«Гэта што яшчэ за дзіва: Вечары на хутары ля Дзіканькі? Што гэта яшчэ за вечары? І швыргануў у свет нейкі пасічнік! Дзякуй богу! Яшчэ мала абадралі гусей на пёры і змарнавалі рыззя на паперу! Яшчэ мала народа, усякага звання і зброду, выпацкалі пальцы ў чарніле! Собіла-ж і пасічніку пацягнуцца ўслед за іншымі! Дапраўды, друкаванае паперы развялося столькі, што не прыдумаеш хутка, што-б гэта такое загарнуць у яе».
Чула, чула сэрца маё ўсе гэтыя размовы яшчэ за месяц. Гэта значыць, я кажу, што нашаму брату, хутаранцу, высунуць нос з свайго захалусця ў вялікі свет - бацюхны мае! - Гэта ўсё роўна, як здараецца, часамі зойдзеш у пакоі вялікага пана: усе абступяць цябе і пачнуць задурваць. Яшчэ-б нішто, няхай ужо вышэйшае лакейства, не, які-небудзь абшарпаны хлапчук, зірнеш - дрэнь, які калупаецца на заднім двары, і той прычэпіцца, і пачнуць з усіх бакоў прытупваць нагамі. «Куды, куды, навошта? пайшоў, мужык, пайшоў!»... Я вам скажу... Ды што казаць! Мне лягчэй два разы на год з'ездзіць у Міргарад, у якім, вось пяць гадоў ужо, як не бачыў мяне ні падсудак з земскага суда, ні шаноўны іерэй, чым паказацца ў гэты вялікі свет. А паказаўся - плач, не плач, давай адказ.
У нас, мае ласкавыя чытачы, - не ў гнеў будзь сказана (вы, можа, і зазлуеце, што пасічнік гаворыць вам папросту, як быццам якому-небудзь свату свайму, ці куму), - у нас, на хутарах, вядзецца здавён: як толькі скончыцца праца на полі, мужык залезе спачываць на ўсю зіму на печ, і наш брат прыхавае сваіх пчол у цёмны пограб, калі ні журавоў на небе, ні ігруш на дрэве не ўбачыце болей, тады, толькі змеркне, ужо напэўна дзе-небудзь у канцы вуліцы трымціць агеньчык, смех і песні чуюцца здалёку, трынкае балалайка, а часамі і скрыпка, гоман, шум... Гэта ў нас вечарніцы! Яны, зрабіце ласку бачыць, яны падобны да вашых балоў; толькі нельга сказаць, каб зусім. На балы калі вы едзеце, дык іменна для таго, каб накруціць нагамі і пазяхаць у руку; а ў нас збярэцца ў адну хату натоўп дзяўчат зусім не для балу, з верацяном, з грабянямі; і спачатку быццам і справай займуцца: верацёны шумяць, льюцца песні, і кожная не ўскіне і вачэй убок; але толькі з'явяцца раптам парубкі са скрыпачом - уздымецца крык, пачнуць дурэць, пойдуць танцы, і завядуцца такія штукі, што і расказаць нельга.
Ды лепш за ўсё, калі саб'юцца ўсе ў цесную кучку і распачнуць загадваць загадкі, ці проста вярзці балбатню. Божа ты мой! Чаго толькі не раскажуць! Адкуль старасветчыны не выкапаюць! Якіх страхаў не нанясуць! Але нідзе, можа, не было нарасказвана столькі дзівосаў, як на вечарах у пасічніка Рудога Панька. За што мяне міране празвалі Рудым Паньком - дальбог, не ўмею сказаць. І валасы ў мяне, здаецца, цяпер больш сівыя, чым рыжыя. Але ў нас, зрабіце ласку не гневацца, такі звычай: як дадуць каму людзі якую мянушку, дык і па векі вякоў застанецца яна, Бывала, збяруцца, напярэдадні свята, добрыя людзі ў госці, у пасічнікаву хаціну, пасядуць за стол, - і тады прашу толькі слухаць. І то сказаць, што людзі былі зусім не простага дзесятка, не абы якія мужыкі хутаранскія. Ды, можа, таму-сяму і вышэй пасічніка зрабілі-б гонар наведаўшы. Вось, напрыклад, ці ведаеце вы дзяка дзіканьскай царквы, Фаму Грыгор'евіча? Эх, галава! Што за гісторыі ўмеў ён адсмальваць! Дзве з іх вы знойдзеце ў гэтай кніжцы. Ён ніколі не насіў шарачковага халата, які сустрэнеце вы на шмат кім з вясковых дзячкоў; але заходзьце да яго і ў будзённы дзень, ён вас заўжды прыме ў тонкім суконным балахоне пад колер астуджанага бульбянога кісяля, а за сукно тое плаціў ён у Палтаве бадай ці не па шэсць рублёў аршын. Ад ботаў яго, у нас ніхто не скажа на ўсім хутары, каб чуцён быў пах дзёгцю; але кожнаму вядома, што ён чысціў іх самым лепшым шмальцам, якога, мяркую, з радасцю некаторы мужык паклаў-бы сабе ў кашу. Ніхто не скажа таксама, каб ён калі-небудзь уціраў нос крысом свайго балахона, як гэта робяць некаторыя людзі яго звання; але вымаў з-за пазухі ахайна складзеную белую хустку, вышытую па ўсіх краях чырвонымі ніткамі, і, справіўшы, што трэба, складаў яе зноў, па прызвычаенню, у дванаццатую долю і хаваў за пазуху. А адзін з гасцей... Ну, той ужо быў такі паніч, што хоць зараз нарадзіць у засядацелі, або падкаморы*. Бывала, паставіць перад сабою палец і, пазіраючы на канец яго, пойдзе расказваць - з вымудрамі, ды хітра, як у друкаваных кніжках! Іншы раз слухаеш, слухаеш, ды і роздум апануе. Нічога, хоць забі, не разумееш. Адкуль ён слоў нахапаўся такіх! Фама Грыгор'евіч раз яму наконт гэтага слаўную сплёў прыказку: ён расказаў яму, як адзін школьнік, што навучаўся ў нейкага дзяка грамаце, прыехаў да бацькі і зрабіўся такім латыньшчыкам, што забыўся нават нашу мову праваслаўную. Усе словы перакручвае на «ус»: лапата ў яго - лапатус, баба - бабус. Вось, здарылася аднойчы, пайшлі яны разам з бацькам на поле. Латыньшчык убачыў граблі і пытаецца ў бацькі: «Як гэта, бацька, па-вашаму называецца?» Дый наступіў, разявіўшы рот, нагою на зубцы. Той не паспеў сабрацца з адказам, як грабільна, размахнуўшыся, паднялося і - трах яго па ілбе. «Праклятыя граблі!» закрычаў школьнік, ухапіўшыся рукою за лоб і падскочыўшы на аршын: «Як-жа яны, чорт-бы сапхнуў з моста іхняга бацьку, балюча б'юцца!» Дык вось як! Прыпамянуў і імя, галубок! - Такая прыказка прышлася не па сэрцу мудрагельнаму апавядальніку. Не гаворачы ні слова, устаў ён з месца, расставіў ногі свае пасярод пакоя, прыгнуў галаву крыху наперад, засунуў руку ў заднюю кішэню гарохавага каптана свайго, выцягнуў круглую пад лакам табакерку, шчаўкануў пальцам па намаляваным рыле нейкага бусурманскага генерала і, захапіўшы не малую порцыю табакі, расцёртае з попелам і лістамі любістку, паднёс яе каромыслам да носу і выцягнуў носам на ляту ўсю кучку, не дакрануўшыся нават да вялікага пальца. І ўсё ні слова. Ды як палез у другую кішэнь і дастаў сінюю ў клетках паркалёвую хустку, тады толькі прабурчаў да сябе, бадай ці яшчэ не прымаўку: Не сыпце бісера перад свіннямі. «Быць-жа цяпер сварцы», падумаў я, заўважыўшы, што пальцы ў Фамы Грыгор'евіча так і складаліся даць дулю. На шчасце, старая мая здагадалася паставіць на стол гапачы кныш** з маслам. Усе ўзяліся за справу. Рука Фамы Грыгор'евіча, замест таго, каб паказаць дулю, працягнулася да кныша, і, як заўжды вядзецца, пачалі падхвальваць майстроўку-гаспадыню. Яшчэ быў у нас адзін апавядальнік; але той (не варта-б супраць ночы і ўспамінаць пра яго) такія выкопваў страшныя гісторыі, што валасы хадзілі па галаве. Я сумысля не змяшчаў іх сюды: яшчэ напалохаеш добрых людзей так, што пасічніка, даруй божа, як чорта ўсе пачнуць баяцца. Няхай лепей, як дажыву, калі дасць бог, да новага года і выпушчу новую кніжку, тады можна будзе пастрашыць выхадцамі з таго свету і дзівамі, якія тварыліся даўней у праваслаўнай старане нашай. Паміж іх, можа здарыцца, знойдзеце байкі самога пасічніка, якія расказваў ён сваім унукам. Абы слухалі ды чыталі, а ў мяне, бадай, лянота толькі праклятая расшукваць, збярэцца і на дзесяць гэткіх кніжак.
* Межавы суддзя.
** Род печанага хлеба. (Слоўнік Гогаля ў першых выданнях вечароў.)
Але-ж, вось быў і забыўся самае галоўнае: як будзеце, панове, ехаць да мяне, дык просценька трымайце шлях па тракце, на Дзіканьку. Я сумысля і выставіў яе на першай старонцы, каб хутчэй дабраліся да нашага хутара. Пра Дзіканьку-ж, мяркую, вы наслухаліся ўдостач. Праўду сказаць, што там дом мудрэй за які-небудзь пасічнікаў курэнь. А пра сад і гаварыць няма чаго: у Пецербургу вашым, напэўна, не знойдзеце гэткага. Прыехаўшы-ж у Дзіканьку, спытайце толькі першага стрэчнага хлапчука, які пасе ў запэцканай кашулі гусей: «А дзе жыве пасічнік Руды Панько?» - «А вось там!» скажа ён, паказаўшы пальцам, і, калі пажадаеце, давядзе вас да самага хутара. Прашу аднак-жа не надта закладаць назад рукі і, як гаворыцца, фінціць, бо дарогі на хутарах нашых не такія гладкія, як перад вашымі палацамі. Фама Грыгор'евіч, пазалетась, прыязджаючы з Дзіканькі, наведаўся-такі ў правал з новаю таратайкаю сваёю і гнядою кабылаю, не зважаючы на тое, што сам паганяў і што, паўзверх сваіх вачэй, уздзяваў часамі яшчэ купленыя.
Затое ўжо, як прыедзеце ў госці, дынь пададзім такіх, якіх вы зроду, можа, не елі; а мёду, і забажуся, лепшага не знойдзеце на хутарах: уявіце сабе, што, як унясеш соты - дух пойдзе па ўсім пакоі, выказаць нельга які: чысты, як сляза, ці крышталь дарагі, што бывае ў завушніцах. А якімі пірагамі накорміць мая старая! Што гэта за пірагі, каб вы толькі ведалі! Цукар, сапраўдны цукар! а масла, так вось і цячэ па губах, калі пачнеш есці. Падумаеш дапраўды: на што толькі не майстрыхі гэтыя бабы! Ці пілі вы калі-небудзь, панове, ігрушавы квас з цярновымі ягадамі, або варануху з ізюмам і слівамі? Або, ці не здаралася вам, часамі, есці путру* з малаком? Божа ты мой, якіх на свеце няма страў! Пачнеш есці - смаката, дый толькі. Насалода невыказная! Летась... Аднак-жа, што я сапраўды разбалбатаўся?.. Прыязджайце толькі, прыязджайце як найхутчэй; а накормім так, што будзеце расказваць і стрэчнаму і папярэчнаму.
* Страва, род кашы. (Слоўн. Гогаля.)
Пасічнік Руды Панько.
I
Мини нудно в хати жить.
Ой вези ж мене из дому,
Де багацько грому, грому,
Де гопцюють все дивкы,
Де гуляють парубкы!
З даўняй легенды
Як дзівосен, як павабен летні дзень у Маларосіі! Як тамліва-гарачая тая пара, калі поўдзень блішча ў цішыні і спякоце і блакітны, невымерны акіян, што сладастрасным купалам нахіліўся над зямлёю, здаецца, заснуў, увесь патануўшы ў пяшчоце, абдымаючы і сціскаючы чароўную ў паветраных абдымках сваіх! На ім ні воблака. У полі ні гуку. Усё нібыта памерла; уверсе толькі ў нябеснай глыбіні дрыжыць жаўранак, і срэбныя песні ляцяць па паветраных сходцах на закаханую зямлю, ды калі-ні-калі крык кнігаўкі ці звонкі гром перапёлкі разлягаецца ў стэпе. Ляніва і бяздумна, як быццам гуляючы без мэты, стаяць падвоблачныя дубы, і асляпляльныя ўдары сонечнага прамення запальваюць цэлыя маляўнічыя масы лісця, накідаючы на іншыя цёмны, як ноч, цень, па якім толькі ў моцны вецер пырскае золата. Ізумруды, тапазы, яханты эфірных казюлек сыплюцца па-над пярэстымі гародамі, якія зацяняюць статныя сланечнікі. Шэрыя сцірты сена і залатыя снапы збожжа станам размясціліся ў полі і вандруюць па яго невымернасці. Схіленае пад цяжарам пладоў шырокае голле чарэшань, сліў, яблынь, ігруш; неба, яго чыстае люстра - рака ў зялёных, горда паднятых рамах... Як поўна сладастрасця і пяшчоты маларасійскае лета!
Такою раскошаю блішчаў адзін з дзён гарачага жніўня тысяча восемсот... восемсот... Так, гадоў з трыццаць будзе назад таму, калі дарога, вёрст за дзесяць да мястэчка Сарачынец, кіпела народам, які спяшаўся з усіх вакольных і далёкіх хутароў на кірмаш. З раніцы яшчэ цягнуліся бясконцаю вераніцай чумакі* з соллю і рыбаю. Горы гаршкоў, захутаных у сена, павольна рушылі, здаецца, нудзячыся ў сваім зняволенні і цемры; там-сям толькі якая-небудзь распісаная ярка міска ці макітра** выхвальна выстаўлялася на паказ з высока ўзнятага на возе плятня і прыцягвала расчуленыя позіркі прыхільнікаў раскошы. Шмат прахожых паглядала з зайздрасцю на высокага ганчара, уласніка гэтых каштоўнасцей, які павольным крокам ішоў за сваім таварам, рупліва ахутваючы гліняных сваіх франтаў і какетак ненавісным для іх сенам.
* Абознікі, якія едуць у Крым па соль і рыбу. (Слоўн. Гогаля.)
** Гаршчок, у якім труць мак. (Слоўн. Гогаля.)
Адзінока ў баку цягнулі ператомленыя валы воз, навалены мяхамі, пянькою, палатном і рознаю хатняю паклажаю, за якім ступаў, у чыстай палатнянай кашулі і запэцканых палатняных нагавіцах, яго гаспадар. Лянівай рукой абціраў ён пот, які градам каціўся са смуглявага аблічча і нават капаў з доўгіх вусоў, напудраваных тым няўмольным цырульнікам, які няпрошаны з'яўляецца і да красуні і да пачвары, і прымусам пудруе ўжо некалькі тысяч год род чалавечы. Поруч з ім ішла прывязаная да воза кабыла, рахманы выгляд якой выкрываў немалы век яе. Шмат сустрэчных, і асабліва маладых парубкаў, браліся за шапку, параўняўшыся з нашым мужыком. Аднак-жа не сівыя вусы і не важны поступ яго прымушалі гэта рабіць; варта толькі падняць вочы трохі ўгару, каб убачыць прычыну такой пашаны: на возе сядзела прыгожанькая дачка з круглым тварыкам, з чорнымі брывамі, якія роўнымі дугамі ўздымаліся над светлымі карымі вочкамі, з бесклапотна-ўсмешлівымі ружовымі вусенкамі, з павязанымі на галаве чырвонымі і сінімі істужкамі, што, разам з доўгімі косамі і пучком палявых кветак, багатаю каронаю спачывалі на яе чароўнай галоўцы. Усё, здавалася, цікавіла яе; усё было ёй дзіўным, новым... і прыгожанькія вочкі безупынна бегалі з аднае рэчы на другую. Як не разгубіцца! першы раз на кірмашы! Дзяўчына ў восемнаццаць год першы раз на кірмашы!.. Але ніводзін з прахожых і праезджых не ведаў, чаго ёй каштавала ўпрасіць бацьку ўзяць з сабою; ён і душою рад-бы быў гэта зрабіць раней, калі-б не злая мачыха, што навучылася трымаць яго ў руках таксама спрытна, як ён лейцы старой кабылы, што валаклася за доўгую службу цяпер на продаж. Няўрымслівая супруга... Але мы і забыліся, што і яна тут-жа сядзела на вышыні воза ў святочнай шарсцянай зялёнай кофце, дзе, нібыта на гарнастаевай шкурцы, панашываны былі хвосцікі чырвонага толькі колеру, у багатай плахце*, стракатай, як шахматная дошка, і ў паркалёвым каляровым ачыпку**, што надаваў асаблівую важнасць яе чырвонаму поўнаму абліччу, па якім прамільгвала штосьці настолькі непрыемнае, настолькі дзікае, што кожны адразу-ж спяшаўся перанесці ўстрывожаны позірк свой на вясёленькі тварык дачкі.
* Сподняе адзенне жанчын. (Слоўн. Гогаля.)
** Род каптура. (Слоўн. Гогаля.)
Вачам нашых падарожнікаў стаў відзён ужо Псёл; ужо здалёк павявала прахалодаю, якая здавалася адчувальней пасля зняможлівай разбуральнай спёкі. Праз цёмна- і светла-зялёнае лісце нядбала раскіданых па лузе ясакараў, бяроз і таполяў заззялі агністыя, апраненыя холадам іскры, і рака-красуня бліскотна агаліла срэбраныя грудзі свае, на якія раскошна падалі зялёныя кудзеры дрэў. Свавольная, як яна ў тую цудоўную пару, калі вернае люстра так зайздросна змяшчае ў сабе яе поўнае гордасці і асляпляльнага блеску чало, лілейныя плечы і мармуровую шыю пад засенню цёмнай, упаўшай з русае галавы хвалі, калі з пагардаю кідае адны аздобы, каб замяніць іх другімі, і капрызам яе канца няма - яна амаль кожны год перамяняе свае аколіцы, выбірае сабе новы шлях і абкружае сябе новымі, рознастайнымі ландшафтамі. Рады млыноў падымалі на цяжкія свае колы шырокія хвалі і магутна кідалі іх, разбіваючы на пырскі, абсыпаючы пылам і абдаваючы шумам наваколле. Воз са знаёмымі нам пасажырамі ўз'ехаў у гэты час на мост, і рака ва ўсім харастве і велічы, як суцэльнае шкло, раскінулася перад імі. Неба, зялёныя і сінія лясы, людзі, вазы з гаршкамі, млыны - усё перакулілася, стаяла і хадзіла дагары нагамі, не падаючы ў блакітнае, цудоўнае прадонне. Красуня наша за-думалася, гледзячы на раскошу краявіда, і забылася нават лузаць свой сланечнік, якім дбайна займалася на ўсім пра-цягу дарогі, як раптам словы: «вось дык дзяўчына!» уразілі слых яе. Азірнуўшыся, убачыла яна на мосце натоўп паруб-каў, адзін з якіх, апранены прыгажэй за іншых, у белай світцы і ў шэрай шапцы рашацілаўскіх смушак*, падпёршыся ў бокі, зухавата паглядаў на праязджаўшых. Красуня не магла не заўважыць яго загарэлага, але поўнага прыемнасці твару і вогненных вачэй, якія, здавалася, імкнуліся бачыць яе наскрозь, і апусціла вочы пры думцы, што, можа, яму належала вымаўленае слова. «Слаўная дзяўчына!» гаварыў далей парубак у белай світцы, не зводзячы з яе вачэй. «Я-б аддаў усю сваю гаспадарку, каб пацалаваць яе. А вось наперадзе і д'ябал сядзіць!» Рогат узняўся з усіх бакоў; але расфранчонай сажыцельцы павольна выступаўшага супруга не вельмі спадабалася такое прывітанне: чырвоныя шчокі яе ператварыліся ў вогненныя, і траскатанне адборных слоў дажджом пасыпалася на галаву разгульнага парубка:
* Барані мех. (Слоўн. Гогаля.)
«Каб ты ўдавіўся, нягодны бурлак! Каб твайго бацьку гаршком у галаву стукнула! Каб ён пакаўзнуўся на лёдзе, антыхрыст пракляты! Каб яму на тым свеце чорт бараду падсмаліў!»
«Бач, як лаецца!» сказаў парубак, вылупіўшы на яе вочы і як быццам сумеўшыся ад такога залпу нечаканых прывітанняў: «і язык у яе, у стогадовай ведзьмы, не забаліць вымавіць гэтыя словы».
«Стогадовай!..» падхапіла пажылая красуня. «Паганец! пайдзі, памыйся раней! Шыбенік нягодны! Я не бачыла тваёй маці, але ведаю, што дрэнь! і бацька дрэнь! і цётка дрэнь! Стогадовай! што ў яго малако яшчэ на губах...»
Тут воз пачаў з'язджаць з моста, і апошніх слоў ужо не-магчыма было расслухаць; але парубак не хацеў, здаецца, скончыць гэтым: не думаючы доўга, схапіў ён камяк гразі і шпурнуў услед за ёю. Удар быў трапнейшы, чым можна было меркаваць: увесь новы паркалёвы ачыпак запырсканы быў гразёю, і рогат разгульных гарэзнікаў падвоіўся з новаю сілаю. Мажная франціха ўскіпела гневам; але воз ад'ехаў у гэты час даволі далёка, і помста яе перакінулася на бязвінную падчарыцу і павольнага сажыцеля, які, прызвычаіўшыся здаўна да падобных з'яў, захоўваў упартае маўчанне і, не хвалюючыся, прымаў мяцежныя словы ўгневанай супругі. Аднак-жа, не зважаючы на гэта, няўтомны язык яе трашчаў і матляўся ў роце да таго часу, пакуль не прыехалі яны ў прыгараддзе да старога знаёмага і кума, казака Цыбулі. Сустрэча з кумамі пасля доўгай ростані выгнала на час з галавы гэтае непрыемнае здарэнне, прымусіўшы нашых падарожнікаў пагаварыць аб кірмашы і спачыць крыху пасля далёкай дарогі.
II
Що боже, ты мий господе! чого нема на тій ярмарци! колеса, скло, деготь, тютюн, ремень, цыбуля, крамари всяки... так, шо хоть бы в кишени було рублив и с тридцять, то и тогди б не закупив усіеи ярмаркы.
З маларасійскай камедыі
Вам, пэўна, здаралася чуць, як дзесьці валіцца аддалены вадаспад, калі ўстрывожанае наваколле поўна гулам, і хаос цудоўных, невыразных гукаў віхурай носіцца перад вамі. Ці не праўда, ці не тыя самыя пачуцці раптоўна абхопяць вас у віхуры сельскага кірмаша, калі ўвесь народ зрастаецца ў адно велізарнае страхапудзіла і варушыцца ўсім сваім тулавам на плошчы і па цесных вуліцах, крычыць, гагоча, грыміць? Шум, лаянка, мыканне, бэканне, роў - усё зліваецца ў адну бязладную гаману. Валы, мяхі, сена, цыганы, гаршкі, бабы, пернікі, шапкі - усё ярка, пярэста, бязладна, мітусіцца кучамі і мільгае перад вачыма. Рознагалосыя размовы топяць адна другую, і ніводнае слова не вызваліцца, не выратуецца ад гэтага патопу; ніводзін крык не вымавіцца выразна. Толькі плясканне па руках гандляроў чуецца з усіх бакоў кірмаша. Ломіцца воз; звініць жалеза; грымяць дошкі, якія скідваюць на зямлю; і замарочаная галава не дабярэ ладу, куды звярнуцца. Прыезджы мужык наш з чорнаброваю дачкою даўно ўжо штурхаўся ў народзе. Падыходзіў да аднаго воза, мацаў другі, пытаўся пра цану; а тым часам думкі яго круціліся безупынна каля дзесяці мяхоў пшаніцы і старой кабылы, прывезеных ім на продаж. Па твары яго дачкі прыкметна было, што ёй не надта прыемна церціся каля вазоў з мукою і пшаніцаю. Ёй-бы хацелася туды, дзе пад палатнянымі яткамі* прыгожа паразвешаны чырвоныя істужкі, завушніцы, алавяныя, мядзяныя крыжы і дукаты**. Але і тут, аднак-жа, яна знаходзіла сабе многа рэчаў для назірання: яе надзвычайна смяшыла, як цыган і мужык білі адзін аднаго па руках, ускрыкваючы самі ад болю; як п'яны жыд даваў бабе кісяля***, як перакупкі****, пасварыўшыся, перакідваліся лаянкаю і ракамі; як маскаль, пагладжваючы адною рукою сваю казліную бараду, другою... Але вось адчула яна, хтосьці тузануў яе за вышываны рукаў сарочкі. Азірнулася - і парубак у белай світцы з яркімі вачыма стаяў перад ёю. Жылкі яе здрыгануліся і сэрца закалацілася так, як яшчэ ніколі, ні пры якай радасці, ні пры якім горы: і дзіўна, і люба ёй здалося, і сама не магла ўцяміць, што рабілася з ёю.
* Род палаткі ці шатра. (Слоўн. Гогаля.)
** Род медалю, носіцца на шыі. (Слоўн. Гогаля.)
*** «Даваць кісяля» значыць ударыць каго-небудзь ззаду ног. (Заўвага Гогаля.)
**** Гандляркі. (Слоўн. Гогаля.)
«Не бойся, сэрцайка, не бойся!» гаварыў ён ёй напоўголаса, узяўшы яе руку: «Я нічога не скажу табе благога!»
«Можа, гэта і праўда, што ты нічога не скажаш благога», падумала сама сабе красуня: «толькі мне дзіўна... пэўна, гэта нячысцік! Сама, здаецца, ведаеш, што не варта гэтак... а сілы нестае ўзяць ад яго руку».
Мужык азірнуўся і хацеў штосьці прамовіць да дачкі, але збоку пачулася слова: пшаніца. Гэтае магічнае слова прымусіла яго ў той-жа момант далучыцца да дваіх голасна размаўляўшых негацыянтаў, і ўвагі, якая прыкавалася да іх, ужо нішто не магло адцягнуць.
III
Чи бачишь вин якый парныще?
На свити трохи есть такых.
Сывуху так мов брагу хлыще!
Катлярэўскі. Энеіда
«Дык ты думаеш, зямляк, што кепска пойдзе наша пшаніца?» гаварыў чалавек, з выгляду падобны да заезджага мешчаніна, жыхара якога-небудзь мястэчка, у саматканых, запэцканых дзёгцем і засаленых нагавіцах, другому ў сіняй, там-сям ужо залапленай світцы і з вялізным гузам на ілбе.
«Ды думаць няма чаго тут; я гатоў ускінуць на сябе пятлю і матляцца на гэтым дрэве, як каўбаса перад Калядамі на хаце, калі мы прадамо хоць адну мерку».
«Каго ты, зямляк, задурваеш? Прывозу-ж, акрамя нашага, няма зусім», запярэчыў чалавек у саматканых нагавіцах. - «Так, гаварыце сабе, што хочаце», думаў сам сабе наш знаёмы, не прапускаючы ніводнага слова з гутаркі двух негацыянтаў: «а ў мяне дзесяць мяхоў у запасе».
«Вось яно і ёсць, што калі дзе ўбілася чартоўшчына, дык чакай столькі карысці, як ад галоднага маскаля», падкрэслена прамовіў чалавек з гузам на ілбе.
«Як чартоўшчына!» падхапіў чалавек у саматканых нагавіцах.
«Ці чуў ты, што пагаварваюць у народзе?» гаварыў далей чалавек з гузам на ілбе, наводзячы на яго скосу панурлівыя свае вочы.
«Ну!»
«Ну, вось табе і ну. Засядацель - каб яму не давялося болей абціраць губы пасля панскай слівянкі - вызначыў для кірмаша праклятае месца, на якім, хоць трэсні, ніводнага зярняці не збудзеш. Ці бачыш ты той стары, раскіданы хлеў, што вунь-вунь стаіць пад гарою?» (Тут цікаўны бацька нашай красуні падсунуўся яшчэ бліжэй і ўвесь ператварыўся, здавалася, ва ўвагу). - «У тым хляве безупынна водзяцца чартоўскія шашні; і ніводзін кірмаш на гэтым месцы не праходзіў без бяды. Учора валасны пісар праходзіў позна ўвечары, толькі зірк - у слухавое акно выставілася свіное рыла і зарохкала так, што ў яго мароз падраў па скуры; таго і чакай, што ізноў пакажацца чырвоная світка!»
«Што-ж гэта за чырвоная світка?»
Тут у нашага ўважлівага слухача валасы сталі дуба, са страхам адвярнуўся ён назад і ўбачыў, што яго дачка і парубак спакойна стаялі, абняўшыся і напяваючы адзін аднаму нейкія любоўныя казкі, забыўшыся пра ўсе світкі на свеце. Гэта разагнала яго страх і прымусіла звярнуцца да ранейшай бесклапотнасці.
«Эге, ге, ге, зямляк, ды ты майстар, як бачу, абдымацца! Хапі мяне чорт, калі я не на чацверты толькі дзень пасля вяселля навучыўся абдымаць сваю Хвеську нябожчыцу, ды і то дзякуй куму: быўшы дружкам, на троп паставіў».
Парубак заўважыў адразу-ж, што бацька яго любай не хапае зор з неба, і ў думках пачаў складаць план, як-бы схіліць яго на сваю карысць.
«Ты, мусіць, чалавек добры, не ведаеш мяне, а я цябе адразу пазнаў».
«Можа, і пазнаў».
«Калі хочаш, і імя, і прозвішча, і ўсё-ўсякае раскажу: цябе зваць Салопій Чаравік».
«Так, Салопій Чаравік».
«А прыгледзься добра, ці не пазнаеш ты мяне?»
«Не, не пазнаю. Не ў гнеў будзе сказана, на вяку столькі давялося нагледзецца мордаў усякіх, што чорт іх і прыпомніць усіх».
«Шкада-ж, што ты не прыпомніш Галапупенкава сына!»
«А ты быццам Ахрымаў сын?»
«А хто-ж? Хіба адзін толькі лысы дзідзько, калі не ён».
Тут сябры пабраліся за шапкі, і пайшло лабызанне; наш Галапупенкаў сын, аднак-жа, не трацячы часу, наважыўся ў тую-ж хвіліну абсадзіць новага свайго знаёмага.
«Ну, Салопій, вось, як бачыш, я і дачка твая пакахалі адзін другога так, што хоць-бы і навекі жыць разам».
«Што-ж, Параска», сказаў Чаравік, смеючыся і адвярнуўшыся да свае дачкі: «можа, і сапраўды, каб ужо, як гаворыцца, разам і таго... каб і пасвіліся на адной траве! што? па руках? а ну, новабраны зяць, давай магарычу!»
І ўсе трое апынуліся ў вядомай кірмашовай рэстарацыі - у жыдоўкі пад яткай, застаўленай шматлікаю флатыліяй су-лей.бутляў, пляшак усіх радоў і ўзростаў.
«Эх, хват! за гэта люблю!» казаў Чаравік, крыху падгуляўшы і бачачы, як нарачоны зяць яго наліў кубак велічынёй у поўкварты і, ні трохі не зморшчыушыся, выпіў да дна, бразнуўшы яго пасля на дробныя кавалкі. «Што скажаш, Параска? Якога я жаніха табе дастаў? Глядзі, глядзі: як ён па-малайцоўску цягне пенную!..»
І, пасмейваючыся і пагойдваючыся, пацягнуўся ён з ёю да свайго воза; а наш парубак накіраваўся па радах з красным таварам, у якіх знаходзіліся купцы нават з Гадзяча і Міргарада - двух славутых гарадоў Палтаўскай губерні, выглядаць найлепшую драўляную люльку ў мядзянай блішчастай аправе, хустку ў кветкі на чырвоным полі і шапку для вясельных падарункаў цесцю і ўсім, каму належыць.
IV
Хоть чоловикам не онее,
Да коли жинци, бачишь, тее,
Так треба угодыты...
Катлярэўскі
«Ну, жонка! а я знайшоў дачцы жаніха!»
«Вось, якраз да таго цяпер, каб жаніхоў адшукваць. Дурань, дурань! табе, мусіць, і на вяку напісана застацца такім! Дзе-ж ты такі бачыў, дзе-ж ты такі чуў, каб добры чалавек бегаў цяпер за жаніхамі? Ты падумаў-бы лепей, як пшаніцу з рук збыць; добры павінен быць і жаніх там! мяркую, абадранейшы з усіх галадрабцаў»*.
* Бядняк, бабыль. (Слоўн. Гогаля.)
«Э, дзіва што, паглядзела-б ты, што там за парубак! Адна світка больш каштуе, чым твая зялёная кофта і чырвоныя боты. А як сівуху важна цягне... Хапі мяне чорт разам з табою, калі я бачыў на вяку сваім, каб парубак духам выцягнуў поўкварты, не скрывіўшыся».
«Ну, так: яму калі п'яніца ды брадзяга, дык яму і пад масць. Б'юся аб заклад, калі гэта не той самы шыбенік, які ўвязаўся за намі на мосце. Шкада, што да гэтага часу ён не трапляецца мне: я-б дала яму знаць».
«Што-ж, Хіўра, хоць-бы і той самы; чым-жа ён шыбенік?»
«Э! чым-жа ён шыбенік! Ах ты бязмозгая галаўня! чуеш! чым-жа ён шыбенік! Куды-ж ты захаваў дурныя вочы свае, калі праязджалі мы млыны; яму, хоць-бы і вось тут, перад яго запэцканым у табачышчы носам, зняславілі яго жонку, яму-б і бяды не было».
«А ўсё, аднак-жа, я не бачу ў ім нічога благога; хлопец хоць куды! толькі хіба, што заляпіў на момант тваю мардасіну гноем».
«Эге! ды ты, як я бачу, слова не дасі мне вымавіць! а што гэта значыць? калі гэта здаралася з табою? мусіць, паспеў ужо сербануць, не прадаўшы нічога...»
Тут Чаравік наш заўважыў і сам, што разгаварыўся занадта, і закрыў умомант галаву сваю рукамі, мяркуючы, без сумнення, што ўгневаная сажыцелька не замарудзіць учапіцца ў яго валасы сваімі супружымі кіпцюрамі.
«Туды к чорту! вось табе і вяселле!» думаў ён сам сабе, ухіляючыся ад моцна наступаўшай супругі. «Давядзецца ад-мовіць добраму чалавеку ні за што, ні пра што. Госпадзі, божа мой, за што такая напасць на нас грэшных! і так многа рознай дрэні на свеце - а ты яшчэ і жанок напладзіў!»
V
Не хилия, явороньку,
Ще ты зелененькій;
Не журыся, козаченьку,
Ще ты молоденькій!
Маларас. песня
Безуважна глядзеў парубак у белай світцы, седзячы пры сваім возе, на народ, які глуха шумеў вакол яго. Стомленае сонца адыходзіла ад свету, спакойна прапалаўшы свой поўдзень і раніцу, і згасаючы дзень і павабна, і сумна, і ярка румяніўся, як шчокі чароўнай ахвяры няўмольнай хворасці ва ўрачыстую хвіліну яе адлёту на неба. Асляпляльна блішчалі вярхі белых шатроў і ятак, над засенню нейкага ледзь прыкметнага вогненна-ружовага святла. Шыбы наваленых кучамі акяніц гарэлі; зялёныя пляшкі і чаркі на сталах у карчмарак ператварыліся ў вогненныя; горы дынь, кавуноў і гарбузоў здаваліся вылітымі з золата і цёмнае медзі. Гоман прыкметна рабіўся радзей і глушэй, і стомленыя языкі перакупак, мужыкоў і цыганоў паварочваліся лянівей і павольней. Дзесьці пачынаў ззяць агеньчык, і водарная пара ад звараных галушак разносілася па сціхаўшых вуліцах.
«Аб чым затужыў, Грыцько?» закрычаў высокі, загарэлы цыган, ударыўшы па плячу нашага парубка. «Што-ж, аддавай валы за дваццаць!»
«Табе-б усё валы ды валы. Вашаму племені ўсё-б нажыва толькі. Падчапіць ды ашукаць добрага чалавека».
«Цьфу, д'ябал! ды цябе не на жарт забрала. Ці не са злосці, што сам навязаў сабе нявесту?»
«Не, гэта не па-мойму; я трымаю сваё слова; што раз зрабіў, таму і навекі быць. А вось у хрыча Чаравіка няма сумлення, відаць, і на поўшэлега: сказаў, дый назад... Ну, яго і вінаваціць няма чаго, ён пень, дый толькі. Усё гэта штукі старой ведзьмы, якую мы сягоння з хлопцамі на мосце злаялі на ўсе бакі! Эх, калі-б я быў царом ці панам вялікім, я-б першы перавешаў усіх тых дурняў, якія дазваляюць сябе сядлаць бабам...»
«А спусціш валоў за дваццаць, калі мы прымусім Чаравіка аддаць нам Параску?»
Недацямна зірнуў на яго Грыцько. У смуглых рысах цыгана было штосьці злоснае, уедлівае, нізкае і разам пагардлівае: чалавек, зірнуўшы на яго, ужо гатоў быў прызнацца, што ў гэтай дзіўнай душы кіпяць вартасці вялікія, але якім адна толькі ўзнагарода ёсць на зямлі - шыбеніца. Зусім запаўшы паміж носам і вострым падбародкам рот, вечна заценены падкуслівай усмешкай, невялікія, але жывыя, як агонь, вочы і маланкі пачынанняў ды задум, якія няўпынна змяняліся на твары, - усё гэта як быццам патрабавала асаблівага, такога-ж дзіўнага для сябе адзення, якое іменна было тады на ім. Гэты цёмнакарычневы каптан, дотык да якога, здавалася, ператварыў-бы яго ў пыл; доўгія чорныя валасы, якія валіліся па плячах ахлопкамі; чаравікі, абутыя на босыя загарэлыя ногі, - усё гэта, здавалася, прырасло да яго і складала яго прыроду.
«Не за дваццаць, а за пятнаццаць аддам, калі не зманіш толькі!» адказаў парубак, не зводзячы з яго выпрабавальнага позірку.
«За пятнаццаць! добра! глядзі-ж, не забывайся: за пятнаццаць! вось табе і сініца* ў задатак!»
* Пяцірублёвая асігнацыя.
«Ну, а калі зманіш?»
«Зманю - задатак твой!»
«Добра! ну, давай-жа па руках!»
«Давай!»
VI
От бида, Роман иде, оттепер, як раз, надсадыть мени бебехив. да и вам, пане Хомо, не без лыха буде.
З маларас. камедыі
«Сюды, Афанасій Іванавіч! вось тут пляцень ніжэйшы, падымайце нагу, ды не бойцеся: дурань мой накіраваўся на ўсю ноч з кумам пад вазы, каб маскалі выпадкам не падчапілі чаго».
Так грозная чаравікава сажыцелька ласкава падбадзёрвала паповіча, які баязліва ляпіўся каля плота, але скора падняўся на яго і доўга стаяў там у няўцямнасці, быццам даўгі, страшны прывід, вымерваючы вокам, куды-б лепей саскочыць, і, нарэшце, з шумам рынуўся ў бур'ян.
«Вось бяда! Ці не выцяліся вы, ці не зламалі яшчэ, барані божа, карак?» клапатліва сыпала Хіўра.
«Тс! нічога, нічога, найласкаўшая Хаўроння Нікіфараўна!» хваравіта шэпчучы, прамовіў паповіч, уздымаючыся на ногі: «выключаючы толькі ўязвлення з боку крапівы, сего зміепадобнага злака, паводле выразу нябожчыка айца пратапопа».
«Пойдзем-жа цяпер у хату; там нікога няма. А я падумвала ўжо, Афанасій Іванавіч, што да вас балячка ці саняшніца* прыстала. Няма, дый няма. Як-жа вы маецеся? Я чула, што пан-айцу перапала цяпер не мала рознай-рознасці!»
* Боль у жываце. (Слоўн. Гогаля.)
«Адна дробязь, Хаўроння Нікіфараўна; бацюшка ўсяго атрымаў за ўвесь пост мяхоў з пятнаццаць ярыны, проса мяхі з чатыры, кнышоў з сотню, а курэй, калі злічыць, дык не будзе і пяцьдзесят штук, яйкі-ж часцей за ўсё пратухлыя. Але ваісціну салодкія прынашэнні, сказаць да прыкладу, выключна ад вас чакаецца атрымаць, Хаўроння Нікіфараўна», гаварыў далей паповіч, чулліва паглядаючы на яе і падсоўваючыся бліжэй.
«Вось вам і прынашэнне, Афанасій Іванавіч!» прамовіла яна, стаўляючы на стол міскі і жаманліва зашпіляючы сваю, быццам незнарок расшпіленую кофту: «варэнічкі, галушачкі пшанічныя, пампушачкі, таўчэнічкі!»
«Б'юся аб заклад, калі гэта зроблена не хітрэйшымі рукамі з усяго Евінага роду», сказаў паповіч, беручыся за таўчэнічкі і падсоўваючы другою рукою варэнічкі. «Аднак-жа, Хаўроння Нікіфараўна, сэрца маё прагне ад вас стравы саладзейшай за ўсё галушачкі і пампушачкі».
«Вось я ўжо і не ведаю, якой вам яшчэ стравы хочацца, Афанасій Іванавіч!» адказала мажная красуня, прыкідваючыся, што не разумее.
«Зразумела, кахання вашага, незраўнаная Хаўроння Нікіфараўна!» шэптам прамовіў паповіч, трымаючы ў адной руцэ варэнік, а другой абдымаючы шырокі стан яе.
«Бог ведае, што вы выдумаеце, Афанасій Іванавіч!» сказала Хіўра, сарамліва спусціўшы вочы свае. «Чаго добрага! вы, глядзі што, надумаецеся яшчэ цалавацца!»
«Наконт гэтага я вам скажу, хоць-бы і пра сябе», гаварыў далей паповіч: «падчас бытавання майго, да прыкладу сказаць, яшчэ ў бурсе, вось як цяпер помню...»
Тут пачуўся на дварэ брэх і стук у вароты. Хіўра паспешна выбегла і вярнулася збялеўшая.
«Ну, Афанасій Іванавіч, мы папаліся з вамі; народу стукаецца куча, і мне здаўся кумаў голас...»
Варэнік спыніўся ў горле паповіча... Вочы яго вылупіліся, нібыта які-небудзь выхадзец з таго свету толькі што зрабіў яму перад гэтым візіт свой.
«Лезьце сюды!» крычала спалоханая Хіўра, паказваючы на пакладзеныя пад самай столлю на двух перакладзінах дошкі, на якіх былі навалены розныя хатнія манаткі.
Небяспека дадала духу нашаму герою. Апамятаўшыся крыху, ускочыў ён на ляжанку і палез адтуль асцярожна на дошкі. А Хіўра пабегла без памяці да варот, бо грукат у іх паўтараўся з большай сілай і нецярплівасцю.
VII
Да тут чудасія, мосьпане!
З маларас. камедыі
На кірмашы адбылося дзіўнае здарэнне: усё напоўнілася чуткамі, што дзесьці паміж таварам паказалася чырвоная світка. Бабульцы, што прадавала абаранкі, здаўся шайтан, ва ўбранні жахлівае свінні, які безупынна нахіляўся над вазамі, нібыта нечага шукаючы. Гэта хутка разнеслася па ўсіх кутках ужо сціхшага табара; і ўсе лічылі за злачынства не верыць, не зважаючы на тое, што прадаўшчыца абаранкаў, рухомая крама якой была поруч з яткаю карчмаркі, раскланьвалася ўвесь дзень без патрэбы і пісала нагамі штосьці зусім падобнае да свайго панаднага тавару. Да гэтага дадаліся перабольшаныя весткі аб цудзе, бачаным валасным пісарам у разбураным хляве, так што пад ноч усе цясней ціснуліся адзін да аднаго; супакой парушыўся, і страх перашкаджаў кожнаму змружыць вочы свае; а тыя, што былі не зусім з адважнага дзесятка і мелі прыстанішча ў хатах, падаліся дамоў. Да ліку апошніх належаў і Чаравік з кумам і дачкою; яны разам з гасцямі, якія панапрошваліся да іх у хату, нарабілі моцнага грукату, што так напалохаў нашу Хіўру. Кума ўжо крыху разабрала. Гэта можна было бачыць з таго, што ён два разы праехаў з сваім возам па дварэ, пакуль знайшоў хату. Госці таксама былі ў вясёлым настроі і без цырамоніі ўвайшлі раней за самога гаспадара. Супруга нашага Чаравіка сядзела, як на іголках, калі пачалі яны шныпарыць па ўсіх кутках хаты.
«Што, кума?», закрычаў увайшоўшы кум: «цябе ўсё яшчэ калоціць трасца?»
«Так, нядужыцца», адказала Хіўра, неспакойна паглядаючы на накладзеныя пад столлю дошкі.
«А ну, жонка, дастань там у возе баклажку!» казаў кум прыехаўшай з ім жонцы: «Мы чарпанём яе з добрымі людзьмі; а то праклятыя бабы панапалохалі нас так, што і сказаць брыдка. А мы-ж, дальбог, браткі, праз глупства прыехалі сюды!» гаварыў ён, сёрбаючы з глінянай конаўкі. «Я тут-жа стаўляю новую шапку, калі бабы не надумаліся пасмяяцца з нас. Ды хоць-бы і сапраўды шайтан! - Што шайтан? Плюйце яму на галаву! Хоць-бы ў гэты-ж момант надумаўся ён стаць вось тут, напрыклад, перада мною: будзь я сабачы сын, калі не паднёс-бы яму дулю пад самы нос!»
«А чаго-ж ты раптам збялеў увесь!» закрычаў адзін з гасцей, які перавышаў усіх галавою і стараўся заўжды выказваць з сябе храбраца.
«Я... Гасподзь з вамі! прыснілася?»
Госці ўсміхнуліся. Здаволеная ўсмешка з'явілася на твары высокага банматыста-храбраца.
«Куды яму цяпер бялець!» падхапіў другі: «шчокі ў яго расцвілі, як мак; цяпер ён не Цыбуля, а бурак - або лепей, як тая чырвоная світка, што так ужо напалохала людзей».
Баклажка пракацілася па стале і зрабіла гасцей яшчэ весялейшымі, чым раней. Тут Чаравік наш, якога даўно ўжо мучыла чырвоная світка і не давала ні на хвіліну спакою цікаўнаму яго духу, прыступіў да кума.
«Скажы, будзь ласкаў, кум! вось прашуся ды не дапрашуся гісторыі пра гэту праклятую світку».
«Э, кум! яно-б і не варта расказваць нанач; ды хіба ўжо, каб дагадзіць табе і добрым людзям (пры гэтым звярнуўся ён да гасцей), якім, я заўважаю, столькі-ж, як і табе, хочацца даведацца пра гэтую дзіковіну. Ну, няхай будзе так. Слухайце-ж!»
Тут ён пачухаў плечы, уцёрся крысом, паклаў абедзве рукі на стол і пачаў:
«Аднойчы, за якую віну, дальбог, ужо і не ведаю, толькі выгналі аднаго чорта з пекла!»
«Як-жа, кум?» перапыніў Чаравік: «як-жа магло здарыцца, каб чорта выгналі з пекла?»
«Што-ж рабіць, кум, выгналі дый выгналі, як сабаку мужык выганяе з хаты. Можа, на яго напала дурная ахвота зрабіць якую-небудзь добрую справу, ну, і паказалі дзверы. Вось, чорту беднаму так зрабілася нудна, так нудна без пекла, што хоць да пятлі. Што рабіць? Давай з гора п'янстваваць. Угняздзіўся ў тым самым хляве, які, ты бачыў, разваліўся пад гарою і паўз які ніводзін добры чалавек не пройдзе цяпер, не засцярогшы сябе спачатку крыжам святым, і стаў чорт такі гуляка, якога не знойдзеш паміж парубкамі. З раніцы да вечара адна справа, што сядзіць у карчме!..»
Тут ізноў строгі Чаравік перапыніў апавядальніка.
«Бог ведае, што гаворыш ты, кум! Як можна, каб чорта ўпусціў хто-небудзь у карчму: у яго-ж ёсць, дзякуй богу, і кіпцюры на лапах і рожкі на галаве».
«Вось тут і штука, што на ім была шапка і рукавіцы. Хто яго пазнае? Гуляў, гуляў - нарэшце, дайшло да таго, што прапіў усё, што меў з сабою. Карчмар доўга верыў, пасля і перастаў. Давялося чорту пакінуць у заставу чырвоную світку сваю, ледзь не за трацяк цаны, жыду, які карчмарыў тады на Сарачынскім кірмашы; пакінуў і кажа яму: глядзі, жыд, я прыду да цябе па світку роўна цераз год: беражы яе! і знік, як быццам у ваду. Жыд разгледзеў добра світку; сукно такое, што і ў Міргарадзе не дастанеш! а чырвоны колер гарыць, як агонь, так што не наглядзеўся-б! Вось жыду здалося нудным чакаць тэрміну. Пачухаў сабе пейсікі, дый злупіў з нейкага прыезджага пана амаль пяць чырвонцаў. Пра тэрмін жыд і забыўся быў зусім. Дык вось аднойчы, пад вечар, прыходзіць нейкі чалавек: «ну, жыд, аддавай світку маю!» Жыд спачатку быў і не пазнаў, а пасля, як разглядзеў, дык і прыкінуўся, быццам у вочы не бачыў: «якую світку? у мяне няма ніякае світкі! я ведаць не ведаю твае світкі!» Той, зірк і пайшоў; толькі пад вечар, калі жыд, замкнуўшы сваю будку і пералічыўшы па скрынях грошы, накінуў на сябе прасцірадла і пачаў па-жыдоўску маліцца богу - чуе шорхат... зірк - ва ўсіх вокнах павыстаўляліся свіныя лычы...»
Тут сапраўды пачуўся нейкі невыразны гук, вельмі падобны да рохкання свінні; усе збялелі... Пот выступіў на твары апавядальніка.
«Што?» прамовіў у спалоху Чаравік.
«Нічога!» адказаў кум, калоцячыся ўсім целам.
«Ась!» абазваўся адзін з гасцей.
«Ты сказаў»...
«Не!»
«Хто-ж гэта рохкнуў?»
«Бог ведае, чаго гэта мы перапалохаліся! нікога няма!»
Усе баязліва сталі азірацца наўкол і пачалі шныпарыць па кутках. Хіўра была ні жывая, ні мёртвая. «Эх вы, бабы, бабы!» прамовіла яна ўголас: «ці вам-жа казакаваць і быць мужамі! вам-бы верацёны ў рукі, ды пасадзіць за грэбень! адзін хто-небудзь, можа, даруй божа... Пад кім-небудзь лаўка зарыпела, а ўсе і кінуліся, як шалёныя!»
Гэта ўвагнала ў сорам нашых храбрацоў і прымусіла іх падбадзёрыцца; кум сербануў з конаўкі і пачаў расказваць далей: «Жыд умлеў; аднак-жа свінні на нагах, доўгіх, як хадулі, паўлазілі ў вокны і ў момант ажывілі яго плеценымі трайчаткамі*, прымусіўшы яго скакаць вышэй гэтай бэлькі. Жыд у ногі, прызнаўся ва ўсім... Толькі світку нельга было ўжо вярнуць хутка. Пана абакраў на дарозе нейкі цыган і прадаў світку перакупцы; тая прывезла яе зноў на Сарачынскі кірмаш, але з таго часу ніхто нічога не купляў у яе. Перакупка дзівілася, дзівілася, нарэшце, скеміла: пэўна, віною ўсяму чырвоная світка. Нездарма заўсёды, калі надумвалася яна апранаць, адчувала, што яе ўсё душыць нешта. Не думаючы, не гадаючы доўга, кінула ў агонь - не гарыць чартоўскае адзенне. Э, ды гэта чортаў падарунак! Перакупка ўмудрылася і падсунула ў воз аднаму мужыку, які вывез прадаваць масла. Дурань і ўзрадаваўся: толькі масла ніхто і пытаць не хоча. Эх, нядобрыя рукі падкінулі світку! Схапіў сякеру і пасек яе на кавалкі; зірк - і лезе адзін кавалак да другога, і зноў цэлая світка. Перахрысціўшыся, хапіў сякераю другі раз, кавалкі раскідаў па ўсім месцы і паехаў. Толькі з той пары кожны год, і якраз у часе кірмаша, чорт з свіною лічынаю ходзіць па ўсёй плошчы, рохкае і падбірае кавалкі свае світкі. Цяпер, кажуць, аднаго толькі левага рукава нестае яму. Людзі з тае пары адхрышчваюцца ад таго месца, і вось ужо будзе гадоў з дзесятак, як не было на ім кірмаша. Ды собіла-ж нялёгкая цяпер засядацеля а...»
* Трайны гарапнік. (Слоўн. Гогаля.)
Другая палавіна слова замерла на вуснах апавядальніка...
Акно бразнула з шумам; шкло са звонам вылецела прэч, і страшны свіны лыч выставіўся, паводзячы вачыма, як быццам пытаючыся: а што вы тут робіце, добрыя людзі?
VIII
... Пиджав хвист, мов собака,
Мов Каин затрусывсь увесь;
Из носа потекла табака.
Катляраўскі. Энеіда
Жудасць скавала ўсіх, што былі ў хаце. Кум з разяўленым ротам ператварыўся ў камень. Вочы яго вылупіліся, як быццам хацелі стрэліць; расстаўленыя пальцы спыніліся ў сударгавай нерухомасці ў паветры. Высокі храбрэц, у неадольным страху, падскочыў пад столь і ўдарыўся галавою аб перакладзіну; дошкі пасунуліся, і паповіч з громам і трэскам паляцеў на зямлю. «Ай! ай! ай!» крычаў адзін, паваліўшыся на лаўцы, матляючы ў жаху рукамі і нагамі. «Ратуйце!» гарланіў другі ў адчаі, захінуўшыся кажухом.
Кум, выведзены з свае скамянеласці паўторным перапудам, папоўз у курчах пад падол свае супругі. Высокі храбрэц палез у печ, не зважаючы на вузкі чалеснік, і сам засунуў сябе засланкай. А Чаравік, як быццам абліты гарачым кіпнем, схапіўшы на галаву гаршчок, заместа шапкі, кінуўся ў дзверы і, як шалёны, бег па вуліцах, не бачачы зямлі пад сабою; адна змора толькі прымусіла яго зменшыць крыху хуткасць бегу. Сэрца яго калацілася, як млыновая ступа, пот ліў градам. У знямозе гатоў ужо быў ён упасці на зямлю, як раптам пачулася яму, што ззаду хтосьці гоніцца за ім... Духі яму заняло.
«Чорт! чорт!» крычаў ён без памяці, патройваючы сілы, і цераз хвіліну ў непрытомнасці паваліўся на зямлю.
«Чорт! чорт!» крычала ўслед за ім, і ён чуў толькі, як нешта з шумам рынулася на яго. Тут памяць ад яго адляцела, і ён, як страшны жыхар цеснае труны, застаўся нямы і нерухомы пасярод дарогі.
IX
Ще спереди, и так и так;
А сзади, ей же ей, на чорта!
З простанароднай казкі
«Чуеш, Влас!» гаварыў, прыўзняўшыся, адзін з натоўпу народа, які спаў на вуліцы: «каля нас хтосьці ўпамянуў чорта!»
«Мне якая справа!» прабурчэў, пацягваючыся, цыган, які ляжаў каля яго: «хоць-бы і ўсіх сваіх сваякоў успамянуў».
