іх, але яны, гэтыя мудрыя законы, убраўшыся ў старыя сцёртыя літары, бляклі перад жыццём і расплываліся якімсьці празрыстым туманам. Пад сонечным днём туманілі чорныя вочы дзяцей, і дзеці плакалі за старою кнігаю, бо не разумелі законаў.
І дзе зразумець! Вунь Майсей выцяў кіем аб камень, і пацякла сцюдзёная вада. Ідзі ж, паспрабуй, адшукай гэты чароўны камень, знайдзі гэты цудоўны кій. Не... Вунь стары Мікола (а ён любіць пагаварыць з Ісакам) казаў аднойчы:
— Справа, браце, не ў камені, яны для нас гора. У зямлі, голуб, справа, у зямлі. І ты не бі яе, а палі слязьмі сваімі ды гаручым потам, тады і колас убачыш, і будзе радасць, бо ў коласе, голуб мой, захована вялікая сіла, і сіла гэта — жыццё...
Але раней пра зямлю не думалася. Дый нашто было думаць пра яе — іншыя былі гады.
— А цяпер вось я сакратар сельсавета, і няма талмуда, на стале вунь зборнік дэкрэтаў, і пра іх сяляне пытаюць. І чытаю ім, і разумеюць, бо свежыя словы і думкі свежыя ў гэтых літарах, а свежага хто не зразумее?
Трэба вечарам сход. Няхай паслухаюць, няхай паразважаюць, а мо што і скажуць.
Эйдля ведае даўно пра зямлю. Ды хіба яна і не любіць яе? Ці не яна з маткай агарод завяла даўно і цэлае лета працуе ў ім? Затое і купляць не трэба ні цыбулі, ні рэдзькі, нават бульбы трохі свае пад восень бывае.
Праўда, скардзілася матка часам, што няма месца дзе пасадзіць болей, бо вялікай падмогай у сям’і агарод свой, не трэба штодня на рынак бегаць, шукаць перад суботай морквы на цымус.
Любае дзела — агарод мець, а каб яшчэ трохі зямлі, яшчэ б лепей, не быў бы і татка такім засмучаным.
У камсамоле даўно пра зямлю кажуць, даўно гавораць, што без яе нічога не будзе, без яе жыцця не наладзіш. Гаварылі і пісалі, цяпер чакалі толькі, што выйдзе, ускладалі надзеі на сход сённяшні. І, калі звечарэла, Эйдля з Маняй ідуць у сельсавет. Трэба прайсці цвінтаром, потым праз старое яўрэйскае клодаўе, а за ім у старым магазіне грамадскім сельсавет змяшчаецца.
Ліпы на цвінтары вялікія-вялікія, шапацяць паціху лістом. Пад ліпамі захаваліся макаўкі царкоўныя. Ціха тут і жудасна трохі — занадта цішыні многа. Вокны царквы ззяюць чорнымі плямамі, ды ў вячэрнім змроку ўглядаецца ў глыбокае неба старая званіца. І наўкол яе мышы лётаюць — без гуку, без посвісту, не лётаюць, а праносяцца змрочнай ніткай, і нітка бясшумна вузлы робіць ды гіне дзесь на старой званіцы ды ў старых разгацістых ліпах у цёмных дуплах. І паціху лісты шалясцяць, свіціцца крыж белы пад старой рабінай. Ух... страшна тут Эйдлі і Мані, і шчыльней прытуляюцца яны адна да адной.
— Пойдзем хутчэй, бо занадта тут пуста...
А далей яшчэ страшней. Тут клодаўе. Спяць людзі сном адвечным — ні ім зямлі, ні ім піянерскія гальштукі, а пра сонца і не гавары. Моцна ўціснуліся ў зямлю вострыя каменныя пліты, уціснуліся і ўсё на адным месцы стаяць і вечна стаяць будуць, стаяць векавечна сведкамі дзён старых і старога шчасця. Вунь магілка Бэйніна Лёвы... І шчыльней прытулілася Эйдля да Мані. Хто не ведаў Лёвы? Многа аб ім казалі. Нібы шчасця шукаў па свету, а мо хлеба кавалак... і быў сумным заўсёды, і сумна пазіралі вочы яго і на яснае сонца, і на лісце зялёнае румянай вясны.