«Але-ж так закрычаў, як быццам душаць яго!»
«Мала чаго не зманіць чалавек спрасонку!»
«Воля твая, хоць паглядзець трэба; а выкрасай агню!»
Другі цыган, мармычучы сам сабе, падняўся на ногі; двойчы асвятліў сябе іскрамі, быццам маланкаю, раздзьмуў губамі трут і, з каганцом у руках, звычайнай маларасійскаю свяцільняй, што складаецца з пабітага чарапка, налітага баранавым салам, - накіраваўся, асвятляючы дарогу.
«Стой; тут ляжыць нешта; свяці сюды!»
Тут далучылася да іх яшчэ некалькі чалавек.
«Што ляжыць, Улас?»
«Так, як быццам два чалавекі: адзін наверсе, другі пад нізам; і каторы з іх чорт, ужо і не пазнаю!»
«А хто наверсе?»
«Баба!»
«Ну, вось, гэта-ж і ёсць чорт!»
Усеагульны рогат пабудзіў амаль усю вуліцу.
«Баба ўзлезла на чалавека; ну, мусіць, баба гэтая ведае, як ездзіць», гаварыў адзін з натоўпу.
«Зірніце, браткі!» гаварыў другі, падымаючы чарапок ад гаршка, з якога адна толькі цэлая палавіна трымалася на чаравікавай галаве: «якую шапку надзеў на сябе гэты слаўны маладзец!»
Узросшы шум і рогат прымусілі абудзіцца нашых мерцвякоў, Салопія і яго супругу, якія, поўныя прамінуўшага перапуду, доўга глядзелі нерухомымі ад жаху вачамі на смуглявыя твары цыганоў: азараючыся дзе-ні-дзе хістка і мігатліва гарэўшым святлом, яны здаваліся дзікім. сонмішчам гномаў, абкружаных цяжкою падземнаю парай і воблакамі мораку непрабуднае начы.
X
Цур тоби, пек тоби, сатаныньське наваждение!
З маларас. камедыі
Ранішняя прахалода павявала над абуджанымі Сарачынцамі. Клубы дыму, з усіх каміноў, пацягнуліся насустрач узышоўшаму сонцу.
Кірмаш зашумеў. Авечкі забляялі, коні заіржалі; крык гусей і гандлярак панёсся зноў па ўсім табары - і страшныя чуткі пра чырвоную світку, якія нагналі такога страху на народ у таемную пару змроку, зніклі разам з асвятліўшай свет раніцай.
Пазяхаючы і пацягваючыся, дрымаў Чаравік у кума, каля накрытага саломаю хлява, разам з валамі, мяхамі мукі і пшаніцы і, здаецца, зусім не меў жадання развітацца з сваімі марамі, як раптам пачуў голас, таксама знаёмы, як прытулак ляноты - блаславенная печ яго хаты, ці карчма далёкае сваячкі, што знаходзілася не далей за дзесяць крокаў ад яго парога.
«Уставай, уставай!» бразджала на вуха пяшчотная супруга, тузаючы яго на ўсю сілу за руку.
Чаравік, заместа адказу, надзьмуў шчокі і пачаў матляць рукамі, нібыта перадражніваючы барабанны бой.
«Вар'ят!» закрычала яна, ухіляючыся ад замашкі рук яго, якою ён ледзь не закрануў яе па твары.
Чаравік падняўся, працёр крыху вочы і паглядзеў наўкол:
«Нячысцік мяне хапі, калі мне, галубка, не здалася твая храпа барабанам, на якім мяне прымусілі выбіваць зорю, быццам маскаля, тыя самыя свіныя лычы, ад каторых, як гаворыць кум...»
«Годзе, годзе табе лухту малоць. Выпраўляйся, вядзі хутчэй кабылу на продаж! Смех, дапраўды, людзям: прыехалі на кірмаш і хоць-бы жменю пянькі прадалі...»
«Як-жа, жонка», падхапіў Салопій: «з нас-жа цяпер смяяцца будуць».
«Ідзі! ідзі! з цябе і без гэтага смяюцца!»
«Ты бачыш, што я яшчэ не мыўся», гаварыў далей Чаравік, пазяхаючы і пачухваючы спіну і стараючыся між тым выіграць час для свае ляноты.
«Вось недарэчы ўспала дурасць быць ахайным! Калі гэта за табою вялося? вось ручнік, абатры сваю маску...»
Тут схапіла яна штосьці скручанае ў камяк - і з жахам адкінула ад сябе... гэта быў чырвоны абшлаг світкі!
«Ідзі, рабі сваю справу», паўтарыла яна, сабраўшыся з духам, свайму супругу, бачачы, што ў яго ад страху адабрала ногі і зубы ляскалі адзін аб адзін.
«Будзе продаж цяпер!» бурчэў ён сам сабе, адвязваючы кабылу і ведучы яе на плошчу. «Нездарма, калі я збіраўся на гэты пракляты кірмаш, на душы было так цяжка, як быццам хто ўзваліў на цябе дохлую карову, і валы двойчы самі паварачвалі назад. Ды бадай ці яшчэ, як успамянуў я цяпер, не ў панядзелак мы выехалі. Ну, вось і зло ўсё!.. Неўтаймоўны і чорт пракляты: насіў-бы ўжо світку без аднаго рукава; дык не, трэба-ж добрым людзям не даваць спакою. Будзь, прыкладна, я чорт, ад чаго барані божа, ці стаў-бы я цягацца ноччу за праклятымі шкуматамі?»
Тут філасофстваванне нашага Чаравіка перапынена было грубым і прарэзлівым голасам. Перад ім стаяў высокі цыган: «Што прадаеш, добры чалавек?»
Прадавец памаўчаў, паглядзеў на яго з ног да галавы і сказаў з паважным выглядам, не спыняючыся і не выпускаючы з рук аброці:
«Сам бачыш, што прадаю!»
«Раменьчыкі?» спытаў цыган, паглядаючы на аброць, якая знаходзілася ў руках яго.
«Так, раменьчыкі, калі толькі кабыла падобна да рамень-чыкаў».
«Аднак-жа, чорт бяры, зямляк, ты, відаць, яе саломаю карміў!»
«Саломаю?»
Чаравік хацеў адно пацягнуць аброць, каб правесці сваю кабылу і выкрыць ману бессаромнага паклёпніка, але рука яго з незвычайнаю лёгкасцю ўдарылася ў падбародак. Зірнуў, у ёй перарэзаная аброць і да аброці прывязаны - о, жудасць! валасы яго падняліся гарою! - кавалак чырвонага рукава!.. Плюнуўшы, хрысцячыся і матляючы рукамі, пабег ён ад нечаканага падарунка і, хутчэй за маладога парубка, прапаў у натоўпе.
XI
За мое ж жито та мене и побыто.
Прымаўка
«Лаві! лаві яго!» крычала некалькі хлопцаў у цесным канцы вуліцы, і Чаравік пачуў, што яго раптам схапілі дужыя рукі.
«Вязаць яго! гэта той самы, каторы ўкраў у добрага чалавека кабылу».
«Гасподзь з вамі! за што вы мяне вяжаце?»
«Ён-жа і пытаецца! а за што ты ўкраў кабылу ў праезджага мужыка, Чаравіка?»
«З глузду з'ехалі вы, хлопцы! Дзе гэта бачылі, каб чалавек сам у сябе краў што-небудзь?»
«Старыя штукі! старыя штукі! Чаго бег ты на ўвесь дух, як быццам-бы сам шайтан за табою гнаўся?»
«Супроць волі пабяжыш, калі шайтанскае адзенне!..»
«Э, галубок! падманвай другіх гэтым; будзе табе яшчэ ад засядацеля за тое, каб не пужаў чартоўшчынай людзей».
«Лаві, лаві яго!» пачуўся крык на другім канцы вуліцы: «вось ён, вось уцякач!»
І перад вачыма нашага Чаравіка з'явіўся кум у самым сумным становішчы: яго, з закладзенымі назад рукамі, вяло некалькі хлопцаў.
«Цуды завяліся!» гаварыў адзін з іх: «паслухалі-б вы, што расказвае гэты шэльма, якому варта толькі зазірнуць у твар, каб убачыць злодзея; калі пачалі пытацца: чаму бег ён, як шалёны, - «палез, кажа, у кішэню панюхаць табакі і, заместа таўлінкі, выцягнуў кавалак чортавай світкі, ад якой успыхнуў чырвоны агонь, а ён давай бог ногі!»
«Эге, ге, ге! ды гэта з аднаго гнязда дзве птушкі! узяць іх абодвух разам!»
XII
Чым, люди добри, так оце я провинывся?
За що глузуете? сказав наш неборак,
За що знушаетесь вы надо мною так?
За що, за що? сказав тай попустыв патіоки,
Патіоки гирких слиз, узявшися за боки.
Арцемоўскі-Гулак. Пан та сабака
«Можа, і сапраўды, кум, ты падчапіў што-небудзь?» спытаў Чаравік, лежачы звязаны, разам з кумам, пад саламянаю яткаю.
«І ты туды-ж, кум! каб мне паадсыхалі рукі і ногі, калі што якое калі-небудзь краў, выключаючы хіба варэнікі са смятанаю ў маці, дый то яшчэ, калі мне было гадоў дзесяць зроду».
«За што-ж гэта, кум, на нас насланне такое? Табе яшчэ нічога: цябе вінавацяць прынамсі за тое, што ў другога ўкраў; за што-ж мне, небараку, нядобры паклёп такі, быццам сам у сябе ўкраў кабылу? Відаць нам, кум, на раду ўжо напісана не мець шчасця!»
«Гора нам, сіратам бедным!»
Тут абодва пачалі ўсхліпваць рыдма.
«Што з табою, Салопій?» сказаў увайшоўшы ў гэты час Грыцько. «Хто гэта звязаў цябе?»
«А! Галапупенка! Галапупенка!» закрычаў, узрадаваўшыся, Салопій: «Вось, гэта той самы, кум, пра якога я казаў табе. Эх, зух! Вось, бог забі мяне на гэтым месцы, калі не высусліў пры мне кухаль бадай ці не з тваю галаву, і хоць-бы раз скрывіўся».
«Што-ж ты, кум, так не ўважыў такога слаўнага парубка?»
«Вось, як бачыш», казаў далей Чаравік, адвярнуўшыся да Грыцько: «пакараў бог, відаць, за тое, што правініўся перад табою. Даруй, добры чалавек! Дальбог, рад-бы быў зрабіць усё для цябе... Але што будзеш рабіць? - у старой д'ябал сядзіць».
«Я не злапамятны, Салопій. Калі хочаш, я вызвалю цябе!»
Тут ён міргнуў хлопцам, і тыя-ж самыя, што вартавалі яго, кінуліся развязваць.
«Затое і ты рабі, як трэба: вяселле! дый пагуляем так, каб цэлы год балелі ногі ад гапака».
«Добра! от добра!» сказаў Салопій, спляснуўшы рукамі.
«Ды мне так цяпер зрабілася весела, як быццам маю старую маскалі звезлі. Ды што думаць: варта, ці не варта так - сёння вяселле, дый канцы ў ваду!»
«Глядзі-ж, Салопій, цераз гадзіну я буду да цябе; а цяпер ідзі дамоў, там чакаюць цябе пакупцы твае кабылы і пшаніцы!»
«Як! хіба кабыла знайшлася?»
«Знайшлася!»
Чаравік ад радасці стаў нерухомы, гледзячы ўслед Грыцьку.
«Што, Грыцько, кепска мы зрабілі сваю справу?» сказаў высокі цыган спяшаўшаму парубку. «Валы-ж мае цяпер?»
«Твае! твае!»
XIII
Не бійся, матинко, не бійся,
В червоные чобитки обуйся,
Топчи вороги
Пид ноги;
Щоб твои пидкивки
Брязчалы!
Щоб твои вороги
Мовчалы!
Вясельная песня
Падпёршы локцем прыгожанькі падбародак свой, задумалася Параска, адна перад сталом у хаце. Шмат лятункаў абвівалася вакол русай галавы. Часамі раптам лёгкая ўсмешка кратала яе пунсовыя губкі, і нейкае радаснае пачуццё падымала цёмныя яе бровы, то ізноў воблак задуменнасці апускаў іх на карыя, светлыя вочы.
«Ну, што, калі не здзейсніцца тое, што гаварыў ён!» шаптала яна з нейкім выразам сумнення. «Ну, што, калі мяне не вы-дадуць? калі... Не, не; гэтага не будзе! Мачыха робіць усё, што ні ўздумае; хіба і я не магу рабіць таго, што ўздумаю? Упартасці-ж і ў мяне хопіць. Які-ж ён харошы! як дзіўна гараць яго чорныя вочы! як люба гаворыць ён: Парасю, галубка! Як пасуе яму белая світка! яшчэ-б пояс ярчэйшы! Няхай, праўда ўжо, я яму вытку, як пяройдзем жыць у новую хату. Не падумаю без радасці», гаварыла яна далей, дастаючы з-за пазухі маленькае люстэрка, абклеенае чырвонаю папераю, купленае ёю на кірмашы, і гледзячыся ў яго з патайным здавальненнем. «Як я сустрэнуся тады дзе-небудзь з ёю - я ёй ні за што не пакланюся, хоць яна сабе лопне. Не, мачыха, досыць табе валтузіць сваю падчарыцу! Хутчэй пясок узыйдзе на камені і дуб пахіліцца ў ваду, як вярба, чым я пахілюся перад табою! Ды я забылася... дай памераць ачыпак, хоць мачыхін, як-жа ён мне будзе пасаваць!»
Тут устала яна, трымаючы ў руках люстэрка, і, нахіліўшыся да яго галавою, трапятліва ішла па хаце, як быццам-бы баючыся ўпасці, бачачы пад сабою, заместа падлогі, столь з накладзенымі пад ёй дошкамі, з якіх рынуўся доле нядаўна паповіч, і паліцы, застаўленыя гаршкамі.
«Што я, сапраўды, быццам дзіця», закрычала яна смеючыся: «баюся ступіць нагой».
І пачала прытупваць нагамі, усё чым далей, смялей; нарэшце, левая рука яе апусцілася і ўпёрлася ў бок, і яна пайшла танцаваць, пабразгваючы падковамі, трымаючы перад сабою люстра і наспеўваючы ўлюбёную сваю песню:
Зелененькій барвиночку,
Стелися низенько,
А ты, мылый, чернобрывый,
Присунься блызенько!
Зелененькій барвиночку,
Стелися ще нызче!
А ты, мылый, чернобрывый,
Присунься ще блыжче!
Чаравік зазірнуў у гэты час у дзверы і, убачыўшы, як дачка яго танцуе перад люстэркам, спыніўся. Доўга глядзеў ён, смеючыся з нябачанага капрызу дзяўчыны, якая, задумаўшыся, не прыкмячала, здавалася, нічога; але як пачуў знаёмыя гукі песні - жылкі ў ім заварушыліся; горда ўзяўшыся ў бокі, падаўся ён наперад і пайшоў у прысядкі, забыўшыся пра ўсе справы свае. Гучны рогат кума прымусіў абодвух здрыгануцца.
«Вось добра, бацька з дачкою распачалі тут самі вяселле! Ідзіце-ж хутчэй: жаніх прышоў!»
Пры апошнім слове Параска ўспыхнула ярчэй за пунсовую істужку, якая перавязвала яе галаву, а бесклапотны бацька яе ўспомніў, чаго прышоў ён.
«Ну, дачка! пойдзем хутчэй! Хіўра з радасці, што я прадаў кабылу, пабегла», казаў ён, баязліва азіраючыся на бакі: «пабегла купляць сабе плахты і дзяругі розныя, дык трэба да прыходу яе ўсё скончыць!»
Не паспела яна пераступіць парог хаты, як пачула сябе на руках парубка ў белай світцы, які з кучаю народа чакаў яе на вуліцы.
«Божа, блаславі!» сказаў Чаравік, складаючы ім рукі. «Няхай жывуць, як вянкі віюць!»
Тут пачуўся шум у народзе.
«Я хутчэй лопну, чым дапушчу да гэтага!» крычала сажыцелька Салопія, якую аднак-жа з рогатам адпіхаў натоўп народа.
«Не шалей, не шалей, жонка!» гаварыў спаважна Чаравік, бачачы, што пара дужых цыганоў аўладалі яе рукамі: «што зроблена, то зроблена; я перамяняць не люблю!»
«Не, не! гэтага не будзе»... крычала Хіўра, але ніхто не слухаў яе; некалькі пар абступіла новую пару і злажылі вакол яе непранікальную, танцуючую сцяну.
Дзіўнае, невымоўнае пачуццё аўладала-б гледачом, пры відовішчы, як ад аднаго ўдару смыком музыкі, у саматканай світцы, з даўгімі закручанымі вусамі, усё накіравалася, воляю ці супроць волі, да адзінства і перайшло ў згоду. Людзі, на пахмурых абліччах якіх, здаецца, век не прамільгвала ўсмешка, прытупвалі нагамі і ўздрыгвалі плячамі. Усё імчалася. Усё танцавала. Але яшчэ дзіўнейшае, яшчэ больш неразгаданае пачуццё абудзілася-б у глыбіні душы, зірнуўшы на бабулек, на старэчых абліччах якіх павявала абыякавасць магілы, каторыя штурхаліся паміж новым, усмешлівым, жывым чалавекам. Бесклапотныя! нават без дзіцячае радасці, без іскры спачування, якіх адзін хмель толькі, як механік свой бяздушны аўтамат, прымушае рабіць штосьці падобнае да чалавечага, яны ціха ківалі захмялелымі галовамі, падтанцоўваючы за вясёлым народам, не кідаючы нават позірку на маладую пару.
Гром, рогат, песні чуліся цішэй і цішэй. Смык паміраў, слабеючы і губляючы невыразныя гукі ў пустаце паветра. Яшчэ чулася дзесьці тупанне, штосьці падобнае да гаманы аддаленага мора, і хутка ўсё стала пуста і глуха.
Ці-ж не гэтак і радасць, чароўная і здрадлівая госця, адлятае ад нас, і дарэмна адзінокі гук думае выказаць весялосць. Ва ўласным рэху чуе ўжо ён сум і пустку, і дзіка ўслухваецца ў яго. Ці-ж не гэтак і жвавыя сябры бурнага і вольнага юнацтва, па адным, адзін за другім, губляюцца па свеце і пакідаюць, нарэшце, аднаго, даўняга брата іх. Смутна пакінутаму! І цяжка і сумна робіцца сэрцу, і няма чым дапамагчы яму.
Быль, расказаная дзячком ***скай царквы
Фама Грыгор'евіч меў асаблівага парадку дзівацтва: ён да смерці не любіў пераказваць адно і тое-ж. Бывала, часам, калі ўпросіш яго расказаць што зноўку, дык, глядзі, што-небудзь ды ўкіне новае, або перайначыць так, што пазнаць нельга. Аднойчы, адзін з тых паноў - нам, простым людзям, цяжкавата і назваць іх: пісакі яны - не пісакі, а вось тое самае, што барышнікі на нашых кірмашах. Нахапаюць, напросяць, накрадуць усяго-ўсякага, дый выпускаюць кніжачкі, не таўсцей за буквар, кожны месяц ці тыдзень. Адзін з гэтых паноў і выманіў у Фамы Грыгор'евіча гэтую самую гісторыю, а ён зусім і забыўся пра яе. Толькі прыязджае з Палтавы той самы паніч у гарохавым каптане, пра якога гаварыў я, і якога адну аповесць вы, мяркую, прачыталі ўжо, прывозіць з сабою невялікую кніжачку і, разгарнуўшы пасярэдзіне, паказвае нам. Фама Грыгор'евіч гатоў ужо быў асядлаць нос свой акулярамі, але, успамянуўшы, што ён забыўся іх падматаць ніткамі і абляпіць воскам, перадаў мне. Я, паколькі грамаце так-сяк разумею і не нашу акуляраў, узяўся чытаць. Не паспеў перагарнуць дзве старонкі, як ён раптам спыніў мяне за руку.
«Чакайце! спярша скажыце мне, што гэта вы чытаеце?»
Прызнаюся, я крыху сумеўся ад такога пытання.
«Як, што чытаю, Фама Грыгор'евіч! вашу быль, вашы ўласныя словы».
«Хто вам сказаў, што гэта мае словы?»
«Ды чаго лепей, тут і надрукавана: расказаная такім-та і такім дзячком».
«Плюйце-ж на галаву таму, хто гэта надрукаваў! брешe сучый москаль. Ці так я гаварыў? Що-то вже, як у кого чорт ма клепки в голови! Слухайце, я вам раскажу яе зараз».
Мы прысунуліся да стала, і ён пачаў:
Дзед мой (царства яму нябеснае! Каб яму на тым свеце еліся адны толькі буханцы пшанічныя, ды макаўнікі ў мёдзе) умеў дзівосна расказваць. Бывала, павядзе гаворку - цэлы дзень не пасунуўся-б з месца, і ўсё слухаў. Ужо не раўня якому-небудзь цяперашняму балагуру, каторы як пачне маскаля вязці* ды яшчэ і моваю такою, быццам яму тры дні есці не давалі, дык хоць бярыся за шапку, ды з хаты. Як цяпер помню - нябожчыца старая, маці мая, была яшчэ жывая - як у доўгі зімовы вечар, калі на дварэ трашчаў мароз і замуроўваў наглуха вузенькія шыбы нашай хаты, сядзела яна перад грэбенем, выводзячы рукою даўгую нітку, гайдаючы нагою калыску і напяваючы песню, якая нібыта цяпер чуецца мне. Каганец, дрыжучы і ўспыхваючы, як быццам палохаючыся чаго, свяціў нам у хаце. Верацяно гудзела; а мы ўсе, дзеці, сабраўшыся ў кучку, слухалі дзеда, які не злазіў ад старасці, больш за пяць год, з свае печы. Але не дзіўныя размовы пра даўнюю старасветчыну, пра наезды запарожцаў, пра ляхаў, пра маладзецкія справы Падковы, Паўтара-Кажуха і Сагайдачнага не займалі нас так, як апавяданні пра якую-небудзь даўнейшую дзівосную справу, ад якіх заўсёды дрыжыкі праходзілі па целе і валасы натапырваліся на галаве. Іншы раз страх, бывала, такі забярэ ад іх, што ўсё з вечара здаецца бог ведае якім страшыдлам. Здарыцца, уночы выйдзеш чаго-небудзь з хаты, вось так і думаеш, што на пасцелю тваю паклаўся спаць выхадзец з таго свету. І, каб мне не давялося расказваць гэтага другі раз, калі не лічыў часта здалёк уласную пакладзеную ў галавах світку за д'ябла, які скруціўся там. Але галоўным у дзедавых апавяданнях было тое, што ў жыцці сваім ён ніколі не маніў, і што, бывала, ні скажа, дык іменна так і было.
* Маніць.
Адну з яго дзівосных гісторый перакажу цяпер вам. Ведаю, што шмат знойдзецца такіх разумнікаў, што папісваюць па судах і чытаюць нават грамадзянскую грамату, якія, калі даць ім у рукі звычайны часаслоў, не разабралі-б ні аза ў ім, а скаліць напаказ свае зубы - ёсць умельства. Ім усё, што ні раскажаш, на смех. Гэтакае нявер'е разышлося па свеце! Ды чаго, - вось, не любі мяне бог і прачыстая! вы, можа, нават не дасце веры: аднойчы неяк заікнуўся пра вядзьмарак - што-ж! знайшоўся сарвігалава, вядзьмаркам не верыць! Ды, дзякуй богу, вось я колькі жыву ўжо на свеце, бачыў такіх інаверцаў, якім правозіць папа ў рэшаце* было лягчэй, як нашаму брату панюхаць табакі, дый тыя адхрышчваліся ад вядзьмарак. Але прысніся ім, не хочацца толькі вымавіць, што такое, няма чаго і меркаваць пра іх.
* Зманіць на споведзі.
Год, куды больш як за сто, гаварыў нябожчык дзед мой, нашага сяла і не пазнаў-бы ніхто: хутар, самы бедны хутар! Хацінак з дзесяць, не абмазаных, не накрытых, тырчала то там, то сям пасярод поля. Ні плоту, ні хлява прыстойнага, дзе-б паставіць жывёлу або воз. Гэта-ж яшчэ багатыры так жылі; а зірнулі-б на нашую брацію, на галечу: выкапаная ў зямлі яма - вось вам і хата! Толькі па дыме і можна было пазнаць, што жыве там чалавек божы. Вы запытаеце, чаму-ж яны жылі так? беднасць не беднасць; таму што тады казакаваў амаль кожны і набіраў у чужых землях не мала дабра; а больш таму, што не было патрэбы прыдабываць прыстойную хату. Які народ тады ні швэндаўся па ўсіх месцах: крымцы, ляхі, літвінства! Бывала тое, што і свае прыедуць кучамі ды абдзіраюць сваіх-жа.
Усяго бывала.
У гэтым вось хутары паказваўся часта чалавек, ці лепш д'ябал у чалавечым абліччы. Адкуль ён, чаго прыходзіў, ніхто не ведаў. Гуляе, п'янствуе і раптам знікае, як у ваду, і погаласкі няма. Там, зірк - зноў быццам з неба ўпаў, сланяецца па вуліцах сяла, якога цяпер і следу няма і якое было, можа, не далей за сто крокаў ад Дзіканькі. Назбірае сустрэчных казакаў: рогат, песні, грошы сыплюцца, гарэлка, як вада... прычэпіцца, бывала, да прыгожых дзяўчат: надарыць істужак, завушніц, маністаў - падзець няма куды! Праўда, што прыгожыя дзяўчаты крыху задумваліся, прымаючы падарункі: бог ведае, можа, сапраўды перайшлі яны цераз нячыстыя рукі. Родная цётка майго дзеда, якая трымала ў той час карчму на цяперашняй Апошнянскай дарозе, у якой часта гуляў Басаўрук, так называлі гэтага чартоўскага чалавека, іменна казала, што ні за якія выгоды не згадзілася-б прыняць ад яго падарункаў. Ізноў, як-жа не ўзяць: кожнага ахопіць страх, калі нахмурыць ён, бывала, свае шчаціністыя бровы і пусціць спадылба такі позірк, што, здаецца, збег-бы бог ведае куды; а возьмеш, дык на другую-ж ноч і цягнецца ў госці які-небудзь прыяцель з балота, з рагамі на галаве, і давай душыць за шыю, калі на шыі маністы, кусаць за палец, калі на ім пярсцёнак, або цягнуць за касу, калі ўплецена ў яе істужка. Бог з імі тады, з гэтымі падарункамі! Але вось бяда - і адчапіцца нельга: кінеш у ваду - плыве чартоўскі пярсцёнак або маністы паўзверх вады, і да цябе-ж у рукі.
У сяле была царква, бадай ці яшчэ, як успамяну, не святога Панцялея. Жыў тады пры ёй іерэй, блажэннай памяці айцец Афанасій. Заўважыўшы, што Басаўрук і на Вялікдзень не бываў у царкве, надумаўся быў ушчуць яго, пакласці царкоўнае пакаянне. Куды! насілу адкараскаўся. «Слухай, паноча!» загрымеў ён яму ў адказ: «ведай лепей сваю справу, чым лезці ў чужыя, калі не хочаш, каб казлячае горла тваё было залеплена гарачаю куццёю!» Што рабіць з акаянным? Айцец Афанасій абвясціў толькі, што кожнага, хто будзе знацца з Басаўруком, будзе лічыць за католіка, ворага Хрыстовай царквы і ўсяго чалавечага роду. У тым сяле быў у аднаго казака, прозвішчам Каржа, работнік, якога людзі звалі Пятром Бязродным; можа, таму, што ніхто не помніў ні бацькі яго, ні маці. Стараста царквы гаварыў, праўда, што яны на другі-ж год паўміралі ад чумы; але цётка майго дзеда ведаць гэтага не хацела і з усяе сілы старалася надзяліць яго раднёю, хоць беднаму Пятру ў ёй было столькі патрэбы, колькі нам у леташнім снезе. Яна казала, што бацька яго і цяпер на Запарожжы, быў у палоне ў турак, нацярпеўся пакуты бог ведае якой і нейкім цудам, пераапрануўшыся за еўнуха, даў ходу. Чорнабровым дзяўчатам і маладзіцам мала было справы да радні яго. Яны гаварылі толькі, што калі-б апрануць яго ў новы жупан*, зацягнуць чырвоным поясам, надзець на галаву шапку з чорных смушак з шыкоўным сінім верхам, прывесіць з боку турэцкую шаблю, даць у адну руку малахай**, у другую люльку ў прыгожай аправе, дык заткнуў-бы ён за пояс усіх парубкаў тутэйшых. Але вось бяда, што ў беднага Петруся ўсяго толькі і была адна шэрая світка, у якой было больш дзірак, як у некаторага жыда ў кішэні злотых. І гэта-б яшчэ невялікая бяда; а вось бяда: у старога Каржа была дачка красуня, якой, я мяркую, наўрад ці прыпадала вам бачыць. Цётка нябожчыка дзеда расказвала, - а жанчыне, самі ведаеце, лягчэй пацалавацца з чортам, не ў гнеў будзь сказана, чымся назваць каго красуняю, - што поўненькія шчокі казачкі былі свежыя і яркія, як мак самага тонкага ружовага колеру, калі, умыўшыся божаю расою, гарыць ён, распроствае лісцінкі і ахарошваецца перад толькі што ўзышоўшым сонейкам; што бровы нібы чорныя шнурочкі, якія купляюць цяпер для крыжыкаў і дукатаў дзяўчаты нашы ў праходзячых па сёлах з каробкамі маскалёў, роўна нагнуўшыся, як быццам глядзеліся ў ясныя вочы; што раток, пазіраючы на які аблізвалася тагачасная моладзь, здаецца, на тое і створаны быў, каб выводзіць салаўіныя песні; што валасы яе, чорныя, як крылле ворана, і мяккія, як малады лён (тады яшчэ дзяўчаты нашы не запляталі іх у дрыбушкі***, перавіваючы прыгожымі, яркіх колераў, сіндзячкамі****), падалі кучаравымі кудзерамі на шыты золатам кунтуш*****. Эх, не давядзі божа аглошваць мне на крыласе алілуя, калі-б, вось тут-жа, не пацалаваў яе, не зважаючы на тое, што сівізна прабіраецца па ўсім старым лесе, што ўкрывае маю макавінку, і пад бокам мая старая, як бяльмо на воку. Ну, калі дзе парубак і дзеўка жывуць блізка адзін ад другога... самі ведаеце, што выходзіць. Бывала, ні свет, ні зара, падковы чырвоных ботаў і прыкметны на тым месцы, дзе прастарэквала Підорка з сваім Петрусём. Але ўсё-б Каржу і на думку не прышло што-небудзь нядобрае, ды аднойчы, ну, гэта ўжо і відаць, што ніхто іншы, як нячысцік падвёў, надумаўся Пятрусь, не агледзеўшыся добра ў сенцах, заляпіць пацалунак, як кажуць, ад шчырага сэрца, у ружовыя губкі казачкі, і той самы нячысцік, каб яму, сабачаму сыну, прысніўся крыж святы, настроіў здуру старога хрэна адчыніць дзверы хаты. Здзеравянеў Корж, разявіўшы рот і ўхапіўшыся рукою за дзверы. Пракляты пацалунак, здавалася, аглушыў яго зусім. Яму здаўся ён гучней, чым удар макагона****** аб сцяну, якім звычайна ў наш час мужык праганяе куццю, за адсутнасцю фузеі******* і пораху.
* Род каптана. (Слоўн. Гогаля.)
** Гарапнік. (Слоўн. Гогаля.)
*** Дробныя косы. (Слоўн. Гогаля.)
**** Вузкія істужкі. (Слоўн. Гогаля.)
***** Верхняе старасвецкае адзенне. (Слоўн. Гогаля.)
****** Мяла. (Слоўн. Гогаля.)
******* Крэмневая стрэльба.
Ачнуўшыся, зняў ён са сцяны дзедаўскі гарапнік і ўжо хацеў быў пакрапіць ім спіну беднага Пятра, як, адкуль ні вазьміся, шасцігадовы брат Підорчын, Івась, прыбег і ў спалоху схапіў ручкамі яго за ногі, закрычаўшы: «тата, тата! не бі Петруся». Што загадаеш рабіць? у бацькі сэрца не каменнае: павесіўшы гарапнік на сцяну, вывеў ён яго паціху з хаты: «Калі ты мне калі-небудзь з'явішся ў хаце, або хоць толькі пад вокнамі, дык слухай, Пятро, дальбог, прападуць твае чорныя вусы, дый асяледзец* твой, вось ужо ён два разы абматваецца вакол вуха, не будзь я Цярэнцій Корж, калі не развітаецца з тваёю макавінай!» Сказаўшы гэта, даў ён яму лёгенька рукою стусана** у патыліцу, так што Пятрусь, не згледзеўшы зямлі, паляцеў стрымгалоў. Вось табе і дацалаваліся! Ахапіла маркота нашых галубкоў; а тут яшчэ пагалоска па сяле, што да Каржа ўнадзіўся хадзіць нейкі лях, абшыты золатам, з вусамі, з шабляю, з шпорамі, з кішэнямі, што бражджалі як званок ад торбачкі, з якой панамар наш, Тарас, ходзіць кожны дзень па царкве. Ну, вядома, чаго ходзяць да бацькі, калі ў яго водзіцца чорнабровая дачка. Вось, аднойчы Підорка схапіла, заліваючыся слязамі, на рукі Івася свайго: «Івасю мой любы, Івасю мой мілы! бяжы да Петруся, маё залатое дзіця, як страла з лука; раскажы яму ўсё: любіла-б яго карыя вочы, цалавала-б яго белы тварык, ды не судзіў лёс мой. Не адзін ручнік вымачыла гаручымі слязамі. Мутарна мне. Цяжка на сэрцы. І родны бацька - вораг мой: змушае ісці за нялюбага ляха. Скажы яму, што і вяселле рыхтуюць, толькі не будзе музыкі на нашым вяселлі; будуць дзякі спяваць, замест кобз і сапілак***. Не пайду я танцаваць з жаніхом сваім; панясуць мяне. Цёмная, цёмная мая будзе хата! з кляновага дрэва, і, замест коміна, крыж будзе стаяць на страсе!»
* Доўгая пасма валасоў на галаве, якая заматваецца на вуха. (Слоўн. Гогаля.)
** Кулак. (Слоўн. Гогаля.)
*** Музычны інструмент. (Слоўн. Гогаля.)
Як быццам укамянеўшы, не зрушыўшыся з месца, слухаў Пятро, калі невялікае дзіця лепятала яму Підоркіны словы. «А я думаў, няшчасны, ісці ў Крым і Турэччыну, наваяваць золата і з дабром прыехаць да цябе, мая красуня! Ды не быць таму. Нядобрае вока зірнула на нас. Будзе-ж, мая дарагая рыбка! будзе і ў мяне вяселле: толькі дзякоў не будзе на тым вяселлі; воран чорны пакрача, замест папа, нада мною; чыстае поле будзе мая хата; шызая хмара - мая страха; арол выклюе мае карыя вочы; вымыюць дажджы казацкія костачкі, і віхура высушыць іх. Але што я? на каго? каму скардзіцца? Так ужо, відаць, бог загадаў - гінуць, дык гінуць!» - Ды просценька і пацягнуўся ў карчму.
Цётка нябожчыка дзеда крыху здзівілася, убачыўшы Петруся ў карчме, ды яшчэ ў такую пару, калі добры чалавек ідзе на завутраню, і вылупіла на яго вочы, нібы спрасонку, калі загадаў ён падаць кухаль сівухі, амаль не з поўвядра. Толькі дарэмна думаў небарака заліць сваё гора. Гарэлка шчыпала за язык, быццам крапіва, і здавалася яму гарчэй за палын. Кінуў ад сябе кухаль на зямлю. «Досыць гараваць табе, казак!» загрымела штосьці басам над ім. Азірнуўся: Басаўрук! у! якая пачвара! Валасы - шчаціна, вочы - як у вала! «Ведаю, чаго нехапае ў цябе: вось чаго!» Тут бразнуў ён з чартоўскаю ўсмешкаю скураным кашальком, што вісеў у яго каля пояса. Здрыгануўся Пятро. «Ге, ге, ге! ды як гарыць!» зароў ён, перасыпаючы на руку чырвонцы. «Ге, ге, ге! ды як звініць! А і справы толькі аднае буду патрабаваць за цэлую гару такіх цацак». «Д'ябал!» закрычаў Пятро. «Давай яго, на ўсё гатоў!» Ударылі па руках. «Глядзі, Пятро, ты паспеў якраз у пару: заўтра Івана Купала. Адну толькі гэтую ноч у годзе і цвіце папараць. Не праваронь! Я цябе буду чакаць, апаўночы, у Мядзвежым яры».
Я мяркую, што куры так не чакаюць той пары, калі баба вынесе ім хлебных зярнят, як чакаў Пятрусь вечара. Раз-поразу глядзеў, ці не робіцца цень ад дрэў даўжэй, ці не румяніцца, знізіўшыся, сонейка, і што далей, то нецярплівей, Такая-ж вось даўжыня! мусібыць дзень божы згубіў дзе-небудзь канец свой. Вось ужо і сонца няма. Неба толькі чырванее на адным баку. І яно ўжо цьмянее. У полі робіцца халадней. Сутунее, сутунее і - змерклася. Насілу! З сэрцам, што ледзь-ледзь не выскоквала з грудзей, сабраўся ён у дарогу і асцярожна спусціўся густым лесам у глыбокі яр, які называлі Мядзвежым. Басаўрук ужо чакаў там. Цёмна, хоць у вока стрэль. Рука пры руцэ, прабіраліся яны па грузкіх балотах, чапляючыся за густую цярніну і спатыкаючыся амаль на кожным кроку. Вось і роўнае месца. Агледзеўся Пятро: ніколі яшчэ не здаралася яму заходзіць сюды. Тут спыніўся і Басаўрук.
«Ці бачыш ты, стаяць перад табою тры пагоркі. Шмат будзе на іх кветак розных; але, хавай цябе нетутэйшая сіла, вырваць хоць адну. Толькі як зацвіце папараць, хапай яе і не азірайся, што-б табе ззаду ні здавалася».
Пятро хацеў быў запытацца... зірк - і няма ўжо яго. Падышоў да трох пагоркаў, дзе-ж кветкі? Нічога не відаць. Дзікі быльнік чарнеў наўкола і глушыў усё сваёю гушчынёю. Але вось бліснула на небе бліскавіца, і перад ім паказалася цэлая града кветак, усё дзівосных, усё нябачаных; тут-жа і простае лісце папараці. Але не даў веры Пятро і ў роздуме стаў перад імі, падпёршыся абодвума рукамі ў бакі.
«Што тут за дзіўната? дзесяць разоў на дзень здараецца бачыць гэтае зелле; якое-ж тут дзіва? Ці не надумалася пасмяяцца д'ябальская храпа?»
Зірк - чырванее маленькая наквець і, як быццам жывая, рушыцца. Сапраўды, дзіўна! Рушыцца і робіцца ўсё больш, больш і чырванее, як гарачы вугаль. Успыхнула зорачка, нешта ціха затрашчала, і кветка разгарнулася перад яго вачыма, быццам полымя, асвятліўшы і іншыя каля сябе.
«Цяпер пара!» падумаў Пятро і працягнуў руку. Глядзіць, цягнуцца з-за яго сотні калматых рук таксама да кветкі, і ззаду яго нешта перабягае з месца на месца. Зажмурыўшы вочы, рвануў ён за сцяблінку, і кветка засталася ў яго руках. Усё сціхла. На пні паказаўся седзячы Басаўрук, увесь сіні, як мярцвяк. Хоць-бы паварушыў адным пальцам. Вочы нерухома ўтароплены на штосьці, бачнае яму аднаму толькі; рот на палавіну разяўлены, і ні гуку. Наўкол ні шурхне. Ух, страшна! Але вось пачуўся свіст, ад якога замлела ў Пятра ў сярэдзіне, і здалося яму, быццам трава зашумела, кветкі пачалі паміж сабою размаўляць галаском тоненькім, нібы срэбраныя званочкі; дрэвы загрымелі сыпучай лаянкай... Твар Басаўрука раптам ажыў; вочы бліснулі. «Насілу вярнулася, яга», прабурчэў ён праз зубы. «Глядзі, Пятро, стане перад табою зараз красуня: рабі ўсё, што ні загадае, а не - дык згінуў навек!» Тут раздзяліў ён сукаватым кіем куст цярніцы, і перад ім паказалася хацінка, як гаворыцца, на курыных ножках. Басаўрук ударыў кулаком, і сцяна захісталася. Вялікі чорны сабака выбег насустрач і з вішчаннем, перакінуўшыся кошкай, кінуўся ў вочы ім. «Не шалей, не шалей, старая чартоўка!» прагаварыў Басаўрук, прыправіўшы такім слоўцам, што добры чалавек і вушы-б заткнуў. Зірк, заместа кошкі, бабуля з тварам, зморшчаным, як печаны яблык, уся сагнутая ў дугу; нос з падбародкам быццам шчыпцы, якімі лушчаць арэхі. «Слаўная красуня!» падумаў Пятро, і мурашкі пайшлі па спіне яго. Вядзьмарка вырвала ў яго кветку з рук, нахілілася і штосьці доўга шаптала над ёй, пырскаючы нейкай вадою. Іскры пасыпаліся ў яе з рота; пена з'явілася на губах. «Кідай!» сказала яна, аддаючы кветку яму. Пятро падкінуў, і, што за цуд? кветка не ўпала проста, але доўга здавалася вогненнай галачкай сярод змроку і, быццам лодка, плавала па паветры; нарэшце, паціхеньку пачала апускацца ніжэй і ўпала так далёка, што ледзь прыкметна была зорачка, не больш за макавае зерне. «Тут!» глуха прахрыпела старая; а Басаўрук, падаючы яму рыдлёўку, прамовіў: «капай тут, Пятро. Тут убачыш ты столькі золата, колькі ні табе, ні Каржу не снілася». - Пятро, папляваўшы ў рукі, схапіў рыдлёўку, націснуў нагою і вывернуў зямлю; другі, трэці, яшчэ раз... штосьці цвёрдае!.. Рыдлёўка звініць і не ідзе далей. Тут вочы яго ясна пачалі распазнаваць невялікую, акутую жалезам, скрыню. Ужо ён хацеў быў дастаць яе рукою, але скрыня пачала паглыбляцца ў зямлю, і ўсё, чым далей, глыбей, глыбей; а ззаду яго чуўся рогат, больш падобны да змяінага шыпення. «Не, не бачыць табе золата, пакуль не дастанеш крыві чалавечай!» сказала вядзьмарка і падвяла да яго дзіця гадоў шасці, накрытае белым прасцірадлам, паказваючы знакам, каб ён адсек яму галаву. Укамянеў Пятро. Жарты, адрэзаць ні за што, ні пра што чалавеку галаву, ды яшчэ бязвіннаму дзіцяці. У гневе сарваў ён прасцірадла, што накрывала яго галаву, і што-ж? Перад ім стаяў Івась. І ручкі паскладала беднае дзіця накрыж; і галоўку павесіла... Як шалёны, падскочыў з нажом да вядзьмаркі Пятро і падняў ужо руку...
«А што ты абяцаў за дзяўчыну?.. » грымнуў Басаўрук і быццам кулю пасадзіў яму ў спіну. Вядзьмарка тупнула нагою: сіняе полымя выхапілася з зямлі; сярэдзіна яе ўся асвятлілася і стала нібыта з крышталю вылітая; і ўсё, што ні было пад зямлёю, зрабілася відочным, як на далоні. Чырвонцы, дарагое каменне, у скрынях, у катлах, грудамі былі навалены пад тым самым месцам, дзе яны стаялі. Вочы яго загарэліся... розум крануўся... Як шалёны, ухапіўся ён за нож, і бязвінная кроў пырснула яму ў вочы. Д'ябальскі рогат загрымеў з усіх бакоў. Дзівосныя пачвары зграямі скакалі перад ім. Вядзьмарка, учапіўшыся рукамі за труп са ссечанай галавой, як воўк, піла з яго кроў... Усё пайшло наўкругі ў галаве яго! Сабраўшы ўсю сілу, кінуўся бегчы ён. Усё ўкрылася перад ім чырвоным святлом. Дрэвы ўсе ў крыві, здавалася, гарэлі і стагналі. Неба, распаліўшыся, дрыжэла... Вогненныя плямы, як маланкі, мітусіліся ў яго вачах. Выбіўшыся з сілы, убег ён у сваю хацінку і, як сноп, паваліўся на зямлю. Мёртвы сон ахапіў яго.
Два дні і дзве начы спаў Пятро не прачынаўшыся. Ачнуўшыся на трэці дзень, доўга аглядаў ён куткі свае хаты; але дарэмна тужыўся што-небудзь прыпомніць: памяць яго была, як кішэня старога скнары, з якога поўгроша не выманіш. Пацягнуўшыся крыху, пачуў ён, што ў нагах нешта бразнула. Глядзіць: два мяхі з золатам. Тут толькі, нібыта праз сон, успомніў ён, што шукаў нейкага скарба, што было яму аднаму страшна ў лесе. Але за якую цану, як прыдабыўся ён, гэтага ніякім чынам не мог зразумець.
Убачыў Корж мяхі і - разнежыўся: «Такі, гэтакі Пятрусь, нямазаны! ды ці-ж я не любіў яго? ды ці-ж не быў ён у мяне, як родны сын?» і панёс несусвеціцу, так што таго да слёз праняло. Дзіўна толькі здалося Підорцы, калі пачаў расказваць, як цыганы, што праходзілі міма, укралі Івася. Ён не мог нават успомніць твару яго, так абмарочыла праклятая чартоўшчына! Марудзіць не было патрэбы, паляку далі пад нос дулю, дый заварылі вяселле: напяклі шышак* нашылі ручнікоў і хустак**, выкацілі бочку гарэлкі; пасадзілі за стол маладых; разрэзалі каравай***; трымкнулі ў бандуры, цымбалы, сапілкі, кобзы - і пайшла забава...
* Невялікі хлеб, што робіцца на вяселлях. (Слоўн. Гогаля.)
** Насавая хустачка. (Слоўн. Гогаля.)
*** Вясельны хлеб. (Слоўн. Гогаля.)
Даўней вяселле спраўлялася - не зраўняеш з цяперашнім. Цётка майго дзеда, бывала, раскажа - люлі толькі! Як дзяўчаты, у пышным галаўным уборы з жоўтых, сініх і ружовых стрычак*, паўзверх якіх навязваўся залаты галун, у тонкіх кашулях, вышытых па ўсім шве чырвоным шоўкам і ўнізаных дробнымі срэбранымі кветачкамі, у саф'янавых ботах на высокіх жалезных падковах, плаўна, нібы пава, і з шумам, як віхура, скакалі ў горліцы**. Як маладзіцы, з караблікам на галаве, верх якога ўвесь быў зроблены з сутазалатой парчы***, з невялікім выразам на патыліцы, з якога выглядаў залаты ачыпак, з двума вытыркаўшымі, адзін наперад, другі назад, ражкамі, самага дробнага чорнага смушка; у сініх, з лепшага паўтабенеку****, з чырвонымі клапанамі кунтушах, важна ўзяўшыся ў бакі, выступалі па адной і мерна выбівалі гапака. Як парубкі, у высокіх казацкіх шапках, у тонкіх суконных світках, зацягнутых шытымі срэбрам паясамі, з люлькамі ў зубах, спрытна пад'язджалі да іх і падпускалі турусы. Сам Корж не ўцярпеў, гледзячы на маладых, каб не ўспамянуць даўнейшага. З бандураю ў руках, пасмоктваючы люльку і разам падспеўваючы, з чаркаю на галаве, пусціўся старычына, пры гучным крыку гуляк, у прысядкі. Чаго не прыдумаюць, падпіўшы? Пачнуць, бывала, прыбірацца ў храпы, божа ты мой, да чалавека не падобны!
* Істужкі.
** Танец.
*** Срэбная з золатам.
**** Шаўковая тканіна. (Слоўн. Гогаля.)
Ужо не цяперашнія пераапрананні, што бываюць на вяселлях нашых. Што цяпер? толькі што корчаць цыганоў ды маскалёў. Не, вось, бывала, адзін апранецца жыдам, а другі чортам, пачнуць спярша цалавацца, а пасля схопяцца за чубы... Бог з вамі! Смех апануе такі, што за жывот хапаешся. Паапранаюцца ў турэцкае і татарскае адзенне, усё гарыць на іх, як жар... А як пачнуць дурэць ды строіць штукі... ну, тады хоць святых вынось. З цёткай пакойнага дзеда, якая сама была на гэтым вяселлі, здарылася пацешная гісторыя; была яна апранена тады ў шырокую татарскую сукенку, і з чаркаю ў руках частавала сход. Вось, аднаго падбіў нячысцік абкаціць яе ззаду гарэлкаю; другі, таксама, не даў маху, выкрасаў у тую-ж хвіліну агню, дый падпаліў... полымя шугнула, бедная цётка, перапалохаўшыся, давай скідаць з сябе, пры ўсіх, сукенку... Шум, рогат, мітусня ўзнялася, як на кірмашы. Словам, старыя не запомнілі ніколі яшчэ вясёлага такога вяселля.
Пачалі жыць Підорка ды Пятрусь, быццам пан з паняю. Усяго ўволю, усё блішчыць... Аднак-жа добрыя людзі ківалі крыху галовамі, гледзячы на жыццё іх. «Ад чорта не будзе дабра», пагаварвалі ўсе ў адзін голас. «Адкуль, як не ад спакушальніка народа праваслаўнага, прышло да яго багацце? Дзе яму было ўзяць такую кучу золата? Чаму, раптам, у той самы дзень, калі разбагацеў ён, Басаўрук згінуў, як у ваду?» - Гаварыце-ж, што людзі выдумляюць? Сапраўды-ж, не прайшло месяца, Петруся ніхто пазнаць не мог. Чаму, што з ім зрабілася, бог ведае. Сядзіць на адным месцы, і хоць-бы слова з кім. Усё думае і як быццам хоча нешта прыпомніць. Калі-ж Підорцы ўдасца прымусіць яго пра што-небудзь загаварыць, як быццам забудзецца і развесяліцца нават; але ненарокам паглядзіць на мяхі - «чакай, чакай, забыўся!» крычыць, і зноў задумаецца, і зноў тужыцца пра штосьці ўспомніць. Іншы раз, калі доўга сядзіць на адным месцы, здаецца яму, што вось-вось усё зноўку прыходзіць у думку... і зноў усё знікла. Здаецца: сядзіць у карчме; нясуць яму гарэлку, паліць яго гарэлка; прыкрыць яму гарэлка. Хтосьці падыходзіць, б'е па плячы яго... але далей усё як быццам туманам засцілаецца перад ім. Пот валіцца градам па твары яго, і ён у знямозе сядае на сваё месца.
Чаго ні рабіла Підорка, і раілася са знахарамі, і пярэпалах вылівалі і саняшніцу заварвалі* - нічога не дапамагала. Так прайшло і лета. Шмат казакаў адкасілася, шмат казакаў, якія былі разгульнейшыя за іншых, і ў паход пацягнулася. Чароды качак яшчэ тоўпіліся на балотах нашых; але крапівянак ужо і следу не было. У стэпах зачырванела. Сцірты хлеба то сям, то там, быццам казацкія шапкі, стракацелі на полі. Трапляліся на дарозе і вазы, наваленыя суччам і дрывамі. Зямля зрабілася тужэй і дзе-ні-дзе пачала прахватвацца марозам. Ужо і снег пачаў сеяцца з неба, і галлё дрэў прыбралася шэранню, быццам заячай футрай. Вось ужо ў ясны марозны дзень чырвонагруды снягур, быццам фарсісты польскі шляхціц, праходзіўся па снегавых кучах, выцягваючы зерне, і дзеці вялізнымі кіямі ганялі па лёдзе драўляныя кубары, тым часам як бацькі іх спакойна вылежваліся на печы, выходзячы часамі, з запаленай люлькай у зубах, злаяць па-людску праваслаўны маразок, або праветрыцца і памалаціць у сенцах залежанае збожжа. Нарэшце снягі пачалі раставаць, і шчупак хвастом лёд раскалоў, а Пятро ўсё таксама, і чым далей, тым яшчэ суровей. Нібыта прыкуты, сядзіць пасярод хаты, паставіўшы сабе ў ногі мяхі свае. Здзічэў; аброс валасамі; зрабіўся страшны; і ўсё думае пра адно, усё тужыцца прыпомніць нешта, і злуецца, і сярдуе, што не можа ўспомніць. Часта дзіка падымаецца з свайго месца, паводзіць рукамі, утароплівае ў штосьці вочы свае, як быццам хоча злавіць яго; губы варушацца, нібы хочуць вымавіць нейкае даўно забытае слова - і нерухома спыняюцца... Шаленства авалодвае ім, як вар'ят, грызе і кусае сабе рукі і з дакукі рве клоччам валасы, пакуль, суняўшыся, не ўпадзе, нібы ў забыцці, і пасля зноў пачынае прыпамінаць, і зноў шаленства і зноў мука. Што гэта за насланнё божае? Жыццё не ў жыццё зрабілася Підорцы. Страшна ёй было заставацца спярша адной у хаце; ды потым звыклася небарака з сваім горам. Але ранейшай Підоркі ўжо нельга было пазнаць. Ні румянца, ні ўсмешкі; знудзела, счахла, выплакаліся ясныя вочы. Раз, хтосьці ўжо, відаць, зжаліўся над ёю, параіў ісці да варажбіткі, якая жыла ў Мядзвежым яры і пра якую хадзіла слава, што ўмее лячыць усе на свеце хваробы. Адважылася папрабаваць апошні сродак; слова за слова, угаварыла старую ісці з сабою. Гэта было ўвечары, якраз напярэдадні Купала. Пятро ў непрытомнасці ляжаў на лаўцы і не заўважаў новай госці. Як вось, пакрысе, пачаў прыўздымацца і ўглядацца. Раптам увесь задрыжаў, як на пласе; валасы падняліся гарою... і ён засмяяўся такім рогатам, што страх урэзаўся ў Підорчына сэрца. «Успомніў, успомніў!» закрычаў ён у страшнай весялосці і, размахнуўшы тапор, пусціў ім на ўсю сілу ў старую. Тапор на два вяршкі ўбег у дубовыя дзверы. Старая знікла, і дзіця гадоў сямі, у белай кашулі, з пакрытаю галавою, стала пасярод хаты... Прасцірадла зляцела. «Івась!» закрычала Підорка і кінулася да яго; але здань уся, з ног да галавы, пакрылася крывёю і асвятліла ўсю хату чырвоным святлом. У спалоху выбегла яна ў сенцы; але, апомніўшыся крыху, хацела было дапамагчы яму; дарэмна! дзверы зачыніліся за ёю так моцна, што не пад сілу іх адамкнуць. Збегліся людзі; узяліся стукаць; высадзілі дзверы: хоць-бы душа адна. Уся хата поўна дыму, і пасярэдзіне толькі, дзе стаяў Пятрусь, куча попелу, ад якога мясцінамі ўздымалася яшчэ пара. Кінуліся да мяхоў: адны пабітыя чарапкі ляжалі замест чырвонцаў. Вылупіўшы вочы і разявіўшы раты, не смеючы паварушыць вусам, стаялі казакі, нібы ўкапаныя ў зямлю. Такі страх нагнала на іх гэтае дзіва.
* Выліваюць пярэпалах у пас у выпадку перапуду, калі хочуць дазнацца, ад чаго здарыўся ён: кідаюць расплаўленае волава або воск у ваду і чыю набудуць яны падобнасць, тое самае і спужала хворага; пасля чаго і ўвесь пярэпалах праходзіць. Заварваюць саняшніцу, калі мутарыць і баліць жывот. Для гэтага запальваюць кавалак пянькі, кідаюць у конаўку і перакульваюць яе дагары дном у міску, напоўненую вадой і пастаўленую на жываце хворага; пасля, пашаптаўшы, даюць яму выпіць лыжку гэтай самай вады. (Заўвага Гогаля.)
Што было далей, не ўспомню. Підорка дала абяцанне ісці на багамолле; сабрала маёмасць, што засталася пасля бацькі, і праз некалькі дзён яе сапраўды не было ў сяле. Куды пайшла яна, ніхто не мог сказаць. Падслужлівыя бабулі адправілі было яе туды, куды і Пятро пацягнуўся; ды аднойчы прыехаўшы з Кіева казак расказаў, што бачыў у лаўры манахіню, якая ўся высахла, як шкілет, і безупынна малілася; у ёй землякі, па ўсіх прыкметах, пазналі Підорку; што яшчэ ніхто не чуў ад яе ніводнага слова; што прышла яна пешкі і прынесла аклад на абраз божае маці, аздоблены такімі яркімі каменнямі, што ўсе зажмурыліся, пазіраючы на яго.
Дазвольце, гэтым яшчэ не ўсё скончылася. У той самы дзень, калі нячысцік прыбраў да сябе Петруся, з'явіўся зноў Басаўрук; толькі ўсе бягом ад яго. Дазналіся, што гэта за птушка: ні хто іншы, як шайтан, прыняўшы чалавечае аблічча для таго, каб адкопваць скарбы; а як скарбы не даюцца нячыстым рукам, дык вось ён і прываблівае да сябе малайцоў. Таго-ж года ўсе пакідалі зямлянкі свае і перабраліся ў сяло; але і там аднак-жа не было спакою ад праклятага Басаўрука. Цётка нябожчыка дзеда казала, што іменна злаваў ён больш за ўсіх на яе, за тое, што пакінула ранейшую карчму на Апошнянскай дарозе, і на ўсю сілу намагаўся выпамсціць усё на ёй. Аднойчы старшыны сяла сабраліся ў карчму і, як гаворыцца, бяседавалі па чынах за сталом, пасярэдзіне якога пастаўлены быў, грэх сказаць, смажаны баран. Дзейкалі пра тое і пра гэта, было і пра дзівы розныя, і пра цуды. Вось і прыбачылася, яшчэ-б нічога, калі-б аднаму, а то іменна ўсім, што баран падняў галаву, блукаючыя вочы яго ажывіліся і засвяціліся і чорныя шчаціністыя вусы, што з'явіліся ўмомант, значна заміргалі на прысутных. Усе адразу пазналі на баранавай галаве храпу Басаўрука; цётка дзеда майго нават думала ўжо, што вось-вось папросіць гарэлкі... Пачэсныя старшыны за шапкі, ды хутчэй дахаты. Другі раз сам царкоўны стараста, які любіў часамі паразмаўляць сам-на-сам з дзедаўскаю чаркай, не паспеў яшчэ разы два дастаць дна, як бачыць, што чарка кланяецца яму ў пояс. Чорт з табой! давай хрысціцца! А тут з палавінаю яго таксама дзіва: толькі што пачала яна замешваць цеста ў вялізнай дзяжы, раптам дзяжа выскачыла. «Стой, стой!» Куды! узяўшыся важна ў бакі, пусцілася ў прысядкі па ўсёй хаце... Смейцеся; аднак-жа не да смеху было нашым дзядам. І дарма, што айцец Афанасій хадзіў па ўсім сяле са святою вадою і ганяў чорта крапілам па ўсіх вуліцах, а ўсё яшчэ цётка нябожчыка дзеда доўга скардзілася, што нехта, як толькі вечар, стукае па даху і драпаецца па сцяне.
Ды чаго! Вось цяпер на гэтым самым месцы, дзе стаіць сяло наша, здаецца, усё спакойна; а яшчэ-ж не гэтак даўно, яшчэ нябожчык бацька мой і я запомню, як паўз разбураную карчму, Якую нячыстае племя доўга пасля таго падладжвала на свой кошт, добраму чалавеку прайсці нельга было. З закурэлага коміна слупам валіўся дым і, падняўшыся высока, так, што паглядзець - шапка скідалася, рассыпаўся гарачым вугаллем па ўсім стэпе, і чорт, не варта-б і ўспамінаць яго, сабачага сына, так усхліпваў жаласна ў сваёй будцы, што спалоханыя гайвароны чародамі ўздымаліся з бліжняга дубовага лесу і з дзікім крыкам кідаліся па небе.
Враг его батька знае! начнуть що небудь робыть люды хрещены, то мурдуютця, мурдуютця, мов хорты за зайцем, а все щось не до шмыгу; тилькы ж куды чорт уплетецця, то верть хвостыком - так де воно й возмецця ниначе з неба.
I. Ганна
Звонкая песня лілася ракою па вуліцах сяла ***. Быў той час, калі стомленыя дзённай працаю і турботамі парубкі і дзяўчаты шумна збіраліся ў кола, у бляску чыстага вечара, выліваць сваю весялосць у гукі, заўжды неразлучныя са смуткам. І вечар, вечна задуманы, лятуценна абдымаў сіняе неба, ператвараючы ўсё ў невызначанасць і далечыню. Ужо і змярканне; а песні ўсё не сціхалі. З бандурай у руках, прабіраўся ўцёкшы ад спевакоў малады казак Леўка, сын сельскага галавы. На казаку рашацілаўская шапка. Казак ідзе па вуліцы, трымкае рукою па струнах і падтанцоўвае. Вось ён ціха спыніўся перад дзвярыма хаты, абстаўленай невысокімі вішнёвымі дрэвамі. Чыя-ж гэта хата? чые-ж гэта дзверы? Крыху памаўчаўшы, зайграў ён і заспяваў:
Солнце нызенько, вечер блызенько,
Выйды до мене, мое серденько!
«Не, відаць, моцна заснула мая яснавокая красуня», сказаў казак, скончыўшы песню і набліжаючыся да акна: «Галю, Галю! ты спіш, ці не хочаш да мяне выйсці? Ты баішся, напэўна, каб нас хто не ўбачыў, ці не хочаш, можа, паказаць белы тварык на холад! Не бойся: нікога няма. Вечар цёплы. Але каб і паказаўся хто, я захіну цябе світкаю, абматаю сваім поясам, затулю рукамі цябе - і ніхто нас не ўбачыць. Але каб і павеяла холадам, я прыцісну цябе бліжэй да сэрца, адагрэю пацалункамі, надзену шапку сваю на твае беленькія ножкі. Сэрца маё, рыбка мая, каралі мае! выглянь на момант. Прасунь цераз акенца хоць белую ручку сваю... Не, ты не спіш, гордая дзяўчына!» прамовіў ён мацней і такім голасам, якім выказвае сябе той, хто засароміўся імгненнага прыніжэння: «табе да спадобы здзеквацца з мяне, бывай!»
Тут ён адвярнуўся, насунуў набакір сваю шапку і горда адышоў ад акенца, ціха перабіраючы струны бандуры. Драўляная ручка дзвярэй у гэты час закруцілася: дзверы расчыніліся з рыпам, і дзяўчына на пары семнаццатай вясны, апавітая змярканнем, нясмела аглядаючыся і не выпускаючы драўлянае ручкі, пераступіла цераз парог. У поўясным змроку гарэлі прыветна, быццам зорачкі, ясныя вочы; блішчала чырвонае каралевае маніста, і ад арліных вачэй парубка не магла ўтаіцца нават чырвань, што сарамліва ўспыхнула на шчоках яе.
«Які-ж ты нецярплівы!» казала яна яму напоўголаса. «Ужо і засердаваў! Нашто-ж абраў ты гэтакі час: натоўп народа швэндаецца безупынку па вуліцах... Я ўся дрыжу...»
«О, не дрыжы, мая чырвоная каліначка! Прыцісніся да мяне мацней!» гаварыў парубак, абдымаючы яе, адкінуўшы бандуру, якая вісела на даўгім рэмені ў яго на шыі, і сядаючы разам з ёю каля дзвярэй хаты. «Ты ведаеш, што мне і гадзіну не бачыць цябе горка».
«Ці ведаеш, што я думаю?» перапыніла дзяўчына, задуменна ўтаропіўшы ў яго свае вочы. «Мне ўсё штосьці быццам на вуха шэпча, што надалей нам не бачыцца гэтак часта. Нядобрыя ў вас людзі: дзяўчаты ўсе глядзяць так зайздросліва, а парубкі... Я прыкмячаю нават, што маці мая з нядаўняга часу пачала суровей прыглядаць за мною. Прызнаюся, мне весялей у чужых было».
Нейкі рух тугі выразіўся на твары яе пры апошніх словах.
«Два месяцы толькі ў роднай старане і ўжо занудзілася! Можа, і я надакучыў табе?»
«О, ты мне не надакучыў», прамовіла яна, усміхнуўшыся. «Я цябе кахаю, чорнабровы казак! За тое кахаю, што ў цябе карыя вочы, і як паглядзіш ты імі - у мяне як быццам на душы ўсміхаецца: і весела, і добра ёй; што прыветліва маргаеш ты чорным вусам сваім; што ты ідзеш па вуліцы, спяваеш і іграеш на бандуры, і ўсцешна слухаць цябе».
«О, мая любая дзяўчына!» ускрыкнуў парубак, цалуючы і прыціскаючы яе мацней да грудзей сваіх.
«Чакай! годзе, Леўка! - скажы спачатку, ці гаварыў ты з бацькам сваім?»
«Што?» сказаў ён, быццам прачнуўшыся. «Так, што я хачу ажаніцца, а ты выйсці за мяне замуж - гаварыў». Але неяк смутна загучала ў вуснах яго гэтае слова: гаварыў.
«І што-ж?»
«Што будзеш рабіць з ім? Прыкінуўся стары хрэн па свайму звычаю глухім: нічога не чуе і яшчэ лае, што швэндаюся бог ведае дзе, свавольнічаю і дурэю з хлопцамі па вуліцах. Але не тужы, мая Галю! Вось табе слова казацкае, што ўламаю яго».
«Ды табе толькі варта, Леўка, слова сказаць - і ўсё будзе па-твойму. Я ведаю гэта па сабе: іншы раз не паслухала-б цябе, а скажаш слова - і міжволі раблю, што табе хочацца. Паглядзі, паглядзі!» гаварыла яна далей, палажыўшы галаву яму на плячо і падняўшы вочы ўгару, дзе неабдымна сінела цёплае ўкраінскае неба, завешанае знізу кучаравымі галінамі стаяўшых перад імі вішань. «Паглядзі, вунь-вунь далёка мільгнулі зорачкі: адна, другая, трэцяя, чацвертая, пятая... Ці не праўда, гэта-ж анёлы божыя паадчынялі акенцы сваіх светлых дамочкаў на небе і глядзяць на нас? Так, Леўка? Гэта-ж яны глядзяць на нашу зямлю? Што, калі-б у людзей было крылле, як у птушак - туды-б паляцець, высока, высока... Ух, страшна! Ніводзін дуб у нас не дастане да неба. А кажуць, аднак-жа, ёсць дзесьці, у нейкай далёкай зямлі, такое дрэва, якое шуміць верхавінаю ў самым небе, і бог сыходзіць па ім на зямлю ўначы перад светлым святам».
«Не, Галю; у бога ёсць доўгая лесвіца ад неба да самай зямлі. Яе стаўляюць перад Вялікаднем святыя архангелы; і як толькі бог ступіць на першую прыступку, усе нячыстыя духі паляцяць стрымгалоў і кучамі пападаюць у пекла, і таму на Хрыстова свята ніводнага злога духа не бывае на зямлі».
«Як ціха гойдаецца вада, быццам дзіця ў калысцы!» казала далей Ганна, паказваючы на сажалку, панура абстаўленую цёмным кляновым лесам і аплаканую вербамі, якія паўтоплівалі ў ёй тужлівае сваё вецце. Як бяссільны стары, трымаў ён у сваіх халодных абдымках далёкае, цёмнае неба, абсыпаючы ледзянымі пацалункамі вогненныя зоры, якія цьмяна луналі сярод цёплага начнога паветра, як-бы прадчуваючы хуткае з'яўленне бліскучага цара ночы. Каля лесу, на гары, дрымаў з зачыненымі акяніцамі стары драўляны дом; мох і дзікая трава пакрывалі яго дах; кучаравыя яблыні разрасліся пад яго вокнамі; лес, абдымаючы сваім ценем, кідаў на яго дзікую змрочнасць; арэхавы гай слаўся каля падножжа яго і скочваўся да сажалкі.
«Я помню, быццам праз сон», сказала Ганна, не зводзячы вачэй з яго: «даўно, даўно, калі я яшчэ была маленькаю і жыла ў маці, штосьці страшнае расказвалі пра дом гэты. Леўка, ты, мусіць, ведаеш, раскажы!..»
«Бог з ім, мая красуня! Ці мала чаго не раскажуць бабы і дурныя людзі. Ты сябе толькі патрывожыш, пачнеш баяцца і не заснецца табе спакойна».
«Раскажы, раскажы, любы, чорнабровы парубак!» гаварыла яна, прыціскаючыся тварам сваім да шчакі яго і абдымаючы яго». «Не, ты, відаць, яе кахаеш мяне; у цябе ёсць іншая дзяўчына. Я не буду баяцца; буду спакойна спаць ноч. Цяпер вось не засну, калі не раскажаш. Я пачну мучыцца ды думаць... Раскажы, Леўка!»
«Відаць, праўду кажуць людзі, што ў дзяўчат сядзіць чорт, які падбухторвае іх цікаўнасць. Ну, слухай: даўно, маё сэрцайка, жыў у гэтым доме сотнік. У сотніка была дачка, ясная панначка, белая як снег, як твой тварык. Сотнікава жонка даўно памерла; надумаўся сотнік ажаніцца з другою. «Ці будзеш ты мяне песціць паранейшаму, бацька, калі возьмеш другую жонку?» - «Буду, мая дачка; яшчэ мацней буду туліць цябе да сэрца! Буду, мая дачка; яшчэ ярчэйшыя буду дараваць завушніцы і маністы!»
«Прывёз сотнік маладую жонку ў новы дом свой. Прыгожай была маладая жонка. Румяная і белая з твару была маладая жонка; толькі так страшна зірнула на сваю падчарыцу, што тая ўскрыкнула, убачыўшы яе, і хоць-бы слова за ўвесь дзень прамовіла суровая мачыха. Надышла ноч; пайшоў сотнік з маладою жонкаю ў сваю спачывальню; замкнулася і белая панначка ў сваёй святліцы. Горка зрабілася ёй; пачала плакаць. Глядзіць: страшная чорная кошка падкрадаецца да яе, шэрсць на ёй гарыць, і жалезныя кіпцюры стукаюць па падлозе. У сполаху ўскочыла яна на лаўку: кошка за ёю. Пераскочыла на ляжанку: кошка і туды, і раптам кінулася да яе на шыю і душыць яе. З крыкам адарваўшы ад сябе, кінула на падлогу; ізноў падкрадаецца страшная кошка. Туга яе ахапіла. На сцяне вісела бацькава шабля. Схапіла яе і бразь па падлозе - лапа з жалезнымі кіпцюрамі адскочыла, і кошка з яўканнем знікла ў цёмным кутку. Цэлы дзень не выходзіла з святліцы свае маладая жонка; на трэці дзень вышла з перавязанаю рукою. Угадала бедная панначка, што мачыха яе вядзьмарка і што яна ёй перасекла руку. На чацверты дзень загадаў сотнік сваёй дачцы насіць ваду, падмятаць хату, як простай мужычцы, і не паказвацца ў панскія пакоі. Цяжка было небарачцы, ды няма чаго рабіць, пачала выконваць бацькоўскую волю. На пяты дзень выгнаў сотнік сваю дачку босую з дому і кавалка хлеба не даў на дарогу. Тады толькі зарыдала панначка, затуліўшы рукамі белы твар свой. «Загубіў ты, бацька, родную дачку сваю! Загубіла вядзьмарка грэшную душу тваю! даруй табе бог; а мне, ня-шчаснай, відаць, не судзіў ён жыць на белым свеце». - «І вунь, ці бачыш ты...» Тут павярнуўся Леўка да Ганны, паказваючы пальцам на дом. «Глядзі сюды: вунь, далей ад дома, самы высокі бераг! З гэтага берага кінулася панначка ў ваду, і з таго часу няма яе на свеце...»
«А вядзьмарка?» баязліва перапыніла Ганна, утаропіўшы на яго заблішчэўшыя слязамі вочы.
«Вядзьмарка? Старыя выдумалі, што ад таго часу ўсе тапельніцы выходзілі, у месячную ноч, у панскі сад грэцца на месяцы; і сотнікава дачка зрабілася над імі галоўнаю. У адну ноч, убачыла яна мачыху сваю каля сажалкі, напала на яе і з крыкам зацягнула ў ваду. Але вядзьмарка і тут знайшла раду: перакінулася пад вадою ў адну з тапельніц, і праз гэта ўнікнула гарапніка з зялёнага трысця, якім хацелі біць яе тапельніцы. Вер бабам! Расказваюць яшчэ, што панначка збірае кожную ноч тапельніц і заглядае паасобку кожнай у твар, намагаючыся пазнаць, каторая з іх ведзьма; але да гэтага часу не пазнала. І калі трапіцца з людзей хто, адразу прымушае яго адгадваць; а не - дык пагражае ўтапіць у вадзе. Вось, мая Галя, як расказваюць старыя людзі!.. Цяперашні пан хоча будаваць на гэтым месцы вінніцу* і прыслаў знарок для гэтага сюды вінакура... Але я чую гаману... Гэта нашы варочаюцца з песень. Бывай, Галя! Спі спакойна; ды не думай аб гэтых бабскіх выдумках!»
* Вінакурня. (Слоўн. Гогаля.)
Сказаўшы гэта, ён абняў яе мацней, пацалаваў і пайшоў.
«Бывай, Леўка!» гаварыла Ганна, задуменна ўтаропіўшы вочы на цёмны лес.
Вялізны агністы месяц пачаў велічна вырэзвацца ў гэты час з зямлі. Яшчэ палавіна яго была пад зямлёю; а ўжо ўвесь свет прасякнуўся нейкім урачыстым святлом. Сажалка кранулася іскрамі. Цень ад дрэў выразна пачаў вылучацца на цёмнай зеляніне.
«Бывай Ганна!» пачуліся ззаду яе словы разам з пацалункам.
«Ты вярнуўся?» сказала яна, азірнуўшыся, але, убачыўшы перад сабою незнаёмага парубка, адвярнулася ўбок.
«Бывай, Ганна!» пачулася ізноў, і ізноў пацалаваў яе хтосьці ў шчаку.
«Вось прынеслі нячысцікі і другога!» прамовіла яна, засердаваўшы.
«Бывай, любая Ганна!»
«Яшчэ і трэці!»
«Бывай! бывай! бывай, Ганна!» і пацалункі засыпалі яе з усіх бакоў.
«Ды іх тут цэлая зграя!» крычала Ганна, вырываючыся з натоўпу парубкаў, якія адзін перад адным спяшаліся абдымаць яе. «Як ім не надакучыць безупынку цалавацца! Хутка, дальбог, нельга будзе паткнуцца на вуліцу!»
Услед за гэтымі словамі дзверы бразнулі, і толькі чутно было, як з рыпеннем засунулася жалезная завала.
II. Галава
Ведаеце вы украінскую ноч? о, вы не ведаеце украінскай ночы! Угледзьцеся ў яе: з сярэдзіны неба пазірае месяц. Неабдымнае нябеснае скляпенне раздалося, пашырылася яшчэ неабдымней. Гарыць і дыхае яно. Зямля ўся ў срэбраным святле; і цудоўнае паветра і прахалодна-душнае, і поўнае пяшчоты, і ўздымае акіян водарных пахаў. Бажэсцвенная ноч! Чароўнейшая ноч! Нерухома, натхнёна сталі лясы, поўныя змроку, і кінулі вялізны цень ад сябе. Якія ціхія і спакойныя гэтыя сажалкі; холад і цемра іхніх вод маўкліва абведзены цёмназялёнымі сценамі садоў. Некранёныя нетры чарэмшын і чарэшняў палахліва працягнулі сваё карэнне ў крынічны холад і зрэдку спляскваюць лісцем, быццам злуючы і абураючыся, калі чароўны ветранік - начны вецер, падкраўшыся раптоўна, цалуе іх. Увесь ландшафт спіць. А ўгары ўсё дыхае, усё дзівосна, усё ўрачыста. А на душы і неабдымна, і дзіўна, і натоўпы срэбраных зданяў стройна ўзнікаюць у яе глыбіні. Бажэсцвенная ноч! Чароўнейшая ноч! І раптам усё ажыло: і лясы, і сажалкі, і стэпы. Сыплецца велічны гром украінскага салаўя, і здаецца, што і месяц заслухаўся яго пасярод неба... Як зачарованае, дрэмле на ўзвышшы сяло. Яшчэ бялей, яшчэ лепей блішчаць пры месяцы натоўпы хат; яшчэ больш асляпляльна выразаюцца са змроку нізкія іх сцены. Песні змоўклі. Усё ціха. Набожныя людзі ўжо спяць. Дзе-ні-дзе толькі свецяцца вузенькія вокны. Перад парогамі некаторых толькі хат запозненая сям'я ўпраўляецца са сваёй позняю вячэрай.
«Ды гапак не гэтак танцуецца! Вось я і гляджу, не клеіцца ўсё. Што-ж гэта расказвае кум?.. А, ну: гоп траля! гоп траля! гоп, гоп, гоп!» Так размаўляў сам з сабою падгуляўшы мужык сярэдніх год, танцуючы па вуліцы. «Дальбог, не гэтак танцуецца гапак! Што мне маніць! дальбог, не так! А ну: гоц траля! гоп траля! гоп, гоп, гоп!»
«Вось здурэў чалавек! няхай-бы яшчэ хлопец які, а то стары япрук, дзецям на смех, танцуе ўночы на вуліцы!» закрычала пажылая жанчына, што праходзіла, несучы ў руцэ салому: «Ідзі ў хату сваю! Пара спаць даўно!»
«Я пайду!» сказаў, спыніўшыся, мужык. «Я пайду. Я нс пагляджу на якога-небудзь галаву. Што ён думае, дидько б утысся его батькови*, што ён галава, што ён аблівае людзей на марозе халоднаю вадою, дык і нос задраў! Ну, галава, галава. Я сам сабе галава. Вось, забі мяне бог! Забі мяне бог! Я сам сабе галава. Вось што, а не тое што...» гаварыў ён далей, падыходзячы да першай, якая трапілася на дарозе, хаты, і спыніўся перад акном, слізгаючыся пальцамі па шыбе і намагаючыся знайсці драўляную ручку. «Баба, адчыняй! Баба, хутчэй, кажу табе, адчыняй! Казаку спаць пара!»
* Чорт-бы з'явіўся яго бацьку.
«Куды ты, Каленік! Ты ў чужую хату трапіў», закрычалі, смеючыся, ззаду яго дзяўчаты, якія варочаліся з вясёлых песень. «Паказаць табе тваю хату?»
«Пакажыце, ласкавыя маладзічкі!»
«Маладзічкі? ці чуеце», падхапіла адна: «які пачцівы Каленік? За гэта яму трэба паказаць хату... але не, наперад патанцуй!»
«Патанцаваць?.. эх вы, мудрагельніцы-дзяўчаты!» працягла прамовіў Каленік, смеючыся і грозячы пальцам і спатыкаючыся, бо ногі яго не маглі трымацца на адным месцы. «А дасце перацалаваць сябе? Усіх перацалую, усіх!..» І віхлястым' крокамі прыпусціў бегчы за імі. Дзяўчаты паднялі крык, перамяшаліся; але потым, падбадзёрыўшыся, перабеглі на другі бок, пабачыўшы, што Каленік не надта быў порсткі на ногі.
«Вунь твая хата!» закрычалі яны яму, адыходзячы і паказваючы на хату, куды большую за іншыя, якая належала сельскаму галаве. Каленік слухмяна пацягнуўся ў той бок, пачынаючы ізноў лаяць галаву.
Але хто-ж гэты галава, які ўзбудзіў такія непамысныя пра сябе чуткі і размовы? О, гэта галава важная асоба на сяле. Пакуль Каленік дасягне канца дарогі свае, мы, бясспрэчна, паспеем тое-сёе сказаць пра яго. Усё сяло, загледзеўшы яго, бярэцца за шапкі; а дзяўчаты, самыя маладзенькія, даюць дабрыдзень. Хто-б з парубкаў не захацеў быць галавою? Галаве адчынен вольны ход ва ўсе таўлінкі; і мажны мужык пачціва стаіць, зняўшы шапку, на ўсім працягу, калі галава запускае свае тоўстыя і грубыя пальцы ў яго лубяную табакерку. На сялянскай сходцы, або грамадзе, не зважаючы на тое, што яго ўлада абмяжована некалькімі галасамі, галава заўсёды бярэ верх і амаль па сваёй волі высылае, каго яму заманецца, раўняць і гладзіць дарогу, ці капаць канавы. Галава пануры, суровы з выгляду і не любіць шмат гаварыць. Даўно яшчэ, вельмі даўно, калі блажэннай памяці вялікая царыца Екацярына ездзіла ў Крым, быў абраны ён за праважатага; цэлыя два дні знаходзіўся ён на гэтай пасадзе і нават меў гонар сядзець на козлах з царыцыным фурманам. І з той самай пары яшчэ галава навучыўся раздумна і важна панурваць галаву, гладзіць даўгія, закручаныя ўніз вусы і кідаць спадылба сакаліны позірк. І ад таго часу галава, пра што-б не загаварылі з ім, заўжды ўмее павярнуць гаворку на тое, як ён вёз царыцу і сядзеў на козлах царскай карэты. Галава любіць часамі прыкінуцца глухім, асабліва, калі пачуе тое, чаго-б не хацелася яму чуць. Галава цярпець не можа франтаўства, носіць заўсёды світку з чорнага хатняга сукна, падпяразваецца шарсцяным каляровым поясам, і ніхто ніколі не бачыў яго ў іншым убранні, выключаючы хіба толькі час праезду царыцы ў Крым, калі на ім быў сіні казацкі жупан. Але гэты час наўрад ці хто мог запомніць з цэлага сяла; а жупан трымае ён у скрыні пад замком. Галава ўдавец; але ў яго жыве ў доме швагерка, якая варыць абедаць і вячэраць, мые лаўкі, беліць хату, прадзе яму на кашулі і загадвае ўсім домам. На сяле пагаварваюць, быццам яна зусім яму не сваячка; але мы ўжо бачылі, што ў галавы шмат злоснікаў, якія рады распускаць усякія паклёпы. Зрэшты, можа, гэтаму дало зачапку і тое, што швагерцы заўжды не падабалася, калі галава заходзіў на поле, засыпанае жнеямі, ці да казака, у якога была маладая дачка. Галава аднавокі; але затое адзінокае вока яго пройда, і далёка можа ўбачыць прыгожанькую сялянку. Не раней, аднак-жа, ён навядзе яго на прывабны тварык, пакуль не агледзіцца добра, ці не глядзіць адкуль-небудзь швагерка. Але мы амаль усё ўжо расказалі, што трэба, пра галаву; а п'яны Каленік не дабраўся яшчэ да палавіны дарогі, і доўга яшчэ частаваў галаву ўсімі адборнымі словамі, якія толькі маглі ўспасці на язык яго, што паварочваўся марудна і ляніва.
III. Нечаканы саперпік. Змова
«Не, хлопцы, не, не хачу! Што за разгульнасць такая! Як вам не надакучыць блазнаваць? І без гэтага ўжо лічаць нас, бог ведае, якімі буянамі! Кладзіцеся лепей спаць!» Так гаварыў Леўка разгульным сябрам, якія падгаварвалі яго на новыя свавольствы. «Бывайце, браткі! спакойная вам ноч!» і хуткім крокам ішоў ад іх па вуліцы.
«Ці спіць мая яснавокая Ганна?» думаў ён, падыходзячы да знаёмае нам хаты з вішнёвымі дрэвамі. Сярод цішыні пачулася ціхая гамана. Леўка спыніўся. Паміж дрэў забялела кашуля... «Што гэта значыць?» падумаў ён і, падкраўшыся бліжэй, схаваўся за дрэва. Пры месячным святле блішчэла аблічча стаяўшай перад ім дзяўчыны... Гэта Ганна! Але хто-ж гэты высокі чалавек, які стаяў да яго спіной? Дарэмна прыглядаўся ён: цень укрываў яго з ног да галавы. Спераду толькі ён быў асветлены крыху; але пры нязначным кроку наперад Леўка падпадаў пад небяспеку быць выкрытым. Ціха прыхінуўшыся да дрэва, вырашыў ён застацца на месцы. Дзяўчына выразна прамовіла яго імя.
«Леўка? Леўка яшчэ блазнюк!» гаварыў хрыпла і напоў-голаса высокі чалавек. «Калі я стрэну яго калі-небудзь у цябе, я натузаю яго за чуб...»
«Хацелася-б мне ведаць, якая гэта шэльма пахваляецца натузаць мяне за чуб!» ціха прамовіў Леўка і выцягнуў шыю, намагаючыся не прапусціць ніводнага слова. Але незнаёмы гаварыў далей так ціха, што нельга было нічога ўчуць.
«Як табе не сорам!» сказала Ганна, калі той скончыў гаварыць. «Ты маніш; ты падманваеш мяне; ты мяне не кахаеш; я ніколі не паверу, каб ты мяне кахаў!»
«Ведаю», гаварыў далей высокі чалавек: «Леўка шмат нагаварыў табе лухты і ўскружыў тваю галаву» (тут здалося парубку, што голас незнаёмага не зусім незнаёмы, і як быццам ён некалі яго чуў); «але я дамся Леўку ў знакі!» працягваў усё таксама-ж незнаёмы. «Ён думае, што я не бачу ўсіх яго шашняў. Пакаштуе ён, сабачы сын, якія ў мяне кулакі».
Пры гэтым слове Леўка не мог ужо болей стрымаць свайго гневу. Падышоўшы на тры крокі да яго, замахнуўся ён на ўсю сілу, каб даць штурханца, ад якога незнаёмы, не зважаючы на сваю відавочную дужасць, не ўстояў-бы, можа, на месцы; але ў гэты час святло ўпала на твар яго, і Леўка ўкамянеў, убачыўшы, што перад ім стаяў бацька яго. Міжвольнае ківанне галавою і лёгкі праз зубы свіст адны толькі выказалі яго здзіўленне. Убаку пачуўся шолах; Ганна паспешна ўляцела ў хату, бразнуўшы за сабою дзвярыма.
«Бывай, Ганна!» закрычаў у гэты час адзін з парубкаў, падкраўшыся і абняўшы галаву; і з жахам адскочыў назад, сустрэўшы жорсткія вусы.
«Бывай, красуня!» закрычаў другі; але на гэты раз паляцеў стрымгалоў ад цяжкага штуршка галавы.
«Бывай, бывай, Ганна!» закрычала некалькі парубкаў, павіснуўшы яму на шыю.
«Згіньце вы, праклятыя гарэзы!» крычаў галава, адбіваючыся і прытупваючы нагамі. «Што я вам за Ганна! Падавайцеся ўслед за бацькамі на шыбеніцу, чортавы дзеці! Прыліплі, як мухі на мёд. Дам я вам Ганну!..»
«Галава! галава! гэта галава!» закрычалі хлопцы і разбегліся ва ўсе бакі.
«Вось дык бацька!» гаварыў Леўка, схамянуўшыся ад свайго здзіўлення і гледзячы ўслед галаве, што адыходзіў з лаянкаю. «Вось якія за табою штукі водзяцца! слаўна! А я дзіўлюся ды перадумваю, што-б гэта значыла, што ён прыкідваецца глухім, калі пачнеш гаварыць пра справу. Чакай-жа, стары хрэн, ты ў мяне будзеш ведаць, як швэндацца пад вокнамі маладых дзяўчат, будзеш ведаць, як адбіваць чужых нявест! Гэй, хлопцы! сюды! сюды!» крычаў ён, махаючы рукою да парубкаў, якія ізноў збіраліся ў кучу. «Ідзіце сюды! Я падгаварваў вас ісці спаць; але цяпер раздумаў і гатоў, хоць цэлую ноч, сам гуляць з вамі».
«Вось гэта справа!» сказаў плячысты і мажны парубак, які лічыўся першым гулякам і свавольнікам на сяле. «Мне ўсё здаецца няміла, калі не ўдаецца пагуляць толкам і настроіць штук. Усё як быццам нестае чагосьці. Як быццам згубіў шапку ці люльку; словам, не казак дый годзе».
«Ці згодны вы сёння добра пашальмаваць галаву?»
«Галаву!»
«Так, галаву. Што ён сапраўды надумаўся! Ён у нас упраўляецца так, нібы гетман які. Мала таго, што папіхае, як сваіх нявольнікаў, яшчэ і пад'язджае да дзяўчат. Я-ж думаю, на ўсім сяле няма прыгожай дзеўкі, за якой-бы не валачыўся галава».
«Гэта так, гэта так», - закрычалі ў адзін голас усе хлопцы.
«Што-ж мы, хлопцы, за нявольнікі? Хіба мы не такога роду, як і ён? Мы, дзякуй богу, вольныя казакі! Пакажам яму, хлопцы, што мы вольныя казакі!»
«Пакажам!» закрычалі парубкі. «Ды калі галаву, дык і пісара не мінуць!»
«Не мінем і пісара! А ў мяне, як знарок, склалася ў галаве слаўная песня пра галаву. Пойдзем, я вас ёй вывучу», гаварыў далей Леўка, ударыўшы рукою па струнах бандуры. «Ды слухайце: пераапранайцеся, хто ў што налучыць!»
«Гуляй, казацкая галава!» гаварыў мажны гуляка, ударыўшы нагою ў нагу і пляснуўшы рукамі. «Што за раскоша! Што за воля! Як пачнеш шалець, здаецца, быццам памінаеш даўнія гады. Люба, вольна на сэрцы, а душа як быццам у раі. Гэй, хлопцы! Гэй! гуляй!..»
І натоўп шумна праімчаўся на вуліцах. І набожныя бабулькі, абуджаныя крыкам, падымалі аконцы і хрысціліся соннымі рукамі, гаворачы: «ну, цяпер гуляюць парубкі!»
IV. Парубкі гуляюць
Адна толькі хата свяцілася ў канцы вуліцы. Гэта жыллё галавы. Галава ўжо даўно скончыў сваю вячэру і, бясспрэчна. даўно-б ужо заснуў; але ў яго быў у гэты час госць, вінакур, прысланы будаваць вінакурню памешчыкам, які меў невялікі ўчастак зямлі паміж вольнымі казакамі. На самым покуце, на пачэсным месцы, сядзеў госць - нізенькі, тоўсценькі чалавечак, з маленькімі вочкамі, якія вечна смяяліся; у іх, здаецца, напісана было тое задавальненне, з якім ён курыў сваю кароценькую люльку, штохвіліны сплёўваючы і прыціскаючы пальцам вылазіўшую з яе, ператвораную ў попел табаку. Воблакі дыму хутка разрасталіся над ім, апранаючы яго ў шызы туман. Здавалася, быццам шырокі комін з якой-небудзь вінакурні, якому надакучыла сядзець на сваім даху, надумаўся прагуляцца і спаважна прымасціўся за сталом у хаце галавы. Пад носам тырчалі ў яго кароценькія і густыя вусы; але яны так невыразна мільгалі праз табачную атмасферу, што здаваліся мышшу, якую вінакур злавіў і трымаў у роце сваім, падрываючы манаполію свірнавага ката. Галава, як гаспадар, сядзеў у адной толькі кашулі і ў палатняных нагавіцах. Арлінае вока яго, як сонца надвечар, пачынала пакрысе плюшчыцца і меркнуць. На канцы стала курыў люльку адзін з сельскіх дзесяцкіх, што складалі каманду галавы; з пашаны да гаспадара ён сядзеў у світцы.
«Хутка-ж вы думаеце», сказаў галава, павярнуўшыся да вінакура і кладучы крыж на пазяхнуўшы рот свой, «паставіць вашу вінакурню?»
«Калі бог дапаможа, дык гэтай восенню, можа, і закурым. На Пакровы, я гатоў залажыцца на бог ведае што, калі пан галава не будзе пісаць нагамі нямецкія крэндзелі па дарозе».
Пасля вымаўлення гэтых слоў вінакуравы вочкі зніклі; замест іх працягнулася праменне да самых вушэй; усё тулава пачало калыхацца ад смеху, і вясёлыя вусны на момант пакінулі задымленую люльку.
«Дай божа», сказаў галава, выразіўшы на абліччы сваім нешта падобнае да ўсмешкі. «Цяпер яшчэ, дзякуй богу, вінніц развялося крыху. А вось, у стары час, калі праводзіў я царыцу па пераяслаўскай дарозе, яшчэ нябожчык Безбародзька*...»
* Вяльможа пры Екацярыне II.
«Ну, сват, успомніў час! Тады ад Крэменчуга да самых Ромен не налічвалі і двух вінніц. А цяпер... Ці чуў ты, што навыдумлялі праклятыя немцы? Хутка, кажуць, будуць курыць не дрывамі, як усе сумленныя хрысціяне, а нейкай чартоўскай параю». Гаворачы гэтыя словы, вінакур у разважанні пазіраў на стол і на расстаўленыя на ім рукі свае. «Як гэта параю - дальбог, не ведаю!»
«Што за дурні, даруй божа, гэтыя немцы!» сказаў галава. «Я-б іх батагом, сабачых сыноў. Ці чутая справа, каб параю можна было кіпяціць што. Таму лыжку баршчу нельга паднесці да роту, не падсмажыўшы губы, як маладое парася...»
«І ты, сват», абазвалася швагерка, якая сядзела на ляжанцы, падабраўшы пад сябе ногі: «будзеш, увесь гэты час, жыць у нас без жонкі!»
«А навошта яна мне? Іншая справа, каб што людскае было».
«Быццам і непрыгожая?» запытаў галава, утаропіўшы на яго вока сваё.
«Дзе там прыгожая! Стара, як біс. Хара ўся ў зморшчках, быццам спарожнены кашалёк». І нізенькая будыніна вінакура расхісталася ізноў ад гучнага смеху.
У гэты час нешта пачало шастаць за дзвярыма; дзверы расчыніліся, і мужык, не здымаючы шапкі, ступіў за парог і стаў, як быццам у роздуме, пасярод хаты, разявіўшы рот і аглядаючы столь. Гэта быў знаёмы наш, Каленік.
«Вось я і дамоў прышоў!» гаварыў ён, сядаючы на лаўку каля дзвярэй і не зварочваючы ніякай увагі на прысутных.
«Бачыш як расцягнуў, ворагаў сын, шайтан, дарогу. Ідзеш, ідзеш і канца няма! Ногі як быццам пераламаў хто-небудзь. Дастань вось там, баба, кажух, падаслаць мне. На печ да цябе не прыду, дальбог, не прыду: ногі баляць! Дастань яго, там ён ляжыць, каля покута: глядзі толькі, не абярні гаршчок з цёртаю табакаю. Альбо не, не руш, не руш! Ты, можа, п'яная сёння... Няхай, ужо я сам дастану».
Каленік падняўся крыху, але неадольная сіла прыкавала яго да лаўкі.
«За гэта люблю», сказаў галава: «прышоў у чужую хату і гаспадарыць, як дома! Выправіць яго, пакуль рэбры цэлыя!»
«Пакінь, сват, адпачыць!» сказаў вінакур, утрымліваючы яго за руку. «Гэта карысны чалавек; пабольш-бы такога народу - і вінніца наша слаўна-б пайшла...»
Аднак-жа не дабрадушнасць змусіла на гэтыя словы. Вінакур верыў усім прыметам, і адразу-ж прагнаць чалавека, які ўжо сеў на лаўку, значыла ў яго наклікаць бяду.
«А што-ж, як старасць прыдзе!..» бурчаў Каленік, кладучыся на лаўку. «Ну, каб быў, яшчэ сказаць, п'яны; дык не-ж, не п'яны. Дальбог, не п'яны! Што мне маніць! Я гатоў абвясціць гэта хоць самому галаве. Што мне галава? Каб ён здох, сабачы сын! Я плюю на яго! Каб яго, аднавокага чорта, возам пераехала! Што ён аблівае людзей на марозе...»
«Эге! улезла свіння ў хату, ды і лапы суне на стол», сказаў галава, гнеўна ўздымаючыся з свайго месца; але ў гэты час цяжкаваты камень, пабіўшы акно ўшчэнт, паляцеў яму пад ногі. Галава спыніўся. «Калі-б я ведаў», казаў ён, падымаючы камень, «які гэта шыбенік шпурляў, я-б навучыў яго, як кідацца! Бачыш, якія свавольствы!» гаварыў ён далей, разглядаючы яго на руцэ палаючым позіркам. «Каб ён удавіўся гэтым каменем...»
«Стой, стой! Божа цябе барані, сват!» падхапіў, збялеўшы, вінакур. «Барані цябе божа, і на тым, і на гэтым свеце, паблаславіць каго-небудзь такою лаянкай!»
«Вось знайшоўся заступнік! Няхай ён згіне!..»
«І не думай, сват! Ты не ведаеш, пэўна, што здарылася з нябожчыцай цешчай маёй?»
«З цешчай?»
«Так, з цешчай. Увечары, крыху, можа, раней, як цяпер, паселі вячэраць: набожчыца цешча, нябожчык цесць, да найміт, да наймічка* ды дзяцей штук з пяцёра. Цешча адсыпала крыху галушак з вялікага чыгуна ў міску, каб не былі такія гарачыя. Пасля працы ўсе выгаладаваліся і не хацелі чакаць, пакуль астынуць. Уздзеўшы на даўгія драўляныя спіцы галушкі, пачалі есці. Раптам, адкуль ні вазьміся, чалавек, якога ён роду, бог яго ведае, просіць і яго дапусціць да трапезы. Як не накарміць галоднага чалавека! Далі і яму спіцу. Толькі госць умінае галушкі, як карова сена. Пакуль тыя з'елі па адной і апусцілі спіцы па другія, дно было гладка, як панскі памост. Цешча насыпала яшчэ; думае, госць пад'еў і будзе ўмінаць меней. Ані блізка! Яшчэ ямчэй пачаў аплятаць! і другую спаражніў! «А каб ты ўдавіўся гэтымі галушкамі!» падумала галодная цешча; як раптам той папярхнуўся і ўпаў. Кінуліся да яго - і духі вон. Удавіўся».
* Наняты работнік, нанятая работніца. (Слоун. Гогалн.)
«Гэтак яму, абжыралу праклятаму, і трэба!» сказаў галава.
«Так-бы, ды не гэтак вышла: ад таго часу спакою не было цешчы. Як толькі ноч, мярцвяк і цягнецца. Сядзе верхам на комін, пракляты, і галушку трымае ў зубах. Удзень усё спакойна, і не чуваць пра яго; а толькі пачне змяркацца, зірні на страху, ужо і асядлаў, сабачы сын, комін...»
«І галушка ў зубах?»
«І галушка ў зубах».
«Дзівосы, сват! Я чуў нешта падобнае яшчэ за нябожчыцу царыцу...»
Тут галава спыніўся. Пад акном пачуўся шум і тупанне танцуючых. Спярша ціха трымкнулі струны бандуры, да іх далучыўся голас. Струны загрымелі мацней, некалькі галасоў пачалі дапамагаць, і песня зашумела віхурай:
Хлопцы, слышали ли вы?
Наши ль головы не крепки!
У кривого головы
Вдруг рассыпалися клепки.
Набей, бондарь, голову
Ты стальными обручами!
Вспрысни, бондарь, голову
Батогами! батогами!
Голова наш сед и крив;
Стар, как бес; а что за дурень!
Прихотлив и похотлив:
Жмется к девкам... Дурень, дурень!
И тебе лезть к парубкам!
Тебя б нужно в домовину*,
По усам, да по шеям!
За чуприну! за чуприну!
* Труна. (Слоўн. Гогаля.)
«Слаўная песня, сват!» сказаў вінакур, нахіліўшы крыху набок галаву і адвярнуўшыся да галавы, які ўкамянеў ад здзіўлення пры гэткім нахабстве. «Слаўная! кепска толькі, што галаву ўспамінаюць не зусім прыстойнымі словамі...» І ізноў паклаў рукі на стол з нейкім салодкім замілаваннем у вачах, падрыхтоўваючыся слухаць яшчэ, бо пад акном грымеў рогат і крыкі: ізноў! ізноў! Аднак-жа праніклівае вока ўбачыла-б адразу, што не здзіўленне ўтрымлівала доўга галаву на адным месцы. Так толькі стары спрактыкаваны кот дапускае часамі неспрактыкаваную мыш бегаць каля свайго хваста; а тым часам хутка стварае план, як перарэзаць ёй дарогу ў сваю нару. Яшчэ адзінокае вока галавы было ўтароплена ў акно, а ўжо рука, даўшы знак дзесяцкаму, трымалася за драўляную ручку дзвярэй, і раптам на вуліцы ўзняўся крык... Вінакур, які да ліку многіх вартасцей сваіх далучаў яшчэ і цікаўнасць, хутка набіўшы табакаю сваю люльку, выбег на вуліцу; але жартаўнікі ўжо разбегліся.
«Не, ты не вырабішcя ад мяне!» крычаў галава, цягнучы за руку чалавека ў вывернутым поўсцю дагары аўчынным чорным кажусе. Вінакур, карыстаючыся часам, падбег, каб паглядзець у твар гэтаму парушальніку спакою; але нясмела адступіўся назад, убачыўшы даўгую бараду і страшна размаляваную храпу. «Не, ты не вырабішся ад мяне», крычаў галава, цягнучы далей свайго палонніка проста ў сенцы, а той, зусім ніяк не ўпіраючыся, спакойна ішоў за ім услед, як быццам у сваю хату. «Карпо, адчыняй камору!» сказаў галава дзесяцкаму. «Мы яго ў цёмную камору! А там пабудзім пісара, збяром дзесяцкіх, пераловім усіх гэтых буянаў і сёння-ж і рэзалюцыю ўсім ім учынім!»
Дзесяцкі забразджаў невялікім вісячым замком у сенцах і адчыніў камору. У гэты самы час палоннік, карыстаючыся цемнатою сянец, раптам вырваўся з незвычайнаю сілаю з рук яго.
«Куды?» закрычаў галава, ухапіўшы яшчэ мацней за каўнер.
«Пусці, гэта я», чуўся тоненькі голас.
«Не дапаможа! не дапаможа, брат! Вішчы сабе хоць чортам, не толькі бабаю, мяне не абдурыш!» і штурхнуў яго ў цёмную камору так, што бедны палоннік застагнаў, упаўшы на падлогу, і, у суправаджэнні дзесяцкага, накіраваўся ў хату пісара, а ўслед за імі, як параход, задыміўся вінакур.
У роздуме ішлі яны ўсе трое, панурыўшы галаву, і раптам, на павароце ў цёмны завулак, разам ускрыкнулі ад моцнага ўдару па ілбах, і такі-ж крык адгукнуўся ў адказ ім. Галава, прыжмурыўшы вока сваё, са здзіўленнем убачыў пісара з двума дзесяцкімі.
«Я да цябе іду, пане пісар».
«А я да твае ласкі, пан галава».
«Дзівосы завяліся, пане пісар».
«Дзівосныя справы, пан галава».
«А што?»
«Хлопцы шалеюць! буяняць цэлымі кучамі па вуліцах. Тваю ласку велічаюць такімі словамі - словам, сказаць брыдка, п'яны маскаль пабаіцца іх выкінуць нечасцівым языком сваім». (Усё гэта хударлявы пісар, у пярэстых нагавіцах і камізэльцы колеру вінных дражджэй, суправаджаў працягваннем шыі наперад і прывядзеннем яе ў ранейшае становішча.) «Задрамаў быў крыху, паднялі з ложка праклятыя гарэзы сваімі брыдкімі песнямі і грукатам! Хацеў быў як належыць прыструніць іх, ды пакуль надзеў нагавіцы і камізэльку, усе разбегліся, куды папала. Самы галоўны, аднак-жа, не вылузаўся ад нас. Выспеўвае ён цяпер у той хаце, дзе трымаюць калоднікаў. Душа гарэла ў мяне пазнаць гэтую птушку, ды храпа запэцкана сажаю, як у чорта, які куе цвікі для грэшнікаў».
«А як ён апранены, пан пісар?»
«У чорным вывернутым кажусе, сабачы сын, пане галава!»
«А ці не маніш ты, пане пісар? Што, калі гэты вісус сядзіць цяпер у мяне ў каморы?»
«Не, пане галава. Ты сам, не ў гнеў будзь сказана, паграшыў крыху».
«Давайце агню! мы паглядзім яго!»
Агонь прынеслі, дзверы адамкнулі, і галава ахнуў ад здзіўлення, убачыўшы перад сабою швагерку.
«Скажы, калі ласка», з гэтымі словамі яна прыступіла да яго: «ты не з'ехаў яшчэ з апошняга розуму? Ці была ў аднавокай мазгаўні тваёй хоць кропля мазгоў, калі штурхнуў ты мяне ў цёмную камору; шчасце, што не ўдарылася галавою аб жалезны крук. Хіба я не крычала табе, што гэта я? Схапіў, пракляты мядзведзь сваімі жалезнымі лапамі, дый пхне! Каб цябе на тым свеце чэрці пхалі!..»
Апошнія словы яна вынесла за дзверы на вуліцу, куды падалася дзеля якіх-небудзь сваіх прычын.
«Ды я бачу, што гэта ты!» сказаў галава, схамянуўшыся.
«Што скажаш, пане пісар, не шэльма гэты пракляты сарвігалава?»
«Шэльма, пане галава».
«Ці не пара нам усіх гэтых гарэзаў прашколіць, як мае быць, і прымусіць іх займацца справаю?»
«Даўно пара, даўно пара, пане галава».
«Яны, дурні, забралі сабе... Што за ліха, мне здаўся крык швагеркі на вуліцы; яны, дурні, забралі сабе ў галаву, што я ім раўня! Яны думаюць, што які-небудзь іх брат, просты казак!» Невялікі кашаль услед за гэтым і ўтаропліванне вока спадылба наўкруг змушала здагадвацца, што галава рыхтаваўся гаварыць пра нешта важнае. «У тысяча... гэтых праклятых назваў год, хоць забі, не выгавару; ну, годзе, камісару тагачаснаму, Ледачаму, дадзены быў загад выбраць з казакаў такога, які-б быў кемлівейшы за ўсіх. О! (гэтае «о» галава прамовіў, падняўшы палец угору) кемлівейшы за ўсіх! у праваднікі да царыцы. Я тады...»
«Што і казаць! гэта ўжо кожны ведае, пане галава. Усе ведаюць, як ты выслужыў царскую ласку. Прызнайся, цяпер, мая праўда вышла; хапіў крыху на душу граху, сказаўшы, што злавіў гэтага гарэзу ў вывернутым кажусе?»
«А што да гэтага д'ябла ў вывернутым кажусе, дык яго, для прыкладу іншым, закуць у кайданы і пакараць, як належыць. Хай ведаюць, што значыць улада! Ад каго-ж і галава пастаўлены, як не ад цара? Потым дабяромся і да іншых хлопцаў: я не забыўся, як праклятыя гарэзы ўвагналі ў гарод чараду свіней, якія перапсавалі маю капусту і гуркі; я не забыўся, як чортавы дзеці адмовіліся вымалаціць маё жыта; я не забыўся... Але згінь яны, мне трэба абавязкова даведацца, якая гэта шэльма ў вывернутым кажусе».
«Гэта спрытная, мусіць, птушка!» сказаў вінакур, у якога шчокі, на працягу гэтае ўсяе гаворкі, безупынна заражаліся дымам, як асадная гармата, і вусны, пакінуўшы кароценькую люльку, выкінулі цэлы воблачны фантан. «Гэтакага чалавека не кепска, на кожны выпадак, і пры вінніцы трымаць; а яшчэ лепш павесіць на верхавіну дуба, замест панікадзіла». Гэткая астрата здалася не зусім дурною вінакуру, і ён у той-жа час вырашыў, не чакаючы ўхвалення іншых, узнагародзіць сябе хрыплым смехам.
У гэты час пачалі набліжацца яны да невялікай хаты, якая амаль павалілася на зямлю, - цікаўнасць нашых падарожнікаў павялічылася. Усе зграмадзіліся каля дзвярэй. Пісар дастаў ключ, загрымеў ім каля замка: але гэты быў ад яго скрыні. Нецярплівасць павялічылася. Засадзіўшы руку, пачаў ён шукаць і сыпаць лаянку, не знаходзячы яго. «Ёсць!» сказаў ён, нарэшце, нагнуўшыся і дастаючы яго з глыбіні прасторнай кішэні, якую мелі яго пярэстыя нагавіцы. Пры гэтым слове сэрцы нашых герояў, здалося, зліліся ў адно. І гэтае вялізнае сэрца забілася так моцна, што няроўны стук яго не быў заглушаны нават бразнуўшым замком. Дзверы адчыніліся і... Галава зрабіўся белы, як палатно; вінакур адчуў холад, і валасы яго, здавалася, хацелі адляцець на неба; жах выказаўся ў твары пісара; дзесяцкія прыраслі да зямлі і не мелі сілы самкнуць дружпа разяўленыя раты свае: перад імі стаяла швагерка.
Уражаная не менш за іх, яна, аднак-жа, крыху схамянулася і зрабіла рух падыйсці да іх.
«Стой!» закрычаў немым голасам галава і моцна зачыніў за ёю дзверы. «Панове! гэта шайтан!» гаварыў ён далей. «Агню! шпарчэй агню! не пашкадую казённай хаты! Запальвай яе, запальвай, каб і касцей чартовых не засталося на зямлі!»
Швагерка ў жаху крычала, чуючы за дзвярамі грознае прызначэнне. «Што вы, браткі!» гаварыў вінакур. «Дзякуй богу, валасы ў вас ледзь не ў снезе, а да гэтае пары розуму не нажылі; ад простага агню вядзьмарка не загарыцца! Толькі агонь з люлькі можа запаліць ваўкалака. Чакайце, я зараз усё ўладжу».
Сказаўшы гэта, ён высыпаў гарачы попел з люлькі ў пук саломы і пачаў раздзьмухваць яе. Адчай дадаў сілы беднай швагерцы, голасна пачала яна ўмольваць і разупэўняць іх.
«Чакайце, браткі! Навошта дарэмна граху набірацца; можа, гэта і не шайтан», сказаў пісар. «Калі яно, гэта значыць тое самае, якое сядзіць там, згодзіцца перахрысціцца, дык гэта пэўная адзнака, што не чорт».
Прапанова ўхвалена.
«Чур мяне, шайтан», казаў далей пісар, прылажыўшыся да замочнае дзіркі ў дзвярах. «Калі не зварухнешся з месца, мы адчынім дзверы».
Дзверы адчыніліся.
«Перахрысціся!» сказаў галава, аглядаючыся назад, як быццам выбіраючы бяспечнае месца на выпадак рэтырады.
Швагерка перахрысцілася.
«Што за ліха! сапраўды гэта швагерка!»
«Якая гэта нячыстая сіла зацягнула цябе, кума, у гэты катух?»
І швагерка, усхліпваючы, расказала, як схапілі яе хлопцы ў ахапак на вуліцы і, не зважаючы на яе супраціўленне, апусцілі ў шырокае акно хаты і забілі акяніцы. Пісар зірнуў: завескі шырокае акяніцы адарваны, і яна прыбіта толькі зверху драўляным брусам.