А потым не стала Лёвы. Шукалі яго, знайшлі. Вунь у тым ляску, на старой хвоі павесіў Лёва сваё шчасце-жыццё, павесіў яго на тоўстым суку. Пахавалі. Але кожны памятае яго сумныя вочы і ціхую жудасць яго незразумелых слоў. Аб чым ён думаў, аб чым марыў? Мо аб новым сонцы, аб новай вясне, а мо пра кавалак хлеба, які туга падаваўся ў рукі,— ніхто не ведае, і нашто ведаць, бо прысыпала зямля сумныя вочы, а язык болей слова не скажа — няма Лёвы. Толькі вочы яго, нібы зданню стаяць вунь сярод дрэў; прыгледзься — і ўбачыш агеньчыкі чалавечай жудасці, вострае пакуты чалавечага сэрца, сцятага кайданамі жыцця, старымі кайданамі даўно мінулых дзён.
— Бяжым хутчэй, Маня, страшна мне тут, і на сэрцы робіцца холадна.
Хіба Эйдля баіцца мерцвякоў?
* * *
— Ой-ой... вы думаеце, яму трэба зямля-а-а... Вы думаеце, ён будзе араць? Вы думаеце, ён трымаў плуг, ці ведае, дзе ў каня галава, а дзе хвост? — То разышоўся ваўсю Эйдлін бацька Шолам. Ён накінуўся на Міньку, што хадзіў па вёсках, што скупляў шчаціну і цялячыя скуры, накінуўся з тае прычыны, што Мінька папрасіў сакратара запісаць яго на перасяленне ў Крым. Шолам бегаў з кутка ў куток, нечакана выныраў то тут, то там і гаварыў усё адно і тое:
— І хіба з гэтага што будзе, ой-ё-ёй... Вы думаеце, што гэта і сапраўды, калі зямля, дык ты і гаспадар. Не, не... пачакайце, пачакайце, пабачыце, як боб садзіць трэба, пабачыце, пабачыце, з чым цыбулю ядуць...
— З хлебам,— абрэзаў нехта Шоламаву гутарку.
Шолам аж падскочыў. Хто можа супярэчыць яму, яму, які так добра ведае жыццё? І, расцягваючы кожнае слова, насупіўшы бровы, Шолам важна гаворыць, нібы працэджвае кожнае слова праз чыстае сіта сваіх рудых вусоў:
— Ой, адкуль ты такі разумны, і ведае ўсё, як малое... З хлебам,— бач, адказаў, а дзе ты той хлеб знойдзеш, галоўка твая яловая?
— Пасеем...
— Ой, каб табе атруты насеялася! Ён пасее, ён паа-сее... Бачылі людцы, то ж галоўкі бязглуздыя.
Але ніхто асабліва не зварочваў увагі на прамовы Шолама, і ён, азірнуўшыся па баках і яшчэ гаворачы: —ён пасее, ё-о-он пасее, уй...— тым часам мітнуўся пад сакратара і на вуха шапнуў яму, каб ніхто не чуў:
— Ісак, Ісак, глядзі ж, на мяне не забудзь, запішы дзесяціны са тры...
Але хіба людзі не пачуюць, хіба ў камсамольцаў вочы і вушы не маладыя? І раптам з усіх бакоў:
— Брава, Шолам, брава, вось маладзец, дык маладзец!
— Ну, што, што вам трэба і чаго вы раты паразяўлялі?
— Брава, Шолам, пасееш!