«Глядзі адно ты, аднавокі шайтан!» закрычала яна, падступіўшы да галавы, які адышоўся крыху і ўсё яшчэ працягваў яе мераць сваім вокам. «Я ведаю твой намер: ты хацеў, ты рады быў выпадку спаліць мяне, каб вальней было валачыцца за дзяўчатамі, каб не было каму бачыць, як дурыцца стары дзед. Ты думаеш, я не ведаю, пра што ты гаварыў гэтым вечарам з Ганнаю? О! я ведаю ўсё. Мяне цяжка абдурыць і не тваёй бесталковай мазгаўні. Я доўга цярплю, але потым не пакрыўдуй...»
Сказаўшы гэта, яна паказала кулак і хутка пайшла, пакінуўшы галаву ў аслупяненні. «Не, тут не на жарты шайтан убіўся», думаў ён, моцна пачухваючы сваю макавінку.
«Злавілі!» закрычалі падышоўшыя ў гэты час дзесяцкія.
«Каго злавілі?» запытаў галава.
«Д'ябла ў вывернутым кажусе».
«Падавайце яго!» закрычаў галава, схапіўшы за рукі прыведзенага палонніка. «Вы звар'яцелі: гэта п'яны Каленік».
«Што за насланнё! у руках нашых быў, пане галава. У завулку абкружылі праклятыя хлопцы, пачалі танцаваць, тузаць, высалапліваць языкі, вырываць з рук... ліха з вамі!.. І як мы злавілі гэтую варону, замест яго, бог адзін ведае!»
«Уладаю маёю і ўсіх міран даецца загад злавіць у гэты-ж момант гэтага разбойніка; а аднолькавым чынам, і ўсіх, каго знойдзеце на вуліцы, і прывесці на расправу да мяне!..»
«Злітуйся, пан галава!» закрычалі некаторыя, кланяючыся ў ногі. «Убачыў-бы ты, якія храпы; забі бог нас, і нарадзіліся і хрысціліся - не бачылі такіх паганых храп. Ці доўга да граху, пане галава, дерапужаюць добрага чалавека так, што потым ні адна баба не возьмецца выліць пярэпалах».
«Дам я вам пярэпалах! Што вы? не хочаце слухацца? Вы, пэўна, трымаеце іх руку? Вы бунтаўшчыкі? Што гэта?.. Што гэта... Вы заводзіце разбоі?.. Вы... Я данясу камісару? У гэты-ж момант! Чуеце, зараз-жа. Бяжыце, ляціце птушкаю! Каб я вас... Каб вы мне...»
Усе разбегліся.
V. Тапельніца
Не турбуючыся ні аб чым, не клапоцячыся аб разасланых пагонях, віноўнік усяе гэтае мітусні павольна падыходзіў да старога дома і сажалкі. Не трэба, я мяркую, казаць, што гэта быў Леўка. Чорны кажух яго быў расшпілены. Шапку трымаў ён у руцэ. Пот валіўся з яго градам. Велічна і змрочна чарнеў кляновы лес, абсыпаючыся толькі на ўскраіне, што стаяла тварам да месяца, тонкім срэбраным пылам. Нерухомая сажалка падзьмула свежасцю на стомленага пешахода і прымусіла яго адпачыць на беразе. Усё ціха, у глыбокім гушчары лесу чуліся толькі раскаты салаўя. Неадольны сон пачаў хутка сплюшчваць яго зрэнкі; стомленыя члены гатовы былі забыцца і анямець; галава схілялася... «Не, гэтак я засну яшчэ тут!» гаварыў ён, уздымаючыся на ногі і праціраючы вочы. Азірнуўся: ноч здавалася перад ім яшчэ больш бліскучаю. Нейкае дзіўнае ўпаяльнае ззянне дамяшалася да бляску месяца. Ніколі яшчэ не здаралася яму бачыць падобнага. Срэбраны туман упаў навакола. Пах ад цвітучых яблынь і начных кветак ліўся па ўсёй зямлі. Са здзіўленнем глядзеў ён у нерухомыя воды сажалкі; старасвецкі панскі дом, абярнуўшыся ўніз, відзён быў у ёй чысты і ў нейкай яснай велічы. Заместа змрочных акяніц глядзелі вясёлыя шкляныя вокны і дзверы. Праз чыстыя шыбы мільгала пазалота. І вось здалося, быццам акно адчынілася. Затаіўшы дух, не здрыгануўшыся і не спускаючы вачэй з сажалкі, ён, здавалася, перасяліўся ў глыбіню яе і бачыць: спачатку белы локаць выставіўся ў акно, пасля выглянула прыветлівая галоўка з бліскучымі вачыма, якія ціха свяціліся праз цёмнарусыя хвалі валасоў, і абаперлася на локаць. І бачыць: яна ківае крыху галавою, яна махае, яна ўсміхаецца... Сэрца яго адразу забілася... Вада задрыжала, і акно зачынілася зноў. Ціха адышоў ён ад сажалкі і зірнуў на дом: змрочныя акяніцы былі адчынены; шыбы ззялі пры месяцы.
«Вось як мала трэба пакладацца на людскія гутаркі», падумаў сам сабе герой наш. «Дом навюткі; фарбы жывыя, як быццам сёння пафарбаваны ён. Тут жыве хто-небудзь» - і моўчкі падышоў ён бліжэй, але ўсё ў ім было ціха. Моцна і гучна перагукваліся бліскучыя песні салаўёў, і калі яны, здавалася, паміралі ў тамленні і пяшчоце, чуўся шолах і стракатанне конікаў ці гудзенне балотнае птушкі, якая біла слізкім носам сваім у шырокае вадзяное люстра, нейкую салодкую цішыню і ціхае прыволле адчуў ён у сваім сэрцы. Настроіўшы бандуру, заіграў ён і заспяваў:
Ой, ты, мисяцю, мій мисяченьку,
И ты, зоре ясна!
Ой, свитыть там по подворью,
Де дивчина красна.
Акно ціха адчынілася, і тая-ж самая галоўка, якой адбітак ён бачыў у сажалцы, выглянула, уважліва прыслухоўваючыся да песні. Доўгія вейкі яе былі крыху апушчаны на вочы. Уся яна была бледная, як палатно, як бляск месяца; але якая дзівосная, якая чароўная! Яна засмяялася!.. Леўка здрыгануўся. «Заспявай мне, малады казак, якую-небудзь песню!» ціха прамовіла яна, нахіліўшы галаву сваю набок і апусціўшы зусім густыя вейкі.
«Якую-ж табе песню заспяваць, мая ясная панначка?»
Слёзы ціха пакаціліся па бледным абліччы яе. «Парубак», казала яна, і штосьці невыказна-чуллівае чулася ў яе словах: «парубак, знайдзі мне маю мачыху! Я нічога не пашкадую для цябе. Я ўзнагароджу цябе. Я цябе багата і раскошна ўзнагароджу! У мяне ёсць зарукаўе, шытае шоўкам, каралі, ажарэлле. Я падарую табе пояс, унізаны жэмчугам. У мяне золата ёсць... .Парубак, знайдзі мне маю мачыху! Яна страшная вядзьмарка, мне не было ад яе спакою на белым свеце. Яна мучыла мяне; прымушала працаваць, як простую мужычку. Зірні на твар: яна вывела румянец сваімі нячыстымі чарамі са шчок маіх. Зірні на белую шыю маю: яны не змываюцца! яны не змываюцца! яны ні за што не змыюцца, гэтыя сінія плямы ад жалезных кіпцюроў яе. Зірні на белыя ногі мае: яны шмат хадзілі: не па дыванах толькі - па пяску гарачым, па зямлі сырой, па калючай цярніне яны хадзілі, а на вочы мае, зірні на вочы: яны не глядзяць ад слёз... Знайдзі яе, парубак, знайдзі мне маю мачыху!..» .
Голас яе, які раптам быў узвысіўся, спыніўся. Ручаі слёз накаціліся па бледным абліччы. Нейкае цяжкое, поўнае жалю і смутку пачуццё сперлася ў грудзях парубка.
«Я гатоў для цябе на ўсё, мая панначка!» сказаў ён у сардэчным хваляванні: «але як мне, дзе яе знайсці?»
«Паглядзі, паглядзі!» хутка гаварыла яна: «яна тут! яна на беразе гуляе ў карагодзе паміж маіх дзяўчат, і грэецца на месяцы. Але яна крывадушная і хітрая. Яна прыняла на сябе аблічча тапельніцы; але я ведаю, але я чую, што яна тут. Мне цяжка, мне душна ад яе. Я не магу праз яе плаваць лёгка і вольна, як рыба. Я тану і падаю на дно, як ключ. Адшукай яе, парубак!»
Леўка зірнуў на бераг: у тонкім срэбраным тумане мільгалі лёгкія, як быццам цені, дзяўчаты, у белых, як луг, прыбраны ландышамі, кашулях; залатыя ажарэллі, маністы, дукаты блішчалі на іх шыях; але яны былі бледныя; цела іх было як быццам зваяна з празрыстых воблакаў, і як быццам свяцілася наскрозь пры срэбраным месяцы. Карагод, гуляючы, падсунуўся да яго бліжэй. Пачуліся галасы. «Давайце ў ворана, давайце гуляць у ворана!» зашумелі ўсе, нібы ўзбярэжнае трысцё, закранутае ў ціхі час змяркання паветранымі вуснамі ветру. «Каму-ж быць воранам?» Кінулі кон - і адна дзяўчына вышла з натоўпу. Леўка пачаў разглядаць яе. Аблічча, адзенне, усё на ёй гэтакае-ж, як і на іншых. Прыкметна толькі было, што яна неахвотна іграла гэтую ролю. Натоўп выцягнуўся ланцугом і хутка перабягаў ад нападаў драпежнага ворага. «Не, я не хачу быць воранам!» сказала дзяўчына ў знямозе ад зморы: «Мне шкада адбіраць куранят у беднае маці!» «Ты не вядзьмарка!» падумаў Леўка. «Хто-ж будзе воранам?» Дзяўчаты зноў збіраліся кінуць кон. «Я буду воранам!» вызвалася адна з сярэдзіны. Леўка пачаў пільна ўглядацца ў твар ёй. Хутка і смела гналася яна за ланцугом і кідалася ва ўсе бакі, каб злавіць сваю ахвяру. Тут Леўка пачаў прыкмячаць, што цела яе не гэтак свяцілася, як у іншых: у сярэдзіне яе відно было штосьці чорнае. Раптам разлёгся крык: воран кінуўся на адну з ланцуга і схапіў яе, і Леўку здалося, нібы ў яе выпусціліся кіпцюры і на твары бліснула злосная радасць. «Вядзьмарка!» сказаў ён, раптам паказаўшы на яе пальцам і павярнуўшыся да дому.
Панначка засмяялася, і дзяўчаты з крыкам павялі за сабою тую, што іграла ролю ворана. «Чым узнагародзіць цябе, парубак? Я ведаю, табе не золата патрэбна: ты кахаеш Ганну; але суровы бацька перашкаджае табе ажаніцца з ёю. Ён цяпер не перашкодзіць; вазьмі, аддай яму гэтую запіску...» Белая ручка працягнулася, твар яе неяк дзівосна засвяціўся і заззяў... З невыказным трапятаннем і тамлівым біццём сэрца схапіў ён запіску і... прачнуўся.
VI. Абуджэнне
«Няўжо гэта я спаў?» сказаў сам сабе Леўка, устаючы з невялікага ўзгорка. «Так выразна, нібыта на яве!.. Дзіўна, дзіўна!» паўтарыў ён, азіраючыся. Месяц, які спыніўся над яго галавою, паказваў поўнач; усюды цішыня; ад сажалкі павяваў холад; над ёю ў смутку стаяў стары дом з зачыненымі акяніцамі; мох і дзікі быльнёг паказвалі, што з яго даўно пасыходзілі людзі. Тут ён разгарнуў сваю руку, якая сударгава была сціснута на ўсім працягу сну, і ўскрыкнуў ад здзіўлення, адчуўшы ў ёй запіску. «Эх, калі-б я ведаў грамату!» падумаў ён, пакручваючы яе перад сабою ва ўсе бакі. У гэты момант пачуўся ззаду яго шум.
«Не бойцеся, проста хапайце яго! Чаго збаяліся? нас дзесятак. Я іду ў заклад, што гэта чалавек, а не чорт!» Так крычаў галава сваім спадарожнікам, і Леўка ўбачыў сябе схопленым некалькімі рукамі, з якіх некаторыя дрыжалі ад страху. «Скідай вось, дружбача, сваю страшную лічыну! Даволі табе чмуціць людзей!» прамовіў галава, ухапіўшы яго за каўнер, і разгубіўся ад нечаканасці, вылупіўшы на яго вока сваё. «Леўка, сын!» закрычаў ён, адступаючы ад здзіўлення і апускаючы рукі. «Гэта ты, сабачы сын! Бачыш, чартоўская ўрода! Я думаю, які гэта шэльма, які гэта вывернуты д'ябла строіць штукі! А гэта, выходзіць, усё ты, нявараны кісель твайму бацьку ў горла, маеш ласку заводзіць на вуліцы разбоі, складаеш песні!.. Эге, ге, ге, ге, Леўка! А што гэта? Відаць свярбіць у цябе спіна? Вязаць яго!»
«Чакай, бацька! загадана табе аддаць гэтую запіску», прамовіў Леўка.
«Не да запісак цяпер, галубок! Вязаць яго!»
«Чакай, пане галава!» сказаў пісар, разгарнуўшы запіску: «камісарава рука!»
«Камісара?»
«Камісара?» паўтарылі машынальна дзесяцкія.
«Камісара? дзіўна, яшчэ больш незразумела!» падумаў сам сабе Леўка.
«Чытай, чытай!» сказаў галава: «што там піша камісар?»
«Паслухаем, што піша камісар!» прамовіў вінакур, трымаючы ў зубах люльку і выкрасаючы агонь.
Пісар адкашляўся і пачаў чытаць: «Загад галаве, Яўтуху Макагоненку. Дайшло да нас, што ты, стары дурань, замест таго, каб сабраць ранейшыя нядоімкі і трымаць на сяле парадак, здурнеў і робіш агіднасці»...
«Вось, дальбог!» перапыніў галава: «нічога не чую!»
Пісар пачаў зноў: «Загад галаве, Яўтуху Макагоненку. Дайшло да нас, што ты, стары ду...»
«Чакай, чакай! не трэба!» - закрычаў галава: «я хоць і не чуў, аднак-жа ведаю, што галоўнае справы тут яшчэ няма. Чытай далей!»
«А з прычыны гэтага, загадваю табе зараз-жа ажаніць твайго сына, Леўка Макагоненка, на казачцы з вашага-ж сяла Ганне Петрычэнкавай, а таксама падладзіць масты па гасцінцы і не даваць абыватальскіх коней без майго дазволу судовым панічам, хоць-бы яны ехалі проста з казённай палаты. Калі-ж, пасля прыезду майго, знайду гэты загад не выкананым, дык цябе аднаго прыцягну да адказнасці. Камісар, адстаўны паручык Кузьма Дзяркач-Дрышпаноўскі».
«Вось што!» сказаў галава, разявіўшы рот. «Ці чуеце вы, ці чуеце: за ўсё галаве трэба будзе адказваць, і таму слухацца! без пярэчанняў слухацца, а не - дык прашу выбачыць... А цябе!» гаварыў ён далей, адвярнуўшыся да Леўкі: «з прычыны камісаравага загаду - хоць і дзіўна мне, як гэта дайшло да яго - я ажаню; толькі напачатку пакаштуеш ты гарапніка! Ведаеш таго, што вісіць у мяне на сцяне, каля покута? Я паднаўлю яго заўтра... Дзе ты ўзяў гэтую запіску?»
Леўка, не зважаючы на здзіўленне ад такога нечаканага павароту яго справы, добра разважыў і падрыхтаваў у думках сваіх іншы адказ, утаіўшы сапраўдную ісціну, якім чынам дасталася запіска. «Я выбраўся», сказаў ён, «учора ўвечары яшчэ ў горад і сустрэў камісара, які вылазіў з брычкі. Даведаўшыся, што я з нашага сяла, даў ён мне гэтую запіску і загадаў на словах пераказаць табе, бацька, што заедзе па дарозе назад да нас паабедаць».
«Ён гэта казаў?»
«Казаў».
«Ці чуеце?» гаварыў галава з важнаю паставай, павярнуўшыся да сваіх спадарожнікаў: «Камісар сам сваёю асобаю прыедзе да нашага брата, гэта значыць да мяне, на абед. О!» Тут галава падняў палец угару і галаву прывёў у такое становішча, як быццам яна да чаго-небудзь прыслухоўвалася. «Камісар, ці чуеце, камісар прыедзе да мяне абедаць! Як мяркуеш, пане пісар, і ты, сват, гэта не зусім абы які гонар! ці не праўда?»
«Яшчэ, колькі магу прыпомніць», падхапіў пісар: «ніводзін галава не частаваў камісара абедам».
«Не кожны галава да пары!» прамовіў з самаздаволеным выглядам галава. Рот яго пакрывіўся, і нешта накшталт цяжкага, хрыплага смеху, падобнага больш да гуду далёкага грому, загучала ў вуснах. «Як мяркуеш, пане пісар, трэба было-б для вяльможнага госця даць загад, каб з кожнай хаты прынеслі хоць па кураняці, ну, палатна, яшчэ таго-сяго... А?»
«Трэба, трэба, пане галава!»
«А калі-ж вяселле, бацька?» запытаў Леўка.
«Вяселле? Даў-бы я табе вяселле!.. Ну, ды дзеля вяльможнага госця... заўтра вас поп і звянчае. Ліха з вамі! Няхай камісар пабачыць, што значыць спраўнасць! Ну, хлопцы, цяпер спаць! Ідзіце ў хаты!.. Сённешні выпадак нагадаў мне той час, калі я...» Пры гэтых словах галава пусціў звычайны свой важны і значны позірк спадылба.
«Ну, цяпер пойдзе галава расказваць, як вёз царыцу!» сказаў Леўка і хуткім крокам і радасна спяшаўся да знаёмай хаты, абкружанай нізенькімі вішнямі. «Дай табе бог нябеснае царства, добрая і чароўная панначка», думаў ён сам сабе. «Няхай табе на тым свеце вечна ўсміхаецца паміж анёламі святымі! Нікому не раскажу пра дзіва, што здарылася ў гэтую ноч; табе адной толькі, Галя, перакажу яго. Ты адна толькі паверыш мне і разам памолішся за ўпакой душы няшчаснае тапельніцы!» Тут ён наблізіўся да хаты: акно было адамкнута; праменне месяца праходзіла праз яго і падала на Ганну, што спала перад ім; галава яе ўсперлася на руку; шчокі ціха гарэлі; вусны варушыліся, невыразна вымаўляючы яго імя. «Спі, мая красуня! Прысніся табе ўсё, што ёсць лепшага на свеце; дый то не будзе лепей за нашае прабуджэнне!» Перахрысціўшы яе, зачыніў ён акенца і ціхенька пайшоў. І цераз некалькі хвілін усё ўжо заснула на сяле; адзін толькі месяц, таксама бліскучы і чароўны, плыў у неабдымных пустынях раскошнага ўкраінскага неба. Таксама ўрачыста дыхала ў вышыні, і ноч, бажэсцвенная ноч, велічна дагарала. Такая-ж чароўная была зямля, у дзівосным срэбраным бляску; але ўжо ніхто не цешыўся імі: усё спавілося сном. Зрэдку толькі перапынялася маўчанне брэхам сабак. І доўга яшчэ п'яны Каленік бадзяўся па заснуўшых вуліцах, адшукваючы сваю хату.
Быль, расказаная дзячком ***скай царквы
Дык вы хочаце, каб я вам яшчэ расказаў пра дзеда? - Няхай так, чаму-ж не пацешыць прымаўкай? Эх, старасветчына, старасветчына! Што за радасць, што за разгулле спадзе на сэрца, калі пачуеш пра тое, што даўно-даўно, і года яму і месяца няма, дзеялася на свеце! А як ублытаецца яшчэ які-небудзь сваяк, дзед ці прадзед, - ну, тады і рукой махні: каб мне папярхнулася за акафістам вялікамучаніцы Варвары, калі не здаецца, што вось-вось сам усё гэта робіш, як быццам залез у прадзедаўскую душу, або прадзедаўская душа дурэе ў табе... Не, мне горай за ўсё нашы дзяўчаты і маладзіцы; пакажыся толькі на вочы ім: «Фама Грыгор'евіч! Фама Грыгор'евіч! а нуте яку-нибудь страховинну казочку! а нуте, нуте!..» тара-та-та, та-та-та, і пойдуць, і пойдуць... Расказаць яно, вядома, не шкада, ды зірніце, што робіцца з імі ў пасцелі. Я-ж ведаю, што кожная дрыжыць пад коўдраю, як быццам б'е яе трасца, і рада-б з галавою ўлезці ў кажух свой. Драпні гаршком пацук, сама як-небудзь зачапі нагою качаргу - і божа ратуй, і душа ў пятах. А на другі дзень як нічога не было; навязваецца зноўку:, раскажы ёй страшную казку дый годзе. Што-ж бы такое расказаць вам? Раптам не ўсплыве на думку... Так, раcкажу я вам, як вядзьмаркі гулялі з нябожчыкам дзедам у дурня. Толькі загадзя прашу вас, панове, не збівайце з толку, а то такі кісель атрымаецца, што сорамна будзе і ў рот узяць. Нябожчык дзед, патрэбна вам сказаць, быў не з простых у свой час казакаў. Ведаў і цвёрда-ён-то і словацітлу паставіць*. У свята адгрукае апостала, бывала, так, што цяпер і паповіч іншы схаваецца. Ну, самі ведаеце, што ў тамтую пару, калі сабраць з усяго Батурына грамацеяў, дык не трэба і шапкі падстаўляць, - у адну жменю можна было ўсіх скласці. Значыцца, і дзівіцца няма чаго, калі кожны стрэчны кланяўся яму амаль у пояс.
* Літары славянскай азбукі і знак скарачэння.
Аднойчы ўздумалася вяльможнаму гетману паслаць для чагосьці да царыцы грамату. Тагачасны палкавы пісар, вось нячысцік яго хапі, і прозвішча не ўспомню... Віскрак не Віскрак, Матузачка не Матузачка, Галапуцак не Галапуцак... Ведаю толькі, што неяк дзіўна пачынаецца мудрагельскае прозвішча, - паклікаў да сябе дзеда і сказаў яму, што, вось, нараджвае яго сам гетман ганцом з граматаю да царыцы. Дзед не любіў доўга збірацца: грамату зашыў у шапку; вывеў каня; цмокнуў жонку і дваіх сваіх, як ён называў, парасят, з якіх адзін быў родны бацька хоць-бы і нашага брата; і падняў такі за сабою пыл, як быццам пятнаццаць хлопцаў надумаліся пасярод вуліцы гуляць у кашу. На другі дзень, яшчэ певень не крычаў чацверты раз, дзед ужо быў у Канатопе. На той час быў там кірмаш: народу высыпала па вуліцах столькі, што ў вачах мітусілася. Але паколькі было рана, дык усё яшчэ драмала, выпрастаўшыся на зямлі. Каля каровы ляжаў гуляка парубак з пачырванеўшым, як снягур, носам; далей храпла, седзячы, перакупка з крэмнямі, сінькаю, шротам і бублікамі; пад возам ляжаў цыган; на возе з рыбай чумак; на самай дарозе параскідаў ногі барадач-маскаль з паясамі і рукавіцамі... ну, рознага зброду, як водзіцца на кірмашах. Дзед прыпыніўся, каб разглядзець добра. Тым часам у ятках пачало пакрысе варушыцца; жыдоўкі пачалі пабразгваць пляшкамі; дым паваліла то там, то сям пярсцёнкамі, і пах гарачых сласцёнаў* панёсся па ўсім табары. Дзеду ўспала на думку, што ў яго няма ні крэсіва, ні табакі напагатове: вось і пайшоў цягацца па кірмашы. Не паспеў прайсці дваццаці крокаў - насустрач запарожац. Гуляка, і па твары відаць! Чырвоныя, як жар, нагавіцы, сіні жупан, яркі каляровы пояс, пры боку шабля і люлька з мядзяным ланцужком па самыя пяты - запарожац дый годзе! Эх, і народ-жа! стане, выцягнецца, павядзе рукою малайцоўскія вусы, бразне падковамі - і прыўдарыць! але-ж як прыўдарыць: ногі вытанцоўваюць нібы верацяно ў бабскіх руках; як віхор, тузане рукою па ўсіх струнах бандуры і тут-жа, падпершыся ў бокі, імчыцца ў прысядкі; заліецца песняй - душа гуляе!.. Не, мінулася часінка: не пабачыць болей запарожцаў! Так: дык сустрэліся. Слова за слова, ці доўга да знаёмства? Пайшлі гаманіць, гаманіць, так што дзед зусім ужо забыўся пра сваю дарогу. Пачостка пачалася, як на вяселлі перад пастом вялікім. Толькі, відаць, нарэшце надакучыла біць гаршкі і шпурляць у народ грашамі, дый кірмашу-ж не век стаяць! Вось змовіліся новыя прыяцелі, каб не расставацца і шлях трымаць разам. Было даўно падвечар, калі выехалі яны ў поле. Сонца пабралася на адпачынак; дзе-ні-дзе гарэлі замест яго чырванаватыя палосы; па полі стракаціліся нівы, як святочныя плахты чорнабровых маладзіц. Нашага запарожца апанавала страшэнная ахвота на размову. Дзед і яшчэ другі гуляка, што прыплёўся да іх, падумалі ўжо, ці не чорт залез у яго. Адкуль што бралася. Гісторыі і прыказкі такія дзівосныя, што дзед некалькі разоў хапаўся за бакі і ледзь не надарваў свайго жывата са смеху. Але ў полі рабілася чым далей, тым больш змрочна; а разам з тым рабілася бязладней і малайцоўская гамана. Нарэшце, апавядальнік наш прыціхнуў зусім і ўздрыгваў пры найменшым шолаху. «Ге, ге, ге, зямляк! ды ты ўжо не на жарты ўзяўся лічыць соў. Ужо думаеш, як-бы дамоў, ды на печ!» «Перад вамі няма чаго таіцца», сказаў ён, раптам адвярнуўшыся і нерухома ўтаропіўшы на іх вочы свае. «Ці ведаеце, што душа мая даўно прададзена нячысціку». «Вось навіна! Хто на вяку сваім не знаўся з нячыстымі? Тут вось і трэба гуляць, як гаворыцца, на прах». «Эх, хлопцы! Гуляў-бы, ды ў ноч гэтую тэрмін малайцу! Эй, браткі!» сказаў ён, пляснуўшы па руках іх: «эй, не выдайце! не паспіце адну ноч, век не забуду вашай дружбы!» Чаму-ж не дапамагчы чалавеку ў такім горы? Дзед абвясціў напрост, што хутчэй дасць ён ад-рэзаць асяледзец з уласнае галавы, чым дапусціць чорта панюхаць сабачай мордай сваёй хрысціянскай душы.
* Пражанцы ў алеі з мёдам.
Казакі нашы ехалі-б, можа, і далей, каб не абцягнула ўсяго неба ноччу, быццам чорнай дзяругаю, і ў полі не зрабілася таксама цёмна, як пад аўчынным кажухом. Здалёк толькі мільгаў агеньчык, і коні, чуючы блізкае стойла, спяшаліся, насцярожыўшы вушы і ўкаваўшы вочы ў змрок. Агеньчык, здавалася, імчаўся насустрач, і перад казакамі паказалася карчма, якая пахілілася на адзін бок, быццам баба па дарозе з вясёлых хрэсьбін. У тыя часы корчмы былі не тое, што цяпер. Добраму чалавеку не толькі разгарнуцца, прыўдарыць горліцы або гапака, прылегчы нават не было дзе, калі ў галаву ўбярэцца хмель і ногі пачнуць пісаць пакой-он-по. Двор быў увесь застаўлены чумацкімі вазамі; пад паветкамі, у яслях, у сенцах, адзін скруціўшыся, другі распрастаўшыся, храплі, як каты. Карчмар адзін перад каганцом наразаў рубчыкамі на кійку, колькі кварт і асьмух высушылі чумацкія галовы. Дзед, узяўшы траціну вядра на трох, накіраваўся ў хлеў. Усе трое ляглі поруч. Толькі паспеў ён павярнуцца, як бачыць, што яго землякі спяць ужо мёртвым сном. Пабудзіўшы прыстаўшага да іх трэцяга казака, дзед памянуў яму пра дадзенае таварышу абяцанне. Той узняўся крыху, працёр вочы і зноў заснуў. Што паробіш, давялося аднаму вартаваць. Каб чым-небудзь разагнаць сон, агледзеў ён вазы ўсе, даведаў коней, закурыў люльку, прышоў назад і сеў зноў каля сваіх. Усё было ціха, так што, здавалася, ніводная муха не праляцела. Вось і здаецца яму, што з-за суседняга воза нешта шэрае вытыркае рогі... Тут вочы яго пачалі сплюшчвацца так, што змушан быў штохвіліны праціраць кулаком і прамываць рэшткамі гарэлкі. Але як толькі праясняліся вочы, усё прападала. Нарэшце, трохі пачакаўшы, зноў паказваецца з-пад воза страшыдла. Дзед вылупіў вочы колькі здужаў; але праклятая дрымота ўсё туманіла перад ім; рукі яго адзервянелі; галава скацілася, і моцны сон схапіў яго так, што ён паваліўся нібы забіты. Доўга спаў дзед, і як прыпякло ніштавата ўжо сонца яго выгаленую макавіну, тады толькі ўсхапіўся ён на ногі. Пацягнуўшыся разы два і пачухаўшы спіну, заўважыў ён, што вазоў стаяла ўжо не гэтак шмат, як з вечара. Чумакі, відаць, пацягнуліся яшчэ ў досвіткі. Да сваіх - казак спіць, а запарожца няма. Выпытваць - ніхто ведаць не ведае, адна толькі верхняя світка ляжала на тым месцы. Страх і роздум апанавалі дзеда. Пайшоў паглядзець коней - ні свайго, ні запарожцавага! Што-б гэта значыла? Скажам, запарожца хапіла нячыстая сіла, а коней хто? Абмеркаваўшы ўсё, дзед скеміў, што, відаць, чорт прышоў пеша, а паколькі да пекла не блізка, дык і падхапіў яго каня. Балюча яму было вельмі, што не стрымаў казацкага слова. «Ну», думае, «няма чаго рабіць, пайду пеша: а можа трапіцца на дарозе які-небудзь барышнік, што едзе з кірмаша, як-небудзь ужо куплю каня». Толькі хапіўся за шапку - і шапкі няма. Спляснуў рукамі нябожчык дзед, як успомніў, што ўчора яшчэ памяняліся яны на час з запарожцам. Каму больш украсці, як не нячысціку. Вось табе і гетманскі ганец! Вось табе і прывёз грамату да царыцы! Тут дзед узяўся частаваць чорта такімі мянушкамі, што, думаю, яму не аднойчы чхалася ў пекле. Але лаянкаю мала паможаш; а патыліцу колькі ні чухаў дзед, ніяк не мог нічога прыдумаць. Што рабіць? Кінуўся даставаць чужога розуму: сабраў усіх добрых людзей, што былі ў шынку, чумакоў і проста заезджых, і расказаў, што так і так, такое напаткалася гора. Чумакі доўга думалі, падпёршы батагамі падбародкі свае; круцілі галовамі і сказалі, што не чулі такога дзіва на свеце, каб гетманскую грамату выкрадаў чорт. Другія-ж дадалі, што калі чорт ды маскаль украдуць што-небудзь, дык успамінай, як і звалі. Адзін толькі карчмар сядзеў моўчкі ў кутку. Дзед і падступіў да яго. Ужо калі маўчыць чалавек, дык, пэўна, шмат загроб розуму. Толькі шынкар не надта быў шчодры на словы; і калі-б дзед не палез у кішэнь па пяць злотых, дык прастаяў-бы перад ім дарэмна. «Я навучу цябе, як знайсці грамату», сказаў ён, адвёўшы яго ўбок. У дзеда і на сэрцы палягчэла. «Я па вачах ужо бачу, што ты казак - не баба. Глядзі-ж! блізка карчмы будзе паваротка направа ў лес. Толькі пачне ў полі змяркацца, каб ты быў ужо напагатове. У лесе жывуць цыганы і выходзяць з нор сваіх каваць жалеза ў такую ноч, у якую адны вядзьмаркі ездзяць на качэргах сваіх. Чым яны займаюцца сапраўды, табе ведаць не трэба. Шмат будзе грукату па лесе, толькі ты не ідзі ў тыя бакі, адкуль учуеш грукат; а будзе перад табою малая сцяжынка, каля абсмаленага дрэва, дарожкаю гэтаю ідзі, ідзі, ідзі... Пачне цябе цярніна драпаць, густы арэшнік засланяць дарогу - ты ўсё ідзі; і як прыдзеш да невялікай рэчкі, тады толькі можаш спыніцца. Там і ўбачыш, каго трэба; ды не забудзься набраць у кішэні таго, для чаго кішэні і пароблены... Ты разумееш, гэта дабро і д'яблы, і людзі любяць». Сказаўшы гэта, шынкар пайшоў у свой катух і не хацеў больш гаварыць ні слова.
Нябожчык дзед быў чалавек, не тое, каб з палахлівага дзесятка; бывала, сустрэне ваўка, так і хапае проста за хвост; пойдзе з кулакамі праміж казакаў, - усе, як ігрушы, валяцца на зямлю. Аднак-жа штосьці пашкрабвала яго па скуры, калі ўвайшоў ён у такую глухую ноч у лес. Хоць-бы зорачка на небе. Цёмна і глуха, як у вінным падвале; толькі чуваць было, што далёка-далёка ўгары, над галавою, халодны вецер гуляў па верхавінах дрэў, і дрэвы, як захмеленыя казацкія галовы разгульна пагойдваліся, шапочучы лісцем п'яную гамонку. Як вось павеяла такім холадам, што дзед успамянуў і пра аўчынны кажух свой, і раптам нібыта сто молатаў застукала па лесе такім стукам, што ў яго зазвінела ў галаве. І нібы зарніцаю, асвятліла на хвіліну ўвесь лес. Дзед адразу-ж убачыў сцяжынку, што пракрадалася праміж дробнага хмызняка. Вось і абсмаленае дрэва і кусты цярніны! Так, усё так, як было яму казана; не, не падмануў карчмар. Аднак-жа не зусім весела было прадзірацца праз калючыя кусты; яшчэ зроду не здаралася бачыць яму, каб праклятыя калючкі і сучча так балюча драпаліся: амаль на кожным кроку забірала яго войкнуць. Пакрысе выбраўся ён на прасторнае месца, і, колькі мог заўважыць, дрэвы радзелі і рабіліся, чым далей, такія шырокія, якіх дзеду не траплялася бачыць і па той бок Польшчы. Зірк, паміж дрэў мільганула і рэчка, чорная, нібы варанёная сталь. Доўга стаяў дзед каля берага, паглядаючы ва ўсе бакі. На другім беразе гарыць агонь і, здаецца, вось-вось рыхтуецца згаснуць, і ізноў адсвечваецца ў рэчцы, якая ўздрыгвала, як польскі шляхціц у казацкіх лапах. Вось і масток! Ну, тут адна толькі хіба чартоўская калымажка праедзе. Дзед, аднак-жа, ступіў смела, і хутчэй, чым-бы іншы паспеў дастаць ражок і панюхаць табакі, быў ужо на другім беразе. Цяпер толькі разгледзеў ён, што каля агню сядзелі людзі, і такія прывабныя храпы, што іншым часам, бог ведае, чаго-б не даў, абы толькі адкараскацца ад гэтага знаёмства. Але цяпер, няма чаго рабіць, трэба было завязацца. Вось дзед і паклаў ім паклон, амаль што ў пояс: «Памагай бог вам, добрыя людзі!» Хоць-бы адзін матнуў галавою; сядзяць ды маўчаць, ды нешта сыплюць у агонь. Бачачы адно месца незанятае, дзед без усякіх акалічнасцей сеў і сам. Прывабныя храпы нічога; нічога і дзед. Доўга сядзелі моўчкі. Дзеду ўжо і надакучыла: давай мацаць у кішэні, дастаў люльку, зірнуў наўкол - ніводзін не глядзіць на яго. «Ужо, дабрадзейства, будзьце ласкавы; як-бы так, каб, да прыкладу сказаць, таго...» (дзед пажыў на свеце нямала, ведаў ужо, як падпускаць турусы, і пры выпадку, бадай, і перад царом не ўдарыў-бы тварам у гразь) «каб да прыкладу сказаць, і сябе не забыць, і вас не пакрыўдзіць, - люлька вось у мяне ёсць, ды таго, чым запаліць яе, чорт-ма (няма)». І на гэту прамову хоць-бы слова; толькі адна храпа тыцнула гарачую галавешку просценька дзеду ў лоб, так, што, калі-б ён крыху не адхіліўся, дык, магло здарыцца, развітаўся-б навекі з адным вокам. Бачачы, нарэшце, што час дарэмна праходзіць, наважыў - ці будзе слухаць нячыстае племя, ці не - растлумачыць справу. Храпы і вушы паставілі, і лапы працягнулі. Дзед здагадаўся, забраў у жменю ўсе грошы, якія былі з ім, і кінуў нібыта сабакам ім у сярэдзіну. Як толькі кінуў ён грошы, усё перад ім перамяшалася, зямля задрыжала, і як ужо - ён і сам расказаць не ўмеў, - трапіў ледзь не ў самае пекла. Бацюхны мае! ахнуў дзед, разгледзеўшы добра: што за страшыдлы! храпы на храпе, як кажуць, не відно. Вядзьмарак такая процьма, як здараецца часамі на Каляды выпадае снегу: паўбіраны, размазаны, быццам панначкі на кірмашы. І ўсе, колькі ні было іх там, як захмялелыя, вытанцоўвалі нейкага чартоўскага трапака. Пыл паднялі, хавай божа, які! Дрыжыкі-б пранялі хрышчанага чалавека толькі пабачыўшы, як высока скакала чартоўскае племя. Дзеда, не зважаючы на страх увесь, смех узяў, калі ўбачыў, як чэрці з сабачымі мордамі, на нямецкіх ножках, верцячы хвастамі, улягалі за вядзьмаркамі, быццам хлопцы за прыгожымі дзяўчатамі; а музыкі лупілі сябе ў шчокі кулакамі, нібы ў бубны, і свісталі насамі, як у валторны. Толькі згледзелі дзеда, і пацягнуліся да яго ардою. Свіныя, сабачыя, казліныя, драфіныя, конскія храпы - усе панастаўляліся, і вось так і лезуць цалавацца. Плюнуў дзед, такая брыдота напала! Нарэшце, схапілі яго і пасадзілі за стол, даўжынёю, можа, з дарогу ад Канатопа да Батурына. «Ну, гэта яшчэ не зусім кепска», падумаў дзед, пабачыўшы на стале свініну, каўбасы, крышаную цыбулю з капустаю і шмат розных прысмакаў: «відаць, д'ябальская сволач не прытрымліваецца пастоў». Дзед-такі, не шкодзіць вам ведаць, не мінаў выпадку перахапіць таго-сяго на зубы. Еў нябожчык са смакам; і таму, не кідаючыся ў размовы, падсунуў да сябе міску з нарэзаным салам і шынку вяндліны; узяў відэлец, мала чым меншы за тыя вілкі, якімі мужык бярэ сена, захапіў ім самы здаравенны кавалак, падставіў скарынку хлеба і - зірк, і ўкінуў у чужы рот. Вось-вось, каля самых вушэй, і чуваць нават, як нечая морда жуе і клацае зубамі на ўвесь стол. Дзед нічога; схапіў другі кавалак і вось, здаецца, і па губах зачапіў, толькі ізноў не ў сваё горла. Трэці раз - ізноў міма. Узгарэўся дзед і забыў і страх, і ў чыіх лапах знаходзіцца ён. Прыскочыў да вядзьмарак: «Што вы, ірадава племя, уздумалі смяяцца з мяне, ці што? Калі не аддасце, у гэтую-ж хвіліну, мае казацкай шапкі, дык будзь я католік, калі я не паперакручваю свіных лычоў вашых на патыліцу!» Не паспеў ён дакончыць апошніх слоў, як усе страшыдлы выскалілі зубы і паднялі такі смех, што ў дзеда на душы захаланула. «Добра!» правішчэла адна з вядзьмарак, каторую дзед палічыў за старэйшую над усімі таму, што лічына ў яе была бадай ці не прыгажэй за ўсіх; «шапку аддадзім табе, толькі не раней, пакуль згуляеш з намі тры разы ў дурня!» Што ты загадаеш рабіць? Казаку сесці з бабамі ў дурня! Дзед аднеквацца, аднеквацца, нарэшце сеў. Прынеслі карты, замасленыя, якімі толькі ў нас папоўны варожаць пра жаніхоў. «Слухай-жа!» забрахала вядзьмарка другі раз: «калі хоць раз выйграеш - твая шапка; калі-ж усе тры разы застанешся дурнем, дык не пакрыўдуй, не толькі шапкі, можа, і свету болей не ўбачыш!» «Картуй, картуй, хрычоўка! Што будзе, дык будзе!»
Вось і карты раздадзены. Узяў дзед свае ў рукі - глядзець не хочацца, такая дрэнь: хоць-бы на смех адзін козыр. З масці дзесятка самая старэйшая, пар нават няма; а вядзьмарка ўсё падсыпае пяцерыкамі. Давялося застацца дурнем! Толькі што дзед паспеў застацца дурнем, як з усіх бакоў заіржалі, забрахалі, зарохкалі морды: «дурань! дурань! дурань!»
«Каб вы пералопаліся, д'ябальскае племя!» закрычаў дзед, затыкаючы пальцамі сабе вушы. «Ну», думае, «вядзьмарка падмахлявала; цяпер я сам буду картаваць». Скартаваў. Засвяціў козыра. Зірнуў на карты: хоць куды, казыры ёсць. І спачатку справа ішла, як не трэба лепш, толькі вядзьмарка пяцярык з каралямі! У дзеда на руках адны казыры; не думаючы, не гадаючы доўга, хоп каралёў усіх па вусах казырамі... «Ге, ге! ды гэта не па-казацку! А чым ты б'еш, зямляк?»
«Як чым? казырамі!»
«Можа, па-вашаму, гэта і казыры, толькі па-нашаму не!»
Зірк - сапраўды звычайная масць. Што за чартаўшчына! Давялося і другі раз быць дурнем, і чартаўё пайшло зноў дзерці горла: «дурань, дурань!» так што стол дрыжэў і карты скакалі па стале. Дзед разгарачыўся; скартаваў апошні раз. Ізноў ідзе добра. Вядзьмарка ізноў пяцярык; дзед пабіў і набраў з калоды поўную руку казыроў.
«Козыр!» закрычаў ён, ударыўшы па стале картаю так, што яе пакарабаціла; тая, не кажучы ні слова, пабіла васьмёркаю масці. «А чым ты, стары д'ябал, б'еш!» Вядзьмарка падняла карту: пад ёю была простая шасцёрка. «Бачыш, чартоўская замарока!» сказаў дзед і ад дакукі рэзнуў кулаком, колькі сілы было, па стале. На шчасце яшчэ, што ў вядзьмаркі была кепская масць; у дзеда, як назнарок, на той час пары. Пачаў набіраць карты з калоды, толькі сілы няма: дрэнь такая лезе, што дзед і рукі апусціў. У калодзе ніводнай карты. Пайшоў, ужо так, не гледзячы, простаю шасцёркаю; вядзьмарка прыняла. «Вось табе і на! гэта што? Э, э, пэўна, што-небудзь ды не так!» Вось, дзед карты ціхенька Пад стол - і перахрысціў; зірк, у яго на руках туз, кароль, валет казырныя; а ён замест шасцёркі спусціў кралю. «Ну, дурань-жа я быў! Кароль казырны! што? прыняла? А, кашачая ўрода! А туза не хочаш? Туз! валет!..» Гром пайшоў па пекле, на вядзьмарку напалі курчы, і, адкуль ні вазьміся, шапка бух дзеду проста ў твар. «Не, гэтага мала!» - закрычаў дзед, падбадзёрыўшыся і надзеўшы шапку. «Калі зараз не стане перада мною малайцоўскі конь мой, дык вось, забі мяне гром на гэтым самым нячыстым месцы, калі я не перахрышчу святым крыжам усіх вас!» і ўжо быў і руку падняў, як раптам загрымелі перад ім конскія косці.
«Вось табе конь твой!» Заплакаў небарака, гледзячы на іх, як неразумнае дзіцянё. Шкада зрабілася таварыша! «Дайце-ж мне якога-небудзь каня, выбрацца з гнязда вашага!» Чорт ляснуў гарапнікам - конь, як агонь, узвіўся пад ім, і дзед, як птушка, выімчаў наверх.
Страх, аднак-жа, апанаваў яго пасярод дарогі, калі конь, не слухаючыся ні крыку, ні паводдзя, скакаў цераз прорвы і балоты. У якіх месцах ён не быў, дык дрыжыкі праймалі пры адных апавяданнях. Зірнуў неяк сабе пад ногі - і горш перапалохаўся: бяздонне! строма страшэнная! А шайтанскай жывёліне і гора мала; проста праз яе. Дзед трымацца: ды не на тое вышла. Цераз пні, цераз купіны паляцеў стрымгалоў у прорву і так рэзнуўся на дне яе аб зямлю, што, здаецца, і духі выбіла. Прынамсі, што рабілася з ім у той час, нічога не помніў; і як апомніўся крыху ды агледзеўся, дык ужо развіднела зусім; перад ім мільгалі знаёмыя мясціны, і ён ляжаў на страсе сваёй-жа хаты.
Перахрысціўся дзед, калі злез доле. Вось якая чартоўшчына! што за напасць, якія з чалавекам цуды дзеюцца! Зірк на рукі - усе ў крыві; паглядзеў у бочку з вадою, што стаяла старчма, - і твар таксама. Абмыўшыся добра, каб не спалохаць дзяцей, уваходзіць ён ціхенька ў хату; глядзіць: дзеці адступаюцца ад яго задам і ў спалоху паказваюць яму пальцамі, кажучы: «Дывысь, дывысь, маты, мов дурна, скаче!» І сапраўды, баба сядзіць, заснуўшы перад грэбенем, трымае верацяно ў руках і сонная падскаквае на лаўцы. Дзед, узяўшы за руку ціхенька, пабудзіў яе: «Дзень добры, жонка! ці здарова ты?» Тая доўга глядзела, вылупіўшы вочы, і нарэшце пазнала ўжо дзеда і расказала, як ёй снілася, што печ ездзіла па хаце, выганяючы вон лапатаю гаршкі, цабры... і, чорт ведае, што яшчэ такое. «Ну», кажа дзед, «табе ў сне, а мне на яве. Трэба, бачу, будзе пасвяціць нашу хату; мне-ж цяпер марудзіць нельга». Сказаўшы гэта і адпачыўшы крыху, дзед дастаў каня і ўжо не спыняўся ні ўдзень, ні ўночы, пакуль не даехаў да месца і не аддаў граматы самой царыцы. Там наглядзеўся дзед такіх дзіваў, што хапіла яму надоўга пасля таго расказваць: як павялі яго ў палацы, такія высокія, што калі-б хат дзесяць паставіць адну на адну, і тады, можа, не дастала-б. Як заглянуў ён у адзін пакой - няма; у другі - няма; у трэці - яшчэ няма; у чацвертым нават няма, ды ў пятым ужо, зірк - сядзіць сама, у залатой кароне, у шэрай навюсенькай світцы, у чырвоных ботах, і залатыя галушкі есць. Як загадала яму насыпаць цэлую шапку сініцамі, як... - усяго і ўспомніць нельга. Аб тузаніне сваёй з чарцямі дзед і думаць забыўся, і калі здаралася, што хто-небудзь і напамінаў пра гэта, дык дзед маўчаў, як быццам і не да яго справа ішла, і вялікіх каштавала намаганняў упрасіць яго пераказаць усё, як было. І, відаць, у пакаранне, што ён не надаўмеўся адразу-ж пасля таго пасвяціць хату, бабе роўна праз кожны год, і іменна ў той самы час, рабілася такое дзіва, што танцуецца, бывала, дый годзе. За што ні возьмецца, ногі пачынаюць сваё, і вось так і падбівае пайсці ў прысядкі.
Вось вам і другая кніжка, а лепей сказаць, апошняя! Не хацелася, моцна не хацелася выдаваць і гэтай. Дапраўды, час і пакінуць. Я вам скажу, што на хутары пачынаюць ужо смяяцца з мяне: вось, кажуць, здурнеў стары дзед: на старасці год цешыцца дзіцячымі забаўкамі! І праўда, даўно пара на спакой. Вы, шаноўныя чытачы, пэўна, думаеце, што я прыкідваюся толькі старым. Куды тут прыкідвацца, калі ў роце зусім зубоў няма! Цяпер, калі што мяккае трапіцца, дык буду як-небудзь жаваць, а цвёрдае - дык ні за што не адкушу. Дык вось вам ізноў кніжка! Не лайцеся толькі! Не добра лаяцца на развітанне, асабліва з тым, з каторым, бог ведае, ці хутка ўбачыцеся. У гэтай кніжцы пачуеце апавядальнікаў, усё амаль для вас незнаёмых, выключаючы хіба толькі Фаму Грыгор'евіча. А таго гарохавага паніча, што расказваў такой мудрагельнай моваю, якога многа вострасловаў і з маскоўскага народа не магло зразумець, ужо даўно няма. Пасля таго, як пасварыўся з усімі, ён і не заглядаў да нас. Так, я вам не расказваў гэтага выпадку? Паслухайце, тут раскамедыя была. Мінулы год, так неяк каля лета, ды ледзь не на самы дзень майго патрона, прыехалі да мяне ў госці (трэба вам сказаць, шаноўныя чытачы, што землякі мае, дай бог ім здароўя, не забываюць старога. Ужо ёсць пяцьдзесяты год, як я пачаў помніць свае імяніны. Каторы-ж мне дакладна год, гэтага ні я, ні старая мая вам не скажам. Мусібыць, блізка пад семдзесят. Дзіканьскі поп, айцец Харлампій, ведаў, калі я нарадзіўся; ды шкада, што пяцьдзесят год ужо, як яго няма на свеце). Вось, прыехалі да мяне госці: Захар Кірылавіч Чухапупенка, Сцяпан Іванавіч Курачка, Тарас Іванавіч Смачненькі, засядацель Харлампій Кірылавіч Хлоста; прыехаў яшчэ... вось забыўся, дапраўды, імя і прозвішча... Осіп... Осіп... Божа мой, яго ведае ўвесь Міргарад! ён яшчэ, калі гаворыць, дык заўсёды шчаўкане спачатку пальцам і падапрэцца ў бокі... Ну, бог з ім! у другі раз успамяну. Прыехаў і знаёмы вам паніч з Палтавы. Фаму Грыгор'евіча я не лічу; гэта ўжо свой чалавек. Разгаварыліся ўсе (ізноў трэба вам заўважыць, што ў нас ніколі не бывае гаворкі пра дробязі. Я заўжды люблю прыстойныя гаворкі; каб, як кажуць, разам і асалода і навучанне было), разгаварыліся пра тое, як трэба саліць яблыкі. Старая мая было пачала гаварыць, што трэба спачатку добра вымыць яблыкі, потым намачыць у квасе, а потым ужо... «Нічога з гэтага не будзе!» падхапіў палтавец, заклаўшы руку ў гарохавы кафтан свой і прайшоўшы важным крокам па пакоі: «нічога не будзе! Перш за ўсё трэба перасыпаць кануперам* а потым ужо...» Ну, я на вас спасылаюся, шаноўныя чытачы, скажыце сумленна, ці чулі вы калі-небудзь, каб яблыкі перасыпалі кануперам? Праўда, кладуць смародзінны ліст, нячуй-вецер, трыліснік; але каб клалі канупер... не, я не чуваў пра гэта. Ужо, здаецца, лепш за маю старую ніхто не ведае пра гэтыя справы. Ну, гаварыце-ж вы! Знарок, як добрага чалавека, адвёў я яго паціхеньку ўбок: «Слухай, Макар Назаравіч, эй, не смяшы народ! Ты чалавек не абы які: сам, як гаворыш, абедаў раз з губернатарам за адным сталом. Ну, скажаш што-небудзь падобнае там, дык цябе-ж засмяюць уее!» Што-ж бы, вы думалі, ён сказаў на гэта? - Нічога! плюнуў на падлогу, узяў шапку і вышаў. Хоць-бы развітаўся з кім, хоць-бы матнуў каму галавою, толькі чулі мы, як пад'ехала да варот цялежка са званком; сеў і паехаў. І лепей! Не трэба нам такіх гасцей! Я вам скажу, шаноўныя чытачы, што горш няма нічога на свеце, як гэтая знаць. Што яго дзядзька быў некалі камісарам, дык і нос нясе ўгару. Ды быццам камісар такі ўжо чын, што вышэй за яго няма на свеце. Дзякуй богу, ёсць і большыя за камісара. Не, не люблю я гэтае знаці. Вось вам у прыклад Фама Грыгор'евіч, здаецца, і не знатны чалавек, а зірнуць на яго: у твары нейкая важнасць ззяе, нават калі пачне нюхаць звычайную табаку, і тады адчуваеш міжвольную пашану. У царкве, калі запяе на крыласе - замілаванасць невыказная! растаў-бы, здавалася, увесь!.. А той... ну, бог з ім! ён думае, што без яго казак і абыйсціся нельга. Вось, усё-ж такі назбіралася гэтая кніжка.
* Пахучая трава.
Я, помніцца, абяцаў вам, што ў гэтай кніжцы будзе і мая казка. І сапраўды, хацеў быў гэта зрабіць, але ўбачыў, што для казкі мне трэба, прынамсі, тры такіх кніжкі. Думаў перш асобна надрукаваць яе, але перадумаў. Бо я-ж ведаю вас: будзеце смяяцца са старога. Не, не хачу! Бывайце! Доўга, а можа зусім, не ўбачымся. Ды што? вам-жа ўсёроўна, хоць-бы і не было мяне зусім на свеце. Міне год, другі - і ніхто з вас пасля не пашкадуе і не ўспамяне пра старога пасічніка Рудога Панька.
Астатні дзень перад Калядамі прайшоў. Зімовая, ясная ноч наступіла. Зірнулі зоры. Месяц велічна ўзняўся на неба пасвяціць добрым людзям і ўсяму свету, каб усім было весела калядаваць і славіць Хрыста*. Марозіла мацней, як з раніцы; але затое так было ціха, што рып марозу пад ботамі быў чуцён за поўвярсты. Яшчэ ніводзін натоўп парубкаў не паказваўся пад вокнамі хат; месяц адзін толькі заглядаў у іх крадком, як-бы заклікаючы дзяўчат скончыць прыбірацца і хутчэй выбегчы на рыпатлівы снег. Тут цераз комін адной хаты клубамі паваліўся дым і пайшоў хмараю па небе, і разам з дымам паднялася вядзьмарка верхам на веніку.
* Калядаваць у нас называецца спяваць пад вокнамі напярэдадні Каляд песні, якія называюцца калядкамі. Таму, хто калядуе, заўсёды кіне ў мех гаспадыня, ці гаспадар, ці хто застаецца дома, каўбасу, або хлеб, або мядзяны грош, хто чым багаты. Гавораць, што быў некалі ідал Каляда, якога лічылі за бога, і што быццам ад таго пайшлі калядкі. Хто яго ведае? Не нам, простым людзям, аб гэтым меркаваць. Летась айцец Осіп быў забараніў калядаваць па хутарах, кажучы, што нібыта гэтым народ дагаджае шайтану. Аднак-жа, калі сказаць праўду, дык у калядках і слова няма пра каляду. Пяюць часта пра нараджэнне Хрыста; а ў канцы жадаюць здароўя гаспадару, гаспадыні, дзецям і ўсяму дому. (Заувага пасічніка.)