— Ой, каб вам спухнуць, і што з вамі гаварыць...— Шолам захаваўся ў людскім натоўпе, які разышоўся цяпер ваўсю, гудзеў на ўсе галасы, лаяўся, спрачаўся, грукацеў нагамі, і ляцелі новыя словы, словы аб зямлі, самай звычайнай зямлі, на якой бывае ўраджай і людское шчасце. А камсамольцы смяяліся, чаму не смяяцца — сход прайшоў вельмі ўдала, з вялікім і вялікім поспехам: каля палавіны мястэчка пацягнулася да зямлі. Каля палавіны, а гэта што-небудзь ды значыць.
Толькі вунь нешта сумныя, быццам нездаволеныя, стаяць стары Лейба і Саламон. Яны даюць грошы ў рост, жывуць з гэтага — і што ім да зямлі, не яна іх цікавіць, а так прыйшлі на сход паслухаць, аб чым гаварыць будзе галота гэта. І, крыва ўсміхнуўшыся адзін аднаму і насунуўшы ніжэй старыя шапкі, яны кінулі адзін аднаму па слову: «пабачым...» і пасунуліся моўчкі на мястэчка.
А Эйдлі было весела. Чаму? Яна і сама добра не скажа чаму. Але заўсёды весела тады, калі ў шэрыя дні ўпаўзе нешта смелае, нешта новае, што ўзніме людзей да новых думак, да новых дзей, што прымушае мацней біцца сэрца і надае бадзёрасці ўсяму твайму руху: і ідзеш весялей і гаворыш смялей, а то і заспяваеш і песню. І льюцца песні ў цёмным змроку летняй ночы. Галасы маладыя, песні агнявыя, кіпучыя, як кіпучая маладосць.
Бо ўсё ў маладосці горача — і словы, і думкі, і дзеі. Дрыпаюць вунь па вуліцы старыя, боўтаюцца полы вопратак, калені спакваля згінаюцца і разгінаюцца. Думкі і словы ў старых не плывуць, а таксама прыгінаюцца, паўзуць па змрочнай вуліцы, і ў думках што: грошы, шабас, тры фунты газы ды селядзец з паранай бульбай. Вось і думкі, вось і шчасце...
А ў Эйдлі сэрца гатова разліцца неўміраючаю радасцю, бо гудзе звон-перазвон:
Мы кавалі з юнацкім духам,
Куём мы будучыні дні.
І ўсіх спрытней заліваецца песняй малады каваль Даля. Прыгожы хлапец, а рукі, рукі, нібы наліў іх хто гнуткаю сталлю. Моцныя рукі, і калі вітаецца з табой, так пацісне, што аж пальцы храбусцяць і зліпаюцца — і балюча, і страшна робіцца. Але што там, паглядзі ў Далькіны вочы, а ў іх цяпло струменіць, мітусяцца агеньчыкі такой таварыскай вясёласцю, што дзе той і страх, дзе тут і боль. Адразу адыдуць пальцы і засмяешся такім пераліўным смехам, што хлопцы і дзяўчаты змоўкнуць разам, а потым і пайшло, і пайшло:
— Ой, Эйдлечка, не углядайся ў Далькіны вочы!
І колькі смеху, такі гармідар учыняць, што, здаецца, бярозы і тыя пачынаюць ківаць сваімі маўклівымі галінкамі. Эйдлі бывае тады сорамна. Але што там, і ёй смешна, хіба ж яна зрабіла што кепскае? А Далька, ну што Далька? Далька хлопец, ну прыгожыя рукі, праўда, і вочы ў яго прыгожыя. Але якое да яго дзела Эйдлі. Далька — Далькай, а Эйдля — сама па сабе Эйдля. А хіба нельга пазіраць на Дальку, паглядзець на яго шэрыя вочы? Глупства. Так разважае Эйдля, ідучы дамоў. Тата яшчэ сядзіць і нешта горача гаворыць з маткай.
«Мусіць, пра зямлю»,— думае Эйдля.
Але татка пачынае прымайстроўвацца нанач, кідае ўсякую гаворку, і хутка хатай апаноўвае сонная цішыня, якую парушае толькі цвыркун за печкай, ды ў вокны заглядае бессаромны месячык. Хітры, хоча ўсё паглядзець сваім срэбным вокам.
Эх, спаць пара, бо ноч над людам пануе, ноч-начніца зялёная з блакітнымі іскрамі-зоркамі...
* * *
— Эйдля, восень падходзіць, трэба брацца за працу, бо ты ж не малая ўжо,— пачынае чамусьці татка нудную гутарку.
Чаму нудную?
А як жа, тут ён пагаворыць і пра кавалак хлеба, і пра скураты, і пра тое, што кожны чалавек павінен потам і слязьмі зарабляць на дзень сабе, і не толькі на дзень, а наогул клапаціцца аб жыцці сваім. І як іначай, калі Эйдля хутка ўжо чалавекам будзе. Хіба ж на бацькавым мазалі век пражывеш? Дый бацькава спіна ўжо занадта сагнулася, не ёй высцілаць жыццёвыя сцежкі, ды каму? — маладой дзяўчынцы. Дый трэба трохі і сэрца мець, і жаль да бацькавай працы, бо...
— Ой, татачка, годзе, ну што вы...
— Што годзе, што годзе? Хіба я няпраўду кажу?
— Ды вы праўду кажаце, але...
— Што але? Я ж цябе не папікаю хлебам, бо я ж бацька, а не хто іншы. Але, як татка твой, павінен сказаць табе, што трэба да жыцця бліжэй падыходзіць, ды нешта ў рукі ўзяць, бо за жыццё голымі рукамі не схопішся.
— Дык што вы хочаце сказаць?
— А вось што, школу ты скончыла — чытаць і пісаць можаш, што болей трэба? Але гэтым сыта не будзеш. Трэба працу мець. Мо скажаш, нашто табе праца, мо хутка збіраешся замуж выходзіць, дык цяпер, галубка мая, жаніхі пайшлі, і такія пайшлі, што хоць ты ім галовы адрывай. Ну хай бы сабе і жаніх тым часам, але ведаеш, даражэнькая, і жаніху прыемней тады, калі нявеста ці жонка ў жыцці не толькі канарэйкаю пяе, але яшчэ і мае якое ні на ёсць рамяство ў руках, бо, ведаеш, спакойней куды. Справа не ў заработках, а калі жонка каля хаты што зробіць сама, ці дзіцяці пашые, ці мужыку свайму што — дык гэта ў сям’ю прыбытак, і вялікі прыбытак.
— Ай, татка, татка! І якія жаніхі, і якія прыбыткі... Хіба не працую я, хіба гультай я ў вас?
— Эй, не туды пачала ты казаць. Я ж не гавару, што гультуеш ты ў сям’і. Але што зробіш, у хаце — яно ўсё непрыметна. Трэба другі занятак, ну рамяство якое, ці што, ну хоць бы швачкай быць, усё ж ткі людзі гэтым кормяцца, а бывае і другіх кормяць.
— Дык чаго вы хочаце?
— Чаго я хачу? Хаценне малое, трэба з восені да швачкі Фані цябе аддаць — пашыеш год, другі — глядзі і навучышся. А гэта хлеб, пэўны хлеб, не Нісанавы казкі...
— Ну, я, татачка, я... згодна... Я нічога не маю супроць. Але мне думалася... Мне хочацца... дый і Маня паедзе ў горад і многа хлопцаў са школы... Мо лепей, тата...
— Што лепей, што, што?
— Я, татачка, хачу вучыцца...
Шолам смяецца:
— Яна хоча вучыцца! Ха-ха-ха... Хто? Шоламава дачка... Якога Шолама? Шаўца... Шылам свет, галубка, не нагрэеш... Хоць і невялічкі свет у нас, а ўсё ж такі не нагрэеш, не хопіць агню, не хопіць...
— Пра што вы, татка, гаворыце?..