Калі-б у гэты час праязджаў сарачынскі засядацель на тройцы абыватальскіх коней, у шапцы з барашкавым аколышкам, зробленай на ўланскі манер, у сінім кажусе, падбітым чорнымі смушкамі, з д'ябальскі сплеценым гарапнікам, якім ён мае звычай падганяць свайго фурмана, дык ён-бы пэўна прыкмеціў яе, бо ад сарачынскага засядацеля не схаваецца ніводная вядзьмарка на свеце. Ён ведае дакладна, колькі ў кожнай бабы свіння прыводзіць парасят, і колькі ў скрыні ляжыць палатна, і што іменна з свайго адзення і гаспадаркі пакіне ў заставу добры чалавек у нядзелю ў карчме. Але сарачынскі засядацель не праязджаў, дый якая яму справа да чужых, калі ў яго ёсць свая воласць. А вядзьмарка, тым часам, узнялася так высока, што адной толькі чорнаю плямкай мільгала ўгары. Але дзе ні з'яўлялася плямка, там зоры, адна за адною, знікалі на небе. Хутка вядзьмарка набрала іх поўны рукаў. Тры ці чатыры яшчэ блішчалі. Раптам з другога боку з'явілася другая плямка, павялічылася, пачала расцягацца і ўжо была не плямка. Блізказоры, хоць-бы і надзеў на нос, заместа акуляраў, колы з камісаравай брычкі, і тады-б не пазнаў, што гэта такое. Спераду зусім немец*; вузенькая мордачка, якая безупынна круцілася і нюхала ўсё, што ні траплялася, заканчвалася, як і ў нашых свіней, кругленькім лычыкам, ногі былі такія тонкія, што каб гэткія меў ярэскаўскі** галава, дык ён пераламаў-бы іх у першым казачку. Але затое ззаду ён быў сапраўды губернскі страпчы*** ў мундзіры, бо ў яго вісеў хвост, такі востры і доўгі, як цяперашнія мундзірныя фалды; толькі хіба па казлінай барадзе пад мордай, па невялікіх рожках, якія тырчалі на галаве, і што ўвесь быў не бялейшы за камінара, можна было здагадацца, што то не немец і не губернскі страпчы, а проста чорт, якому апошняя ноч засталася швэндацца на белым овеце і навучаць грахам добрых людзей. Заўтра-ж, з першымі званамі на завутраню, пабяжыць ён, не аглядаючыся і падціснуўшы хвост, у свой бярлог.
* Немцам называюць у нас кожнага, хто толькі з чужой зямлі, ці то француз, ці цэсарац, ці швед - усёадно немец. (Задвага Гогаля.)
** Ярэскі - мястэчка Палтаўскай губ., Міргарадскага павета.
*** Страпчы - чыноўнік па нагляду за ходам спраў у судовых установах (гістар.).
Тым часам чорт краўся паціхеньку да месяца і ўжо быў працягнуў руку схапіць яго, як раптам адхапіў яе лазад, як-бы апёкшыся, пасмактаў пальцы, паматляў нагою і забег з другога боку, і ізноў адскочыў і адхапіў руку. Аднак-жа, не зважаючы на ўсе няўдачы, хітры чорт не пакінуў сваіх свавольстваў. Падбегшы, раптам схапіў ён абодвума рукамі месяц, крыўляючыся і дзьмучы, перакідаў яго з рукі на руку, як мужык, які дастаў голымі рукамі агонь для свае люлькі; нарэшце паспешна схаваў у кішэнь і, як быццам ні ў чым не бывала, пабег далей.
У Дзіканьцы ніхто не чуў, як чорт украў месяц. Праўда, валасны пісар, выходзячы ракам з карчмы, бачыў, што месяц, ні з таго, ні з сяго, танцаваў па небе, і запэўняў з бажбою ў гэтым усё сяло; але міране ківалі галовамі і нават падымалі яго на смех. Але-ж якая была прычына чорту адважыцца на такую беззаконную справу? А вось якая: ён ведаў, што багаты казак Чуб запрошаны дзякам на куццю, дзе будуць: галава; прыехаўшы з архірэйскай пеўчай сваяк дзяка, у сінім сурдуце, які браў самага нізкага баса; казак Свербыгуз і яшчэ той-сёй. Дзе, апрача куцці, будзе варануха, перагнаная на шафран гарэлка і шмат усялякага ежыва. А тым часам яго дачка, красуня на ўсё сяло, застанецца дома, а да дачкі напэўна прыдзе каваль, асілак і хлапчына хоць куды, які быў чорту яшчэ прыкрэй за казака айца Кандрата. У вольны ад справы час каваль займаўся маляваннем і лічыўся лепшым жывапісцам ва ўсім акалодку. Сам-жа сотнік Л...ка, які тады яшчэ быў у добрым здароўі, выклікаў яго сумысля ў Палтаву пафарбаваць дашчатую агароджу каля яго дома. Усе міскі, з якіх дзіканьскія казакі сёрбалі боршч, былі размалёваны кавалём. Каваль быў богабаязны чалавек і пісаў часта абразы святых, і цяпер яшчэ можна знайсці ў Т... царкве яго евангеліста Луку. Але вяршыняй яго мастацтва была адна карціна, напісаная на царкоўнай сцяне ў правым прытворы, на якой ён намаляваў святога Пятра ў дзень страшнага суда, з ключамі ў руках, выганяўшага з пекла злога духа; спалоханы чорт мітусіўся ва ўсе бакі, прадчуваючы сваю пагібель, а зняволеныя раней грэшнікі білі і ганялі яго пугамі, паленнямі і ўсім чым пападзе. У той час, калі жывапісец працаваў над гэтаю карцінай і пісаў яе на вялікай драўлянай дошцы, чорт на ўсю сілу тужыўся перашкодзіць яму, штурхаў невідочна пад руку, падымаў з горна ў кузні попел і абсыпаў ім карціну; але не зважаючы на ўсё, работа была скончана, дошка ўнесена ў царкву і ўмацавана ў сцяне прытвора, і з таго часу чорт пакляўся помсціць кавалю.
Адна толькі ноч заставалася яму бадзяцца па белым свеце; але і ў гэтую ноч ён вышукваў чым-небудзь спагнаць на кавалі сваю злосць. І для гэтага наважыўся ўкрасці месяц, з той надзеяй, што стары Чуб ляны і не лёгкі на заход, да дзяка-ж ад хаты не гэтак блізка: дарога ішла па засёлах, паўз млын, паўз могілкі, абгінаючы яр. Яшчэ пры месячнай ночы варануха і гарэлка, настоеная на шафране, магла-б завабіць Чуба. Але ў такую цемру наўрад ці ўдалося-б каму сцягнуць яго з печы і вызваць з хаты. А каваль, які здавён не меў з ім добрай згоды, пры ім ні за што не адважыцца ісці да дачкі, не зважаючы на сваю сілу.
Такім вось чынам, як толькі чорт схаваў у кішэнь свой месяц, раптам па ўсім свеце зрабілася так цёмна, што не кожны знайшоў-бы дарогу ў карчму, не толькі да дзяка. Вядзьмарка, убачыўшы сябе раптам у цемры, войкнула. Тут чорт, пад'ехаўшы дробным бесам, падхапіў яе пад руку і пачаў нашэптваць на вуха тое самае, што звычайна нашэптваюць усяму жаночаму роду. Дзіўна вядзецца на нашым свеце! Усё, што ні жыве ў ім, усё тужыцца пераймаць і перадражніваць адно другое. Раней, бывала, у Міргарадзе адзін суддзя ды гараднічы хадзілі зімою ў пацягнутых сукном кажухах, а ўсё дробнае чыноўніцтва насіла проста нагольныя. Цяпер-жа і засядацель, і падкаморы адсмалілі сабе новыя шубы з рашацілаўскіх смушак з суконным верхам. Канцылярыст і валасны пісар узялі сабе пазалетась сіняе кітайкі па шэсць грывен аршын. Панамар справіў сабе нанкавыя на лета нагавіцы і камізэльку з паласатага гарусу. Словам, усё пнецца ў людзі. Калі-ж гэтыя людзі не будуць суетнымі! Можна пабіцца аб заклад, што шмат каму здасца дзіўным бачыць чорта, які і сам падаўся туды-ж. Прыкрэй за ўсё тое, што ён пэўна ўяўляе сябе прыгажуном, тым часам як постаць - зірнуць сорамна. Морда, як гаворыць Фама Грыгор'евіч, паскудства паскудствам, аднак-жа і ён пад'язджае з залётамі! Але на небе і пад небам так зрабілася цёмна, што нічога нельга ўжо было бачыць, што адбывалася далей паміж імі.
«Дык ты, кум, яшчэ не быў у дзяка ў новай хаце?» гаварыў казак Чуб, выходзячы з дзвярэй свае хаты, хударляваму, высокаму ў кароткім кажусе мужыку з адросшаю барадою, якая паказвала, што ўжо больш за два тыдні не кратаў яе абломак касы, каторым звычайна мужыкі голяць сваю бараду праз адсутнасць брытвы. «Там цяпер будзе добрая пачостка!» гаварыў далей Чуб, шырока пасміхнуўшыся пры гэтым. «Як-бы толькі нам не спазніцца».
Пры гэтым Чуб паправіў свой пояс, які шчыльна падпяразваў яго кажух, націснуў мацней на вушы сваю шапку, сціснуў у руцэ пугу - страх і грозьбу надаедных сабак, але, зірнуўшы ўгару, спыніўся... «Што за д'ябал! Глядзі, глядзі, Панас!..»
«Што?» прамовіў кум і падняў сваю галаву таксама ўгару.
«Як што? месяца няма».
«Што за насланнё? сапраўды няма месяца».
«Вось і яно, што няма», вымавіў Чуб з некаторай гаркотаю на нязменную кумаву абыякавасць. «Табе, пэўна, і гора мала».
«А што мне рабіць!»
«Трэба-ж было», гаварыў далей Чуб, уціраючы рукавом вусы: «убіцца нейкаму д'яблу, каб яму не давялося, сабаку, раніцаю чаркі гарэлкі выпіць! Дапраўды, нібыта на смех... Сумысля, сядзеўшы ў хаце, глядзеў у акно: ноч - цуд. Светла; снег блішчыць пры месяцы. Усё было відно, як удзень. Не паспеў выйсці за дзверы, і вось, хоць вока выкалі!»
Чуб яшчэ доўга бурчаў і лаяўся, а між іншым, у той-жа час раздумваў, на чым спыніцца. Яму да смерці хацелася пагаманіць пра ўсякую лухту ў дзяка, дзе, напэўна, сядзеў ужо і галава, і прыезджы бас, і дзягцяр Мікіта, які ездзіў праз кожныя два тыдні ў Палтаву на таргі і адпускаў такія жарты, што ўсе міране браліся за жываты са смеху. Ужо бачыў Чуб у думках стаяўшую на стале варануху. Усё гэта было прывабна, праўда; але начная цемра напамянула яму аб той ляноце, якая так люба ўсім казакам. Як-бы добра цяпер ляжаць, падабраўшы пад сябе ногі, на ляжанцы, курыць спакойна люльку і слухаць праз чароўную дрымоту калядкі і песні вясёлых парубкаў і дзяўчат, якія збіраліся натоўпамі па падвоканню. Ён-бы, напэўна, спыніўся на апошнім, калі-б быў адзін, але цяпер абодвум не так нудна і страшна ісці цёмнаю ноччу, ды і не хацелася-такі паказацца перад іншымі лянівым ці баязлівым. Скончыўшы лаянку, звярнуўся ён зноў да кума.
«Дык няма, кум, месяца?
«Няма».
«Дзіўна, дапраўды. А дай панюхаць табакі! У цябе, кум, слаўная табака! дзе ты бярэш яе?»
«Дзе там к чорту, слаўная!» адказаў кум, зачыняючы бярозавую таўлінку, сколатую ўзорамі. «Старая курыца не чхне!»
«Я помню», усё таксама гаварыў далей Чуб: «мне нябожчык карчмар Зузуля аднойчы прывёз табакі з Нежына. Эх, табака была! Добрая табака была! Дык што-ж, кум, як нам быць? цёмна-ж на дварэ!»
«Дык, бадай што, застанемся дома», прамовіў кум, ухапіўшыся за ручку дзвярэй.
Калі-б кум не сказаў гэтага, дык Чуб пэўна-б наважыў застацца, але цяпер яго як быццам нешта тузала ісці насуперак. «Не, кум, пойдзем! нельга, трэба ісці!»
Сказаўшы гэта, ён ужо і сердаваў на сябе, што сказаў. Яму было вельмі непрыемна цягнуцца ў такую ноч; але яго суцяшала тое, што ён сам знарок гэтага захацеў і зрабіў-такі не гэтак, як яму раілі.
Кум, не выразіўшы на твары сваім нават дробнага руху дакукі, як чалавек, якому зусім усёроўна, ці сядзець дома, ці цягнуцца з дому, аглядзеўся, пачухаў кійком батага свае плечы, і два кумы накіраваліся ў дарогу.
Цяпер паглядзім, што робіць, застаўшыся адна, красуня-дачка. Аксане не мінула яшчэ і семнаццаці год, як ва ўсім амаль свеце, і па той бок Дзіканькі, і па гэты бок Дзіканькі, толькі і гутаркі было, што пра яе. Парубкі гуртам спавясцілі, што лепшае дзеўкі і не было яшчэ ніколі і не будзе ніколі ў сяле. Аксана ведала і чула ўсё, што пра яе гаварылі, і была капрызная, як красуня. Калі-б яна хадзіла не ў плахце і запасцы*, а ў якой-небудзь капоце, дык разагнала-б усіх сваіх дзевак. Парубкі ганяліся за ёю натоўпамі, але, страціўшы цярплівасць, пакідалі пакрысе і пераходзілі да іншых, менш раздураных. Адзін толькі каваль быў упарты і не пакідаў свайго валакіцтва, не зважаючы на тое, што і з ім абыходзілася яна ні кроплі не лепш, як з іншымі. Пасля выхаду бацькі свайго, яна доўга яшчэ прыбіралася і жаманілася перад невялікім у алавянай аправе люстэркам і не магла налюбавацца сабою.
* Род шарсцянага хвартуха ў жанчын. (Слоўн. Гогаля.)
«Што людзям уздумалася расслаўляць, быццам я прыгожая?» гаварыла яна як-бы безуважна, для таго толькі, каб пра што-небудзь палапатаць з сабою. «Маняць людзі, я зусім непрыгожая».
Але мільгануўшае ў люстры свежае, жывое, у дзіцячай юнацкасці, аблічча з бліскучымі чорнымі вачамі і невыказна прыемнай усмешкай, што прапальвала душу, раптам давялі супроцьлеглае.
«Хіба чорныя бровы і вочы мае», гаварыла далей красуня, не выпускаючы люстра: «такія прыгожыя, што ўжо роўных ім няма і на свеце? Што тут добрага ў гэтым задзёртым угару носе? і ў шчоках? і ў вуснах? быццам прывабны мае чорныя косы? Ух! Іх можна напалохацца ўвечары; яны, як доўгія змеі, перавіліся і абвіліся наўкола мае галавы. Бачу я цяпер, што я зусім непрыгожая!» і, адсоўваючы крыху далей ад сябе люстра, ускрыкнула: «Не, прыгожая я! Ах, якая прыгожая! Цуд! Якую радасць прынясу я таму, чыёй буду жонкаю. Як будзе любавацца мною мой муж! Ён страціць памяць. Ён зацалуе мяне да смерці».
«Дзівосная дзеўка!» прашаптаў, увайшоўшы ціха, каваль, «і выхвалення ў яе мала! З гадзіну стаіць, гледзячыся ў люстра, і не наглядзіцца, і яшчэ хваліць сябе ўголас!»
«Так, парубкі, ці-ж раўня я вам? вы зірніце на мяне», гаварыла далей прыгожанькая какетка: «як я плаўна пахаджаю, у мяне сарочка вышываная чырвоным шоўкам. А якія істужкі на галаве! Вам век не ўбачыць багацей галуна! Усё гэта накупляў мне мой бацька, каб са мною ажаніўся самы лепшы маладзец на свеце!» і, усміхнуўшыся, адвярнулася яна ў другі бок, і ўбачыла каваля...
Ускрыкнула і сурова спынілася перад ім.
Каваль і рукі апусціў.
Цяжка расказаць, што выражала смуглявае аблічча дзівоснай дзяўчыны. І суровасць у ім была відна; і праз суровасць нейкае здзекванне над збянтэжаным кавалём; і ледзь прыкметная чырвань дакукі тонка разлівалася па абліччы; і ўсё гэта змяшалася і было так невыказна хораша, што расцалаваць яе мільён разоў, вось усё, што можна было зрабіць тады найлепшае.
«Навошта ты прышоў сюды?» так пачала гаварыць Аксана. «Хіба хочацца, каб выгнала за дзверы лапатаю? Вы ўсе майстры пад'язджаць да нас. Умомант знюхаеце, калі бацькоў няма дома. О! я ведаю вас! Што, скрыня мая гатова?»
«Будзе гатова, маё сэрцайка, пасля свята будзе гатова. Калі-б ты ведала, колькі я корпаўся каля яе: дзве начы не выходзіў з кузні; затое ні ў адной папоўны не будзе такой скрыні. Жалеза на акоўку паклаў такое, якога не клаў на сотнікаву таратайку, калі хадзіў на працу ў Палтаву. А як будзе размалявана! Хоць увесь акалодак выхадзі сваімі беленькімі ножкамі, не знойдзеш такой! Па ўсім полі будуць раскіданы чырвоныя і сінія кветкі. Гарэць будзе, як жар. Не злуй-жа на мяне! Дазволь хоць пагаварыць, хоць паглядзець на цябе!»
«Хто-ж табе забараняе, гавары і глядзі!»
Тут села яна на лаўку і зноў зірнула ў люстра, і пачала папраўляць на галаве свае косы. Зірнула на шыю, на новую сарочку, вышываную шоўкам, і тонкае пачуццё самаздаволенасці выразілася на вуснах, на свежых ланітах і адсвяцілася ў вачах.
«Дазволь і мне сесці каля цябе!» сказаў каваль.
«Сядай», прамовіла Аксана, захоўваючы ў вуснах і здаволеных вачах тое-ж самае пачуццё.
«Цудоўная, ненаглядная Аксана, дазволь пацалаваць цябе!» прамовіў падбадзёраны каваль і прыціснуў яе да сябе з намерам схапіць пацалунак; але Аксана адхіліла свае шчокі, якія знаходзіліся ўжо на непрыкметнай адлегласці ад вуснаў каваля, і адштурхнула яго. «Чаго табе яшчэ хочацца? Яму калі мёд, дык і лыжка трэба! Ідзі прэч, у цябе рукі цвярдзей за жалеза. Дый сам ты пахнеш дымам. Я думаю, мяне ўсю запэцкаў сажаю».
Тут яна паднесла люстэрка і зноў пачала перад ім падхарошвацца.
«Не кахае яна мяне», думаў сам сабе, панурыўшы галаву, каваль. «Ёй усё забаўкі: а я стаю перад ёю, як дурань, і вачэй не зводжу з яе. І ўсё-б стаяў перад ёю, і век-бы не зводзіў з яе вачэй! Цудоўная дзеўка! чаго-б я не даў, каб дазнацца, што ў яе на сэрцы, каго яна кахае. Але не, ёй і справы няма ні да кога. Яна цешыцца сама з сябе; мучыць мяне беднага; а я за сумам не бачу свету; а я яе так кахаю, як ніводзін чалавек на свеце не кахаў і не будзе ніколі кахаць».
«Ці праўда, што твая маці вядзьмарка?» прамовіла Аксана і засмяялася; і каваль адчуў, што ў сярэдзіне ў яго ўсё засмяялася. Смех гэты як быццам разам адгукнуўся ў сэрцы і ў ціха затрапятаўшых жылах, і за ўсім тым гаркота запала ў яго душу, што ён не мае ўлады расцалаваць аблічча, якое так прыемна засмяялася.
«Што мне да маці? ты ў мяне маці і бацька і ўсё, што ні ёсць на свеце дарагога. Калі-б мяне паклікаў цар і сказаў: каваль Вакула, прасі ў мяне ўсяго, што ні ёсць лепшага ў маім царстве, усё аддам табе. Загадаю табе зрабіць залатую кузню, і будзеш ты каваць срэбранымі малатамі. Не хачу, сказаў-бы я цару, ні камення дарагога, ні залатой кузні, ні ўсяго твайго царства. Дай мне лепей маю Аксану!»
«Бачыш які ты! толькі бацька мой сам не дасць маху. Па-бачыш, калі ён не ажэніцца з тваёю маці», прамовіла, хітравата ўсміхнуўшыся, Аксана. «Аднак-жа, дзяўчаты не прыходзяць... Што-б гэта значыла? Даўно пара ўжо калядаваць. Мне робіцца нудна».
«Бог з імі, мая красуня!»
«Дзіва што! з імі пэўна прыдуць парубкі. Вось тады пойдзе баляванне. Уяўляю, якіх нагавораць смешных гісторый!»
«Дык табе весела з імі?»
«Ды пэўна-ж весялей, як з табою. А! нехта стукнуў, мусіць дзяўчаты з парубкамі».
«Чаго-ж мне болей чакаць?» гаварыў сам сабе каваль. «Яна здзекуецца з мяне. Я ёй столькі-ж дарагі, як пераржавелая падкова. Але калі-ж так, не давядзецца прынамсі іншаму пасмяяцца з мяне. Няхай толькі я напэўна заўважу, хто ёй падабаецца больш за мяне, я адвучу...»
Стук у дзверы і прарэзліва загучаўшы на марозе голас: адчыні! перапыніў яго разважанні.
«Чакай, я сам адчыню», сказаў каваль і вышаў у сенцы, з намерам наламаць са злосці бакі першаму, хто трапіць настрэчу.
Мароз павялічыўся, і ўгары так зрабілася Холадна, што чорт пераскокваў з аднаго капыціка на другі і дзьмуў сабе ў кулак, жадаючы хоць крыху адагрэць мерзнуўшыя рукі. Не дзіва аднак-жа і змерзнуць таму, хто штурхаўся ад раніцы да раніцы ў пекле, дзе, як вядома, не гэтак холадна, як у нас зімою, і дзе, надзеўшы каўпак і стаўшы перад печчу, быццам і сапраўдны кухмістр, падсмажваў ён грэшнікаў з такім здавальненнем, з якім звычайна баба смажыць на Каляды каўбасу.
Вядзьмарка сама адчула, што холадна, не зважаючы на тое, што была цёпла апранена; і таму, падняўшы рукі ўгару, адставіла нагу і, прывёўшы сябе ў такое становішча, як чалавек, які імчыцца на каньках, не зварухнуўшыся ніводным суставам, спусцілася па паветры, быццам па ледзяной пакатай гары, і проста ў комін.
Чорт такім-жа парадкам падаўся ўслед за ёю. Але паколькі гэтая жывёліна спрытней за ўсякага франта ў панчохах, дык не дзіва, што ён наехаў пры самым уваходзе ў комін на шыю сваёй каханцы, і абое апынуліся ў прасторнай печы паміж гаршкоў.
Падарожніца адсунула паціхеньку засланку, паглядзець, ці не назваў сын яе Вакула ў хату гасцей, але, убачыўшы, што нікога не было, выключаючы толькі мяхі, якія ляжалі пасярод хаты, вылезла з печы, скінула цёплы кажух, падхарашылася, і ніхто-б не здолеў пазнаць, што яна за хвіліну назад ездзіла на веніку.
Маці каваля Вакулы мела з роду не больш за сорак гадоў. Яна была ні прыгожая, ні брыдкая з выгляду. Цяжка і быць прыгожаю ў такія гады. Аднак-жа яна так умела прычараваць да сябе самых спаважных казакаў (якім, не шкодзіць паміж іншым заўважыць, малы быў клопат аб харастве), што да яе пахаджаў і галава, і дзяк Осіп Нікіфаравіч (вядома, калі дзячыхі не было дома), і казак Корній Чуб, і казак Кас'ян Свербыгуз. І, у гонар ёй сказаць, яна ўмела па-майстэрску абыходзіцца з імі. Ніводнаму з іх і ў думкі не прыходзіла, што ў яго ёсць супернік. Ці ішоў набожны мужык ці дваранін, як называюць сябе казакі, апранены ў кабеняк* з відлогаю**, у нядзелю ў царкву або, калі кепскае надвор'е, у карчму, як не зайсці да Салохі, не паядаць тлустых з смятанаю варэнікаў і не пагаманіць у цёплай хаце з гаваркою і дагодлівай гаспадыняй. І дваранін знарок для гэтага даваў вялікі крук, перш чым дасягаў карчмы, і называў гэта заходзіць па дарозе. А ці пойдзе, бывала, Салоха на свята ў царкву, апрануўшы яркую плахту з кітайчатай запаскаю, а паўзверх яе сінюю спадніцу, на якой ззаду былі нашыты залатыя вусы***, і стане проста каля правага крыласа, дык дзяк ужо напэўна закашліваўся і міжвольна прыжмурваў вочы ў той бок; галава гладзіў вусы, заматваў за вуха асяледзец і гаварыў стаяўшаму паблізу суседу: «Эх, добрая баба! Чорт баба!» Салоха кланялася кожнаму, і кожны думаў, што яна кланяецца яму аднаму.
* Род суконнага плашча з прышытаю ззаду відлогаю. (Слоўн. Гогаля.)
** Адкідная шапка з сукна, прышытая да кабеняка. (Слоўн. Гогаля.)
*** Нашытыя накрыж галуны.
Але ахвотнік улазіць у чужыя справы адразу-б заўважыў, што Салоха была прыветлівей за ўсё з казакам Чубам. Чуб быў удавец; восем сціртаў збажыны заўжды стаялі перад яго хатаю. Дзве пары дужых валоў кожны раз высаджвалі свае галовы з плеценага хлява на вуліцу і мыкалі, згледзеўшы ішоўшую куму, карову, або дзядзьку, тоўстага бугая. Барадаты казёл узлазіў на самую страху і бразгацеў адтуль прарэзлівым голасам, як гараднічы, дражніў пахаджаўшых па дварэ індычак і адварочваўся задам, калі бачыў сваіх ворагаў, хлапчукоў, якія здзекваліся з яго барады. У скрынях у Чуба вялося шмат палатна, жупанаў і старасвецкіх кунтушоў з залатымі галунамі: нябожчыца жонка яго была фарсуха. У гародзе, апрача маку, капусты, сланечнікаў, засявалася яшчэ штогод двое ганей табакі. Усё гэта Салоха лічыла не лішнім далучыць да свае гаспадаркі, загадзя разважаючы аб тым, які яно набудзе парадак, калі пяройдзе ў яе рукі, і падвойвала сваю схільнасць да старога Чуба. А каб, якім-небудзь чынам, сын яе Вакула не пад'ехаў да яго дачкі і не паспеў прыбраць усё сабе, і тады-б напэўна не дапусціў яе ні да чога прычымяцца, яна ўжыла звычайны сродак усіх саракагадовых кумачак: сварыць як часцей Чуба з кавалём. Можа, гэтыя самыя хітрыкі і кемлівасць яе былі віною, што дзе-ні-дзе пачалі пагаварваць бабулі, асабліва калі выпівалі лішняе дзе-небудзь на вясёлай сходцы, што Салоха сапраўды вядзьмарка. Што парубак Кізякалупенка бачыў у яе ззаду хвост велічынёю не больш за бабскае верацяно, што яна яшчэ ў там-той чацвер чорнаю кошкаю перабегла дарогу, што да пападдзі аднойчы прыбегла свіння, закрычала пеўнем, надзела на галаву шапку айца Кандрата і пабегла назад.
Здарылася, што тады, калі бабулі гаманілі пра гэта, прышоў неяк каровячы пастух Тыміш Карасцявы. Ён не мінуў выпадку расказаць, як улетку перад самаю Пятроўкаю, калі ён лёг спаць у хляве, падмасціўшы пад галаву салому, бачыў на ўласныя вочы, што вядзьмарка з распушчанаю касою, у адной кашулі, пачала даіць карову, а ён не мог паварушыцца, так быў зачарован, і памазала яго вусны нечым такім паскудным, што ён пляваў пасля таго цэлы дзень. Але ўсё гэта нешта малаверагодна, бо адзін толькі сарачынскі засядацель можа ўбачыць вядзьмарку. І таму ўсе шаноўныя казакі махалі рукамі, калі чулі такія размовы. «Брэшуць, сучыя бабы!» быў звычайны адказ іх.
Вылезшы з печы і падхарашыўшыся, Салоха, як добрая гаспадыня, пачала прыбіраць і стаўляць усё на сваё месца; але мяхоў не зачапіла: гэта Вакула прынёс, няхай-жа сам і вынесе! Чорт тым часам, калі яшчэ ўлятаў у комін, неяк знячэўку адвярнуўшыся, убачыў Чуба, поруч з кумам, ужо далёка ад хаты. Умомант вылецеў ён з печы, перабег ім дарогу і пачаў раскапваць з усіх бакоў гурбы замёрзлага снегу. Узнялася мяцеліца. У паветры забялела. Снег мітусіўся ўзад і ўперад сеткаю і пагражаў заляпіць вочы, рот і вушы пешаходам. А чорт паляцеў ізноў у комін, у цвёрдай упэўненасці, што Чуб вернецца разам з кумам назад, застане каваля і пачастуе яго так, што ён доўга не здужае ўзяць у рукі кісць і маляваць крыўдныя карыкатуры.
Сапраўды, ледзь толькі паднялася мяцеліца, і вецер пачаў рэзаць проста ў вочы, як Чуб ужо выказаў раскаянне і, націскаючы глыбей на галаву капялюхі*, частаваў лаянкай сябе, чорта і кума. Зрэшты гэтае сердаванне было робленым. Чуб быў вельмі рады, што паднялася мяцеліца. Да дзяка яшчэ заставалася ў восем разоў больш за тую адлегласць, якую яны прайшлі. Падарожнікі павярнулі назад. Вецер дзьмуў у патыліцу; але мёў снег, і праз яго не было нічога відаць.
* Шапка з вушамі
«Стой, кум! Мы, здаецца, не туды ідзем», сказаў, крыху адышоўшы, Чуб: «я не бачу ніводнае хаты. Эх, якая мяцеліца! Звярні адно ты, кум, крыху ўбок, ці не знойдзеш дарогі; а я тым часам пашукаю тут. Собіць-жа нячыстая сіла пацягацца па гэтакай завірусе! не забудзься закрычаць, калі знойдзеш дарогу. Бач якую кучу снегу напусціў у вочы шайтан!»
Дарогі, аднак-жа, не было відаць. Кум, адышоўшы ўбок, клыпаў у доўгіх ботах узад і ўперад і нарэшце прыбіўся проста да карчмы. Гэтая знаходка так яго ўзрадавала, што ён забыўся на ўсё і, абтросшы з сябе снег, увайшоў у сенцы, ніяк не турбуючыся аб куме, які застаўся на вуліцы. Чубу здалося тым часам, што ён знайшоў дарогу; спыніўшыся, узяўся ён крычаць на ўсё горла, але, бачачы, што кум не з'яўляецца, вырашыў ісці сам. Крыху прайшоўшы, убачыў ён сваю хату. Гурбы снегу ляжалі каля яе і на страсе. Ляпаючы намерзнуўшымі на холадзе рукамі, узяўся ён стукаць у дзверы і крычаць загадна сваёй дачцы, каб адамкнула іх.
«Чаго табе тут трэба?» сурова закрычаў вышаўшы каваль.
Чуб, пазнаўшы кавалёў голас, адступіўся крыху назад. «Э, не, гэта не мая хата», гаварыў ён сам сабе: «у маю хату не забрыдзе каваль. Ізноў-жа, калі прыгледзецца добра, дык і не кавалёва. Чыя-б была гэта хата? Вось і маеш! не пазнаў! гэта кульгавага Леўчанка, які нядаўна ўзяў маладую жонку. У яго аднаго толькі хата падобна да мае. Я гляджу, што мне здалося і спачатку трохі дзіўна, што так хутка прышоў дадому. Аднак-жа Леўчанка сядзіць цяпер у дзяка, гэта я ведаю, чаго-ж каваль?.. Э, ге, ге! ён ходзіць да яго маладой жонкі. Вось як! добра... цяпер я ўсё зразумеў».
«Хто ты такі і чаго цягаешся пад дзвярамі?» прамовіў каваль больш сурова чым раней і падышоўшы бліжэй.
«Не, не скажу яму, хто я», падумаў Чуб: «чаго добрага, яшчэ прытаўчэ, пракляты вырадак!» І, з'іначыўшы голас, адказаў: «Гэта я, добры чалавек, прышоў вам на пацеху пакалядаваць крыху пад вокнамі».
«Выносься к чорту з сваімі калядкамі!» злосна закрычаў Вакула. «Што-ж ты стаіш? чуеш, выносься зараз-жа вон!»
Чуб сам ужо меў гэты разумны намер, але яму здалося прыкрым, што вымушан слухацца загадаў каваля. Здавалася, нейкі злы дух штурхаў яго пад руку і вымушаў сказаць што-небудзь насуперак. «Чаго-ж ты, сапраўды, гэтак раскрычаўся?» прамовіў ён тым-жа голасам: «я хачу калядаваць, дый годзе».
«Эге! ды ты ад слоў не ўтаймуешся!..» Услед за гэтымі словамі Чуб адчуў вельмі балючы ўдар у плячо.
«Ды вось гэта ты, як бачу я, пачынаеш ужо біцца!» прамовіў ён, крыху адступаючы.
«Пайшоў, пайшоў!» крычаў каваль, пачаставаўшы Чуба другім штуршком.
«Што-ж ты!» прамовіў Чуб такім голасам, у якім адбіваўся і боль, і дакука, і нясмеласць. «Ты, бачу, не на жарты б'ешся, і балюча б'ешся!»
«Пайшоў, пайшоў!» закрычаў каваль і бразнуў дзвярыма.
«Глядзі, як разышоўся!» гаварыў Чуб, застаўшыся адзін на вуліцы. «Паспрабуй, падыйдзі! бач які! вось вялікая цаца! ты думаеш, я на цябе і ўправы не знайду. Не, галубок, я пайду, і пайду проста да камісара. Ты ў мяне будзеш ведаць. Я не пагляджу, што ты каваль і маляр. Аднак-жа паглядзець на спіну і плечы: я мяркую, сінія плямы ёсць. Мусіць, моцна даў варожы сын! шкада, што холадна і не хочацца скідаць кажуха! Чакай ты, чартоўскі каваль, каб чорт патоўк і цябе, і тваю кузню, ты ў мяне наскачашся! бач, пракляты шыбенік! аднак-жа, цяпер яго няма дома. Салоха, мяркую, сядзіць адна. Гм... яно-ж недалёка адсюль; пайсці-б! Час цяпер такі, што нас ніхто не застане. Можа, і таго будзе можна... бач, як балюча адлупцаваў пракляты каваль!»
Тут Чуб, пачухаўшы сваю спіну, накіраваўся ў другі бок. Прыемнасць, што чакала яго наперадзе пры спатканні з Салохаю, змяншала крыху боль і рабіла неадчувальным і самы мароз, які трашчаў на ўсіх вуліцах і заглушваўся завейным свістам. Часамі на абліччы яго, вусы і бараду якога мяцеліца намыліла снегам спрытней за ўсякага цырульніка, што як тыран хапае за нос сваю ахвяру, з'яўлялася напоўсалодкая міна. Але калі-б аднак-жа снег не хрысціў узад і ўперад усяго перад вачыма, дык доўга яшчэ можна было-б бачыць, як Чуб спыняўся, пачухваў спіну, прамаўляў: балюча адлупцаваў пракляты каваль! і зноў падаваўся ў дарогу.
У той час, як спрытны франт з хвастом і казлінаю барадою лятаў з коміна і пасля зноў у комін, ладунка, якая вісела ў яго на перавязі пры боку і ў якую ён схаваў украдзены месяц, неяк выпадкам зачапіўшыся ў печы, расчынілася, і месяц, карыстаючыся гэтым выпадкам, вылецеў цераз комін Салохінай хаты і плаўна ўзняўся на неба. Усё асвятлілася. Мяцеліцы як і не было. Снег загарэўся шырокім срэбраным полем і ўвесь абсыпаўся крыштальнымі зорамі. Мароз як-бы пацяплеў. Натоўпы парубкаў і дзяўчат паказаліся з мяхамі. Песні зазвінелі, і мала пад якою хатаю не таўпіліся калядоўшчыкі.
Чароўна ззяе месяц! Цяжка расказаць, як добра паштурхацца ў такую ноч, паміж кучаю дзяўчат, якія рагочуць і спяваюць, і паміж парубкаў, гатовых на ўсе жарты і выдумкі, якія толькі можа падказаць вясёлая ўсмешлівая ноч. Пад тоўстым кажухом цёпла; ад марозу яшчэ жывей гараць шчокі; а на гарэзы сам нячысцік падштурхвае ззаду.
Гурт дзяўчат з мяхамі ўламаліся ў Чубаву хату, абкружылі Аксану, крык, рогат, апавяданні аглушылі каваля. Усе навыперадкі спяшаліся расказаць красуні што-небудзь новае, спаражнялі мяхі і выхваляліся паляніцамі*, каўбасамі, варэнікамі, якіх паспелі ўжо набраць даволі за свае калядкі. Аксана, здавалася, была зусім здаволена і рада, гаманіла то з адной, то з другою і рагатала не сціхаючы.
* Невялікі хлеб, крыху пляскаты. (Слоўн. Гогаля.)
З нейкай гаркатой і зайздрасцю глядзеў каваль на такую весялосць і на гэты раз праклінаў калядкі, хоць і сам часта шалеў за імі.
«Э, Адарка!» сказала вясёлая красуня, павярнуўшыся да адной з дзяўчат: «У цябе новыя чаравікі. Ах, якія добрыя! і з золатам! добра табе, Адарка, у цябе ёсць такі чалавек, які ўсё табе купляе; а мне няма каму дастаць такія слаўныя чаравікі».
«Не тужы, мая ненаглядная Аксана!» падхапіў каваль: «я табе дастану такія чаравікі, што мала якая панначка носіць».
«Ты?» сказала, хутка і ганарыста зірнуўшы на яго, Аксана. «Пагляджу я, дзе ты дастанеш чаравікі якія магла-б я абуць на сваю нагу. Хіба прынясеш тыя самыя, што носіць царыца».
«Бачыш, якіх захацела!» закрычаў са смехам дзявочы натоўп.
«Так!» горда гаварыла далей красуня: «будзьце ўсе вы за сведак, калі каваль Вакула прынясе тыя самыя чаравікі, што носіць царыца, дык, вось маё слова, што пайду ў тую-ж гадзіну за яго замуж».
Дзяўчаты павялі з сабою капрызную красуню.
«Смейся, смейся!» казаў каваль, выходзячы следам за імі. «Я сам з сябе смяюся! думаю, і не магу дадумацца, куды падзеўся розум мой. Яна мяне не кахае - ну, бог з ёй! быццам толькі на ўсім свеце адна Аксана. Дзякуй богу, дзяўчат шмат харошых і без яе на сяле. Ды што Аксана? з яе ніколі не будзе добрай гаспадыні; яна толькі майстрыха прыбірацца. Не, годзе, час кінуць дурасць».
Але ў самы той час, калі каваль рыхтаваўся быць рашучым, нейкі злы дух праносіў перад ім усмешлівы вобраз Аксаны, якая кпліва казала: «дастань, каваль, царыцыны чаравікі, пайду за цябе замуж!» Усё ў ім хвалявалася, і ён думаў толькі аб адной Аксане.
Натоўпы калядоўшчыкаў, парубкі асобна, дзяўчаты асобна, спяшаліся з адной вуліцы ў другую. Але каваль ішоў і нічога не бачыў і не ўдзельнічаў у той весялосці, якую калісьці любіў больш за ўсё.
Чорт тым часам не на жарт распесціўся ў Салохі: цалаваў яе руку з такімі выкрунтасамі, як засядацель у папоўны, браўся за сэрца, войкаў і сказаў напрасцяк, што калі не згодзіцца задаволіць яго страсці і, як належыць, узнагародзіць, дык ён гатоў на ўсё, кінецца ў ваду; а душу адправіць проста ў пекла. Салоха была не такая жорсткая, пры тым-жа чорт, як вядома, дзейнічаў з ёю заадно. Яна-такі любіла бачыць натоўп, які цягаўся за ёю, і мала калі была без кампаніі; гэты вечар аднак-жа думала правесці адна, бо ўсе шаноўныя жыхары сяла былі пакліканы на куццю да дзяка. Але ўсё пайшло іначай: чорт толькі прадставіў сваё патрабаванне, як п'ачуўся голас мажнага галавы. Салоха пабегла адчыніць дзверы, а спрытны чорт улез у ляжаўшы мех.
Галава, страсянуўшы з капялюх сваіх снег і выпіўшы з Салохіных рук чарку гарэлкі, расказаў, што ён не пайшоў да дзяка таму, што ўсхадзілася мяцеліца; а ўбачыўшы святло ў яе хаце, завярнуў да яе з намерам правесці вечар з ёю.
Не паспеў галава гэта сказаць, як у дзверы пачуўся стук і голас дзяка. «Схавай мяне куды-небудзь», шаптаў галава. «Мне не хочацца цяпер сустрэцца з дзякам».
Салоха думала доўга, куды схаваць такога мажнага госця; нарэшце выбрала самы большы мех з вугаллем; вугалле высыпала ў кадушку, і дужы галава ўлез з вусамі, з галавою і з капялюхамі ў мех.
Дзяк увайшоў, пакрэктваючы і паціраючы рукі, і расказаў, што ў яго не быў ніхто, і што ён сардэчна рад гэтаму выпадку пагуляць крыху ў яе, і не спалохаўся мяцеліцы. Тут ён падышоў да яе бліжэй, кашлянуў, усміхнуўся, дакрануўся сваімі доўгімі пальцамі яе абнажонай, поўнай рукі і прамовіў з такім выглядам, у якім выказвалася і хітрасць і самаздаволенасць: «А што гэта ў вас, цудоўнейшая Салоха?» і, сказаўшы гэта, адскочыў ён крыху назад.
«Як што? Рука, Осіп Нікіфаравіч!» адказала Салоха.
«Гм! рука! хе! хе! хе!» прамовіў сардэчна здаволены сваім пачаткам дзяк і прайшоўся па пакоі.
«А што гэта ў вас, даражэнькая Салоха?» прамовіў ён з такім-жа выглядам, падступіўшы да яе зноў і схапіўшы яе злёгку рукою за шыю і гэткім-жа парадкам адскочыўшы назад.
«Быццам не бачыце, Осіп Нікіфаравіч!» адказала Салоха. «Шыя, а на шыі маністы».
«Гм! на шыі маністы! Хе! хе! хе!» і дзяк зноў прайшоўся па пакоі, паціраючы рукі.
«А што гэта ў вас, незраўнаная Салоха?..» невядома, да чаго-б цяпер дакрануўся дзяк сваімі доўгімі пальцамі, як раптам пачуўся ў дзверы стук і голас казака Чуба.
«Ах, божа мой, старонняя асоба!» закрычаў у спалоху дзяк, «што цяпер, калі застануць асобу майго звання?.. дойдзе да айца Кандрата!..»
Але дзякавы турботы мелі іншыя падставы: ён баяўся болей таго, каб не даведалася яго палавіна, якая і без таго страшнаю рукою сваёю зрабіла з яго тоўстай касы самую вузенькую. «У імя бога, дабрадзейная Салоха», гаварыў ён, калоцячыся ўсім целам. «Ваша дабрата, як гаворыць пісанне Лукі, раздзел трына... тры... Стукаюцца, далібог, стукаюцца! Ох, схавайце мяне куды-небудзь».
Салоха высыпала вугалле ў кадушку з другога меха, і не надта грубы целам дзяк улез у яго і сеў на самае дно, так, што паўзверх яго можна было насыпаць яшчэ з поўмеха вугалля.
«Добры вечар, Салоха!» сказаў, уваходзячы ў хату, Чуб. «Ты, можа, не чакала мяне, а? праўда, не чакала? можа, я перашкодзіў...» гаварыў далей Чуб, паказаўшы на твары сваім вясёлую і значную міну, якая загадзя давала знаць, што няспрытная галава яго працавала і рыхтавалася адпусціць які-небудзь калючы і мудраваты жарт. «Можа, вы тут забаўляліся з кім-небудзь?.. можа, ты каго-небудзь схавала ўжо, а?» і захоплены такою сваёй заўвагаю, Чуб засмяяўся, унутрана радуючыся, што ён адзін толькі карыстаецца прыхільнасцю Салохі. «Ну, Салоха, дай цяпер выпіць гарэлкі. Я думаю, у мяне гарляк змёрзся ад праклятага марозу. Паслаў-жа бог такую ноч перад Калядамі! Як усхадзілася, чуеш, Салоха, як усхадзілася... Вось пакачанелі рукі: не расшпілю кажуха! Як усхадзілася завея...»
«Адчыні!» пачуўся на вуліцы голас, суправаджаны штуршком у дзверы.
«Стукае нехта?» сказаў Чуб, спыніўшыся.
«Адчыні!» закрычалі яшчэ мацней, як раней.
«Гэта каваль!» прамовіў, схапіўшыся за капялюхі, Чуб: «чуеш, Салоха, куды хочаш падзень мяне: я ні за што на свеце не захачу паказацца гэтаму вырадку праклятаму, каб яму набегла, д'яблаваму сыну, пад абодвума вачыма па пухіру з капу велічынёю!»
Салоха, сцалохаўшыся сама, мітусілася, як учадзеўшы, і, забыўшыся, дала знак Чубу лезці ў той самы мех, у якім сядзеў ужо дзяк. Бедны дзяк не смеў нават выказаць кашлем і крактаннем болю, калі сеў яму амаль на галаву цяжкі мужык і змясціў свае намёрзшыя на марозе боты з абодвух бакоў яго скроняў.
Каваль увайшоў не кажучы ні слова, не здымаючы шапкі, і амаль паваліўся на лаўку. Прыкметна, што ён быў вельмі не ў настроі.
У той самы час, калі Салоха зачыняла за ім дзверы, нехта пастукаў зноў. Гэта быў казак Свербыгуз. Гэтага ўжо нельга было схаваць у мех, таму што і меха такога нельга было знайсці. Ён быў грубей целам за самога галаву і вышэй ростам за Чубавага кума. І таму Салоха вывела яго ў агарод, каб выслухаць ад яго ўсё тое, што ён хацеў ёй абвясціць.
Каваль безуважна аглядаў куты свае хаты, услухоўваючыся часамі ў далёка чутныя песні калядоўшчыкаў; нарэшце спыніў вочы на мяхах: навошта тут ляжаць гэтыя мяхі? іх даўно-б пара прыбраць адгэтуль. Цераз гэтае дурное каханне я здурэў зусім. Заўтра свята, а ў хаце да гэтага часу ляжыць розная дрэнь. Занесці іх у кузню!
Тут каваль прысеў да вялізных мяхоў, перавязаў іх мацней і рыхтаваўся ўзваліць сабе на плечы. Але прыкметна было, што думкі яго гулялі, бог ведае дзе, іначай ён-бы пачуў, як зашыпеў Чуб, калі валасы на галаве яго прыкруціла завязаўшая мех вяроўка, і дужы галава пачаў быў ікаць даволі выразна.
«Няўжо не выб'ецца з галавы маёй гэтая нягодніца Аксана?» гаварыў каваль: «не хачу думаць пра яе; а ўсё думаецца, і як назнарок, пра яе адну толькі. Чаму гэта так, што дума супроць волі лезе ў галаву? Што за ліха, мяхі зрабіліся нібыта цяжэй, чым былі. Тут пэўна пакладзена яшчэ што-небудзь апрача вугалля. Дурань я! я і забыўся, што цяпер мне ўсё здаецца цяжэй. Раней, бывала, я мог сагнуць і разагнуць у адной руцэ і мядзяны пятак і конскую падкову, а цяпер мяхоў з вугаллем не падыму. Хутка буду ад ветру качацца. Не», закрычаў ён, памаўчаўшы і падбадзёрыўшыся, «што я за баба! Не дам нікому смяяцца з сябе! хоць дзесяць такіх мяхоў, усе падыму». І бадзёра ўзваліў сабе на плечы мяхі, якіх не панеслі-б два дужыя чалавекі. «Узяць і гэты», гаварыў ён далей, падымаючы маленькі, на дне якога ляжаў, скруціўшыся, чорт. «Тут, здаецца, я паклаў струмент свой». Сказаўшы гэта, ён вышаў вон з хаты, насвістваючы песню:
Мини с жинкой не возиться.
Шумней і шумней разлягаліся па вуліцах песні і крыкі. Натоўпы тлумлівага народа павялічыліся яшчэ прышоўшымі з навакольных вёсак. Парубкі дурэлі і вар'яваліся ўволю. Часта паміж калядкамі чулася якая-небудзь вясёлая песня, якую тут-жа паспеў скласці хто-небудзь з маладых казакаў. То раптам адзін з натоўпу, замест калядкі, адпускаў шчадроўку* і роў на ўсё горла:
Щедрик, ведрик!
Дайте вареник,
Грудочку кашки,
Кильце** ковбаски!
* Шчадроўкі - песенькі, што спяваліся напярэдадні новага года.
** Кильце - кальцо.
Рогат узнагароджваў выдумшчыка. Маленькія вокны падымаліся. І хударлявая рука бабулі, якія адны толькі разам са спаважнымі бацькамі заставаліся ў хатах, высоўвалася з акенца з каўбасою ў руках ці кавалкам пірага. Парубкі і дзяўчаты адны перад другімі падстаўлялі мяхі і лавілі сваю здабычу. У адным месцы парубкі, зайшоўшы з усіх бакоў, абкружылі натоўп дзяўчат: шум, крык, адзін кідаў камяк снегу, другі вырываў мех, поўны ўсяго ўсялякага. У другім месцы дзяўчаты лавілі парубка, падстаўлялі яму нагу, і ён ляцеў разам з мехам стрымгалоў на зямлю. Здавалася, усю ноч навылёт гатовы былі правесяліцца! І ноч, як назнарок, так раскошна гарэла лёгкім полымем! яшчэ бялей здавалася месячнае святло ад бляску снегу.
Каваль спыніўся з сваімі мяхамі. Яму здаўся ў натоўпе дзяўчат голас і смех Аксаны. Усе жылкі ў ім здрыгануліся; кінуўшы на зямлю мяхі так, што дзяк, які знаходзіўся на дне, завойкаў выцяўшыся і галава ікнуў на ўсё горла, пацягнуўся ён з маленькім мехам на плячах разам з натоўпам парубкаў, ішоўшых следам за дзявочым натоўпам, паміж каторым яму пачуўся Аксанін голас.
Так: гэта яна! стаіць, як царыца, і блішча чорнымі вачыма! Ёй расказвае штосьці статны парубак; пэўна пацешнае, бо яна смяецца. Але яна заўжды смяецца. Як быццам міжволі, сам не разумеючы як, працёрся каваль праз натоўп і стаў каля яе.
«А, Вакула, ты тут! здароў!» сказала красуня з той-жа самай усмешкай, якая ледзь не зводзіла Вакулу з розуму. «Ну, шмат накалядаваў? Э, які маленькі мяшэчак! а чаравікі, якія носіць царыца, дастаў? дастань чаравікі, пайду замуж!» І засмяяўшыся пабегла з натоўпам.
Як укопаны стаяў каваль на адным месцы. «Не, не магу: няма сілы болей...» прамовіў ён нарэшце. «Але божа ты мой, чаму яна такая чартоўскі прыгожая? Яе позірк, і гаворка, і ўсё, ну вось так і паліць, так і паліць... Не, не здужаю перасіліць сябе! Пара пакласці канец усяму: прападай душа, пайду ўтаплюся ў палонцы, і ўспамінай як звалі!»
Тут рашучым крокам пайшоў ён наперад, дагнаў натоўп, параўняўся з Аксанаю і сказаў цвёрдым голасам: «Бывай, Аксана! Шукай сабе якога хочаш жаніха, чмуці каго хочаш; а мяне не ўбачыш ужо больш на гэтым свеце».
Красуня здавалася здзіўленай, хацела нешта сказаць - але каваль махнуў рукою і пабег.
«Куды, Вакула?» крычалі парубкі, бачачы, што каваль бяжыць.
«Бывайце, браткі!» крычаў у адказ каваль. «Дасць бог, убачымся на тым свеце; а на гэтым ужо не гуляць нам разам. Бывайце, не ўспамінайце блага! Скажыце айцу Кандрату, каб адправіў паніхіду па маёй грэшнай душы. Свечак да абразоў цудатворца і божай маці, грэшны, не абмаляваў за мірскімі справамі. Усё дабро, якое знойдзецца ў маёй скрыні, на царкву! Бывайце!»
Прагаварыўшы гэта, каваль ізноў прыпусціўся бегчы з мехам на спіне.
«Ён крануўся!» казалі парубкі.
«Прапашчая душа!» набожна прамовіла бабуля, якая праходзіла міма: «пайсці расказаць, як каваль павесіўся!»
Вакула, тым часам, прабегшы некалькі вуліц, спыніўся перадыхнуць. «Куды я сапраўды бягу?» падумаў ён; «як быццам ужо ўсё прапала. Папрабую яшчэ сродак: пайду да запарожца Пузатага Пацюка. Ён, кажуць ведае ўсіх чарцей і ўсё зробіць, што захоча. Пайду, душы-ж усёроўна прыдзецца прападаць».
Пры гэтым чорт, які доўга ляжаў без усякага руху, заскакаў у мяху ад радасці; але каваль, падумаўшы, што ён як-небудзь зачапіў мех рукою і зрабіў гэты рух сам, ударыў па мяху моцным кулаком і, страсянуўшы яго на плячах, падаўся да Пузатага Пацюка.
Гэты Пузаты Пацюк быў сапраўды некалі запарожцам; але выгналі яго, ці ён сам уцёк з Запарожжа, гэтага ніхто не ведаў. Даўно ўжо, год дзесяць, а можа і пятнаццаць, як ён жыў у Дзіканьцы. Спачатку ён жыў, як сапраўдны запарожац: нічога не рабіў, спаў тры чвэрці дня, еў за шасцярых касцоў і выпіваў за адзін раз амаль па цэламу вядру; зрэшты было дзе і змясціцца: бо Пацюк, не гледзячы на невялікі рост, у шырыню быў такі ніштаваты. Пры гэтым нагавіцы, якія насіў ён, былі такія шырокія, што які-б вялікі ні зрабіў ён крок, ногі былі зусім не прыкметны, і, здавалася, вінакурная кадушка рушыла па вуліцы. Можа, гэта самае дало зачапку празваць яго Пузатым. Не прайшло некалькі дзён пасля з'яўлення яго ў сяло, як усе ўжо даведаліся, што ён знахар. Ці быў хто хворы чым, адразу клікаў Пацюка; а Пацюку варта толькі пашаптаць некалькі слоў, і хворасць як быццам рукою здымала. Ці здаралася, што згаладалы дваранін падавіўся рыбавай косткай, Пацюк умеў так майстэрна ўдарыць кулаком у спіну, што костка накіроўвалася куды ёй належыць, не зрабіўшы ніякай шкоды дваранскаму горлу. У апошні час яго рэдка бачылі дзе-небудзь. Прычына гэтаму была, можа быць, лянота, а можа і тое, што пралазіць у дзверы рабілася для яго з кожным годам цяжэй. Тады міране павінны былі накіроўвацца да яго самі, калі мелі да яго патрэбу.
Каваль не без нясмеласці адчыніў дзверы і ўбачыў, што Пацюк сядзеў на падлозе па-турэцку перад невялікай кадушкай, на якой стаяла міска з галушкамі. Гэтая міска стаяла як назнарок упоравень з яго ротам. Не паварушыўшы ніводным пальцам, ён нахіляў злёгку галаву да міскі і сёрбаў жыжу, хапаючы час-ад-часу зубамі галушкі.