— Пра што, пра што — ды пра гэтыя самыя грошы... Без іх не сунешся ў горад, а з гэтай вунь хеўрай, вунь з Айзікамі тваімі ды Гінтамі, бач, куточак сястрыц і братоў, з гэтай гурмой не падскочыш высока; у кожным разе, за парог местачковы нам совацца цяжка, ой як цяжка, ой як цяжка.
Эйдля гатова плакаць, у Эйдлі сэрца шчыміць калючым болем і ў вачах туман, засцілаюць іх здраднікі-слёзы. Але хіба Эйдля не камсамолка, маладая, з кіпучай думкай і смелай надзеяй...
— Тата, пры чым тут грошы? Мо і дарам буду вучыцца, дый ячэйка хадайніцтва дасць.
— Хадайнічаць яна будзе, хадайнічаць... Свая кішэня — вось і хадатай... А ў мяне там вятры веюць, у кішэні ў гэтай.
— Татачка, я ж кажу, што без грошай, ну што вы не верыце...
— Ат, выкінь з галавы думкі дурныя. Яна хоча вучыцца. Яна хоча свет змяніць. Шоламава дачка хоча вучонай быць. Ну, дзе вы бачылі справы такія? Кінь і не гавары болей глупства, бо ўжо не малая, пара свет разумець і справы людскія. Яна да Мані раўняецца... Што Маня? Яе бацька ў горадзе на гатовых грашах служыць, а ты паспрабуй, выбі малатком свае грошы — выбіваеш, выбіваеш і дух займае. Яна вучыцца... добра сказаць... Але даволі, што гаварыць, пара розум мець ды глупствамі не займацца. Дый павінна яшчэ ведаць, што на свеце ў жыцці кожны чалавек сваё месца мае. Ты, напрыклад, шавец. А чаму? А таму — твой бацька шаўцом быў, і сын ім павінен быць, а дачка... дачка за шаўца замуж пойдзе. Не за шаўца, дык каваль знойдзецца, дый краўцоў хапае.
І сяк-так кожны і кавалак хлеба прыдбае, не памрэ з голаду. А яна — вучы-ы-цца... Жыццё навучыць, і бясплатна навучыць, як на свеце жыць ды як варочаць мазгамі шавецкімі. Шылам свету не нагрэеш. Даволі глупства. А яна — вучы-ы-цца...
* * *
Прыгожа на вуліцы ў дзень шабасовы, асабліва, калі сонца і ад яго цяплынь вее. Маладым што, а вось старым прыемна на прызбе сядзець ды падстаўляць гарбатыя спіны і худыя калені пад сонечныя хвалі. Сонца пяшчоты разлівае нямераным келіхам, і пі, колькі душы тваёй зажадаецца, толькі б здароўе, карыстайся ласкаю сонечнай, набірайся цяпла яго на зіму, калі ў самога трохі высахла сэрца і кроў не бурліць, не пеніцца, а струменіць крыху гультайна перасохлай ручаінай.
Дзетвара на вуліцы мітусіцца, гульні водзіць, смяецца, плача — чаго не бывае толькі. Але смеху болей і болей радасці, бо жыццё для іх — дзверы не адчыненыя, не стаяць за імі годы пражытыя. Таму і смяюцца, а плачуць — і тады смяюцца.
І старыя ўспамінаюць жыццё і расказваюць пра падзеі мінулыя. А болей за ўсіх расказвае Арон. Ён болей за ўсіх пабачыў свету, паспытаў і салодкага і горкага, а калі па праўдзе казаць, дык болей горкага. Дзе ні пабыў толькі чалавек, нават у Амерыку ездзіў да старшага сына. Але не паладзіў з нявесткай, назад вярнуўся да родных мясцін, да наседжанага гняздоўя, дзе стаяць пад сонцам саламяныя стрэхі і іх цалуюць бярозы купчастыя і зубчастыя клёны. Многа ведае Арон, таму і расказвае цікавае:
— Быў я маладым, і расцвіталі кветкі на сэрцы... Праўда, цяпер я другі — абламаліся лёгкія крыллі, прыланцужылі сэрца гады, і ногі слабыя, і старыя вочы — мусіць хочуць зачыніцца. Ну, што ж — пара... Але справа не ў гэтым. Пра што гэта я расказаць вам хацеў? Ага... Вы вось пра зямлю ўсё. Як што, дык — зямля і зямля, толькі і чуткі аб ёй ды размовы. Што ж, дзела добрае, нездарма аб ёй словы пайшлі, бо зямля — цвёрды грунт, нерухомы, і шчасце захована ў ёй, паспрабуйце знайсці. Знойдзеце — небяспекі не ўбачыце — зямля надзейна і не любіць маны.
Не верыце мо, дык паслухайце. Многа ездзіў калісь па краінах чужых я, шукаў, а чаго шукаў — запытайцеся ў сонца, запытайцеся ў павеваў ветру... Дык вось... Давялося мне раз на моры быць. Не адзін я там быў, а многа людзей. Прыглядаліся, але бачылі мала, толькі блакітнае неба, ды ўсплёскі зялёных хваль, ды солкія пырскі, вось і ўсё... Потым вецер шалёны. Мора супакою не любіць, падабаюцца яму мяцежныя віхры ды жарты з вадзянымі немярэчамі. Захвалюе мора, захвалюецца жудасцю сэрца, сціснецца болем, а сам ты зробішся маленькай-маленькай істотай, якую зыбае мора на ўспененых хвалях, нібы хоча захаваць цябе ў цёмнай глыбіні зялёнага шкла. А кожнаму хочацца сонца, у глыбіню глядзець неахвота.
Разышлося, разгулялася мора, а людзі плакалі, богу маліліся, успаміналі пройдзены шлях, пракліналі дзень і час, калі ступілі на зыбучыя шляхі, шукаючы ўперадзе таемнага шчасця. І для кожнага найвялікшым шчасцем стала адно — жыццё — худое ці бліскучае — усё роўна, толькі б жыццё. А на моры ўсё горш і горш, пазрывала мачты даўно, вада падбіраецца пад самую шыю, казыча яе сваёй халоднай пяшчотай. І ўсе прымоўклі — супроць смерці нічога не скажаш, трэба стрэць яе спакойна, бо ты чалавек, не абы-хто. І было ціха і сумна, толькі хвалі марскія на дыбкі станавіліся ў шалёных скоках, хацелі абняць, абдараваць пацалункамі смерці. І ў гэты час хтосьці крыкнуў, нечалавечым голасам крыкнуў:
— Зямля, зямля-я-я!..
І адразу нібы адышла смерць, адвяла свае вадзяныя, зялёныя вочы. Загарэлася радасць у грудзях пякучым агнём, усцешыліся сэрцы ў васкрэсшых надзеях, і ўсе весела зірнулі наўкол — недалёчка была зямля, самая звычайная зямля, на якой цвёрды грунт і надзейнае шчасце.
Некалькі хвілін — і мы на зямлі, і мокрыя, стомленыя, мы палка цалавалі зямлю і плакалі ад незвычайнай радасці. Мы бачылі перад сабой жыццё са ўсімі яго радасцямі і ўцехамі, са слязьмі цёплымі і гаручымі. Жыццё... і мы былі вясёлыя.
— А ўсё ж такі розум трэба мець, і вялікі розум,— кажа паціху Шолам.
— Што розум?
— Дык вось, каб да зямлі дабрацца...
— Ну, вядома... У кожнай справе на першым месцы павінен розум стаяць.
— Так, так, розум — без яго не абыдзешся.
— Хто і спрачацца будзе — без розуму не пражывеш, асабліва ў нашы дні.
— Так, так, розум і толькі розум, а з ім чалавек не загіне...
Бегай не бегай, Шолам, дум сваіх не зланцужыш — рассыпаюцца яны, як каралі з парванай ніткі: адну прыгорнеш — другая далей бяжыць, пераймеш яе, а наўцёкі сямёра новых. І ўсё дражняцца:
— Шолам, Шолам, ці табе шылам свет нагрэць — у цябе ж кішэня шавецкая, а ў ёй дзіркі свіцяцца, бо залапіць некалі — калі ж зарабляць на хлеб?