«Не, гэты», падумаў Вакула сам сабе, «яшчэ больш ляны за Чуба: той прынамсі есць лыжкаю; а гэты і рукі не хоча падняць».
Пацюк, мусіць, моцна заняты быў галушкамі, бо, здавалася, зусім не заўважыў прыходу каваля, які, ледзь ступіўшы на парог, паклаў яму нізкі паклон.
«Я да твае ласкі прышоў, Пацюк!» сказаў Вакула, кланяючыся зноўку.
Тоўсты Пацюк падняў галаву і зноў пачаў сёрбаць галушкі.
«Ты, кажуць, не ў гнеў будзе сказана», сказаў, збіраючыся з духам, каваль: «я вяду пра гэта размову не для таго, каб табе зрабіць якую крыўду, даводзішся крышку раднёю чорту».
Прагаварыўшы гэтыя словы, Вакула спалохаўся, падумаўшы, што выказаўся ўсё яшчэ напрасцяк і мала змякчыў моцныя словы, і чакаючы, што Пацюк, схапіўшы кадушку, разам з міскаю пашле яму проста ў галаву, збочыў крыху і закрыўся рукавом, каб гарачая жыжа з галушак не апырскала яму твар.
Але Пацюк зірнуў і зноў пачаў сёрбаць галушкі.
Падбадзёраны каваль наважыўся гаварыць далей: «Да цябе прышоў, Пацок, дай божа табе ўсяго, дабра ўсякага ўволю, хлеба ў прапорцыі!» Каваль часамі ўмеў укруціць моднае слова; у гэтым ён налажыўся пад час бытавання яшчэ ў Палтаве, калі размалёўваў сотніку дашчатую агароджу. «Гінуць даводзіцца мне грэшнаму! нішто не дапамагае на свеце! Што будзе, то будзе, даводзіцца прасіць дапамогі ў самога чорта. Што-ж, Пацюк?» прамовіў каваль, бачачы яго нязменнае маўчанне: «як мне быць?»
«Калі трэба чорта, дык і ідзі к чорту!» адказаў Пацюк, не падымаючы на яго вачэй і працягваючы ўмінаць галушкі.
«Для таго-ж я і прышоў да цябе», адказаў каваль, кланяючыся ў пояс: «апрача цябе, думаю, ніхто на свеце не ведае да яго дарогі».
Пацюк ні слова, і даядаў рэшту галушак. «Зрабі ласку, чалавек добры, не адмоў!» наступаў каваль: «ці свініны, каўбас, мукі грэцкае, ну, палатна, проса, або чаго іншага ў выпадку патрэбы... як звычайна паміж добрых людзей вядзецца... не паскупімся, раскажы, хоць як, да прыкладу сказаць, трапіць да яго на дарогу?»
«Таму не трэба далёка хадзіць, у каго чорт за плячыма», прамовіў абыякава Пацюк, не змяняючы свайго становішча.
Вакула ўтаропіў у яго вочы, як быццам на ілбе яго было напісана вытлумачэнне гэтых слоў. Што ён гаворыць? бязмоўна пыталася яго міна; а напоўразяўлены рот рыхтаваўся праглынуць, як галушку, першае слова.
Але Пацюк маўчаў.
Тут заўважыў Вакула, што ні галушак, ні кадушкі перад ім не было; але замест гэтага на падлозе стаялі дзве драўляныя міскі; адыа была з варэнікамі, другая са смятанаю. Думкі і вочы яго міжвольна накіраваліся на гэтыя стравы. «Паглядзім», гаварыў ён сам сабе, «як будзе есці Пацюк варэнікі.
Нахіляцца ён пэўна не захоча, каб сёрбаць, як галушкі, дый нельга: трэба варэнік спачатку памачыць у смятану».
Толькі што ён паспеў гэта падумаць, Пацюк разявіў рот; паглядзеў на варэнікі і яшчэ шырэй разявіў рот. У гэты час варэнік выскачыў з міскі, пляснуў у смятану, перавярнуўся на другі бок, падскочыў угару і якраз трапіў яму ў рот. Пацюк з'еў і зноў разявіў рот, і варэнік такім-жа парадкам накіраваўся зноў. На сябе толькі прымаў ён працу жаваць і каўтаць.
«Бач якое дзіва!» падумаў каваль, разявіўшы ад здзіўлення рот, і адразу-ж заўважыў, што варэнік лезе і да яго ў рот, і ўжо вымазаў вусны смятанай. Адапхнуўшы варэнік і ўцёршы вусны, каваль пачаў разважаць аб тым, якія бываюць цуды на свеце і да якіх мудрасцей даводзіць чалавека нячыстая сіла, заўважыўшы пры гэтым, што адзін толькі Пацюк можа дапамагчы яму. «Пакланюся яму яшчэ, няхай растлумачыць, як след... Аднак, што за чорт! Сёння-ж галодная куцця; а ён есць варэнікі, варэнікі скаромныя! Што я, сапраўды, за дурань! Стаю тут і граху набіраюся! назад!» і набожны каваль кумільгам выбег з хаты.
Аднак-жа чорт, які сядзеў у мяху і загадзя ўжо радаваўся, не мог уцерпець, каб выслізнула ў яго з рук такая слаўная здабыча. Як толькі каваль апусціў мех, ён выскачыў з яго і сеў верхам яму на шыю.
Мароз шархануў па скуры каваля; спалохаўшыся і збялеўшы, не ведаў ён, што рабіць, ужо хацеў перахрысціцца... Але чорт, нахіліўшы сваё сабачае рыльца яму на правае вуха, сказаў: «Гэта я - твой сябра, усё зраблю для таварыша і сябра! Грошай дам, колькі хочаш», піскнуў ён яму ў левае вуха. «Аксана будзе сёння-ж наша», шапянуў ён, завярнуўшы сваю морду зноў на правае вуха. Каваль стаяў разважаючы.
«Няхай па-твойму», сказаў ён нарэшце: «за такую цану гатоў быць тваім!»
Чорт спляснуў рукамі і пачаў ад радасці галапаваць на шыі каваля. «Цяпер вось папаўся каваль!» думаў ён сам сабе: «цяпер вось я спаганю на табе, галубок, усе твае маляванні і несусвеціцы, што ўзводзіў на чарцей. Што цяпер скажуць мае таварышы, калі дазнаюцца, што самы набожны з усяго сяла чалавек у маіх руках?» Тут чорт засмяяўся ад радасці, успомніўшы, як будзе дражніць у пекле ўсё хвастатае племя. Як будзе вар'явацца кульгавы чорт, які лічыўся паміж іх першым на выдумкі.
«Ну, Вакула!» прапішчаў чорт, усё таксама, не злазячы з шыі, як-бы баючыся, каб ён не ўцёк: «ты ведаеш, што без кантракта нічога не робяць».
«Я гатоў!» сказаў каваль: «у вас, я чуў, распісваюцца крывёю; чакай-жа, я дастану з кішэні цвік!» Тут ён залажыў назад руку - і хоп чорта за хвост.
«Бач які жартаўнік!» закрычаў смеючыся чорт, «ну годзе, даволі ўжо дурэць!»
«Чакай, галубок!» закрычаў каваль: «а вось гэта як табе спадабаецца?» Пры гэтым слове ён палажыў крыж, і чорт зрабіўся такі ціхі, як ягня. «Чакай-жа», сказаў ён, сцягваючы яго за хвост на зямлю: «будзеш ты ў мяне ведаць падвучваць на грахі добрых людзей і сумленных хрысціян». Тут каваль ускочыў на яго верхам і падняў руку, каб перахрысціць зноў.
«Злітуйся, Вакула!» жаласна прастагнаў чорт: «усё, што табе трэба, усё зраблю, пусці толькі душу на пакаянне: не кладзі на мяне страшнага крыжа!»
«А, вось якім голасам заспяваў, немец пракляты! цяпер я ведаю, што рабіць. Вязі мяне зараз-жа на сабе! Чуеш, нясі, як птушка!»
«Куды?» прамовіў сумны чорт.
«У Пецембург, проста да царыцы!» і каваль абамлеў ад страху, адчуваючы, што падымаецца на паветра.
Доўга стаяла Аксана, разважаючы пра дзіўную гаворку каваля. Ужо ў сярэдзіне яе штосьці гаварыла, што яна занадта жорстка абышлася з ім. Што калі ён сапраўды адважыцца на што-небудзь страшнае. Чаго добрага? Можа ён з гора надумаецца закахацца ў другую і з гаркаты пачне называць яе першаю красуняю на сяле. Але не, ён мяне кахае. Я такая прыгожая! ён мяне ні за што не прамяняе; ён дурэе, прыкідваецца. Не пройдзе хвілін дзесяць, як ён пэўна прыдзе паглядзець на мяне. Я, сапраўды, сурова. Трэба яму дазволіць, як-бы не хочучы, пацалаваць сябе. Вось-жа ён узрадуецца! і лёгкадумная красуня ўжо жартавала са сваімі сяброўкамі. «Чакайце», сказала адна з іх: «Каваль забыў мяхі свае; глядзіце, якія страшныя мяхі! Ён не па-нашаму накалядаваў: я мяркую, сюды па цэлай чвэрці барана кідалі; а каўбасам і булкам хлеба, пэўна, ліку няма. Раскоша! усе святы можна аб'ядацца».
«Гэта кавалёвы мяхі?» падхапіла Аксана: «зацягнем хутчэй іх да мяне ў хату, і разгледзім добра, што ён сюды наклаў». Усе са смехам ухвалілі такую прапанову.
«Але мы не падымем іх!» закрычаў увесь натоўп раптам, тужачыся зрушыць мяхі.
«Чакайце», сказала Аксана: «пабяжым хутчэй па санкі і завязем іх на санках!»
І натоўп пабег па санкі.
Палоннікам моцна надакучыла сядзець у мяхах, не зважаючы на тое, што дзяк праткнуў для сябе пальцам ніштаватую дзірку. Калі-б яшчэ не было народу, дык, можа, ён знайшоў-бы сродак вылезці; але вылезці з меха пры ўсіх, паказаць сябе на смех... Гэта ўтрымлівала яго, і ён вырашыў чакаць, трохі толькі пакрэктваючы пад няветлівымі ботамі Чуба. Чуб сам не менш жадаў свабоды, адчуваючы, што пад ім ляжыць нешта такое, на чым сядзець страх было нязручна. Але як толькі пачуў рашэнне свае дачкі, дык супакоіўся і не хацеў ужо вылазіць, разважаючы, што да хаты свае трэба прайсці прынамсі крокаў з сотню, а можа і другую. Вылезшы-ж, трэба падправіцца, зашпіліць кажух, падперазаць пояс - колькі работы! дый капялюхі засталіся ў Салохі. Няхай-жа лепей дзяўчаты давязуць на санках. Але здарылася зусім не так, як чакаў Чуб: у той час, калі дзяўчаты пабеглі па санкі, хударлявы кум выходзіў з карчмы засмучаны і ў кепскім настроі. Карчмарка ніякім чынам не адважвалася даваць на-павер; ён хацеў быў дачакацца, а можа прыдзе які-небудзь набожны дваранін і пачастуе яго; але як знарок усе дваране заставаліся дома і, як добрыя хрысціяне, елі куццю сярод сваіх хатніх. Разважаючы пра разбэшчанасць нораваў і драўлянае сэрца жыдоўкі, якая прадавала віно, кум напаткнуўся на мяхі і спыніўся ў здзіўленні. «Бач якія мяхі нехта кінуў на дарозе!» сказаў ён, аглядаючыся па баках: «мусі-быць, тут і свініна ёсць. Палезла-ж некаму шчасце накалядаваць столькі рознага дабра! Гэтакія страшныя мяхі! скажам, што яны напакаваны грэчанікамі ды каржамі, і то добра. Хоць-бы былі тут адны паляніцы, і то ў смак: жыдоўка за кожную паляніцу дае асьмуху гарэлкі. Забраць хутчэй, каб хто не ўбачыў». Тут ускінуў ён сабе на плечы мех, з Чубам і дзякам, але адчуў, што ён занадта цяжкі. «Не, аднаму будзе цяжка несці», прамовіў ён, «а вось, як знарок, ідзе ткач Шапуваленка. Здароў, Астап!»
«Здароў», сказаў спыніўшыся ткач.
«Куды ідзеш?»
«А так. Іду куды ногі ідуць».
«Дапамажы, чалавек добры, мяхі занесці! нехта калядаваў, дый кінуў пасярод дарогі. Дабром падзелімся напапалам».
«Мяхі? а з чым мяхі, з кнышамі ці паляніцамі?»
«Ды, мяркую, усяго ёсць».
Тут яны выламалі хутка з пераплоту калы, паклалі на іх мех і панеслі на плячах.
«Куды-ж мы панясем яго? у карчму?» спытаў дарогаю ткач.
«Яно-б і я так думаў, каб у карчму; але-ж праклятая жыдоўка не паверыць, падумае яшчэ, што дзе-небудзь укралі; да таго-ж я толькі што з карчмы. Мы занясём яго ў маю хату. Нам ніхто не перашкодзіць: жонкі няма дома».
«Ды ці сапраўды няма дома?» спытаў асцярожны ткач.
«Дзякуй богу, мы не зусім яшчэ без розуму», сказаў кум: «чорт-бы прынёс мяне туды, дзе яна. Яна, мяркую, працягаецца з бабамі да світання».
«Хто там?» закрычала кумава жонка, пачуўшы ў сенцах шум, якога нарабілі два прыяцелі, прышоўшы з мехам, і адчыняючы дзверы.
Кум аслупянеў.
«Вось табе і маеш!» прамовіў ткач, апусціўшы рукі.
Кумава жонка была такога гатунку скарб, якіх нямала на белым свеце. Таксама, як і яе муж, яна амаль ніколі не сядзела дома, і амаль увесь дзень сноўдалася ў кумак і заможных бабуль, хваліла і ела з вялікім апетытам і білася толькі зранку з сваім мужам, бо ў гэты толькі час і бачыла яго часамі. Хата іх была ўдвая старэй за нагавіцы валаснога пісара, страха ў некаторых месцах была без саломы. Пераплоту былі відны толькі рэшткі, бо кожны, хто выходзіў з дому, ніколі не браў кія ад сабак, у надзеі, што будзе праходзіць каля кумавага гароду і выламае сабе які захоча з пераплоту. Печ не палілася дзён па тры. Усё, што ні напрошвала пяшчотная супруга ў добрых людзей, хавала як мага далей ад свайго мужа і часта самаўпраўна адбірала ў яго здабычу, калі ён не паспяваў яе прапіць у карчме. Кум, не зважаючы на заўсёдную халоднакроўнасць, не любіў пераступаць ёй, і праз гэта амаль заўсёды выбіраўся з дому з ліхтарамі пад вачамі, а дарагая палавіна, войкаючы, цягнулася расказваць бабулям пра свавольства свайго мужа і пра пабоі, што перацярпела яна ад яго.
Цяпер можна сабе ўявіць, як былі заклапочаны ткач і кум такой нечаканай з'явай. Апусціўшы мех, яны заступілі яго сабою і захінулі крысамі; але ўжо было позна: кумава жонка хоць і кепска бачыла старымі вачамі, аднак-жа мех заўважыла. «Вось гэта добра!» сказала яна з такім выглядам, у якім прыкметна была радасць каршака. «Гэта добра, што накалядавалі столькі! вось так заўсёды робяць добрыя людзі, толькі не, я думаю, дзе-небудзь падчапілі. Пакажыце мне зараз, чуеце, пакажыце ў гэтую-ж хвіліну мех ваш!»
«Лысы чорт табе пакажа, а не мы», сказаў падбадзёрыўшыся кум.
«Табе якая справа?» сказаў ткач: «мы накалядавалі, а не ты».
«Не, ты мне пакажаш, нягодны п'яніца!» закрычала жонка, ударыўшы высокага кума кулаком у падбародак і прадзіраючыся да меха.
Але ткач і кум мужна адстаялі мех і прымусілі яе падацца назад. Не паспелі яны агледзецца, як супруга выбегла ў сенцы ўжо з качаргою ў руках. Спрытна лузянула качаргою мужа па руках, ткача па спіне і ўжо стаяла каля меха.
«Што мы дапусцілі яе?» сказаў ткач схамянуўшыся.
«Э, што мы дапусцілі! а чаму ты дапусціў!» сказаў халаднакроўна кум.
«У вас качарга, мусіць, жалезная!» сказаў пасля кароткай маўчанкі ткач, пачухваючы спіну. «Мая жонка купіла летась на кірмашы качаргу; дала поўкапы* так нічога... не балюча...»
* Дваццаць пяць капеек. (Слоўн. Гогаля.)
Тым часам узрадаваная супруга, паставіўшы на падлогу каганец, развязала мех і зазірнула ў яго.
Але мусіць старыя вочы яе, якія так добра ўбачылі мех, на гэты раз ашукаліся... «Э, ды тут ляжыць цэлы япрук!» ускрыкнула яна, пляснуўшы ад радасці ў ладкі.
«Кабан! чуеш, цэлы кабан!» штурхаў ткач кума: «а ўсё ты вінен!»
«Што-ж рабіць!» прамовіў, паціскаючы плячыма, кум.
«Як што? чаго мы стаім? адбяром мех! ну, пачынай!»
«Пайшла прэч! пайшла! гэта наш япрук!» крычаў выступаючы ткач.
«Ідзі, ідзі, чортава баба! гэта не тваё дабро!» гаварыў набліжаючыся кум.
Супруга ўзялася зноў за качаргу, але Чуб у гэты час вылез з меха і стаў пасярод сянец, пацягваючыся, як чалавек, які толькі што абудзіўся ад доўгага сну.
Кумава жонка ўскрыкнула, ударыўшы аб крыссі рукамі. і ўсе міжволі разявілі раты.
«Што-ж яна, дурніца, гаворыць: япрук! гэта не япрук!» сказаў кум, вылупіўшы вочы.
«Бач якога чалавека кінулі ў мех!» сказаў ткач, адступаючыся ад перапуду. «Хоць што хочаш гавары, хоць трэсні, а не абышлося без нячыстае сілы. Ён-жа не пралезе ў акенца».
«Гэта кум!» ускрыкнуў прыгледзеўшыся кум.
«А ты думаў хто?» сказаў Чуб усміхаючыся. «Што, слаўную штуку выкінуў я над вамі? а вы, глядзі што, хацелі мяне з'есці замест свініны. Чакайце-ж, я вас усцешу: у мяху ляжыць яшчэ штосьці, калі не япрук, дык напэўна парася альбо іншая жыўнасць. Пада мною безупынна нешта варушылася».
Ткач і кум кінуліся да меха; гаспадыня дома ўчапілася з процілеглага боку, і бойка аднавілася-б pноў, калі-б дзяк, убачыўшы, што яму няма куды схавацца, не выкарабкаўся з меха.
Кумава жонка, аслупянеўшы, выпусціла з рукі нагу, за якую пачала была цягнуць дзяка з меха.
«Вось і другі яшчэ!» ускрыкнуў са страхам ткач, «чорт ведае, як робіцца на свеце... галава ідзе наўкруга... не каўбасы, не паляніцы, а людзей кідаюць у мяхі!»
«Гэта дзяк!» прамовіў здзіўлены больш за ўсіх Чуб: «вось табе і маеш! вось дык Салоха! пасадзіць у мех... А я гляджу, што ў яе поўная хата мяхоў... Цяпер я ўсё ведаю: у яе ў кожным мяху сядзела па два чалавекі. А я думаў, што яна толькі мне аднаму... вось табе і Салоха!»
Дзяўчаты крыху здзівіліся, не знайшоўшы аднаго меха. «Што-ж рабіць, хопіць з нас і гэтага», гаварыла Аксана.
Усе ўзяліся за мех і ўсцягнулі яго на санкі.
Галава наважыўся маўчаць, разважаючы: калі ён закрычыць, каб яго выпусцілі і развязалі мех - дурныя дзяўчаты разбягуцца, падумаюць, што ў мяху сядзіць д'ябал, і ён застанецца на вуліцы, можа быць, да заўтра.
Дзяўчаты тым часам, дружна ўзяўшыся за рукі, паляцелі як віхор з санкамі па рыпучым снезе. Мноства дурэючы сядала на санкі; некаторыя ўзлазілі на самога галаву. Галава наважыўся стрываць усё. Нарэшце прыехалі, адчынілі насцеж дзверы ў сенцах і ў хаце, і з рогатам уцягнулі мех. «Паглядзім, што толькі ляжыць тут», закрычалі ўсе, кінуўшыся развязваць.
Тут ікаўка, якая не пераставала мучыць галаву праз увесь час яго сядзення ў мяху, так узмацнілася, што ён пачаў ікаць і кашляць ва ўсё горла. «Ах, тут сядзіць нехта!» закрычалі ўсе і ў перапудзе кінуліся прэч з дзвярэй.
«Што за чорт! куды вы кідаецеся, як ачмурэлыя?» сказаў, уваходзячы ў дзверы, Чуб.
«Ах, бацька!» прамовіла Аксана: «у мяху сядзіць нехта!»
«У мяху? дзе вы ўзялі гэты мех?»
«Каваль кінуў яго пасярод дарогі», сказалі ўсе адразу.
«Ну, так, ці-ж не казаў я», падумаў сам сабе Чуб. «Чаго-ж вы спалохаліся? паглядзім: а ну, чалавек, прашу не ўгневацца, што не называем па імю, вылазь з меха!»
Галава вылез.
«Ах!» ускрыкнулі дзяўчаты.
«І галава ўлез туды-ж», гаварыў сам сабе Чуб у неўразуменні, акідаючы яго ад галавы да ног. «Бач як!.. Э!..» больш ён нічога не мог сказаць.
Галава сам быў не меней збянтэжаны і не ведаў, што пачаць. «Мусіць, на дварэ холадна?» сказаў ён, зварочваючыся да Чуба.
«Маразок ёсць», адказаў Чуб: «а дазволь запытаць цябе, чым ты мажаш боты, смальцам ці дзёгцем?» Ён хацеў не тое сказаць, ён хацеў запытаць: як ты, галава, улез у гэты мех; але сам не разумеў, як вымавіў зусім іншае.
«Дзёгцем лепей!» сказаў галава. «Ну, бывай, Чуб!» І, насунуўшы капялюхі, вышаў з хаты.
«Навошта я сказаў здуру, чым ён мажа боты!» прамовіў Чуб, паглядаючы на дзверы, у якія вышаў галава: «вось дык Салоха! Гэтакага чалавека засадзіць у мех!.. бач, чортава баба! а я дурань... ды дзе-ж той пракляты мех?»
«Я кінула яго ў куток, там болей нічога няма», сказала Аксана.
«Ведаю я гэтыя штукі, нічога няма! падайце яго сюды: там яшчэ адзін сядзіць! страпяніце яго добра... што, няма?.. бач праклятая баба! а паглядзець на яе: як святая, нібыта і скаромнага ніколі не брала ў рот».
Але пакінем Чуба выліваць на свабодзе сваю гаркоту і вернемся да каваля, бо ўжо на дварэ напэўна ёсць гадзіна дзевятая.
Спачатку страшна здалося Вакулу, калі падняўся ён ад зямлі на такую вышыню, што ўжо нічога не мог бачыць унізе, і праляцеў як муха пад самым месяцам так, што калі-б не нахіліўся крыху, дык зачапіў-бы яго шапкаю. Аднак-жа, трохі пачакаўшы, ён падбадзёрыўся і пачаў ужо кпіць з чорта. Ён надзвычай цешыўся, як чорт чхаў і кашляў, калі ён здымаў з шыі кіпарысавы крыжык і падносіў да яго. Знарок падымаў ён руку пачухаць галаву, а чорт, думаючы, што яго збіраюцца хрысціць, ляцеў яшчэ шпарчэй. Усё было светла ў вышыні. Паветра ў лёгкім срэбраным тумане было празрыстае. Усё было відно; і нават можна было заўважыць, як віхурай праімчаўся паўз іх, седзячы ў гаршку, чараўнік; як зоры, сабраўшыся ў кучу, гулялі ў жмуркі; як клубіўся ўбаку воблакам цэлы рой духаў; як чорт, што танцаваў пры месяцы, зняў шапку, убачыўшы каваля, які скакаў верхам; як ляцеў, варочаючыся назад, венік, на якім, відаць, толькі што з'ездзіла, куды трэба, вядзьмарка... шмат яшчэ дрэні сустракалі яны. Усё, бачачы каваля, на хвіліну спынялася паглядзець на яго, і потым ізноў імчалася далей і рабіла далей сваё; каваль усё ляцеў, і раптам заблішчаў перад ім Пецербург увесь у агні. (Тады была з нейкага выпадку ілюмінацыя.) Чорт, пераляцеўшы цераз шлагбаум, ператварыўся ў каня, і каваль убачыў сябе на адменным бегуну сярод вуліцы. Божа мой! стук, гром, бляск; па абодва бакі ўзвышаюцца чатырохпавярховыя сцены; стук капытоў каня, гук колаў адгукаліся громам і разлягаліся з чатырох бакоў; дамы раслі, і быццам падымаліся з зямлі, на кожным кроку; масты дрыжалі; карэты лёталі; рамізнікі, фарэйтары крычалі; снег свістаў пад тысячай саней, што ляцелі з усіх бакоў; пешаходы ціснуліся і тоўпіліся пад дамамі, унізанымі плошкамі, і велізарныя цені іх мільгалі на сценах, дасягаючы галавой каміноў і дахаў. Са здзіўленнем аглядаўся каваль на ўсе бакі. Яму здавалася, што ўсе дамы ўтаропілі на яго свае незлічоныя, вогненныя вочы і глядзелі. Паноў, у пацягнутых сукном шубах, ён убачыў так многа, што не ведаў, каму шапку здымаць. «Божа ты мой, колькі тут панства!» падумаў каваль. «Я мяркую, кожны, хто ні пройдзе па вуліцы ў шубе, то і засядацель, то і засядацель! а тыя, што катаюцца ў такіх дзіўных брычках са шклом, тыя, калі не гараднічыя, дык пэўна камісары, а можа, і больш яшчэ». Яго словы былі перапынены запытаннем чорта: «Ці проста ехаць да царыцы?» «Не, страшна», падумаў каваль. «Тут, дзесьці, не ведаю, спыніліся запарожцы, якія праязджалі ўвосень цераз Дзіканьку. Яны ехалі з Сечы з паперамі да царыцы; усё-ж такі параіцца-б з імі. Гэй, шайтан, лезь да мяне ў кішэню, ды вядзі да запарожцаў!» Чорт у адну хвіліну схуднеў і зрабіўся такім маленькім, што без намагання ўлез да яго ў кішэню. А Вакула не паспеў азірнуцца, як апынуўся перад вялікім домам, увайшоў, сам не ведаючы як, на лесвіцу, адчыніў дзверы і падаўся крыху назад ад бляску, убачыўшы прыбраны пакой, але крыху падбадзёрыўся, пазнаўшы тых самых запарожцаў, якія праязджалі цераз Дзіканьку, сядзеўшых на шаўковых канапах, падабраўшы пад сябе намазаныя дзёгцем боты, і курыўшых самую моцную табаку, што называюць звычайна карашкамі.
«Дзень добры, панове! памагай бог вам! вось дзе ўбачыліся!» сказаў каваль, падышоўшы блізка і злажыўшы паклон да зямлі.
«Што там за чалавек?» запытаў той, што сядзеў перад самым кавалём, другога, што сядзеў крыху далей.
«А, вы не пазналі?» спытаў каваль: «гэта я, Вакула каваль! Калі праязджалі ўвосень цераз Дзіканьку, дык прагасцявалі, дай божа вам усякага здароўя і доўгіх год, амаль два дні. І новую шыну тады паставіў на пярэдняе кола вашай кібіткі!»
«А!» сказаў той-жа запарожац: «гэта той самы каваль, які малюе хвацка. Здароў, зямляк, чаго цябе бог прынёс?»
«А так, захацелася паглядзець, кажуць...»
«Што-ж, зямляк», сказаў прыасаніўшыся запарожац і жадаючы паказаць, што ен можа гаварыць і па-руску, - «што, балшой горад?»
Каваль і сабе не хацеў асараміцца і здацца навічком, да таго-ж, як мелі выпадак бачыць ніжэй гэтага, ён ведаў і сам граматную мову. «Губернія выдатная!» адказаў ён абыякава: «няма чаго сказаць, дамы балшушчыя, карціны вісяць скрозь адменныя. Шмат якія дамы спісаны літарамі з сусальнага золата надзвычайна. Няма чаго сказаць, дзівосная прапорцыя!»
Запарожцы, убачыўшы, што каваль так вольна размаўляе, зрабілі вывад вельмі для яго выгодны.
«Пасля пагамонім з табою, зямляк, болей; цяпер-жа мы едзем зараз да царыцы».
«Да царыцы! а будзьце ласкавы, панове, вазьміце і мяне з сабою!»
«Цябе?» прамовіў запарожац з такім выглядам, з якім гаворыць дзядзька чатырохгадоваму свайму выхаванцу, каторы просіць пасадзіць яго на сапраўднага, на вялікага каня. «Што ты будзеш там рабіць? Не, не можна». Пры гэтым на твары яго з'явілася многазначная міна. «Мы, брат, будзем з царыцаю гаманіць пра сваё». «Вазьміце!» настойліва прасіў каваль. «Прасі!» шапянуў ён ціха чорту, ударыўшы кулаком па кішэні. Не паспеў ён гэтага сказаць, як другі запарожац прамовіў: «Возьмем яго, сапраўды, браткі!»
«Бадай што, возьмем!» прамовілі іншыя.
«Апранай-жа адзенне такое, як і мы».
Каваль схапіўся нацягваць на сябе зялёны жупан, як раптам дзверы адчыніліся і ўвайшоўшы з пазументамі чалавек сказаў, што час ехаць.
Дзіўна зноў здалося кавалю, калі ён паімчаўся ў велізарнай карэце, гойдаючыся на рэсорах, калі з абодвух бакоў паўз яго беглі назад чатырохпавярховыя дамы, і брук, пагрымліваючы, здавалася, сам слаўся пад ногі коней. «Божа ты мой, якое святло!» думаў сам сабе каваль: «у нас удзень не бывае так светла».
Карэты спыніліся перад дварцом. Запарожцы вышлі, трапілі ў вельмі прыгожыя сені і пачалі падымацца па бліскуча асветленых сходах.
«Што за сходы!» шаптаў сам сабе каваль: «шкада нагамі таптаць. Якія аздобы! усе кажуць: маняць казкі! які чорт маняць! Божа ты мой, што за білы! якая работа! тут аднаго жалеза рублёў на пяцьдзесят пайшло!»
Ужо ўзлезшы па сходах, запарожцы прайшлі першую залу. Нясмела ішоў следам за імі каваль, баючыся на кожным кроку паслізнуцца на паркеце. Прайшлі тры залы, каваль усё яшчэ не пакідаў здзіўляцца. Трапіўшы ў чацвертую, ён міжволі падышоў да карціны, якая вісела на сцяне. Гэта была прачыстая дзева з дзіцем на руках. «Што за карціна! што за дзівосны жывапіс!» разважаў ён: «вось, здаецца, гаворыць! здаецца, жывая! а дзіця святое! і ручкі прыціснула! і ўсміхаецца беднае! а фарбы! Божа ты мой, якія фарбы! тут вохры, я мяркую, і на капейку не пайшло, усё яр ды бакан. А блакітная так і гарыць! важнейшая работа! мусібыць грунт наведзены быў блейвасам. Толькі як ні дзівосны гэтыя маляванні, але гэтая мядзяная ручка», працягваў ён, падыходзячы да дзвярэй і мацаючы замок, «яшчэ большага варта здзіўлення. Вось якая чыстая работа! Гэта ўсё, я мяркую, нямецкія кавалі за самую дарагую цану рабілі...» Можа, доўга яшчэ-б разважаў каваль, калі-б лакей з галунамі не штурхнуў яго пад руку і не напамянуў, каб ён не заставаўся ад іншых. Запарожцы прайшлі яшчэ дзве залы і спыніліся. Тут загадана было ім чакаць. У зале тоўпілася некалькі генералаў у вышываных золатам мундзірах. Запарожцы пакланіліся на ўсе бакі і сталі ў кучу. Хвіліну пачакаўшы, увайшоў у суправаджэнні цэлай світы велічнага росту даволі мажны чалавек у гетманскім мундзіры, у жоўтых боціках. Валасы на ім былі крыху ўскудлачаны, адно вока крыху падслепаватае, на твары вымалёўвалася нейкая пагардлівая велічнасць, ва ўсіх рухах відаць была звычка загадваць. Усе генералы, якія пахаджвалі даволі надзімана ў залатых мундзірах, замітусіліся і з нізкімі паклонамі, здавалася, лавілі кожнае яго слова і нават драбнейшы рух, каб зараз ляцець выконваць яго. Але гетман не звярнуў нават і ўвагі, ледзь матнуў галавою і падышоў да запарожцаў.
Запарожцы ўсе злажылі паклон у пояс.
«Ці ўсе вы тут?» запытаў ён працяжна, вымаўляючы словы крыху ў нос.
«Та вси, батько!» адказалі запарожцы, кланяючыся зноў.
«Не забудзецеся гаварыць так, як я вас вучыў?
«Не, бацько, не забудземся».
«Гэта цар?» спытаў каваль аднаго з запарожцаў.
«Куды табе цар! гэта сам Пацёмкін*» адказаў той.
* Вяльможа пры Екацярыне II.
У другім пакоі пачуліся галасы і каваль не ведаў, куды падзець свае вочы ад мноства ўвайшоўшых дам у атласных убраннях з даўгімі хвастамі і прыдворных у вышываных золатам кафтанах і з пучкамі ззаду. Ён толькі бачыў адзін бляск і больш нічога. Запарожцы раптам усе ўпалі на зямлю і закрычалі ў адзін голас: «Злітуйся, мамо! злітуйся!»
Каваль, не бачачы нічога, выпрастаўся і сам з усёй шчырасцю на падлозе.
«Устаньце!» прагучаў над імі ўладны і разам прыемны голас. Некаторыя з прыдворных замітусіліся і штурхалі запарожцаў.
«Не ўстанем, мамо! не ўстанем! памром, а не ўстанем!» крычалі запарожцы.
Пацёмкін кусаў сабе вусны, нарэшце падышоў сам і загадна шапянуў аднаму з запарожцаў. Запарожцы падняліся.
Тут асмеліўся і каваль падняць галаву і ўбачыў стаяўшую перад сабою невялікага росту жанчыну, крыху нават мажную, напудраваную, з блакітнымі вачамі і разам з тым велічна ўсмешлівым выглядам, які так умеў скараць сабе ўсё і мог толькі належаць адной царствуючай жанчыне.
«Святлейшы абяцаў мяне пазнаёміць сёння з маім народам, якога да гэтага часу не бачыла», гаварыла дама з блакітнымі вачыма, разглядаючы з цікаўнасцю запарожцаў. «Ці добрае ў вас тут утрыманне?» гаварыла яна далей, падыходзячы бліжэй.
«Та спасиби, мамо! Правіянт даюць добры (хоць бараны тутэйшыя зусім не тое, што ў нас на Запарожжы), чаму-ж не жыць як-небудзь?..»
Пацёмкін скрывіўся, бачачы, што запарожцы гавораць зусім не тое, чаму ён іх вучыў...
Адзін з запарожцаў, прыасаніўшыся, вышаў наперад: «Злітуйся, мамо: чым цябе твой верны народ угнявіў? Хіба трымалі мы руку паганца-татарына; хіба пагаджаліся ў чым-небудзь з турчынам; хіба здрадзілі табе справай ці думкаю? За што-ж няласка? перш чулі мы, што загадваеш усюды будаваць крэпасці ад нас; пасля чулі, што хочаш павярнуць у карабінеры*; цяпер чуем новыя напасці. Чым вінавата запарожскае войска? ці тым, што перавяло тваю армію цераз Перакоп і дапамагло тваім енералам пасеч крымцаў?..»
* Прымусіць несці рэгулярную ваенную службу (карабінер - салдат, узброены карабінам).
Пацёмкін маўчаў і нядбайна чысціў невялічкаю шчотачкаю свае брыльянты, якімі былі ўнізаны яго рукі.
«Чаго-ж хочаце вы?» клапатліва спытала Екацярына.
Запарожцы многазначна зірнулі адзін на аднаго.
«Цяпер пара! царыца пытаецца, чаго хочаце!» сказаў сам сабе каваль і раптам паваліўся доле.
«Ваша царскае вялічаства, не загадвайце караць, загадвайце дараваць. З чаго, не ў гнеў будзь сказана вашай царскай ласцы, зроблены чаравікі, што на нагах вашых? я мяркую, ніводзін шавец, ні ў адной дзяржаве на свеце не здолее так зрабіць. Божа ты мой, што калі-б мая жонка абула такія чаравічкі!?»
Гасударыня засмяялася. Прыдворныя засмяяліся таксама. Пацёмкін і хмурыўся і ўсміхаўся разам. Запарожцы пачалі штурхаць пад руку каваля, думаючы, ці не звар'яцеў ён.
«Устань!» сказала ласкава гасударыня: «калі табе так хочацца мець такія чаравікі, дык гэта не цяжка зрабіць. Прынясіце яму зараз-жа чаравікі самыя дарагія, з золатам! Дапраўды, мне вельмі падабаецца гэтая прастадушнасць! Вось вам», гаварыла далей гасударыня, накіраваўшы позірк на стаяўшага далей за іншых, з поўным, але крыху бледным абліччам, чый скромны кафтан з вялікімі перламутравымі гузікамі паказваў, што ён не належаў да ліку прыдворных*: «прадмет варты дасціпнага пяра вашага!»
* Д.І.Фанвізін - аўтар камедый «Недарасль» і «Брыгадзір».
«Вы, ваша імператарскае вялічаства, занадта ласкавы. Сюды трэба, прынамсі, Лафантэна*!» адказаў пакланіўшыся чалавек з перламутравымі гузікамі.
* Французскі байкапісец.
«Па праўдзе скажу вам: я да гэтага часу без памяці ад вашага Брыгадзіра. Вы наўдзіў добра чытаеце! Аднак-жа», гаварыла далей гасударыня, зварочваючыся зноў да запарожцаў: «я чула, што на Сечы ў вас ніколі не жэняцца».
«Як же, мамо! чалавеку-ж, сама ведаеш, без жонкі жыць нельга», адказаў той самы запарожац, што размаўляў з кавалём, і каваль здзівіўся, чуючы, што гэты запарожац, ведаючы так добра граматную мову, гаворыць з царыцаю, як быццам знарок, самай грубай гутаркай, якую звычайна называюць мужычай. «Хітры народ!» падумаў ён сам сабе: «напэўна нездарма ён гэта робіць».
«Мы не чарняцы», гаварыў далей запарожац: «а людзі грэшныя. Ласыя, як і ўсё шаноўнае хрысціянства, на скаромнае. Ёсць у нас ці мала такіх, што маюць жонак, толькі не жывуць з імі на Сечы. Ёсць такія, што маюць жонак у Польшчы; ёсць такія, што маюць жонак на Украіне; ёсць такія, што маюць жонак і ў Турэччыне».
У гэты час кавалю прынеслі чаравікі. «Божа ты мой, што за аздоба!» ускрыкнуў ён радасна, ухапіўшы чаравікі. «Ваша царскае вялічаства! што-ж, калі чаравікі такія на нагах, і ў іх, трэба спадзявацца, ваша благароддзе, ходзіце і на лёд коўзацца, якія-ж павінны быць самыя ножкі? мяркую, прынамсі, з чыстага цукру».
Гасударыня, якая сапраўды мела самыя стройныя і цудоўныя ножкі, не магла не ўсміхнуцца, чуючы такі камплімент з вуснаў прастадушлівага каваля, якога ў сваім запарожскім убранні маглі палічыць за прыгажуна, не зважаючы на смуглявае аблічча.
Узрадаваны такой вельмі прыхільнай увагаю, каваль ужо хацеў быў распытацца як належыць царыцу пра ўсё: ці праўда, што цары ядуць адзін толькі мёд ды сала, і да таго падобнае - але, пачуўшы, што запарожцы штурхаюць яго пад бакі, вырашыў замаўчаць; і калі гасударыня, звярнуўшыся да старых, пачала распытваць, як у іх жывуць на Сечы, якія звычаі вядуцца - ён, адышоўшы назад, нагнуўся да кішэні, сказаў ціха: «Вынось мяне адсюль хутчэй!» і раптам апынуўся за шлагбаумам.
«Утапіўся! дальбог, утапіўся! вось: каб я не сышла з гэтага месца, калі не ўтапіўся!» балбатала таўстая ткачыха, стоячы ў натоўпе дзіканьскіх баб пасярод вуліцы.
«Што-ж, хіба я манюка якая? хіба я ў каго карову ўкрала? хіба я ссурочыла каго, што мне не даюць веры?» крычала баба ў казацкай світцы з ліловым носам, размахваючы рукамі. «Вось, каб мне вады не захацелася піць, калі старая Пераперчыха не бачыла на ўласныя вочы, як павесіўся каваль!»
«Каваль павесіўся! вось табе і маеш!» сказаў галава, вы-ходзячы ад Чуба, спыніўся і падаўся бліжэй да ўсіх, што размаўлялі.
«Скажы лепей, каб табе гарэлкі не захацелася піць, старая п'яніца!» адказала ткачыха: «трэба быць такой шалёнай, як ты, каб павесіцца! ён утапіўся! утапіўся ў проламцы! Гэта я так ведаю, як тое, што ты была зараз у карчмаркі».
«Брыдотніца! бач чым пачала папракаць!» гнеўна запярэчыла баба з ліловым носам. «Маўчала-б, нягодніца! Хіба я не ведаю, што да цябе дзяк ходзіць кожны вечар».
Ткачыха ўзгарэлася.
«Што дзяк? да каго дзяк? што ты хлусіш?»
«Дзяк?» праспявала, праціскаючыся да ўсіх, што спрачаліся, дзячыха ў кажуху з заячай скуры, пацягнутым сіняй кітайкай. «Я дам пачуць дзяка! хто гэта кажа дзяк?»
«А вось да каго ходзіць дзяк!» сказала баба з ліловым носам, паказваючы на ткачыху.
«Дык гэта ты, сука», сказала дзячыха, падступаючыся да ткачыхі: «дык гэта ты, вядзьмарка, напускаеш яму туман і поіш нячыстым зеллем, каб хадзіў да цябе».
«Адкасніся ад мяне, шайтан!» гаварыла адступаючыся ткачыха.
«Бач, праклятая вядзьмарка, каб ты не даждала дзяцей сваіх бачыць, нягодніца! цьфу!..» тут дзячыха плюнула проста ў вочы ткачысе.
Ткачыха хацела і сабе зрабіць тое самае, але замест таго плюнула ў няголеную бараду галаве, які, каб лепей усё чуць, падабраўся блізка да тых, што спрачаліся. «А, паскудная баба!» закрычаў галава, абціраючы крысом твар і падняўшы пугу. Гэты рух прымусіў усіх разыйсціся з лаянкаю ў розныя бакі. «Гэтакая брыда!» паўтараў ён, працягваючы абцірацца. «Дык каваль утапіўся! Божа ты мой! а які хвацкі жывапісец быў! якія нажы моцныя, сярпы, плугі ўмеў выкоўваць! што за сіла была! Так», гаварыў ён далей, задумаўшыся: «такіх людзей мала ў нас у сяле. Дзіва што я, яшчэ седзячы ў праклятым мяху, заўважаў, што небарака быў моцна не ў настроі. Вось табе і каваль! быў, а цяпер і няма! а я збіраўся падкаваць сваю рабую кабылу!..» І, будучы повен такіх хрысціянскіх думак, галава ціха пацягнуўся ў сваю хату.
Аксана збянтэжылася, калі да яе дайшлі такія весткі. Яна мала давала веры вачам Пераперчыхі і дзейканню баб, яна ведала, што каваль занадта набожны, каб адважыцца згубіць сваю душу. А што, калі ён, сапраўды, пайшоў з намерам ніколі не варочацца ў сяло? А наўрад ці ў іншым месцы знойдзецца такі маладзец, як каваль! ён-жа так кахаў яе! ён даўжэй за ўсіх трываў яе капрызы! Красуня ўсю ноч пад сваёй коўдрай варочалася з правага боку на левы, з левага на правы, - і не магла заснуць. То, раскідаўшыся ў чароўнай абнажонасці, якую начны змрок хаваў нават ад яе самой, яна амаль уголас лаяла сябе. То, прыціхшы, наважвала ні пра што не думаць - усё думала. І ўсё гарэла; і да раніцы закахалася па вушы ў каваля.
Чуб не выказаў ні радасці і ні смутку аб лёсе Вакулы. Яго думкі былі заняты адным: ён ніяк не мог забыцца на здрадніцтва Салохі і сонны не пакідаў лаяць яе.
Надышла раніца. У царкве яшчэ да відна было поўна народа. Пажылыя жанчыны ў белых намітках* у белых суконных світках, пабожна хрысціліся каля самага ўваходу царкоўнага. Дваранкі ў зялёных і жоўтых кофтах, а некаторыя нават у сініх кунтушах з залатымі ззаду вусамі, стаялі паперадзе іх. Дзяўчаты, у якіх на галавах наматана была цэлая крама істужак, а на шыі маністаў, крыжоў і дукатаў, стараліся прабрацца яшчэ бліжэй да іканастаса. Але наперадзе ўсіх стаялі дваране і простыя мужыкі з вусамі, чубамі, тоўстымі шыямі і толькі што выгаленымі падбародкамі, усё пераважна ў кабяняках, з-пад якіх высоўвалася белая, а ў некаторых і сіняя світка. На ўсіх тварах, куды ні зірні, відно было свята: галава аблізваўся, уяўляючы, як ён разгавеецца каўбасою; дзяўчаты думалі аб тым, як яны будуць коўзацца з хлопцамі на лёдзе; бабулі шчырэй, як некалі, шапталі малітвы. Па ўсёй царкве чуваць было, як казак Свербыгуз клаў паклоны. Адна толькі Аксана стаяла нібыта не свая... Малілася і не малілася. На сэрцы ў яе стоўпілася столькі розных пачуццяў, адно сумней за другое, што твар яе выражаў адно толькі моцнае збянтэжанне; слёзы дрыжалі на вачах. Дзяўчаты не маглі зразумець прычыны гэтага і не падазравалі, каб віною быў каваль. Аднак-жа не адна Аксана была занята кавалём. Усе міране заўважылі, што свята як быццам не свята. Што як быццам усё нечага нестае. Як на ліха, дзяк, пасля падарожжа ў мяху, ахрып і бражджаў ледзь чутным голасам; праўда, прыезджы спявак слаўна браў баса, але куды-б лепей, каб і каваль быў, які заўсёды, бывала, як толькі спявалі Отча наш ці Іжэ херувімы, узыходзіў на крылас і выводзіў адтуль тым самым напевам, якім спяваюць і ў Палтаве. Да таго-ж ён адзін выконваў і пасаду царкоўнага тытара. Ужо адышла завутраня; пасля завутрані адышла абедня... куды-ж гэта сапраўды запрапасціўся каваль?
* Белая апона з рэдкага палатна з адкінутымі назад хвастамі, якую носяць на галаве жанчыны. (Слоўн. Гогаля.)
Яшчэ шпарчэй у астатні час ночы імчаўся чорт з кавалём назад. І ўмомант апынуўся Вакула каля свае хаты. У гэты час праспяваў певень. «Куды?» закрычаў ён, ухапіўшы за хвост чорта, які хацеў уцякаць: «чакай, прыяцель, яшчэ не ўсё: я яшчэ не падзякаваў табе». Тут, ухапіўшы дубец, зважыў ён яму тры ўдары, і бедны чорт прыпусціўся бегчы, як мужык, якога толькі што адлупцаваў засядацель. Дык вось, замест таго, каб ашукаць, спакусіць і абдурыць іншых, вораг чалавечага роду быў сам абдураны. Пасля гэтага Вакула ўвайшоў у сенцы, закапаўся ў сена і праспаў да абеду. Прачнуўшыся, ён спалохаўся, калі ўбачыў, што сонца ўжо высока: «Я праспаў завутраню і абедню!» Тут набожны каваль паглыбіўся ў смутак, разважаючы, што гэта напэўна бог, знарок, у пакаранне за грэшны яго намер згубіць сваю душу, наслаў сон, які не даў яму нават пабыць у такое ўрачыстае свята ў царкве. Але аднак-жа, супакоіўшы сябе тым, што ў наступную нядзелю выспаведаецца ў гэтым папу, і ад сённешняга дня пачне біць па пяцьдзесят паклонаў праз увесь год, зазірнуў ён у хату; але ў ёй не было нікога. Відаць, Салоха яшчэ не варочалася. Асцярожліва дастаў ён з-за пазухі чаравікі і зноў здзівіўся з дарагой работы і з дзіўнага здарэння мінулай начы; памыўся, апрануўся як мага лепш, апрануў тое самае адзенне, якое дастаў у запарожцаў, выняў са скрынкі новую шапку з рашацілаўскіх смушак з сінім верхам, якой не надзяваў яшчэ ні разу, ад тае пары, як купіў яе падчас бытавання ў Палтаве; дастаў таксама новы ўсіх колераў пояс, паклаў усё гэта разам з гарапнікам у хустку і накіраваўся проста да Чуба.
Чуб вылупіў вочы, калі ўвайшоў да яго каваль, і не ведаў, з чаго здзіўляцца: ці з таго, што каваль уваскрос, ці з таго, што каваль адважыўся да яго прыйсці, ці з таго, што выстраіўся ён такім франтам і запарожцам. Але яшчэ больш здзівіўся ён, калі Вакула развязаў хустку і паклаў перад ім навюсенькую шапку і пояс, якога не бачылі ў сяле, а сам паваліўся яму ў ногі і прамовіў упрошваючым голасам: «злітуйся, бацько! не гневайся! вось табе і гарапнік: бі, колькі душа зажадае, аддаюся сам, ва ўсім каюся; бі, ды не гневайся толькі! Ты-ж калісьці братаўся з нябожчыкам бацькам, разам хлеб-соль елі і магарыч пілі».
Чуб не без патайнай прыемнасці бачыў, як каваль, які нікому ў сяле ў вус не дзьмуў, гнуў у руцэ пятакі і падковы, як грэцкія бліны, той самы каваль ляжаў у нагах яго. Каб яшчэ больш не панізіць сябе, Чуб узяў гарапнік і ўдарыў яго тры разы па спіне. «Ну, хопіць з цябе, уставай! старых людзей заўсёды слухай! Забудзем усё, што было паміж намі! Ну, цяпер гавары, чаго табе хочацца?»
«Аддай, бацько, за мяне Аксану!»
Чуб крыху падумаў, паглядзеў на шапку і пояс, шапка была цудоўная, пояс таксама не горшы ад яе, успамянуў пра здрадлівую Салоху і сказаў рашуча: «добра! засылай сватоў!»
«Ай!» ускрыкнула Аксана, пераступіўшы цераз парог і ўбачыўшы каваля, і ўтаропілася са здзіўленнем і радасцю ў яго вочы.
«Зірні, якія я табе прынёс чаравікі!» сказаў Вакула: «тыя самыя, што носіць царыца».
«Не! не, мне не трэба чаравікаў!» гаварыла яна, махаючы рукамі і не спускаючы з яго вачэй: «я і без чаравікаў...» далей яна не даказала і пачырванела.
Каваль падышоў бліжэй, узяў яе за руку; красуня і вочы апусціла. Яшчэ ніколі яна не была такая дзівосна прыгожая. Захоплены каваль ціха пацалаваў яе, і аблічча яе мацней загарэлася, і яна зрабілася яшчэ харашэй.
Праязджаў цераз Дзіканьку добрай памяці архіерэй, хваліў месца, на якім стаіць сяло, і, праязджаючы па вуліцы, спыніўся перад новаю хатаю. «А чыя гэта такая размалёваная хата?» запытаў прэасвяшчэнны ў прыгожай жанчыны з дзіцем на руках, якая стаяла каля дзвярэй. «Каваля Вакулы!» сказала яму кланяючыся Аксана, бо гэта была іменна яна. «Слаўна! слаўная работа!» сказаў прэасвяшчэнны, разглядаючы вокны і дзверы. А вокны ўсе былі абведзены наўкол чырвонаю фарбаю; на дзвярах-жа ўсюды былі казакі на конях і з люлькамі ў зубах. Але яшчэ больш пахваліў прэасвяшчэнны Вакулу, калі даведаўся, што ён вытрымаў царкоўнае пакаянне, і пафарбаваў дармова ўвесь левы крылас зялёнаю фарбаю з чырвонымі кветкамі. Гэта аднак-жа не ўсё: на сцяне збоку, як увойдзеш у царкву, намаляваў Вакула чорта ў пекле, такога брыдкага, што ўсе плявалі, калі праходзілі міма; а бабы, як толькі расплаквалася ў іх на руках дзіця, падносілі яго да карціны і гаварылі: он бач, яка кака намалёвана! і дзіця, стрымліваючы слязінкі, касавурылася на карціну і ціснулася да матчыных грудзей.
I
Шуміць, грыміць канец Кіева. Есаул Гарабець спраўляе вяселле свайго сына. Наехала шмат людзей да есаула ў госці. Даўней любілі добра паядаць, яшчэ лепей любілі папіваць, а яшчэ лепей любілі павесяліцца. Прыехаў на гнядым кані сваім і запарожац Мікітка проста з разгульнай папойкі з Перашляя поля, дзе паіў ён сем дзён і сем начэй каралеўскіх шляхціцаў чырвоным віном. Прыехаў і нарачоны брат есаула Даніла Бурульбаш з другога берага Дняпра, дзе паміж двух гор быў яго хутар, з маладою жонкаю Кацярынаю і з гадовым сынам. Дзіваваліся госці з белага аблічча пані Кацярыны, з чорных, як нямецкі аксаміт, брывей, прыгожай сукні і спадніцы з блакітнага поўтабенеку, ботаў са срэбнымі падковамі; але яшчэ больш дзіваваліся з таго, што не прыехаў разам з ёю стары бацька. Усяго толькі год жыў ён на Задняпроўі, а дваццаць адзін прападаў без весці і вярнуўся да дачкі свае, калі ўжо тая вышла замуж і нарадзіла сына. Ён напэўна шмат-бы нарасказваў дзівосаў. Ды як не расказаць, быўшы так доўга ў чужой зямлі! Там усё не так, і людзі не тыя, і цэркваў хрыстовых няма... але ён не прыехаў.
Гасцям паднеслі варануху з ізюмам і слівамі, і на дужаватым блюдзе каравай. Музыкі ўзяліся за спод яго, спечаны разам з грашыма, і, на час прыціхшы, паклалі каля сябе цымбалы, скрыпкі і бубны. Тым часам маладзіцы і дзяўчаты, уцёршыся вышыванымі хусткамі, выступалі зноўку з радоў сваіх; а парубкі, схапіўшыся ў бакі, горда азіраючыся па баках, гатовы былі паімчацца ім насустрач - як стары есаул вынес два абразы блаславіць маладых. Тыя абразы дасталіся яму ад шаноўнага схімніка старца Варфаламея. Небагатыя на іх аздобы, не гарыць ні срэбра, ні золата, але ніякая нячыстая сіла не асмеліцца дакрануцца да таго, у каго яны ў доме. Прыўзняўшы абразы ўгору, есаул рыхтаваўся сказаць кароткую малітву... як раптам закрычалі перапалохаўшыся дзеці, якія гулялі на зямлі, а ўслед за імі адступіўся назад народ і ўсе са страхам паказвалі пальцамі на стаяўшага пасярод іх казака. Хто ён такі, ніхто не ведаў. Але ўжо ён пратанцаваў на славу казачка і паспеў ужо насмяшыць натоўп, які абступіў яго. Калі-ж есаул падняў абразы, раптам усё аблічча яго змянілася: нос вырас і нахіліўся на бок, замест карых, заскакалі зялёныя вочы, губы засінелі, падбародак задрыжаў і завастрыўся, як дзіда, з роту выбег клык, з-за галавы падняўся горб, і зрабіўся казак старым.
«Гэта ён! гэта ён!» крычалі ў натоўпе, шчыльна прыціскаючыся адзін да другога.
«Чараўнік паказаўся зноў!» крычалі маці, хапаючы на рукі дзяцей сваіх.
Велічна і станавіта выступіў наперад есаул і сказаў гучным голасам, выставіўшы супраць яго абразы. «Згінь шайтанаў вобраз, тут табе няма месца!» І, зашыпеўшы і ляснуўшы як воўк зубамі, прапаў дзіўны стары.
Пайшлі, пайшлі і зашумелі, як мора ў нягоду, дзейкі і размовы паміж людзей.
«Што гэта за чараўнік?» пыталіся маладыя і небывалыя людзі.
«Бяда будзе!» гаварылі старыя, круцячы галовамі. і ўсюды, па шырокім панадворку есаула, пачалі збірацца ў кучкі і слухаць гісторыі пра дзіўнага чараўніка. Але ўсе амаль гаварылі рознае, і напэўна ніхто не мог расказаць пра яго.
На двор выкацілі бочку мёду і нямала паставілі вёдзер грэцкага віна. Усё павесялела зноў. Музыкі грымнулі, дзяўчаты, маладзіцы, зухаватае казацтва, у яркіх жупанах, паімчаліся. Дзевяностагадовыя і стогадовыя старыя, падгуляўшы, пачалі і сабе прытупваць, успамінаючы не марна прапаўшыя гады. Балявалі да позняе начы, і балявалі так, як цяпер ужо не балююць. Пачалі госці разыходзіцца; але мала пацягнулася ў свае хаты. Шмат засталося начаваць у есаула на шырокім дварэ; а яшчэ больш казацтва заснула само, няпрошанае, пад лаўкамі, на падлозе, каля каня, паблізу хлява, дзе пахіснулася ад хмелю казацкая галава, там і ляжыць і храпе на ўвесь Кіеў.
II
Ціха свеціць па ўсім свеце. Гэта месяц паказаўся з-за гары. Быццам дамаскім дарагім і белым, як снег, вэлюмам, укрыў ён гарысты бераг Дняпра, і цень адбегся яшчэ далей у гушчар хвой.
Пасярод Дняпра плыў дуб*. Сядзяць спераду два хлапцы; чорныя казацкія шапкі на бок, і пад вёсламі, як быццам ад крэсіва агонь, ляцяць іскры ва ўсе бакі.
* Вялікая лодка.
Чаму не пяюць казакі? Не гавораць ні пра тое, як ужо ходзяць па Украіне ксяндзы і перахрышчваюць казацкі народ у католікаў; ні пра тое, як два дні білася пры Салёным возеры арда. Як ім спяваць, як гаварыць пра адважныя справы: пан іх Даніла задумаўся, і рукаў кармазынавага* жупана звесіўся з дуба і чэрпае ваду. Пані іх Кацярына ціха люляе дзіця і не зводзіць з яго вачэй, а на не засланую палатном прыгожую сукню шэрым пылам валіцца вада.
* Чырвонага сукна.
Люба зірнуць з сярэдзіны Дняпра на высокія горы, на шырокія лугі, на зялёныя лясы! Горы тыя - не горы: падэшвы ў іх няма, унізе іх, як і зверху, вострая верхавіна, і пад імі і над імі высокае неба. Тыя лясы, што стаяць на ўзгорках, не лясы: то валасы, паросшыя на калматай галаве ляснога дзеда. Пад ёю ў вадзе мыецца барада, і пад барадою, і над валасамі высокае неба. Тыя лугі - не лугі: то зялёны пояс, падперазаўшы пасярэдзіне круглае неба, і ў верхняй палавіне і ў ніжняй палавіне пахаджае месяц.
Не глядзіць пан Даніла па баках, глядзіць ён на маладую жонку сваю. «Што мая маладая жонка, мая залатая Кацярына, упала ў смутак?»
«Я не ў смутак падупала, пан мой, Даніла! Мяне ўстрашылі дзіўныя апавяданні пра чараўніка. Кажуць, што ён нарадзіўся такі страшны... і ніхто з дзяцей змалку не хацеў гуляць з ім. Слухай, пан Даніла, як страшна гавораць: што быццам яму ўсё здавалася, што ўсе смяюцца з яго. Ці сустрэнецца пад цёмны вечар з якім-небудзь чалавекам, і яму здавалася, што ён разяўляе рот і выскальвае зубы. І назаўтра знаходзілі мёртвым таго чалавека. Мне дзіўна, мне страшна было, калі я слухала тыя апавяданні», гаварыла Кацярына, дастаючы хустку і абціраючы ёю твар спаўшага на руках дзіцяці. На хустцы былі павышываны ёю чырвоным шоўкам лісце і ягады.
Пан Даніла ні слова, і пачаў паглядаць на цёмны бок, дзе далёка, з-за лесу чарнеў земляны вал, з-за вала падымаўся стары замак. Над брывямі адразу выразаліся тры зморшчыны; левая рука гладзіла малайцоўскія вусы. «Не гэтак страшна ўжо, што чараўнік», казаў ён: «як страшна тое, што ён нядобры госць. Што за дур прышоў яму ў галаву прыцягнуцца сюды? Я чуў, што хочуць ляхі будаваць нейкую крэпасць, каб перарэзаць нам дарогу да запарожцаў. Няхай гэта праўда... Я раскідаю чартоўскае гняздо, калі толькі праляціць чутка, што ў яго які-небудзь прытон. Я спалю старога чараўніка, так што і варонам не будзе чаго раскляваць. Аднак-жа, думаю, што ён не без золата і ўсякага дабра. Вось дзе жыве гэты д'ябал! Калі ў яго вядзецца золата... Мы зараз будзем плысці паўз крыжы - гэта могілкі! там гніюць яго нячыстыя дзяды. Гавораць, яны ўсе гатовы былі сябе прадаць за капейчыну шайтану з душою і абадранымі жупанамі. Калі-ж у яго сапраўды ёсць золата, дык марудзіць няма чаго цяпер: не заўсёды на вайне можна здабыць...»
«Ведаю, што хочаш рабіць ты. Нічога не прарочыць добрага мне сустрэча з ім... Але ты так цяжка дыхаеш, так сурова паглядаеш, вочы твае так панура насунуліся брывямі!..»
«Маўчы, баба!» узлаваўшыся, сказаў Даніла: «з вамі хто звяжацца, сам зробіцца бабай. Хлопец, дай мне агню ў люльку!» Тут павярнуўся ён да аднаго з веслаўшчыкоў, які, выкалаціўшы з свае люлькі гарачы попел, пачаў перакладаць яго ў люльку свайго пана. «Палохае мяне чараўніком!» гаварыў далей пан Даніла. «Казак, дзякуй богу, ні чарцей ні ксяндзоў не баіцца. Ці шмат было-б толку, каб мы пачалі слухацца жонак. Ці не так, хлопцы? наша жонка люлька ды вострая шабля!»
Кацярына змоўкла, панурыўшы вочы ў сонную ваду; а вецер варушыў ваду дробнай хваляй, і ўвесь Дняпро палыскаваўся, як воўчая поўсць сярод ночы.
Дуб павярнуў і пачаў трымацца лясістага берага. На беразе відны былі могілкі. Старыя крыжы стоўпіліся ў кучку. Ні каліна не расце паміж іх, ні трава не зелянее, толькі месяц грэе іх з нябеснай вышыні.
«Ці чуеце, хлопцы, крыкі? нехта кліча нас на дапамогу!» сказаў пан Даніла, звярнуўшыся да веслаўшчыкоў сваіх.
«Мы чуем крыкі, і, здаецца, з таго боку», разам сказалі хлопцы, паказваючы на могілкі.
Але ўсё сціхла. Лодка павярнула і пачала абгінаць выступіўшы бераг. Раптам веслаўшчыкі апусцілі вёслы і нерухома ўтаропілі вочы. Спыніўся і пан Даніла: страх і холад прарэзаўся ў казацкія жылы.
Крыж на магіле захістаўся, і ціха падняўся з яе высахшы мярцвяк. Барада да пояса; на пальцах кіпцюры даўгія, яшчэ даўжэй за самыя пальцы. Ціха падняў ён рукі ўгару. Твар увесь задрыжаў і скрывіўся. Страшную пакуту, відаць, цярпеў ён. «Душна мне! душна!» прастагнаў ён дзікім, нечалавечым голасам. Голас яго, быццам нож, драпаў сэрца, і мярцвяк раптам знік пад зямлю. Захістаўся другі крыж, і зноў выйшаў мярцвяк, яшчэ страшней, яшчэ вышэй за ранейшага. Увесь зарос. Барада па калені, і яшчэ даўжэй касцяныя кіпцюры. Яшчэ дзічэй закрычаў ён: «Душна мне!» і знік пад зямлю. Пахіснуўся трэці крыж, падняўся трэці мярцвяк. Здавалася, адны толькі косці падняліся высока над зямлёю. Барада па самыя пяты; пальцы з даўгімі кіпцюрамі ўстраміліся ў зямлю. Страшна прасцяг ён рукі ўгару, як быццам хацеў дастаць месяц, і закрычаў так, нібыта хто-небудзь пачаў пілаваць яго жоўтыя косці...
Дзіця, якое спала на руках у Кацярыны, ускрыкнула і абудзілася. Сама пані ўскрыкнула. Веслаўшчыкі ўпусцілі шапкі ў Дняпро. Сам пан здрыгануўся.
Раптам усё знікла, як быццам не было, аднак-жа доўга не браліся хлопцы за вёслы. Клапатліва зірнуў Бурульбаш на маладую жонку, якая ў спалоху люляла на руках крычаўшае дзіця; прыціснуў яе да сэрца і пацалаваў у лоб. «Не палохайся, Кацярына! Глядзі: нічога няма!» гаварыў ён, паказваючы на бакі. «Гэта чараўнік хоча ўстрашыць людзей, каб ніхто не дабраўся да нячыстага гнязда яго. Баб толькі адных ён напалохае гэтым! Дай сюды на рукі мне сына!»
Пры гэтым слове падняў пан Даніла свайго сына ўгару і паднёс да вуснаў: «Што, Іван, ты не баішся чараўнікоў? Не, кажы, тата, я казак. Годзе-ж, пакінь плакаць! дамоў прыедзем! Прыедзем дамоў! маці накорміць кашаю, пакладзе цябе спаць у люльку, запяе:
Люли, люли, люли!
Люли, сынку, люли!
Да вырастай, вырастай в забаву!
Козачеству на славу,
Вороженькам в расправу!
«Слухай, Кацярына, мне здаецца, што бацька твой не хоча жыць у згодзе з намі. Прыехаў пануры, суровы, як быццам злуе... Ну, нездаволены, навошта і прыязджаць. Не хацеў выпіць за казацкую волю! не палюляў на руках дзіцяці! Спярша я хацеў быў выказаць усё, што ляжыць на сэрцы, ды не бярэ нешта, і гаворка заікнулася. Не, у яго не казацкае сэрца! Казацкія сэрцы, калі сустрэнуцца дзе, як не выб'юцца з грудзей адно аднаму насустрач. Што, мае любыя хлопцы, хутка бераг? Ну, шапкі я вам дам новыя! табе, Стэцько, дам выкладзеную аксамітам і золатам. Я зняў яе разам з галавою ў татарына. Усё яго ўбранне дасталося мне, адну толькі яго душу я выпусціў на волю. Ну, прычальвай! вось, Іван, мы і прыехалі, а ты ўсё плачаш! Вазьмі яго, Кацярына!»
Усе вышлі. З-за гары паказалася саламяная страха, гэта дзедаўскія харомы пана Данілы. За імі яшчэ гара, а там ужо і поле, а там хоць сто вёрст прайдзі, не знойдзеш ніводнага казака.
III
Хутар пана Данілы паміж двух гор у вузкай даліне, што збягае да Дняпра. Невысокія ў яго харомы: хата з выгляду як і ў простых казакаў. І ў ёй адна святліца; але ёсць дзе змясціцца там і яму, і жонцы яго, і старой прыслужніцы, і дзесяці адборным малайцам. Наўкол сцен уверсе ідуць дубовыя паліцы. Густа на іх стаяць міскі, гаршкі для трапезы. Ёсць між іх і кубкі срэбныя і чаркі, апраўленыя ў золата, дараваныя і здабытыя на вайне. Ніжэй вісяць дарагія мушкеты, шаблі, пішчалі, дзіды. Воляй і няволяй перайшлі яны ад татараў, турак і ляхаў. Нямала затое і пазублены. Гледзячы на іх, пан Даніла нібы па адзнаках прыгадваў свае схваткі. Пад сцяною, унізе, дубовыя, гладка вычасаныя лаўкі. Каля іх, перад ляжанкаю, вісіць на вяроўках, прасунутых у кальцо, прышрубаванае да столі, калыска. Ва ўсёй святліцы ток, гладка ўбіты і памазаны глінаю. На лаўках спіць з жонкаю пан Даніла. На ляжанцы старая прыслужніца. У калысцы цешыцца і гайдаецца малое дзіця. На таку покатам начуюць малайцы. Але казаку лепей спаць на гладкай зямлі пры вольным небе. Яму не пухавік і не пярына патрэбна. Ён мосціць сабе пад галаву свежае сена і вольна выпростваецца на траве. Яму весела, прачнуўшыся сярод начы, зірнуць на высокае, засеянае зорамі неба і здрыгануцца ад начнога холаду, які прынёс прахалоду казацкім костачкам. Пацягваючыся і мармычучы праз сон, закурвае ён люльку і мацней захінаецца ў цёплы кажух.
Не рана прачнуўся Бурульбаш пасля ўчарашняе гулянкі. І, прачнуўшыся, сеў у кутку на лаўцы і пачаў адвострываць новую, вымененую ім, турэцкую шаблю. А пані Кацярына ўзялася вышываць золатам шаўковы ручнік. Раптам увайшоў Кацярынін бацька, раззлаваны, нахмураны, з заморскаю люлькаю ў зубах, падступіў да дачкі і сурова пачаў выпытваць: што за прычына таго, што так позна вярнулася яна дамоў.
«Пра гэтыя справы, цесць, не ёй, а мне трымаці адказ! не жонка, муж адказвае. У нас ужо так вядзецца, не гневайся!» гаварыў Даніла, не пакідаючы свае справы. «Можа, у некаторых няверных землях гэтага не бывае - я не ведаю».
Чырвань выступіла на суровым твары цесця, і вочы дзіка бліснулі. «Каму-ж, як не бацьку, глядзець за сваёю дачкою!» мармытаў ён сам сабе. «Ну, я ў цябе пытаюся, дзе цягаўся да позняй начы?»
«А вось гэта справа, дарагі цесць! На гэта я табе скажу, што я даўно вышаў з тых, каго бабы спавіваюць. Ведаю, як сядзець на кані. Умею трымаць у руках і шаблю вострую. Яшчэ тое-сёе... Умею нікому і адказу не даваць у тым, што раблю».
«Я бачу, Даніла, я ведаю, ты хочаш сваркі! хто тоіцца, у таго, пэўна, у думках нядобрая справа».
«Думай сабе, што хочаш», сказаў Даніла: «думаю і я сабе. Дзякуй богу, ні ў адной яшчэ ганебнай справе не быў, заўжды стаяў за веру праваслаўную і айчыну, не гэтак, як некаторыя валацугі, цягаюцца, бог ведае, дзе, калі праваслаўныя б'юцца насмерць, а пасля злятаюцца збіраць не імі пасеянае жыта. Да уніятаў* нават не падобны, не завітаюць у божую царкву. Такіх-бы трэба дапытаць, як належыць, дзе яны цягаюцца».
* Праваслаўныя, што прызнавалі ўладу рымскага папы.
«Э, казак! ці ведаеш ты... я кепска страляю: усяго за сто сажняў мая куля пранізвае сэрца. Я і шабляй сяку незайздросна: ад чалавека застаюцца кавалкі драбней за крупы, з якіх вараць кашу».
«Я гатоў», сказаў пан Даніла, спрытна перахрысціўшы паветра шабляю, як быццам ведаў, на што яе вастрыў.
«Даніла!» закрычала голасна Кацярына, ухапіўшы яго за руку і павіснуўшы на ёй. «Успамяні, шалёны, паглядзі, на каго ты падымаеш руку! бацька, твае валасы белы, як снег, а ты ўзгарэўся, як неразумны хлопец!»
«Жонка!» крыкнуў грозна пан Даніла: «ты ведаеш, я не люблю гэтага. Ведай сваю бабскую справу!»
Шаблі страшна бразнулі, жалеза секла жалеза, і іскрамі, быццам пылам, абсыпалі сябе казакі. З плачам пайшла Кацярына ў асобную святліцу, кінулася ў ложак і захінула вушы, каб не чуць шабельных удараў. Але не так блага біліся казакі, каб можна было заглушыць іх удары. Сэрца яе хацела разарвацца на часткі. Па ўсім яе целе, чула яна, як праходзілі гукі: тук, тук. «Не, не ўтрываю, не ўтрываю... Можа, пунсовая ўжо кроў б'е крыніцаю з белага цела. Можа, цяпер у знямозе мой любы, а я ляжу тут!» І ўся бледная, ледзь пераводзячы духі, увайшла ў хату.
Роўна і страшна біліся казакі. Ні той, ні другі не можа адужаць. Вось наступае Кацярынін бацька, паддаецца пан Даніла. Наступае пан Даніла, паддаецца суровы бацька, і зноў упораўні. Кіпяць. Размахнуліся... ух! Шаблі звіняць... і, загрымеўшы, адляцелі ўбок клінкі.
«Дзякуй табе, божа!» сказала Кацярына і ўскрыкнула зноў, калі ўбачыла, што казакі ўзяліся за мушкеты. Прыправілі крэмені, узвялі куркі.
Стрэліў пан Даніла, не ўлучыў. Злажыўся бацька... Ён стары; ён не бачыць так добра, як малады, аднак-жа не дрыжыць яго рука. Стрэл загрымеў... Пахіснуўся пан Даніла. Пунсовая кроў афарбавала левы рукаў казацкага жупана.
«Не», закрычаў ён: «я не прадам гэтак танна сябе. Не левая рука, а правая атаман. Вісіць у мяне на сцяне турэцкі пісталет: яшчэ ні разу за ўсё жыццё не здраджваў ён мне. Злазь са сцяны, стары таварыш! зрабі сябру паслугу!» Даніла працягнуў руку.
«Даніла!» закрычала ў адчаі, схапіўшы яго за рукі і кінуўшыся яму ў ногі, Кацярына: «не за сябе малю. Мне адзін канец: недастойная тая жонка, што жыве пасля свайго мужа. Дняпро, халодны Дняпро, будзе мне магілаю. Але паглядзі на сына, Даніла, паглядзі на сына! Хто прыгорне беднае дзіця? Хто прылашчыць яго? Хто навучыць яго лётаць на вараным кані, біцца за волю і веру, піць і гуляць па-казацку? Гінь, мой сыне, гінь! Цябе не хоча ведаць бацька твой! Глядзі, як ён адварочвае твар свой. О! я цяпер ведаю цябе! ты звер, а не чалавек! У цябе ваўчынае сэрца, а дума падступнай гадзіны. Я думала, што ў цябе кропля жалю ёсць. Што ў тваім каменным целе чалавечае пачуццё гарыць. Шалёна-ж я ашукалася. Табе гэта радасць прынясе. Твае косці пачнуць танцаваць у труне ад весялосці, калі пачуюць, што недавяркі ляхі кінуць у полымя твайго сына, калі сын твой будзе крычаць пад нажамі і акропам*. О, ведаю цябе! Ты рад-бы з труны ўстаць і раздзімаць шапкаю агонь, які ўзвіхрыцца пад ім!»
* Кіпень, гарачая смала.
«Чакай, Кацярына! ідзі, мой ненаглядны Іван, я пацалую цябе! Не, дзіця маё, ніхто не кране валаска твайго. Ты вырасцеш на славу айчыны, як віхор, будзеш ты лётаць перад казакамі, з аксамітнай шапачкай на галаве, з вострай шабляю ў руцэ. Дай, бацька, руку! Забудзем, што было паміж намі. Што зрабіў перад табою несправядлівага, прызнаюся. Што-ж ты не падаеш рукі?» гаварыў Даніла Кацярынінаму бацьку, які стаяў на адным месцы, не выражаючы на твары сваім ні гневу, ні замірэння.
«Бацька!» закрычала Кацярына, абняўшы і пацалаваўшы яго: «не будзь няўмольны, даруй Данілу: ён не засмуціць цябе болей!»
«Для цябе толькі, дачка мая, дарую!» адказаў ён, пацалаваўшы яе і дзіўна бліснуўшы вачамі.
Кацярына крыху здрыганулася: дзіўны ёй здаўся і пацалунак, і дзівосны бляск вачэй. Яна ўзлакацілася на стол, на якім перавязваў параненую руку пан Даніла, перадумваючы, што блага і не па-казацку зрабіў, папрасіўшы дараваць, калі не быў ні ў чым вінаваты.
IV
Бліснуў дзень, але не сонечны: неба хмарылася, і тонкі дождж сеяўся на палі, на лясы, на шырокі Дняпро. Прачнулася пані Кацярына, але не радасная, вочы заплаканыя, і ўся яна смутная і неспакойная. «Муж мой любы, муж дарагі, дзіўны сон мне сніўся!»
«Які сон, мая любая пані Кацярына?»
«Снілася мне, дзіўна дапраўды, і так яскрава, быццам на яве, снілася мне, што бацька мой ёсць той самы пачвара, якога мы бачылі на вяселлі ў есаула. Але прашу цябе, не вер сну: якога глупства не прыбачыцца! Быццам я стаяла перад ім, дрыжала ўся, баялася, і ад кожнага слова яго стагналі мае жылы. Калі-б ты чуў, што ён гаварыў...»
«Што-ж ён гаварыў, мая залатая Кацярына?»
«Гаварыў: ты паглядзі на мяне, Кацярына, я прыгожы! Людзі дарма гавораць, што я брыдкі. Я табе буду слаўным мужам. Зірні, як я паглядаю вачыма!» Тут наставіў ён на мяне вогненныя вочы, я ўскрыкнула і абудзілася».
«Так, сны гавораць многа праўды. Аднак-жа ці ведаеш ты, што за гарою не так спакойна. Ледзь не ляхі пачалі выглядаць зноў. Мне Гарабець прыслаў сказаць, каб я не спаў. Дарэмна толькі ён клапоціцца; я і без таго не сплю. Хлопцы мае за гэту ноч ссеклі дванаццаць засекаў. Паспаліцтва* будзем частаваць свінцовымі слівамі, а шляхціцы патанцуюць ад батагоў».
* Паспалітая Жэч - назва польска-літоўскай дзяржавы.
«А бацька ведае пра гэта?»
«Сядзіць у мяне на карку твой бацька! я да гэтага часу разгадаць яго не магу. Шмат, мабыць, ён грахоў нарабіў у чужой зямлі. Што-ж, сапраўды, за прычына: жыве каля месяца, і хоць раз-бы развесяліўся, як добры казак! Не захацеў выпіць мёду! чуеш, Кацярына, не захацеў мёду выпіць, які я вытрусіў у брэстаўскіх жыдоў. Эй, хлопец!» крыкнуў пан Даніла: «бяжы, хлопча, у склеп, ды прынясі жыдоўскага мёду! Гарэлкі нават не п'е! Гэткая напасць! мне здаецца, пані Кацярына, што ён і ў госпада Хрыста не верыць. А! як табе здаецца?»
«Бог ведае, што гаворыш ты, пан Даніла!»
«Дзіўна, пані!» гаварыў далей Даніла, прымаючы гліняную конаўку ад казака: «паганыя католікі нават ласыя да гарэлкі; адны толькі туркі не п'юць. Што, Стэцько, шмат сербануў мёду ў падвале?»
«Пакаштаваў толькі, пан!»
«Маніш, сабачы сын! бач, як мухі напалі на вусы! я па вачах бачу, што хапіў з поўвядра. Эх, казакі! што за хвацкі народ! усё гатоў таварышу, а хмельнае высушыць сам. Я, пані Кацярына, нешта даўно ўжо быў п'яны. А?»
«Вось даўно! а ў мінулы...»
«Не бойся, не бойся, больш за конаўку не вып'ю! а вось і турэцкі ігумен улазіць у дзверы!» прагаварыў ён праз зубы, убачыўшы цесця, які нагнуўся, каб увайсці ў дзверы.
«А што-ж гэта, мая дачка!» сказаў бацька, здымаючы з галавы шапку і паправіўшы пояс, на якім вісела шабля з цудоўнымі каменнямі: «сонца ўжо высока, а ў цябе абед не гатоў?»
«Гатоў абед, пан бацька, зараз паставім! даставай гаршчок з галушкамі!» сказала пані Кацярына старой прыслужніцы, якая абцірала драўляны посуд. «Чакай, лепей я сама дастану», гаварыла далей Кацярына: «а ты пакліч хлопцаў!»
Усе селі доле ў кола: супроць покута* пан бацька, з левай рукі пан Даніла, з правай рукі пані Кацярына і дзесяць найвярнейшых малайцоў у сініх і жоўтых жупанах.
* Месца пад абразамі. (Слоўн. Гогаля.)
«Не люблю я гэтых галушак!» сказаў пан-бацька, крыху з'еўшы і паклаўшы лыжку:«ніякага смаку няма!»
«Ведаю, што табе лепей жыдоўская лапша», падумаў сам сабе Даніла. «А чаму-ж, цесць», гаварыў ён далей уголас: «ты гаворыш, што смаку няма ў галушках? Кепска зроблены, ці што? мая Кацярына так робіць галушкі, што і гетману мала калі шанцуе есці такія. А грэбаваць імі няма чаго. Гэта хрысціянская страва! Усе святыя людзі і ўгоднікі божыя елі галушкі».
Ні слова бацька; замоўк і пан Даніла.
Падалі смажанага япрука з капустай і слівамі. «Я не люблю свініны!» сказаў Кацярынін бацька, выграбаючы лыжкаю капусту.
«А чаму-ж не любіць свініны?» сказаў Даніла: «адны туркі і жыды не ядуць свініны».
Яшчэ суровей нахмурыўся бацька.
Толькі адну лемішку* з малаком і еў стары бацька і пацягнуў замест гарэлкі з пляшкі, што была ў яго ў пазусе, нейкую чорную ваду.
* Страва з грэцкай мукі.
Паабедаўшы заснуў Даніла малайцоўскім сном і прачнуўся толькі пад вечар. Сеў і пачаў пісаць лісты ў казацкае войска; а пані Кацярына пачала гойдаць нагою калыску, седзячы на ляжанцы. Сядзіць пан Даніла, глядзіць левым вокам на пісанне, а правым у акенца. А з акенца далёка блішчаць горы і Дняпро. За Дняпром сінеюць лясы. Мільгае зверху праяснелае начное неба; але не далёкім небам і не сінім лесам любуецца пан Даніла, глядзіць ён на выступіўшы мыс, на якім чарнеў стары замак. Яму ўявілася, быццам бліснула ў замку агнём вузенькае акенца. Але ўсё ціха. Гэта, напэўна, здалося яму. Чутно толькі, як глуха шуміць унізе Дняпро, і з трох бакоў, адзін за адным, разлягаюцца ўдары хваль, якія раптоўна абудзіліся. Ён не бунтуе. Ён, як стары, бурчыць і наракае; усё яму няміла; усё пераіначылася вакол яго; ціха гневаецца ён на ўзбярэжныя горы, лясы, лугі і нясе на іх скаргу ў Чорнае мора.
Вось па шырокім Дняпры зачарнелася лодка, і ў замку зноў як быццам бліснула штосьці. Ціхенька свіснуў Даніла, і выбег на свіст верны хлопец. «Бяры, Стэцько, з сабою хутчэй вострую шаблю ды вінтоўку, ды ідзі за мною!»
«Ты ідзеш?» спытала пані Кацярына.
«Іду, жонка. Трэба абгледзець усе мясціны, ці ўсё ў парадку».
«Мне аднак-жа страшна заставацца адной. Мяне сон так і хіліць. Што калі мне прысніцца тое-ж самае? я нават не ўпэўнена, ці сапраўды гэта быў сон, так гэта яскрава адбывалася».
«З табою бабуля застаецца; а ў сенцах і на дварэ спяць казакі!»
«Бабуля спіць даўно, а казакам нешта не верыцца. Слухай, пан Даніла, замкні мяне ў пакоі, а ключ вазьмі з сабою. Мне тады не будзе так страшна, а казакі няхай лягуць перад дзвярыма!»
«Няхай будзе так», сказаў Даніла, абціраючы пыл з вінтоўкі і сыплючы на полку* порах.
* Карытка для насыпання пораху ў крэмневай стрэльбе.
Верны Стэцько ўжо стаяў апранены ва ўсёй казацкай збруі. Даніла надзеў смушкавую шапку, зачыніў акенца, засунуў заваламі-дзверы, замкнуў і вышаў ціхенька з двара паміж спаўшымі сваімі казакамі ў горы.
Неба амаль усё прачысцілася. Свежы вецер ледзь-ледзь павяваў з Дняпра. Калі-б не чуваць было здалёк скігітання кнігаўкі, дык усё здавалася-б анямелым. Але вось прычулася шархатанне... Бурульбаш з верным слугою ціха схаваўся за цярніну, якая прыкрывала ссечаны засек. Нехта ў чырвоным жупане, з двума пісталетамі, з шабляю пры баку, спускаўся з гары.
«Гэта цесць!» прамовіў пан Даніла, разглядаючы яго з-за куста. «Навошта і куды яму ісці ў такую пару? Стэцько! не разяўляйся, глядзі ў абодва вокі, куды возьме дарогу пан-бацька». Чалавек у чырвоным жупане сышоў на самы бераг і павярнуў да выступіўшага мыса. «А! вось куды!» сказаў пан Даніла. «Што, Стэцько, ён-жа якраз пацягнуўся ў чараўнікова дупло».
«Так, пэўна, не ў іншае месца, пан Даніла! іначай мы бачылі-б яго на другім баку. Але ён прапаў каля замка».
«Чакай-жа, вылезем, а потым пойдзем па слядах. Тут што-небудзь ды тоіцца. Не, Кацярына, я казаў табе, што твой бацька нядобры чалавек, не так ён і рабіў усё, як праваслаўны».
Ужо мільгнулі пан Даніла і яго верны хлопец на выступіўшым беразе. Вось ужо іх і не відаць. Неабдымны лес, які абкружаў замак, схаваў іх. Верхняе акенца ціха засвяцілася. Унізе стаяць казакі і думаюць, як-бы ўзлезці ім. Ні варот ні дзвярэй не відаць. З двара, пэўна, ёсць ход; але як увайсці туды? Здалёк чуваць, як грымяць ланцугі і бегаюць сабакі.
«Што я думаю доўга?» сказаў пан Даніла, убачыўшы перад акном высокі дуб: «стой тут, хлопча! я палезу на дуб; з яго проста можна глядзець у акенца».
Тут зняў ён з сябе пояс, кінуў уніз шаблю, каб не звінела, і, ухапіўшыся за галіны, падняўся ўгору. Акенца ўсё яшчэ свяцілася. Прысеўшы на сук, каля самага акна, учапіўся ён рукою за дрэва і глядзіць: у пакоі і свечкі няма, а свеціць. На сценах дзівосныя знакі. Вісіць зброя, але ўсё дзіўная: такую не носяць ні туркі, ні крымцы, ні ляхі, ні хрысціяне, ні слаўны народ шведскі. Пад столлю ўзад і ўперад мільгаюць кажаны, і цень ад іх мільгае на сценах, на дзвярах, на памосце. Вось адчыніліся без рыпу дзверы. Уваходзіць нехта ў чырвоным жупане і проста да стала, накрытага белым абрусам. Гэта ён, гэта цесць! пан Даніла апусціўся крыху ніжэй і прыціснуўся мацней да дрэва.
Але яму няма калі глядзець, ці пазірае хто ў акенца, ці не. Ён прышоў хмурны, не ў настроі, сарваў са стала абрус - і раптам па ўсім пакоі ціха разлілося празрыста-блакітнае святло. Толькі не перамешаныя хвалі ранейшага бледна-залатога пераліваліся, нырцавалі, нібыта ў блакітным моры, і цягнуліся пасмамі, быццам на мармуры. Тут паставіў ён на стол гаршчок і пачаў кідаць у яго нейкія травы.
Пан Даніла пачаў углядацца і не заўважыў ужо на ім чырвонага жупана; замест таго паказаліся на ім шырокія нагавіцы, якія носяць туркі; за поясам пісталеты; на галаве нейкая дзіўная шапка, спісаная ўся не рускаю і не польскаю граматай. Зірнуў у твар - і твар пачаў з'іначвацца: нос выцягнуўся і павіс над вуснамі; рот за хвіліну раздаўся да вушэй; зуб выглянуў з рота, нагнуўся на бок, і стаў перад ім той самы чараўнік, які паказаўся на вяселлі ў есаула. «Праўдзівы сон твой, Кацярына!» падумаў Бурульбаш.
Чараўнік пачаў пахаджаць наўкол стала, знакі пачалі шпарчэй з'іначвацца на сцяне, а кажаны залёталі мацней уніз і ўгору, узад і ўперад. Блакітнае святло рабілася радзейшым, радзейшым і зусім як быццам пагасла. І святліца асвятлялася ўжо тонкім ружовым святлом. Здавалася, з ціхім звонам разлівалася дзівоснае святло па ўсіх кутках і раптам знікла, і стала цемра. Чуўся толькі шум, быццам вецер у ціхі час вечара наігрываў, кружачыся па вадзяным люстры, нагінаючы яшчэ ніжэй у ваду срэбраныя вербы. І здаецца пану Данілу, што ў святліцы блішчыць месяц, ходзяць зоры, цьмяна мільгае цёмнасіняе неба, і холад начнога паветра павеяў нават яму ў твар. І здаецца пану Данілу (тут ён пачаў мацаць сябе за вусы, ці не спіць), што ўжо не неба ў святліцы, а яго ўласная спачывальня; вісяць на сцяне яго татарскія і турэцкія шаблі; каля сцен паліцы, на паліцах хатні посуд і начынне; на стале хлеб і соль; вісіць калыска... але замест абразоў выглядаюць страшныя твары; на ляжанцы... але туман згусціўся і захінуў усё, і зрабілася зноў цёмна, і зноў з дзівосным звонам асвятлілася ўся святліца ружовым святлом, і зноў стаіць чараўнік нерухома ў дзіўнай чалме сваёй. Гукі зрабіліся гусцей і мацней, тонкае ружовае святло рабілася ярчэй, і штосьці белае, нібыта воблак, веяла пасярод хаты; і здаецца пану Данілу, што воблак той не воблак, што стаіць гэта жанчына; толькі з чаго яна: з паветра, ці што, выткана? Чаму-ж яна стаіць і зямлі не дакранаецца, і не абапёршыся ні на што, і праз яе прасвечвае ружовае святло і мільгаюць на сцяне знакі. Вось яна неяк паварушыла празрыстай галавою сваёй: ціха свецяцца яе бледна-блакітныя вочы, валасы віюцца і падаюць па плячах яе, быццам бледна-шэры туман; вусны бледна пунсавеюць, быццам праз бела-празрыстае ранішняе неба ледзь прыкметнае пунсовае святло зары; бровы слаба цямнеюць... Ах! гэта Кацярына! Тут адчуў Даніла, што члены ў яго акаваліся; ён тужыўся гаварыць, але вусны варушыліся без гуку. Нерухома стаяў чараўнік на сваім месцы. «Дзе ты была?» запытаў ён, і стаяўшая перад ім затрымцела.
«О, навошта ты мяне выклікаў?» ціха прастагнала яна. «Мне было так радасна. Я была ў тым самым месцы, дзе нарадзілася і пражыла пятнаццаць год. О, як добра там. Які зялёны і пахучы той луг, дзе я гуляла ў маленстве: і палявыя кветачкі тыя-ж, і хата наша, і гарод. О, як абняла мяне добрая маці мая! Якая любоў у яе ў вачах! Яна лашчыла мяне, цалавала ў вусны і шчокі, расчэсвала частым грабянцом маю русую касу... Бацька!» тут яна ўтаропіла ў чараўніка бледныя вочы: «навошта ты зарэзаў маці маю?»
Грозны чараўнік пагразіў пальцам. «Хіба я цябе прасіў гаварыць пра гэта?» і паветраная красуня задрыжала. «Дзе цяпер пані твая?»
«Пані мая, Кацярына, цяпер заснула, а я ўзрадавалася з гэтага, пырхнула і паляцела. Мне даўно хацелася пабачыць маці. Мне раптам зрабілася пятнаццаць год; я ўся стала лёгкая, як птушка. Навошта ты мяне выклікаў?»
«Ты помніш усё тое, што я гаварыў табе ўчора?» спытаў чараўнік так ціха, што ледзь можна было пачуць.
«Помню, помню; але чаго-б я не дала, каб толькі забыць гэта. Бедная Кацярына! яна шмат не ведае з таго, што ведае душа яе».
Гэта Кацярыніна душа, падумаў пан Даніла, але ўсё яшчэ не наважваўся паварушыцца.
«Пакайся, бацька! Ці не страшна, што пасля кожнага забойства твайго мерцвякі падымаюцца з магіл?»
«Ты зноў за старое!» грозна перапыніў чараўнік. «Я пастаўлю на сваім, я прымушу цябе зрабіць, што мне хочацца. Кацярына пакахае мяне!»
«О, ты страшыдла, а не бацька мой!» прастагнала яна. «Не, не будзе па-твойму! Праўда, ты ўзяў нячыстымі чарамі тваімі ўладу выклікаць душу і мучыць яе; але адзін толькі бог можа прымушаць яе рабіць тое, што яму жадаецца. Не, ніколі Кацярына, дакуль буду я трымацца ў яе целе, не адважыцца на богапраціўную справу. Бацька, блізка страшны суд! Калі-б ты і не бацька мой быў, і тады-б не змусіў мяне здрадзіць майму любаму, вернаму мужу. Калі-б муж мой і не быў мне верны і любы, і тады-б не здрадзіла яму, таму што бог не любіць клятвапарушальных і няверных душ».
Тут утаропіла яна бледныя вочы свае ў акенца, пад якім сядзеў пан Даніла, і нерухома спынілася...
«Куды ты глядзіш? Каго ты там бачыш?» закрычаў чараўнік; паветраная Кацярына задрыжала. Але пан Даніла ўжо даўно быў на зямлі і прабіраўся з сваім верным Стэцькам у свае горы. «Страшна, страшна!» гаварыў ён сам сабе, адчуўшы нейкую боязнь у казацкім сэрцы, і хутка прайшоў двор свой, на якім таксама моцна спалі казакі, акрамя аднаго, які сядзеў напагатове і курыў люльку.
Неба ўсё было засеяна зорамі.
V
«Як добра ты зрабіў, што пабудзіў мяне!» гаварыла Кацярына, праціраючы вочы вышываным рукавом свае сарочкі і разглядаючы з ног да галавы стаяўшага перад ёю мужа. «Які страшны сон бачыўся мне! Як цяжка дыхалі грудзі мае! Ух!.. мне здавалася, што я паміраю...»
«Які-ж сон, ужо-ж ці не гэты?» і пачаў Бурульбаш расказваць жонцы сваёй усё ім бачанае.
«Ты як гэта даведаўся, мой муж?» спытала здзівіўшыся Кацярына. «Але не, шмат чаго мне не вядома з таго, што ты расказваеш. Не, мне не снілася, каб бацька забіў маці маю; ні мерцвякоў, нічога не бачылася мне. Не, Даніла, ты не гэтак расказваеш. Ах, які страшны бацька мой!»
«І не дзіва, што табе шмат чаго не бачылася. Ты не ведаеш і дзесятай долі таго, што ведае душа. Ці ведаеш ты, што бацька твой антыхрыст! Яшчэ ў мінулым годзе, калі збіраўся я разам з ляхамі на крымцаў (тады я яшчэ трымаў руку гэтага нявернага народа), мне казаў ігумен Брацкага манастыра, ён, жонка, святы чалавек, што антыхрыст мае ўладу выклікаць душу кожнага чалавека, а душа гуляе па сваёй волі, калі засне ён, і лётае разам з архангеламі каля божае святліцы. Мне ад першага разу не ўпадабаўся твар твайго бацькі. Калі-б я ведаў, што ў цябе такі бацька, я-б не ажаніўся з табою; я-б кінуў цябе і не прыняў-бы на душу граху, парадніўшыся з антыхрыставым племенем».
«Даніла!» сказала Кацярына, затуліўшы твар рукамі і рыдаючы: «ці я вінна ў чым перад табою? Ці я здрадзіла табе, мой любы муж? Чым-жа я наклікала на сябе гнеў твой? Ці няверна служыла табе? ці сказала слова насупраць, калі варочаўся ты падпіўшы з малайцоўскай гулянкі! Ці табе не нарадзіла чорнабровага сына?..»
«Не плач, Кацярына, я цябе цяпер ведаю і не кіну ні за што. Грахі ўсе ляжаць на бацьку тваім».
«Не, не называй яго бацькам маім! Ён не бацька мне. Бог сведка, я выракаюся яго, выракаюся бацькі. Ён антыхрыст, богаадступнік! Гінь ён, тапіся ён - не падам рукі выратаваць яго. Сохні ён ад патайнай травы - не падам вады напіцца яму. Ты ў мяне бацька мой!»
VI
У глыбокім падвале ў пана Данілы, за трыма замкамі, сядзіць чараўнік, закаваны ў жалезныя ланцугі; а далей над Дняпром гарыць яго чартоўскі замак, і пунсовыя, як кроў, хвалі гойдаюцца і тоўпяцца вакол старасвецкіх сцен. Не за чары і не за богапраціўныя справы сядзіць у глыбокім падвале чараўнік. Ім суддзя бог. Сядзіць ён за патайную здраду, за змову з ворагамі праваслаўнай рускай зямлі, прадаць католікам украінскі народ і выпаліць хрысціянскія цэрквы. Пануры чараўнік; дума чорная, як ноч, у яго ў галаве. Усяго толькі адзін дзень застаецца жыць яму; а заўтра час развітацца са светам. Заўтра чакае яго кара. Не зусім лёгкая кара чакае яго: гэта яшчэ літасць, калі звараць яго жывога ў катле ці здзяруць з яго грэшную скуру. Пануры чараўнік, пахіліўся галавою. Можа, ён ужо і каецца перад смяротнай гадзінай, толькі не такія грахі яго, каб бог дараваў яму. Уверсе перад ім вузкае акно, пераплеценае жалезнымі прутамі. Пагрымліваючы ланцугамі, падняўся ён да акна, паглядзець, ці не пройдзе яго дачка. Яна спагадлівая, не трымае злога ў памяці, як галубка, ці не злітуецца над бацькам... Але нікога няма. Унізе бяжыць дарога; па ёй ніхто не пройдзе. Ніжэй яе гуляе Дняпро; яму ні да каго няма справы; ён шумуе, і тужліва слухаць калодніку аднагучны шум яго.
Вось нехта паказаўся па дарозе - гэта казак! і цяжка ўздыхнуў вязень. Ізноў усё пуста. Вось, нехта воддаль спускаецца... Развяваецца зялёны кунтуш... Гарыць на галаве залаты карабельчык... Гэта яна! Яшчэ бліжэй прыхінуўся ён да акна. Вось падыходзіць ужо блізка.
«Кацярына! дачка! злітуйся, падай міласціну!..»
Яна немая, яна не хоча слухаць, яна і вачэй не навядзе па турму, і прайшла ўжо і схавалася. Пуста ва ўсім свеце. Тужліва шуміць Дняпро. Сум залягае ў сэрца. Але ці ведае гэты сум чараўнік?
Дзень хіліцца к вечару. Ужо сонца села. Ужо няма і яго. Ужо і вечар; свежа; дзесьці мыкае вол; аднекуль навяваюцца гукі, пэўна, дзе-небудзь народ ідзе з работы і весяліцца; на Дняпры мільгае лодка... каму патрэбен калоднік! Бліснуў на небе срэбраны серп. Вось, нехта ідзе з процілеглага боку па дарозе. Цяжка разгледзець у цемры. Гэта варочаецца Кацярына.
«Дачка! у імя Хрыста, і крыважэрныя ваўчаняты не будуць рваць сваю маці, дачка, хоць зірні на злачыннага бацьку свайго».
Яна не слухае і ідзе.
«Дачка, дзеля няшчаснай маці!..»
Яна спынілася.
«Прыдзі прыняць маё апошняе слова!»
«Навошта ты клічаш мяне, богаадступнік? Не называй мяне дачкою. Паміж намі няма ніякага сваяцтва. Чаго ты хочаш ад мяне дзеля няшчаснай маці мае?»
«Кацярына! Мне блізка скон, я ведаю, мяне твой муж хоча прывязаць да кабылінага хваста і пусціць па полі, а можа, яшчэ і страшнейшую выдумае кару...»
«Ды хіба ёсць на свеце кара, роўная тваім грахам? Чакай яе; ніхто не будзе прасіць за цябе».
«Кацярына! мяне не кара страшыць, але пакуты на тым свеце... Ты нявінная, Кацярына, душа твая будзе лётаць у раі каля бога; а душа богаадступнага бацькі твайго будзе гарэць у агні вечным, і ніколі не згасне той агонь; усё мацней і мацней будзе разгарацца; ні кроплі расы ніхто не абаб'е, ні вецер не павее...»
«Гэтай кары я не ўладна зменшыць», сказала Кацярына, адвярнуўшыся.
«Кацярына! пачакай на адно слова; ты можаш выратаваць маю душу. Ты не ведаеш яшчэ, які добры і міласэрны бог. Ці чула ты пра апостала Паўла, які ён быў грэшны чалавек, але пасля пакаяўся і зрабіўся святым».
«Што я магу зрабіць, каб выратаваць тваю душу!» сказала Кацярына: «ці мне, слабой жанчыне, аб гэтым падумаць?»
«Калі-б мне ўдалося выйсці адсюль, я-б усё кінуў. Пакаюся, пайду ў пячоры, надзену на цела жорсткую валасяніцу, дзень і ноч буду маліцца богу. Не толькі скаромнага, не вазьму рыбы ў рот! не пасцялю вопраткі, калі буду спаць! і ўсё буду маліцца, усё маліцца! І калі не здыме з мяне міласэрнасць божая хоць сотай долі грахоў, закапаюся па шыю ў зямлю ці замуруюся ў каменную сцяну, не вазьму ежы і пітва і памру; а ўсё дабро сваё аддам чарняцам, каб сорак дзён і сорак начэй правілі па мне паніхіду».
Задумалася Кацярына. «Хоць я і адамкну, але мне не раскуць ланцугоў тваіх».
«Я не баюся ланцугоў», гаварыў ён: «ты гаворыш, што яны закулі мае рукі і ногі? Не, я папусціў ім туману ў вочы і, заместа рукі, працягнуў сухое дрэва. Вось я, глядзі, на мне няма цяпер ніводнага ланцуга!» сказаў ён, выходзячы на сярэдзіну. «Я-б і гэтых сцен не пабаяўся і прайшоў-бы праз іх, але муж твой і не ведае, якія гэта сцены. Іх будаваў святы схімнік, і ніякая нячыстая сіла не можа адсюль вывесці калодніка, не адамкнуўшы тым самым ключом, якім замыкаў святы сваю келлю. Такую самую келлю выкапаю і я сабе, нечуваны грэшнік, калі выйду на волю».
«Слухай, я выпушчу цябе, але калі ты мяне ашукваеш?» сказала Кацярына, спыніўшыся перад дзвярыма: «і заместа таго, каб пакаяцца, зробішся ізноў братам чорту?»
«Не, Кацярына, мне не доўга застаецца жыць ужо. Блізкі і без пакарання мой скон. Няўжо ты думаеш, што я аддам сам сябе на вечную пакуту?»
Замкі загрымелі. «Бывай! барані цябе бог міласэрны, дзіця маё!» сказаў чараўнік, пацалаваўшы яе.
«Не дакранайся да мяне, нечуваны грэшнік, ідзі хутчэй!..» гаварыла Кацярына; але яго ўжо не было.
«Я выпусціла яго», сказала яна, спалохаўшыся і дзіка аглядаючы сцены. «Што буду я цяпер адказваць мужу? Я прапала. Мне жывой цяпер застаецца легчы ў магілу!»і, зарыдаўшы, амаль упала на пень, на якім сядзеў калоднік. «Але я выратавала душу», сказала яна ціха: «я зрабіла богаўгодную справу. Але муж мой... Я першы раз ашукала яго. О, як страшна, як цяжка будзе мне перад ім гаварыць няпраўду. Нехта ідзе! Гэта ён! Муж!» ускрыкнула яна адчайна і ў непрытомнасці ўпала на зямлю.
VII
«Гэта я, мая родная дачка! гэта я, маё сэрцайка!» пачула Кацярына, апрытомнеўшы, і ўбачыла перад сабою старую прыслужніцу. Баба, нахіліўшыся, здавалася, нешта шаптала і, працягнуўшы над ёю высахшую руку сваю, апырсквала яе халоднаю вадою.
«Дзе я?» гаварыла Кацярына, падымаючыся і азіраючыся. «Перада мною шуміць Дняпро, за мною горы... куды завяла мяне ты, баба!»
«Я цябе не завяла, а вывела; вынесла на руках маіх з душнага падвала. Замкнула ключыкам, каб табе не нагарэла чаго ад пана Данілы».
«Дзе-ж ключ?» сказала Кацярына, паглядаючы на свой пояс. «Я яго не бачу».
«Яго адвязаў муж твой паглядзець на чараўніка, дзіця маё».
«Паглядзець?.. Баба, я прапала!» ускрыкнула Кацярына.
«Няхай бог хавае нас ад гэтага, дзіця маё! Маўчы толькі, мая паненачка, ніхто нічога не дазнаецца!»
«Ён уцёк, пракляты антыхрыст! Ты чула, Кацярына, ён уцёк?» сказаў пан Даніла, падступаючы да жонкі сваёй. Вочы кідалі агонь; шабля, звонячы, трэслася пры боку яго. Змярцвела жонка.
«Яго выпусціў хто-небудзь, мой любы муж?» прамовіла яна, калоцячыся.
«Выпусціў, праўда твая; але выпусціў чорт. Паглядзі, замест яго, бервяно закута ў жалеза. Зрабіў-жа бог так, што чорт не баіцца казачых лап! Калі-б толькі думу пра гэта трымаў у галаве хоць адзін з маіх казакаў, і я-б даведаўся... я-б яму і кары не знайшоў!»
«А калі-б я?..» міжволі вымавіла Кацярына і спалохаўшыся спынілася.
«Калі-б ты надумалася, тады-б ты не жонка мне была. Я-б цябе зашыў тады ў мех і ўтапіў-бы на самай сярэдзіне Дняпра!..»
Духі заняло Кацярыне, і ёй здавалася, што валасы пачалі адлучацца на галаве яе.
VIII
На пагранічнай дарозе, у карчме, сабраліся ляхі і балююць ужо два дні. Штосьці не мала ўсяе сволачы. Сышліся, пэўна, на які-небудзь наезд: у некаторых і мушкеты ёсць; чокаюць шпоры, бразгаюць шаблі. Паны весяляцца і пахваляюцца, гавораць пра незвычайныя справы свае, надсміхаюцца з праваслаўя, завуць народ украінскі сваімі парабкамі, і важна круцяць вусы, і важна, задраўшы галовы, развальваюцца на лаўках. З імі і ксёндз разам. Толькі і ксёндз на іхні ўзор; і з выгляду нават не падобен да хрысціянскага папа. П'е і гуляе з імі і гаворыць паганым языком сваім брыдкія словы. Нічым не адстае ад іх і чэлядзь: пазакідалі назад рукавы абшарпаных жупанаў сваіх і ходзяць козырам, як быццам-бы што людскае. Гуляюць у карты, б'юць адзін аднаго картамі па насах. Набралі з сабою чужых жонак. Крык, бойка!.. Паны шалеюць і адпускаюць штукі: хапаюць за бараду жыда, малююць яму на нечасцівым ілбе крыж; страляюць у баб халастымі набоямі і танцуюць кракавяк з нечасцівым папом сваім. Не было такой спакусы на рускай зямлі і ад татар. Відаць ужо бог прызначыў ёй за грахі цярпець такое ганьбаванне. Чутно паміж агульным садомам, што гавораць пра задняпроўскі хутар пана Данілы, пра красуню жонку яго... Не на добрую справу сабралася гэтая зграя!
IX
Сядзіць пан Даніла за сталом у сваёй святліцы, падпёршыся локцем, і думае. Сядзіць на ляжанцы пані Кацярына і пяе песню.
«Штосьці сумна мне, жонка мая!» сказаў пан Даніла. «І галава баліць у мяне, і сэрца баліць. Неяк цяжка мне! Відаць дзесьці недалёка ўжо ходзіць смерць мая».
«О, мой ненаглядны муж! прыхіліся да мяне галавою сваёю! Навошта песціш ты ў сабе такія чорныя думы», падумала Кацярына, але не адважылася сказаць. Горка ёй было, вінаватай галаве, прымаць мужавы пяшчоты.
«Слухай, жонка мая!» сказаў Даніла: «Не пакідай сына, калі мяне не будзе. Не будзе табе ад бога шчасця, калі ты кінеш яго, ні ў тым, ні ў гэтым свеце. Цяжка будзе гнісці маім касцям у сырой зямлі; а яшчэ цяжэй будзе душы маёй».
«Што гаворыш ты, муж мой! ці не ты здзекваўся з нас, слабых жанок? а цяпер сам гаворыш, як слабая жанчына. Табе яшчэ доўга трэба жыць».
«Не, Кацярына, чуе душа блізкую смерць. Нешта сумна робіцца на свеце. Часы ліхія прыходзяць. Ох, помню, помню я гады; ім, пэўна, не вярнуцца! Ён быў яшчэ жывы, гонар і слава нашага войска, стары Канашэвіч! як быццам перад вачыма маімі праходзяць цяпер казацкія палкі! - Гэта быў залаты час, Кацярына! стары гетман сядзеў на вараным кані. Блішчала ў руцэ булава; наўкол сердзюкі*; па баках варушылася чырвонае мора запарожцаў. Пачаў гаварыць гетман - і ўсё стала, як укопанае. Заплакаў дзядуля, як пачаў успамінаць нам колішнія справы і сечы. Эх, калі-б ты ведала, Кацярына, як рэзаліся мы тады з туркамі. На галаве маёй відзён і дагэтуль пісаг. Чатыры кулі праляцелі ў чатырох месцах праз мяне. І ніводная з ран не загаілася зусім. Колькі мы тады набралі золата! Дарагія каменні шапкамі чэрпалі казакі. Якіх коней, Кацярына, калі-б ты ведала, якіх коней мы тады нагналі. Ох, не ваяваць мне ўжо гэтак! Здаецца, і не стары, і целам бадзёры; а меч казацкі вывальваецца з рук, жыву без справы, і сам не ведаю, дзеля чаго жыву. Парадку няма на Украіне: палкоўнікі і есаулы грызуцца, як сабакі, паміж сабою. Няма старэйшай галавы над усімі. Шляхецтва наша ўсё перамяніла на польскі звычай, пераняла падступнасць... прадало душу, прыняўшы унію. Жыдоўства прыгнечвае бедны народ. О, час! час! прамінуўшы час! куды вы падзеліся, леты мае? Ідзі, хлопча, у падвал, прынясі мне кухаль мёду! Вып'ю за калішнюю долю і за даўнія гады!»
* Асабовая варта.