Ой, грошы, грошы, без вас пакута, а кажуць людзі — і з вамі гора... Чаму? — а ліха вас ведае. Не ў грашах было Шоламу шчасце, а ў працы спрытнай ды ў сытых дзецях. А цяпер? Немаведама... І новыя думкі лашчаць подыхам цёплым.
— Што грошы? — смяццё... Не ў іх справа. Было б здароўе ды моцныя рукі, не аслаблі б вочы ад бліскучых цвікоў, а там... усё, што захочаш. Дый Эйдля ад бацькавага сэрца ўпартасць мае і розум жыццёвы — не прападзе, не загіне на сцежках людскіх, часам слізкіх для іншага чалавека...
Трэба розум вялікі мець, каб да ўсякае справы прыкласці ўдала мазольныя рукі. Іменна розум... Значыцца, Эйдлі трэба... што — яшчэ не ведае Шолам, а калі і ведае, дык як жа адразу і згадзіцца так. А вунь сям’я, апоўзлікаў колькі, і ўсе смяюцца. Чаму? А мусіць таму, што бацька сумуе, ніжа вузлы расхістаных думак... Не... Хіба ж можна так,— дзеці яны, дзецьмі і застануцца, ну ў чым яны вінаваты? Не ў іх справа...
А ў жонкі зноў чаравікі стапталіся. Хто вінават: мо жонка, мо чаравікі, ці свае рукі шавецкія. А там вунь яшчэ колькі патрэб, і патрэб неадкладных. І што рабіць, і што думаць...
А ўсё ж такі розум вялікая штука... Ну... дык няхай жа будзе, што будзе...
— Эйдля!
— Што, татачка?
— А ўсё ж такі ты...
— Чаго, тата?
— А ўсё ж такі ты будзеш... вучыцца...
— Ну, чаго ўныпіла вочы, хіба не рада, дык я... без прымусу...
— Татачка! Даражэнькі! Міленькі мой татачка!
Эйдля цалуе бацьку, і Шоламу прыемна: усё ж такі ён бацька, не хто іншы, Шоламу прыемна, што ў яго такая прыгожая і разумная дачка. Прыгожая, што і гаварыць. Бач, шаснаццаты год ідзе, калі што — і жаніхоў чакай. Дый хіба яны не заглядаюцца, ого-о, праныры людзі, асабліва гэтыя самыя хлопцы маладыя. Але што гаварыць, не ў іх справа — Эйдлі трэба вучыцца, і гэта перш за ўсё.
— Правільна думка мая, Эйдлечка?
— Што, тата?
— Ды нічога, ідзі вунь да маткі, яна нешта сказаць табе хоча.
Хіба матка не чуе справы. Хіба ёй не хочацца пацалаваць дачкі, хіба не аб ёй яна ноччу прамазоліла вушы Шоламу, прамазоліла да таго, што ўзлавала яго не на жарты, і ён нават, які страх вялікі, вылаяўся тады:
— Спі ты ўжо, жлукта асінавая...
Праўда, Эстэр ноччу трохі плакала — хіба мае права Шолам так абражаць яе? Праўда і тое, што Шолам раніцой казаў жонцы паціху:
— Ты, Эстэр, забудзься пра тое, што я ноччу сказаў. Ну, сказаў, бачыш... вядома, ад глупства сказаў... забудзься...
І паміж імі зноў згода.
Згода і спакой ва ўсёй хатцы. Неяк весялей нават стала ў ёй, вунь скачуць дзеці.
— Эйдля едзе вучыцца, вучыцца...
І ўсім смешна, а татку, вядома, болей, на тое ж ён і татка, не абы-хто.
* * *
Калі нырне чалавек у хвалі радасці, нырне ўсёй сваёй чалавечай істотай, тады не чуе ён ног пад сабой, а часам і сонца не бачыць, бо сонца — радасць, і радасць — сонца. Кожнае дорага, кожнае міла, і ў кожным светла і цёпла. Люба і дорага жыць на свеце, калі радасць тваю абыме, пачне песціць слодыч сонечных дзён, калі ў сэрцы тваім закрынічаць надзеі. Не стрымаць іх жыццёвай віхурай, ні цёмным вірам, ні маленькай няўдачай людской. Бо наперадзе вялікі шлях, наперадзе велізарныя агні полыхам веюць, завуць, запрашаюць — ідзі каваць, гартаваць шчасце, долю лепшую. Не тваю долю, не тваё шчасце, чалавеча няшчасны, калі ты з душою сваёй адзін-адзінюткі, а шчасце агульнае, долю агульную для людзей мазаля і поту.
Плылі карагодам думкі, запляталіся вянкамі, і ад дум, ад надзей маладых усё для Эйдлі наўкол было прыгожым і новым. Саламяныя хаткі, здаецца, не хацелі пакрыўленымі быць, усміхаліся ёй, міргалі прыжмураным вокам-акенцам, нібы сказаць хацелі:
— І мы не абы-што... Мы старыя хаткі, але люба нам маладое шчасце, і любы нам карыя вочы і вочы шэрыя, бо ў сценах нашых яны пачалі вучыцца глядзець на шырокі свет...
Эйдлі было весела, да таго весела, што вечарам, калі сабраліся хлопцы і дзяўчаты пад старой бярозай каля светлага клуба і калі ў жартах зачапіў яе Далька-каваль — хацеў пацалаваць знянацку пры ўсіх,— яна так ушчыпнула яго, што ён аж падскочыў і круглей зрабіліся шэрыя вочы. Вось-вось пайшлі б маршчакі па твары. Але сцярпеў ён і засмяяўся так, што ўсіх у рогат кінула:
— Што, з’еў, Далька? Упярод, браце, не лезь, не будзь занадта ласым на дзявочыя пацалункі,— жартавалі дзяўчаты.
Смяялася і Эйдля, і на яе ўглядаўся Далька і думаў, думаў. Аб чым? Мо аб тым, аб чым думала Эйдля. Аб чым? А хто іх ведае — ідзі разбярыся ў дзявочым сэрцы, калі спавівае яго год шаснаццаты...
* * *
Лета страціла моц, пахаладзела сонца, падкасіў яго промені подых восені блізкай. Раніцой туманы халодныя сцелюцца на бліскучым іржэўніку, хутка, хутка адыдуць кучаравыя дні, дні цеплыні, дні шырокага прыволля. Але ўсё прыгожа яшчэ, вунь і дрэвы лістом шалясцяць, нібы шэпты шлюць сонцу раніцы, і ў паветры свежым яблыкам пахне і мёдам ліпавым.
І дыхаць вольна, бадзёрыць шыр палёў чалавечыя грудзі, асабліва, калі шыр гэтая рассцілае перад табой усё новыя дываны, абшары.
Эйдля з Маняй едуць у горад вучыцца. Тата правёў з паўвярсты дый пайшоў у поле, дзе канчалі разбіўку зямлі для тых, хто хацеў з ёй бліжэй парадніцца, набыць новае, непарушнае сваяцтва.
Эйдлі весела і сумна трохі — што ўперадзе будзе? А дарога туды — у горад, віецца істужкай простаю, і няма ёй канца, няма краю. Шалясцяць бярозы лістом, у задуменні клёны ахінулі дарогу кучаравымі кронамі, ды асіна трапеча лісточкамі, да вятроў палахлівымі.
І ўсюды ціхая радасць паразліта. І ў сэрцы яна. І радасцю вунь на ўзгорку пад зялёным лесам, каля маладых зялёных бярозак ірдзеюць на сонцы залатыя брусніцы...
Ірдзеюць брусніцы...
Залатыя брусніцы...
То ў каплях расы свежай купае сонца свае ранішнія праменні...