«Чым будзем прымаць гасцей, пан? з лугавога боку ідуць ляхі!» сказаў, увайшоўшы ў хату, Стэцько.
«Ведаю, дзеля чаго ідуць яны», вымавіў Даніла, уздымаючыся з месца. «Сядлайце, мае верныя слугі, коней! надзявайце збрую! шаблі нагала! не забудзьцеся набраць і свінцовага талакна. З пашанай трэба сустрэць гасцей!»
Але яшчэ не паспелі казакі сесці на коней і зарадзіць мушкеты, а ўжо ляхі, быццам лісце, апаўшае ўвосень з дрэва на зямлю, усеялі сабою гару.
«Э, ды тут ёсць з кім палічыцца!» сказаў Даніла, паглядаючы на таўстых паноў, якія важна гайдаліся наперадзе на конях, у залатой збруі. «Відаць яшчэ раз давядзецца нам пагуляць на славу! Нацешся-ж, казацкая душа, апошні раз! Гуляйце, хлопцы, прышло наша свята!»
І пайшла па гарах пацеха. І забаляваў баль: гуляюць мечы; лётаюць кулі; іржуць і тупочуць коні. Ад крыку шалее галава; ад дыму слепнуць вочы. Усё перамяшалася. Але казак адчувае, дзе сябра, дзе вораг; ці прашуміць куля - валіцца заўзяты яздок з каня; свісне шабля - коціцца па зямлі галава, мармычучы языком бязладныя словы.
Але відзён у натоўпе чырвоны верх казацкай шапкі пана Данілы; мігціць у вачах залаты пояс на сінім жупане; віхурай віецца грыва варанога каня. Як птушка, мільгае ён там і там; пакрыквае і махае дамаскай шабляй і сячэ з правага і левага пляча. Сячы, казак! гуляй, казак! усцешвай малайцоўскае сэрца; але не заглядайся на залатыя збруі і жупаны! тапчы пад ногі золата і каменні! Калі, казак! гуляй, казак! але азірніся назад: нечасцівыя ляхі запальваюць ужо хаты і гоняць напалоханую худобу. І, як віхор, павярнуў пан Даніла назад, і шапка з чырвоным верхам мільгае ўжо каля хат, і радзее вакол яго натоўп.
Не гадзіну, не другую б'юцца ляхі і казакі. Не шмат робіцца тых і другіх. Але не зморваецца пан Даніла: збівае з сядла даўгою дзідай сваёю, топча хвацкім канём пешых. Ужо ачышчаецца двор, пачалі ўжо разбягацца ляхі; ужо абдзіраюць казакі з забітых залатыя жупаны і багатую збрую; ужо збіраецца пан Даніла ў пагоню, і зірнуў, каб склікаць сваіх... і ўвесь закіпеў ад лютасці: паўстаў перад ім Кацярынін бацька. Вось ён стаіць на гары і мерыцца ў яго з мушкета. Даніла пагнаў каня проста да яго... Казак, на пагібель ідзеш!.. Мушкет грыміць - і чараўнік згінуў за гарою. Толькі верны Стэцько бачыў, як мільгнула чырвонае адзенне і дзівосная шапка. Захістаўся казак і ўпаў на зямлю. Кінуўся верны Стэцько да свайго пана - ляжыць пан яго, працягнуўшыся на зямлі і заплюшчыўшы ясныя вочы. Пунсовая кроў закіпела на грудзях. Але, відаць, учуў вернага слугу свайго. Ціха прыўзняў павекі, бліснуў вачамі: «Бывай, Стэцько! скажы Кацярыне, каб не пакідала сына! Не пакідайце і вы яго, мае верныя слугі!» І заціх. Вылецела казацкая душа з дваранскага цела; пасінелі вусны. Спіць казак неабудна.
Зарыдаў верны слуга і махае рукою Кацярыне: «Ідзі, пані, ідзі; падгуляў твой пан. Ляжыць ён п'яным-п'яны на сырой зямлі. Доўга не працверазіцца яму!»
Спляснула рукамі Кацярына і павалілася, як сноп, на мёртвае цела. «Муж мой, ці ты ляжыш тут, заплюшчыўшы вочы? Устань, мой ненаглядны сакол, працягні ручку сваю! Прыўздыміся! зірні хоць раз на тваю Кацярыну, паварушы вуснамі, вымаў хоць адно слоўца!.. Але ты маўчыш, ты маўчыш, мой ясны пан! Ты пасінеў, як чорнае мора. Сэрца тваё не б'ецца! Чаму ты такі халодны, мой пан? відаць не гаручыя мае слёзы, не пад сілу ім сагрэць цябе. Відаць не гучны мой плач, не абудзіць ім цябе! Хто-ж павядзе цяпер палкі твае? Хто паімчыцца на тваім вараным коніку? голасна загукае і замахае шабляю перад казакамі? Казакі, казакі! Дзе гонар і слава ваша? Ляжыць гонар і слава ваша, заплюшчыўшы вочы, на сырой зямлі. Пахавайце і мяне, пахавайце разам з ім! Засыпце мне вочы зямлёю! націсніце мне кляновыя дошкі на белыя грудзі! Мне не патрэбна болей хараство маё!»
Плача і гаруе Кацярына; а даль уся ўкрываецца пылам скача стары есаул Гарабець на дапамогу.
X
Дзіўным-дзівен Дняпро ў часе ціхай пагоды, калі вольна і плаўна мкне праз лясы і горы поўныя воды свае. Ні зварухне; ні прагрыміць. Глядзіш, і не знаеш, плыве ці не плыве яго велічная шырыня, і здаецца, нібыта выліты ўвесь ён са шкла, і нібыта блакітная люстраная дарога, без меры ўшыркі, без канца ўдоўж, мкне і віецца ўсцяж зялёнага свету. Уцешна тады і гарачаму сонцу азірнуцца з вышыні і акунуць праменне ў холад шкляное вады, і ўзбярэжным лясам ярка адбіцца ў водах. Зялёнакосыя! яны тоўпяцца разам з палявымі кветкамі да водаў і, нахіліўшыся, глядзяць у іх і не наглядзяцца, і не налюбуюцца светлым выглядам сваім, і ўсміхаюцца да яго, і вітаюць яго, махаючы галлём. У сярэдзіну-ж Дняпра яны не адважваюцца зірнуць: ніхто, апрача сонца і блакітнага неба, не глядзіць у яго. Мала якая птушка даляціць да сярэдзіны Дняпра! Чароўны! няма роўнай яму ракі ў свеце. Дзівосны Дняпро і ў цёплую летнюю ноч, калі ўсё засынае, і чалавек, і звер, і птушка; а бог адзін велічна азірае неба і зямлю, і велічна ўстрасае рызу. Ад рызы сыплюцца зоры. Зоры гараць і свецяць над светам, і ўсе разам адбіваюцца ў Дняпры. Усіх іх трымае Дняпро на цёмным улонні сваім, ні адна не ўцячэ ад яго; хіба пагасне ў небе. Чорны лес, унізаны чорнымі груганамі, і спрадвеку разламаныя горы, звесіўшыся, тужацца закрыць яго хоць доўгім ценем сваім - дарэмна! Няма ў свеце нічога, што-б магло прыкрыць Дняпро. Сіні, сіні ходзіць ён плаўным разлівам і сярод ночы, як сярод дня, відзён за столькі ў даль, за колькі можа бачыць чалавечае вока. У пяшчоце, прыціскаючыся бліжэй да берагоў ад начнога холаду, дае ён па сабе срэбраны струмень; і ён выблісквае, быццам паласа дамаскай шаблі: а ён, сіні, зноў заснуў. Дзівосны і тады Дняпро, і няма ракі, роўнай яму ў свеце! Калі-ж пойдуць гарамі па небе сінія хмары, чорны лес хістаецца да карэння, дубы трашчаць, і бліскавіца, пераламваючыся паміж хмар, разам асветліць цэлы свет - страшны тады Дняпро! Вадзяныя пагоркі грымяць, удараючыся аб горы, і з бляскам і стогнам адбягаюцца назад, і плачуць і заліваюцца ў далі. Так гаруе старая маці казака, выпраўляючы сына свайго ў войска. Разгульны і бадзёры, едзе ён на вараным кані, узяўшыся ў бакі і зухавата заламаўшы шапку; а яна, рыдаючы, бяжыць за ім, хапае яго за стрэмя, ловіць цуглі і ломіць над ім рукі і заліваецца гаручымі слязамі.
Дзіка чарнеюць паміж ваяўнічых хваль абгарэлыя пні і каменне на выступіўшым беразе. І б'ецца аб бераг, падымаючыся ўгору і апускаючыся ўніз, прыстае лодка. Хто з казакаў асмеліўся гуляць у чаўне, у той час, калі раззлаваўся стары Дняпро! Відаць яму невядома, што ён глытае як мух людзей.
Лодка прычаліла, і вышаў з яе чараўнік. Невясёлы ён; горкая яму трызна, якую справілі казакі над забітым панам сваім. Не мала паплаціліся ляхі: сорак чатыры паны з усёю збруяю і жупанамі, ды трыццаць тры халопы пасечаны на кавалкі; а астатніх разам з конямі пагналі ў палон, прадаць татарам.
Па каменных прыступках спусціўся ён паміж абгарэлых пнёў, уніз, дзе, глыбока ў зямлі, выкапана была ў яго зямлянка. Ціха ўвайшоў ён, не рыпнуўшы дзвярыма, паставіў на стол, закрыты абрусам, гаршчок, і пачаў кідаць доўгімі рукамі сваімі нейкія невядомыя травы; узяў кухаль, выраблены з нейкага дзіўнага дрэва, зачэрпаў ім вады і пачаў ліць, варушачы вуснамі і творачы нейкія замовы. З'явілася ружовае святло ў святліцы; і страшна было зірнуць тады яму ў аблічча. Яно здавалася крывавым, глыбокія зморшчыны толькі чарнелі на ім, а вочы былі як у агні. Нечасцівы грэшнік! ужо і барада даўно пасівела, і аблічча зрыта зморшчынамі, і высах увесь, а ўсё яшчэ правіць богапраціўны намер. Пасярод хаты пачаў веяць белы воблак, і штосьці падобнае да радасці бліснула ў твары яго. Але чаму-ж раптам стаў ён нерухома з разяўленым ротам, не адважваючыся паварушыцца, і чаму валасы шчацінаю падняліся на яго галаве? У воблаку перад ім свіцілася нейчае дзівоснае аблічча. Няпрошанае, някліканае, з'явілася яно да яго ў госці; чым далей, выяснівалася болей і ўтаропіла нерухомыя вочы. Рысы яго, бровы, вочы, вусны, усё незнаёмае яму. Ніколі за ўсё жыццё сваё не здаралася яму яго бачыць. І страшнага, здаецца, у ім мала; а неадольны жах апанаваў яго. А незнаёмая дзіўная галава праз воблак таксама нерухома глядзела на яго. Воблак ужо і прапаў; а невядомыя рысы яшчэ выразней выказваліся і вострыя вочы не адрываліся ад яго. Чараўнік увесь збялеў, як палатно. Дзікім, не сваім голасам крыкнуў, перакінуў гаршчок... Усё знікла.
XI
«Супакой сябе, мая любая сястра!» гаварыў стары есаул Гарабець. «Сны мала калі гавораць праўду».
«Прыляж, сястрыца!» гаварыла маладая яго нявестка. «Я паклічу бабку, варажбітку, супраць яе ніякая сіла не ўстоіць. Яна выліе пярэпалах табе».
«Нічога не бойся!» гаварыў сын яго, хапаючыся за шаблю. «Ніхто цябе не пакрыўдзіць».
Панура, памутнелымі вачыма, глядзела на ўсіх Кацярына і не знаходзіла слоў. «Я сама зрабіла сабе пагібель. Я выпусціла яго». Нарэшце яна сказала: «Мне няма ад яго спакою! Вось ужо дзесяць дзён я ў вас у Кіеве; а гора ні кроплі не паменшала. Думала, буду хоць у цішыні гадаваць на помсту сына... Страшны, страшны прыбачыўся ён мне ў сне! Крый божа і вам убачыць яго! Сэрца маё да гэтага часу б'ецца. Я засяку тваё дзіця, Кацярына! крычаў ён, калі не выйдзеш за мяне замуж...» і зарыдаўшы, кінулася яна да калыскі; а спалоханае дзіця працягнула ручкі і крычала.
Кіпеў і ззяў сын есаула ад гневу, чуючы такія словы.
Расхадзіўся і сам есаул Гарабець: «Хай папрабуе ён, акаянны антыхрыст, прыйсці сюды; пакаштуе, ці бывае сіла ў руках старога казака. Бог сведка», гаварыў ён, падымаючы ўгару праніклівыя вочы: «ці не ляцеў я падаць руку брату Данілу? Яго святая воля! застаў ужо на халоднай пасцелі, на якой шмат, шмат уляглося казацкага народа. Затое хіба не раскошная была трызна па ім? ці выпусцілі хоць аднаго ляха жывога? Супакойся-ж, дзіця маё! ніхто не адважыцца цябе пакрыўдзіць, хіба ўжо ні мяне не будзе, ні майго сына».
Скончыўшы словы свае, стары есаул падышоў да калыскі і дзіця, убачыўшы вісеўшую на рэмені ў яго ў срэбранай аправе чырвоную люльку і гаман* з бліскучым крэсівам, працягнула да яго ручкі і засмяялася. «Па бацьку пойдзе», сказаў стары есаул, здымаючы з сябе люльку і аддаючы яму: «яшчэ ад калыскі не адышоў, а ўжо думае курыць люльку».
* Род бумажніка, дзе трымаюць крэсіва, крэмень, губку, табаку, а часам і грошы. (С.юўн. Гогаля.)
Ціха ўздыхнула Кацярына і пачала гайдаць калыску. Змовіліся перабыць ноч разам, і мала пачакаўшы заснулі ўсе. Заснула і Кацярына.
На дварэ і ў хаце ўсё было ціха; не спалі толькі казакі, што стаялі напагатове. Раптам Кацярына, ускрыкнуўшы, прачнулася, і за ёю прачнуліся ўсе. «Ён забіты, ён зарэзаны!» крычала яна і кінулася да калыскі. Усе абступілі калыску і ўкамянелі ад страху, пабачыўшы, што ў ёй ляжала нежывое дзіця. Ні гуку не вымавіў ніводзін з іх, не ведаючы, што думаць пра нечуванае злачынства.
XII
Далёка ад Украінскага краю, праехаўшы Польшчу, прамінуўшы і многалюдны горад Лемберг, ідуць радамі высокаверхія горы. Гара за гарою, быццам каменнымі ланцугамі, перакідаюць яны направа і налева зямлю і абкоўваюць яе каменнай таўшчызною, каб не высыхала шумнае і буйнае мора. Ідуць каменныя ланцугі ў Валахію і ў Седміградскую вобласць і аграмадзінай сталі ў выглядзе падковы паміж галічскім і венгерскім народам. Няма такіх гор у нашай старане. Вока не адважваецца азірнуць іх; а на вяршыню некаторых не заходзіла і нага чалавека. Дзівосны і выгляд іх: ці не задорыстае мора выбегла ў буру з шырокіх берагоў, ускінула віхурай пачварныя хвалі, і яны, скамянеўшы, засталіся нерухомыя ў паветры? Ці не абарваліся з неба цяжкія хмары і заграмаздзілі сабою зямлю? бо і на іх гэткі-ж шэры колер, а белая верхавінка блішчыць і іскрыцца пры сонцы. Яшчэ да Карпацкіх гор пачуеш рускую гаману, і за гарамі яшчэ, там-сям, адгукнецца як быццам роднае слова; а там ужо і вера не тая, і гаворка не тая. Жыве не малалюдны народ венгерскі; ездзіць на конях, сячэцца і п'е не горш за казака; а за конную збрую і дарагія кафтаны не шкадуе даставаць з кішэні чырвонцы. Прывольныя і вялікія ёсць паміж гор азёры. Як шкло нерухомы яны і як люстра адбіваюць у сабе голыя вяршыні гор і зялёныя іх падэшвы.
Але хто сярод начы, блішчаць ці не блішчаць зоры, едзе на велізарным вараным кані? які асілак з нечалавечым ростам скача пад гарамі, над азёрамі, адсвечваецца з валатоўскім канём у нерухомых водах, і бясконцы цень яго страшна мільгае па гарах. Блішчаць чаканеныя латы; на плячы дзіда; грыміць пры сядле шабля; шалом насунуты; вусы чарнеюць; вочы заплюшчаны; вейкі апушчаны - ён спіць. І, сонны, трымае паводдзе, і за ім сядзіць на тым-жа кані дзіця паж, і таксама спіць, і сонны трымаецца за асілка. Хто ён, куды, навошта едзе? - хто яго ведае. Не дзень, не два ўжо ён пераязджае торы. Блісне дзень, узыйдзе сонца, яго не відаць; зрэдку толькі прыкмячалі горцы, што па гарах мільгае нейчы доўгі цень, а неба яснае, і хмары не пройдзе па ім. Як толькі-ж ноч навядзе цемру, зноў ён відзён і адбіваецца ў азёрах, і за ім дрыжучы скача цень яго. Ужо шмат праехаў ён гор і ўз'ехаў на Крыван. Вышэй за гэту гару няма паміж Карпатаў: як цар узвышаецца яна па-над іншымі. Тут спыніўся конь і коннік, і яшчэ глыбей ахінуўся ў сон, і хмары, спусціўшыся, закрылі яго.
XIII
«Тс... ціха, баба! не стукай так, дзіця маё заснула. Доўга крычаў сын мой, цяпер спіць. Я пайду ў лес, баба! Ды што-ж ты так глядзіш на мяне? Ты страшная: у цябе з вачэй выцягваюцца жалёзныя клешчы... ух, якія даўгія! і гараць, як агонь! Ты, пэўна, вядзьмарка! О, калі вядзьмарка, дык згінь адгэтуль! Ты ўкрадзеш майго сына. Які бесталковы, гэты есаул: ён думае, мне весела жыць у Кіеве; не, тут і муж і сын мой; хто-ж будзе глядзець за хатай? Я пайшла так ціха, што ні кот, ні сабака не пачуў. Ты хочаш, баба, зрабіцца маладою - гэта зусім не цяжка: трэба танцаваць толькі; глядзі, як я танцую...» і прагаварыўшы такія бязладныя словы, ужо імчалася Кацярына, шалёна паглядаючы на ўсе бакі і падпіраючыся рукамі ў бокі. З вішчэннем прытупвала яна нагамі; без меры, без такту звінелі срэбраныя падковы. Незаплеценыя чорныя косы кідаліся па белай шыі. Як птушка, не спыняючыся, ляцела яна, размахваючы рукамі і ківаючы галавою, і здавалася, быццам знясілеўшы грымнецца вобземлю, ці вылеціць са свету.
Сумна стаяла старая нянька, і слязамі наліліся яе глыбокія зморшчыны; цяжкі камень ляжаў на сэрцы ў верных хлопцаў, якія глядзелі на сваю пані. Ужо зусім аслабла яна і лена тупала нагамі на адным месцы, думаючы, што танцуе горліцу. «А ў мяне маністы ёсць, парубкі!» сказала яна нарэшце, спыніўшыся: «а ў вас няма!.. Дзе муж мой?» закрычала яна раптам, выхапіўшы з-за пояса турэцкі кінжал. «О, гэта не такі нож, як трэба». Пры гэтым і слёзы і туга паказаліся ў яе на твары. «У бацькі майго далёка сэрца, ён не дастане да яго. У яго сэрца з жалеза выкута. Яму выкула адна вядзьмарка на пякельным агні. Што-ж не ідзе бацька мой? хіба ён не ведае, што час закалоць яго? Відаць ён хоча, каб я сама прышла...» і не дакончыўшы, дзіўна засмяялася. «Мне прышла ў галаву пацешная гісторыя: я ўспамянула, як хавалі майго мужа. Яго-ж жывога пахавалі... які смех браў мяне... слухайце! слухайце!» і замест слоў пачала яна спяваць песню:
Бижыть возок кровавенькій;
У тим возку козак лежить,
Постреляный, порубаный.
В правій ручци дротык держить,
С того дроту кривця бижыть.
Бижыть рика кровавая.
Над ричкою явор стоить.
Над явором ворон кряче.
За козаком маты плаче.
Не плачь, маты, не журыся!
Бо вже твій сын оженывся.
Та взяв жинку паняночку,
В чистом поле земляночку,
И без дверець, без оконець.
Та вже писни вышов конец.
Танціовала рыба з раком...
А хто мене не полюбить, трясця его матерь!
Так пераблытваліся ў яе ўсе песні. Ужо і дзень і два жыве яна ў сваёй хаце і не хоча слухаць пра Кіеў, і не моліцца, і цураецца людзей; з раніцы да позняга вечара блукае па цёмных дубровах. Вострае сучча абдзірае белы твар і плечы; вецер блытае расплеценыя косы; даўняе лісце шуміць пад нагамі яе - ні на што не глядзіць яна. У час, калі вячэрняя зара гасне, яшчэ не з'яўляюцца зоры, не гарыць месяц, а ўжо страшна хадзіць у лесе, па дрэвах драпаюцца і хапаюцца за сучча нехрышчоныя дзеці, рыдаюць, рагочуць, коцяцца клубам па дарогах і ў шырокай крапіве; з дняпроўскіх хваль выбягаюць шнурам загубіўшыя сваю душу дзяўчаты; валасы ліюцца з зялёнай галавы на плечы, рада, гучна буркочучы, бяжыць з даўгіх кос на зямлю, і дзяўчына свеціцца праз ваду, нібыта праз шкляную кашулю; вусны дзівосна ўсміхаюцца, шчокі палаюць, вочы выманьваюць душу... яна згарэла-б ад кахання, яна зацалавала-б... Бяжы! хрышчоны чалавек! вусны яе - лёд, пасцель - халодная вада; яна заказыча цябе і зацягне ў раку. Кацярына не глядзіць ні на каго, не баіцца, шалёная, русалак, бегае позна з нажом сваім і шукае бацькі.
З самага рання прыехаў нейкі госць, зграбны сабою, у чырвоным жупане, і пытаецца пра пана Данілу; чуе ўсё, уцірае рукавом заплаканыя вочы і паціскае плячыма. Ён, бачыш, ваяваў разам з нябожчыкам Бурульбашам; разам секліся яны з крымцамі і туркамі, ці чакаў ён, каб такі канец быў пана Данілы. Расказвае госць аб шмат чым іншым і хоча бачыць пані Кацярыну.
Кацярына спачатку не слухала нічога, што гаварыў госць, на астатак пачала, як разумная, услухвацца ў яго гаворку. Ён распачаў пра тое, як яны жылі разам з Данілам, быццам брат з братам; як схаваліся аднойчы пад грэбляю ад крымцаў.. Кацярына ўсё слухала і не зводзіла з яго вачэй.
«Яна адыйдзе!» думалі хлопцы, пазіраючы на яе. «Гэты госць яе вылечыць! яна ўжо слухае, як разумная!»
Госць пачаў расказваць тым часам, як пан Даніла, пад час шчырай гаворкі, сказаў яму: «Глядзі, брат Капран, калі воляй божаю мяне не будзе на свеце, вазьмі да сябе жонку, і няхай будзе яна тваёю жонкаю...»
Страшна ўстроміла ў яго вочы Кацярына. «А!» ускрыкнула яна: «гэта ён! гэта бацька!» і кінулася на яго з нажом.
Доўга бораўся той, тужачыся вырваць у яе нож. На рэшце вырваў, замахнуўся - і адбылася страшная справа: бацька забіў звар'яцелую дачку сваю.
Здзіўленыя казакі кінуліся былі на яго, але чараўнік паспеў ужо ўсхапіцца на каня і знік з відавоку.
XIV
За Кіевам паказаўся нечуваны цуд. Усе паны і гетманы збіраліся дзівіцца з гэтага цуду: раптам стала відаць далёка ва ўсе канцы свету. У воддалі засінеў Ліман, за Ліманам разлівалася Чорнае мора. Бывалыя людзі пазналі і Крым, што гарою ўздымаўся з мора, і балотны Сіваш. Па левую руку відна была зямля Галічская.
«А гэта што такое?» запытаў, пазбіраўшыся, народ старых людзей, паказваючы на шэрыя і белыя вярхі, што далёка мірсціліся ў небе і былі болей падобны да воблакаў.
«Гэта Карпацкія горы!» казалі старыя людзі: «паміж імі ёсць такія, з каторых век не сыходзіць снег; а хмары прыстаюць і начуюць там».
Тут паказалася новае дзіва: воблакі зляцелі з самай высокай гары, і на вяршыні яе паказаўся ва ўсёй рыцарскай збруі чалавек на кані з заплюшчанымі вачамі, і так відзён, як-бы стаяў зблізку.
Тут, паміж народа, які дзівіўся са страхам, адзін усхапіўся на каня і, дзіка азіраючыся па баках, як быццам шукаючы вачыма, ці не гоніцца хто за ім, хапаючыся, на ўсю змогу пагнаў каня свайго. Гэта быў чараўнік. Чаго-ж так перапалохаўся ён? Са страхам угледзеўшыся ў дзівоснага рыцара, пазнаў ён на ім тое-ж самае аблічча, якое някліканае паказалася яму, калі ён варажыў. Сам не мог ён разумець, чаму ўсё збянтэжылася ў ім пры такім відовішчы, і, тужліва азіраючыся, імчаўся ён на кані, пакуль не заспеў яго вечар і не зірнулі зоры. Тут павярнуў ён дадому, можа дапытаць нячыстую сілу, што значыць гэткае дзіва. Ужо ён хацеў пераскочыць з канём цераз вузкую раку, што выступіла рукавом пасярод дарогі, як раптам конь на ўсім скаку спыніўся, завярнуў да яго морду, і цуд, засмяяўся! белыя зубы страшна бліснулі двума радамі ў змроку. Дыба падняліся валасы на чараўніковай галаве. Дзіка закрычаў ён і заплакаў як апантаны, і пагнаў каня проста да Кіева. Яму здавалася, што ўсё з усіх бакоў бегла лавіць яго: дрэвы, абступіўшы цёмным лесам, і нібыта жывыя, ківаючы чорнымі бародамі і выцягваючы доўгія галіны, тужыліся задушыць яго; зоры, здавалася, беглі наперадзе перад ім, паказваючы ўсім на грэшніка; сама дарога, здавалася, імчалася па слядах яго.
Апантаны чараўнік ляцеў у Кіеў да святых мясцін.
XV
Адзінока сядзеў у сваёй пячоры перад лампадаю схімнік і не зводзіў вачэй са святой кнігі. Ужо многа год, як зачыніўся ён у сваёй пячоры. Ужо зрабіў сабе і труну з дошчак, у якую клаўся спаць замест ложка. Загарнуў святы старац сваю кнігу і пачаў маліцца... Раптам убег чалавек дзіўнага, страшнага выгляду. Здзівіўся святы схімнік першы раз і адступіўся, убачыўшы такога чалавека. Увесь дрыжаў ён, як асінавы ліст; вочы дзіка касавурыліся; страшны агонь палахліва сыпаўся з вачэй; душу калаціла ад брыдотнага аблічча яго.
«Айцец! маліся! маліся!» закрычаў ён у адчаі: «маліся! за загінуўшую душу!» і грымнуўся вобземлю.
Святы схімнік перахрысціўся, дастаў кнігу, разгарнуў і ў жаху адступіўся назад і ўпусціў кнігу: «Не, нечуваны грэшнік! няма табе злітавання! бяжы адсюль! не магу маліцца за цябе!»
«Не?» закрычаў, як шалёны, грэшнік.
«Глядзі, святыя літары ў кнізе наліліся крывёю. Яшчэ ніколі ў свеце не было такога грэшніка!»
«Айцец, ты смяешся з мяне!»
«Ідзі, акаянны грэшнік! не смяюся я з цябе. Боязнь апаноўвае мяне. Не на дабро быць чалавеку разам з табою».
«Не, не, ты смяешся, не гавары... я бачу, як рассунуўся рот твой: вось бялеюць радамі твае старыя зубы!..»
І, як шалёны, кінуўся ён і забіў святога схімніка.
Штосьці цяжка застагнала, і стогн пранёсся цераз поле і лес. З-за лесу падняліся худыя, сухія рукі з доўгімі кіпцюрамі; затрэсліся і прапалі.
І ўжо ні страху, нічога не адчуваў ён. Усё здаецца яму нейкім невыразным. У вушах шуміць, у галаве шуміць, як быцц'ам ад хмелю, і ўсё, што ні ёсць перад вачыма, укрываецца нібы павуціннем. Усхапіўшыся на каня, паехаў ён проста ў Канеў, думаючы адтуль цераз Чэркасы накіравацца да татараў проста ў Крым, сам не ведаючы навошта. Едзе ўжо ён дзень, другі, а Канева ўсё няма. Дарога тая самая; час-бы яму даўно паказацца, але Канева не відно. Здалёк бліснулі верхавіны цэркваў. Але гэта не Канеў, а Шумск. Здзівіўся чараўнік, бачачы, што ён заехаў у зусім іншы бок. Пагнаў каня назад да Кіева, і цераз дзень паказаўся горад; але не Кіеў, а Галіч, горад яшчэ далей ад Кіева, чым Шумск, і ўжо. недалёка ад венграў. Не ведаючы, што рабіць, навярнуў ён каня зноў назад, але адчувае зноў, што едзе ў процілеглы бок і ўсё наперад. Не мог-бы ніводзін чалавек у свеце расказаць, што было на душы ў чараўніка; а калі-б ён зазірнуў і ўбачыў, што там дзеялася, дык ужо не дасыпаў-бы начэй і не засмяяўся-б ні разу. Гэта была не злосць, не страх і не лютая дакука. Няма такога слова на свеце, якім-бы можна было яго назваць. Яго паліла, пякло, яму хацелася-б увесь свет вытаптаць канём сваім, узяць усю зямлю ад Кіева да Галіча з людзьмі, з усім, і затапіць яе ў Чорным моры. Але не ад злосці хацелася яму гэта зрабіць, не, сам ён не ведаў ад чаго. Увесь здрыгануўся ён, калі паказаліся ўжо блізка перад ім Карпацкія горы і высокі Крыван, які накрыў сваё цемя, быццам шапкаю, шэраю хмараю; а конь усё імчаўся і ўжо рыскаў па гарах. Хмары разам ачысціліся, і перад ім паказаўся ў страшнай велічы коннік. Ён тужыцца спыніцца; моцна напінае цуглі; дзіка іржаў конь, падымаючы грыву, ды імчаўся да рыцара. Тут здаецца чараўніку, што ўсё ў ім замерла, што нерухомы коннік варушыцца і разам расплюшчыў свае вочы; убачыў чараўніка, які імчаўся да яго, і засмяяўся. Як гром, рассыпаўся дзікі смех па гарах і загучаў у сэрцы чараўніка, скалыхнуўшы ўсё, што было ў сярэдзіне яго. Яму здавалася, што нібыта нехта дужы ўлез у яго і хадзіў у сярэдзіне яго і біў малатамі па сэрцы, па жылах... так страшна адгукнуўся ў ім гэты смех!
Схапіў коннік страшнаю рукою чараўніка і падняў яго на паветра. Умомант памёр чараўнік і расплюшчыў пасля смерці вочы. Але ўжо быў мярцвяк і глядзеў, як мярцвяк. Так страшна не глядзіць ні жывы, ні ўваскросшы. Вадзіў ён па баках мёртвымі вачыма і ўбачыў мерцвякоў, якія паднімаліся ад Кіева і ад зямлі Галічскай, і ад Карпата, як дзве кроплі вады падобных тварам да яго.
Бледныя, бледныя, адзін за другога вышэй, адзін за другога касцісцей, сталі яны наўкол конніка, які трымаў у руцэ страшную здабычу. Яшчэ раз засмяяўся рыцар і кінуў яе ў прорву. І ўсе мерцвякі ўскочылі ў прорву, падхапілі мерцвяка і ўстромілі ў яго свае зубы. Яшчэ адзін, ад усіх вышэйшы, ад усіх страшней, хацеў падняцца з зямлі; але не мог, не меў сілы зрабіць гэтага, такі вялізны вырас ён у зямлі; а калі-б падняўся, дык перакінуў-бы і Карпат, і Седміградскую і Турэцкую зямлю; крыху толькі зрушыўся ён і пайшло ад таго трасенне па ўсёй зямлі. І шмат паперакідалася тады хат, і шмат задушыла народа.
Чуецца часта па Карпаце свіст, як быццам тысяча млыноў шуміць коламі па вадзе. Гэта, у безвыходнай прорве, якой не бачыў яшчэ ніводзін чалавек, баючыся праходзіць міма яе, мерцвякі грызуць мерцвяка. Часта здаралася па ўсім свеце, што зямля трэслася ад аднаго канца да другога: гэта ад таго робіцца, кажуць граматныя людэі, што ёсць, дзесьці поблізу мора, гара, з якой выхватваецца полымя і плывуць гаручыя рэкі. Але старыя, што жывуць і ў Венгрыі, і ў Галічскай зямлі, лепей ведаюць гэта і гавораць: што гэта хоча падняцца вырасшы ў зямлі вялікі, вялікі мярцвяк і трасе зямлю.
XVI
У горадзе Глухаве сабраўся народ каля старца бандурыста, і ўжо з гадзіну слухаў, як сляпы іграў на бандуры. Яшчэ такіх дзіўных песень і так добра не спяваў ніводзін бандурыст. Спярша павёў ён праз даўнейшую гетманшчыну за Сагайдачнага і Хмяльніцкага. Тады іншы быў час: казацтва было ў славе; таптала коньмі ворагаў, і ніхто не адважваўся смяяцца з яго. Спяваў і вясёлыя песні старац і паводзіў сваімі вачыма на народ, як быццам відушчы; а пальцы, з прыробленымі да іх касцямі, лёталі, як муха, па струнах і, здавалася, струны самі ігралі, а наўкол народ, старыя людзі, панурыўшы галовы, а маладыя, падняўшы вочы на старца, не адважваліся і шаптаць паміж сабою.
- Чакайце, - сказаў старац: - я вам запяю пра адну даўнюю справу. Народ сабраўся яшчэ цясней, і сляпы заспяваў.
«За пана Сцяпана, князя Седміградскага, быў князь Седміградскі каралём у ляхаў, жыло два казакі: Іван ды Пятро. Жылі яны так, як брат з братам. Глядзі, Іван, усё, што ні здабудзеш - усё напапалам. Калі каму весялосць - весялосць і другому; калі каму гора - гора абодвум; калі каму здабыча; напапалам здабычу; калі хто ў палон трапіць - другі прадай усё і дай выкуп, а не дык і сам ідзі ў палон. І праўда, усё, што ні даставалі казакі, усё дзялілі напапалам; ці прыганялі чужую худобу, ці коней, усё дзялілі напапалам.
Ваяваў кароль Сцяпан з турчынам. Ужо тры тыдні ваюе ён з турчынам, а ўсё не можа яго выгнаць. А ў турчына быў паша такі, што сам з дзесяццю янычарамі мог пасекчы цэлы полк. Вось абвясціў кароль Сцяпан, што калі знойдзецца адважны і прывядзе да яго таго пашу жывога ці мёртвага, дасць яму аднаму столькі грошай, колькі дае на ўсё войска. «Пойдзем, брат, лавіць пашу!» сказаў брат Іван Пятру. І паехалі казакі, адзін у адзін бок, другі ў другі.
Ці злавіў-бы яшчэ, ці не злавіў Пятро, а ўжо Іван вядзе пашу арканам за шыю да самаго караля. «Удалы маладзец!» сказаў кароль Сцяпан і загадаў выдаць яму аднаму такія грошы, якія атрымлівае ўсё войска; і загадаў адбіць яму зямлі там, дзе ён задумае сабе, і даць жывёлы, колькі зажадае. Як атрымаў Іван дараванае ад караля, у той-жа дзень падзяліў усё пароўну паміж сабою і Пятром. Узяў Пятро палавіну дараванага каралём, але не мог стрываць таго, што Іван атрымаў такі гонар ад караля, і затаіў глыбока на душы помсту.
Ехалі абодва рыцары на дараваную каралём зямлю за Карпат. Пасадзіў казак Іван з сабою на каня свайго сына, прывязаўшы яго да сябе. Ужо надышоў змрок - яны ўсё едуць. Дзіця заснула, пачаў дрымаць і сам Іван. Не драмлі, казак, па гарах дарогі небяспечныя!.. Але ў казака такі конь, што сам усюды ведае дарогу, не спатыкнецца, не зробіць няпэўнага кроку. Ёсць паміж гор прорва, у прорве дна ніхто не бачыў; колькі ад зямлі да неба, столькі да дна тае прорвы. Але над самай прорвай дарога - два чалавекі яшчэ могуць праехаць, а трое ні за што. Пачаў асцярожліва ступаць конь з драмаўшым казакам. Поруч ехаў Пятро, увесь дрыжэў і затаіў дух ад радасці. Азірнуўся і штурхнуў нарачонага брата ў прорву. І конь з казакам і дзіцем паляцеў у прорву.
Ухапіўся, аднак-жа, казак за сук, і адзін толькі конь паляцеў на дно. Пачаў ён брацца, з сынам за плячыма, угару; мала ўжо і не дабраўся, падняў вочы і ўбачыў, што Пятро наставіў дзіду, каб сапхнуць яго назад. «Божа ты мой, праведны, лепей-бы мне не падымаць вачэй, чым бачыць, як родны брат настаўляе дзіду сапхнуць мяне назад. Брат мой любы! калі мяне дзідай, калі мне ўжо так напісана на раду, але вазьмі сына! чым бязвіннае дзіця вінавата, каб яму загінуць такою лютаю смерцю!» Засмяяўся Пятро і папхнуў яго дзідай, і казак з дзіцем паляцеў на дно. Забраў сабе Пятро ўсё дабро і пачаў жыць, як паша. Табуноў ні ў каго такіх не было, як у Пятра. Авечак і бараноў нідзе столькі не было. І памёр Пятро.
Як памёр Пятро, паклікаў бог душы абодвух братоў, Пятра і Івана, на суд. «Вялікі ёсць грэшнік гэты чалавек!» сказаў бог. «Іване! я не выберу яму хутка кары; выберы ты сам яму кару!» Доўга думаў Іван, прыдумваючы кару, і нарэшце сказаў: «Вялікую крыўду зрабіў мне гэты чалавек: здрадзіў брату свайму, як Іуда, і пазбавіў мяне шаноўнага майго роду і патомства на зямлі. А чалавек без шаноўнага роду і патомства, што насенне збожжа, якое кінута ў зямлю і марна прапала ў зямлі. Руні няма - ніхто і не дазнаецца, што кінута было насенне.
Зрабі-ж, божа, так, каб усё патомства яго не мела на зямлі шчасця! каб апошні ў родзе быў такі злачынца, якога яшчэ і свет не трываў! І ад кожнага яго злачынства, каб дзяды і прадзеды яго не знайшлі-б спакою ў трунах, і, церпячы пакуту, невядомую на свеце, падымаліся-б з магіл! І Іуда Пятро, каб не меў сілы падняцца, і ад таго цярпеў-бы пакуту яшчэ горшую; і еў-бы, як шалёны, зямлю, і курчыўся-б пад зямлёю!
І калі прыдзе час меры ў злачынствах таму чалавеку, уздымі мяне, божа, з тае прорвы на кані на самую высокую гару, і няхай прыдзе ён да мяне, і кіну я яго з той гары ў самую глыбокую прорву, і ўсе мерцвякі, яго дзяды і прадзеды, дзе-б ні жылі пры жыцці, каб усе пацягнуліся з розных бакоў зямлі грызці яго, за тыя пакуты, што ён рабіў ім, і вечна-б яго грызлі, і павесяліўся-б я, гледзячы на яго пакуты! А Іуда Пятро каб не мог падняцца з зямлі, каб рваўся грызці і сябе, але грыз-бы самога сябе, а косці яго раслі-б, чым далей, болей, каб праз тое яшчэ мацней рабіўся яго боль. Тая пакута для яго будзе самая страшная: бо для чалавека няма большай пакуты, як хацець адпомсціць і не мець сілы адпомсціць».
«Страшная кара, што выдумаў ты, чалавеча!» сказаў бог. «Няхай будзе ўсё так, як ты сказаў, але і ты сядзі вечна там на кані сваім, і не будзе табе царства нябеснага, пакуль ты будзеш сядзець там на кані сваім!» І тое ўсё так спраўдзілася, як было сказана: і дагэтуль стаіць на Карпаце на кані дзівосны рыцар, і бачыць, як у бяздоннай прорве грызуць мерцвякі мерцвяка, і чуе, як мярцвяк, што ляжыць пад зямлёю, расце, грызе ў страшных пакутах свае косці і страшна трасе ўсю зямлю...»
Ужо сляпы скончыў сваю песню; ужо зноў пачаў перабіраць струны; пачаў ужо спяваць смешныя прыказкі пра Хаму і Ярому, Сткляра Стаказу... але старыя і малыя ўсё яшчэ не думалі схамянуцца і доўга стаялі, панурыўшы галовы, раздумваючы пра страшную справу, што здарылася ў старыя часы.
З гэтай гісторыяй здарылася гісторыя: нам расказваў яе Сцяпан Іванавіч Курачка, які прыязджаў з Гадзяча. Трэба вам ведаць, што памяць у мяне, немагчыма выказаць, што за дрэнь: хоць кажы, хоць не кажы, усё адно. Тое-ж самае, што ў рэшата ваду лі. Ведаючы за сабою такі грэх, знарок прасіў яго спісаць яе ў сшытак. Ну, дай бог яму здароўя, чалавек ён быў заўсёды добры для мяне, узяў і спісаў. Паклаў я яе ў маленькі столік; вы, думаю, яго добра ведаеце: ён стаіць у кутку, калі ўвойдзеш у дзверы... Але, я і забыўся, што вы ў мяне ніколі не былі. Старая мая, з якою жыву ўжо год трыццаць разам, грамаце зроду не вучылася; няма чаго і граху таіць. Вось заўважаю я, што яна піражкі пячэ ўсё на нейкай паперы. Піражкі яна, шаноўныя чытачы, наўздзіў добра пячэ; лепшых піражкоў вы нідзе не будзеце есці. Зірнуў неяк на сподку піражка, гляджу: пісаныя словы. Як быццам сэрца ў мяне ведала: прыходжу да століка - сшытка і палавіны няма! Рэштку лісткоў усю расцягала на пірагі. Што загадаеш рабіць? Не пабіцца-ж на старасці год. Летась здаралася праязджаць цераз Гадзяч. Знарок яшчэ, не даязджаючы горада, завязаў вузельчык, каб не забыцца папрасіць аб гэтым Сцяпана Іванавіча. Гэтага мала: узяў абяцанне з самога сябе, як толькі чхну ў горадзе, каб пры гэтым успамянуць пра яго. Усё дарэмна. Праехаў цераз горад, і чхнуў і высмаркаўся ў хустачку, а ўсё забыў; ды ўжо ўспамянуў, як вёрст шэсць ад'ехаў ад заставы. Няма чаго рабіць, давялося друкаваць без канца. Зрэшты, калі хто жадае абавязкова ведаць, пра што гаворыцца ў гэтай аповесці, дык яму варта толькі сумысля прыехаць у Гадзяч і папрасіць Сцяпана Іванавіча. Ён з вялікай прыемнасцю раскажа яе, хоць, калі будзе ахвота, зноў ад пачатку да канца. Жыве ён недалёка ад каменнае царквы. Тут ёсць зараз маленькі завулак: як толькі звернеш у завулак, дык будуць другія ці трэція вароты. Але, вось лепей: калі ўбачыце на дварэ вялікую жэрдку з перапёлкаю і выйдзе вам насустрач тоўстая баба ў зялёнай спадніцы (ён, не шкодзіць сказаць, вядзе жыццё халастое), дык гэта яго двор. Зрэшты, вы можаце яго стрэць на рынку, дзе бывае ён кожную раніцу да дзевятай гадзіны, выбірае рыбу і зеляніну для свайго стала і размаўляе з айцом Анціпам, або з жыдам-адкупшчыкам. Вы яго адразу пазнаеце, бо ні ў каго няма, апрача яго, нагавіц з каляровай выбойкі і кітайчатага жоўтага сурдута. Вось яшчэ вам прыкмета: калі ходзіць ён, дык заўжды размахвае рукамі. Яшчэ нябожчык тутэйшы засядацель, Дзяніс Пятровіч, заўсёды, бывала, убачыўшы яго здалёк, гаварыў: «глядзіце, глядзіце, вунь ідзе вятрак!»
I. Іван Фёдаравіч Шпонька
Ужо чатыры гады, як Іван Фёдаравіч Шпонька ў адстаўцы і жыве ў хутары сваім Вытрэбеньках. Калі ён быў яшчэ Ванюшам, дык навучаўся ў гадзячскім павятовым вучылішчы, і, трэба сказаць, што быў вельмі дабрадзейны і вельмі старанны хлапчук. Настаўнік расійскай граматыкі, Нікіфар Цімафеевіч Дзеепрычасце, казаў, што калі-б усе ў яго былі такія старанныя, як Шпонька, дык ён не насіў-бы з сабою ў клас кляновай лінейкі, якою, як сам ён прызнаваўся, зморваўся біць па руках ляных і гарэзнікаў. Сшытак у яго быў заўсёды чысценькі, наўкруга аблінаваны, нідзе ні плямінкі. Сядзеў ён заўжды ціха, склаўшы рукі і ўтаропіўшы вочы на настаўніка, і ніколі не прывешваў таварышу, які сядзеў наперадзе яго, на спіну паперак, не рэзаў лаўкі і не гуляў да прыходу настаўніка ў цеснай бабы*. Калі каму патрэбен быў ножык навастрыць пяро, дык ён не марудзячы зварочваўся да Івана Фёдаравіча, ведаючы, што ў яго заўсёды быў ножык, і Іван Фёдаравіч, тады яшчэ проста Ванюша, даставаў яго з невялікага скуранога футлярчыка, прывязанага да пятлі свайго шэранькага сурдута, і прасіў толькі не скрабсці пяра лязом ножыка, упэўняючы, што для гэтага ёсць тупы бок. Такая добранраўнасць хутка прыцягнула да яго ўвагу нават самога настаўніка лацінскае мовы, адзін кашаль якога ў сенях, перш чым высоўваўся ў дзверы яго фрызавы** шынель і твар, развузораны воспаю, наводзіў страх на ўвесь клас. Гэты страшны настаўнік, у якога на кафедры заўжды ляжала два пучкі розаг, і палавіна слухачоў стаяла на каленях, зрабіў Івана Фёдаравіча аудыторам***, не зважаючы на тое, што ў класе было шмат з куды лепшымі здольнасцямі. Тут нельга прапусціць адзін выпадак, які зрабіў уплыў на ўсё яго жыццё. Адзін з даручаных яму вучняў, каб схіліць свайго аудытора напісаць яму ў спісу scit****, у той час як ён свайго задання ў зуб не ведаў, прынёс у клас загорнуты ў паперу, абліты маслам, блінец. Іван Фёдаравіч, хоць і прытрымліваўся справядлівасці, але на той час быў галодны і не мог супраціўляцца спакусе; узяў блінец, паставіў перад сабою кніжку і пачаў есці. І так быў заняты гэтым, што нават не заўважыў, што ў класе надыйшла раптам мёртвая цішыня. Тады толькі з жахам схамянуўся ён, калі страшная рука, працягнуўшыся з фрызавага шыняля, ухапіла яго за вуха і выцягнула на сярэдзіну класа. «Падай сюды блінец! Падай, кажуць табе, нягоднік!» сказаў грозны настаўнік, схапіў пальцамі масляны блінец і выкінуў яго за акно, сурова забараніўшы бегаўшым на дварэ школьнікам падымаць яго. Пасля гэтага тут-жа вельмі балюча высек Івана Фёдаравіча па руках. І дарэчы: рукі вінны, нашто бралі, а не іншая частка цела. Як-бы там ні было, толькі ад гэтага часу нясмеласць, і без таго неразлучная з ім, павялічылася яшчэ болей. Можа, гэтае самае здарэнне было прычынай таго, што ён не меў ніколі жадання паступіць на штацкую службу, бачачы з практыкі, што не заўсёды ўдаецца прыхаваць канцы. Было ўжо яму без нечага пятнаццаць гадоў, калі перайшоў ён у другі клас, дзе, заместа скарочанага катэхізіса і чатырох правіл арыфметыкі, узяўся ён за пашыраны, за кнігу аб прызначэннях чалавека і за дробы. Але, убачыўшы, што чым далей у лес, тым болей дроў, і атрымаўшы вестку, што бацюхна загадаў доўга жыць, прабыў яшчэ два гады і, са згоды матухны, паступіў потым у П*** пяхотны полк. П*** пяхотны полк быў зусім не такога гатунку, да якога належаць шмат якія пяхотныя палкі, і, не зважаючы на тое, што ён пераважна стаяў па вёсках, аднак-жа быў на такой назе, што не ўступаў некаторым і кавалерыйскім. Большая частка афіцэраў піла вымаразкі і ўмела цягаць жыдоў за пэйсікі не горш за гусараў; некалькі чалавек нават танцавала мазурку, і палкоўнік П*** палка ніколі не мінаў выпадку зазначыць гэта, размаўляючы з кім-небудзь у кампаніі. «У мяне», казаў ён звычайна, ляпаючы сябе па чэраве пасля кожнага слова: «многія танцуюць мазурку; вельмі многія; вельмі многія». Каб яшчэ болыш паказаць чытачам адукаванасць П*** пяхотнага палка, мы дададзім, што двое з афіцэраў былі заўзятыя ігракі ў банк і прагульвалі мундзір, фуражку, шынель, цямляк і нават сподняе, а гэта не ўсюды і паміж кавалерыстаў можна адшукаць. Абыходжанне з такімі таварышамі, аднак-жа, ні на кроплю не зменшыла баязлівасці Івана Фёдаравіча. І паколькі ён не піў вымаразак, аддаючы перавагу чарцы гарэлкі перад абедам і вячэраю, не танцаваў мазуркі і не гуляў у банк, дык, натуральна, павінен быў заўсёды заставацца адзін. Такім чынам, калі іншыя раз'язджалі на абыватальскіх па дробных памешчыках, ён, седзячы на сваёй кватэры, практыкаваўся ў занятках, уласцівых толькі добрай і сціплай душы: то чысціў гузікі, то чытаў варажбітную кнігу, то стаўляў мышалоўкі па кутках свайго пакоя, то, нарэшце, скінуўшы мундзір, ляжаў на ложку. Затое ў палку не было нікога больш упраўнага за Івана Фёдаравіча. І ўзводам сваім ён так камандаваў, што ротны камандзір заўсёды ставіў яго за прыклад. Затое ў хуткім часе, праз адзінаццаць год пасля атрымання прапаршчыцкага чыну, ён быў падвышаны ў падпаручыкі.
* Гульня, у якую гуляюць школьнікі ў класе: ціснуцца цесна на лаўцы, пакуль адна палавіна не выцісне другую. (Слоўн. Гогаля.)
** З тоўстай шарсцяной тканіны.
*** Аудытор - старэйшы вучань, які правяраў веды малодшых.
**** Ведае.
На працягу гэтага часу ён атрымаў вестку, што матухна сканала, а цётухна, родная сястра матухны, якую ён ведаў толькі таму, што яна прывозіла яму ў маленстве і пасылала нават у Гадзяч сушапыя ігрушы і робленыя ёю самою вельмі смачныя пернікі (з матухнай яна была пасварыўшыся, і таму Іван Фёдаравіч пасля не бачыў яе), гэтая цётухна, з свае дабрадушнасці, узялася кіраваць невялікім яго маёнткам, пра што паведаміла яго ў свой час пісьмом. Іван Фёдаравіч, будучы зусім упэўнены ў разважлівасці цётухны, пачаў паранейшаму выконваць сваю службу. Іншы на яго месцы, атрымаўшы такі чын, заганарыўся-б; але гордасць зусім была яму невядома. І, зрабіўшыся падпаручыкам, ён быў той самы Іван Фёдаравіч, якім быў некалі і ў прапаршчыцкім чыне. Прабыўшы чатыры гады пасля гэтай значнай для яго падзеі, ён рыхтаваўся выступіць разам з палком з Магілеўскай губерні ў Вялікаросію, як атрымаў пісьмо такога зместу:
Пасылаю табе бялізну: пяць пар ніцяных шкарпэтак і чатыры кашулі тонкага палатна; ды яшчэ хачу пагаварыць з табою пра справу: паколькі ты ўжо маеш чьн немалаважны, што, мяркую, табе вядома, і прышоў у такія гады, што час і за гаспадарку ўзяцца, дык у воінскай службе табе няма чаго болей служыць. Я ўжо старая і не магу ўсяго даглядзець у тваёй гаспадарцы; дый сапраўды, шмат чаго маю табе адкрыць асабіста. Прыязджай, Ванюша; у чаканні сапраўднай прыемнасці цябе бачыць, застаюся многалюбячая твая цётка
Васіліса Цупчэўська.
Цудоўная ў гародзе ў нас вырасла рэпа, болей падобна да бульбы, чым да рэпы».
Праз тыдзень пасля атрымання гэтага пісьма, Іван Фёдаравіч напісаў такі адказ:
Надта дзякую вам за прысылку бялізны. Асабліва шкарпэткі ў мяне вельмі старыя, што нават дзяншчык цыраваў іх чатыры разы і вельмі ад таго зрабіліся вузкія. Наконт вашай думкі пра маю службу, я зусім згодзен з вамі, і пазаўчора падаў адстаўку. А як толькі атрымаю звальненне, дык найму рамізніка. Ранейшай вашай камісіі*, наконт насення пшаніцы, сібірскай арнауткі**, не мог выканаць: ва ўсёй Магілеўскай губерні няма такой. Свіней-жа тут кормяць у большасці брагаю, падмешваючы крыху адыграўшага піва.
* Даручэнне.
** Гатунак пшаніцы.
З выключнай пашанай, міласцівая гасударыня цётухна, застаюся пляменнікам
Іванам Шпонькаю».
Нарэшце, Іван Фёдаравіч атрымаў адстаўку з чынам паручыка, наняў за сорак рублёў жыда ад Магілева да Гадзяча, і сеў у кібітку ў той самы час, калі дрэвы апрануліся маладымі, яшчэ рэдкімі лісцямі, уся зямля ярка зазелянела свежай зелянінаю і па ўсім полі пахла вясною.
II. Дарога
У дарозе нічога не здарылася надта прыкметнага. Ехалі з нечым два тыдні. Можа, яшчэ і хутчэй-бы прыехаў Іван Фёдаравіч, але набожны жыд шабашаваў па суботах, і, накрыўшыся сваёй папонай, маліўся ўвесь дзень. Зрэшты, Іван Фёдаравіч, як ужо меў я выпадак зазначыць раней, быў такі чалавек, які не дапускаў да сябе нуды. У той час развязваў ён чамадан, даставаў бялізну, разглядаў яе, ці так памыта, ці так складзена, здымаў асцярожна пушок з новага мундзіра, пашытага ўжо без пагончыкаў, і зноў усё гэта складаў найлепшым чынам. Кніг ён, наогул сказаць, не любіў чытаць; а калі і заглядаў часамі ў варажбітную кнігу, дык гэта таму, што любіў страчаць там знаёмае, чытанае ўжо некалькі разоў. Так гарадскі жыхар накіроўваецца кожны дзень у клуб, не для таго, каб пачуць там што-небудзь новае, але каб спаткаць там тых прыяцеляў, з якімі ён ужо з незапамятных часоў прызвычаіўся дзейкаць у клубе. Так чыноўнік з вялікай асалодаю чытае адрас-каляндар па некалькі разоў на дзень, не для якіх-небудзь дыпламатычных вымудраў, але яго надзвычайна цешыць друкаваны роспіс імёнаў. «А! Іван Гаўрылавіч такі-та!» паўтарае ён глуха сам сабе. «А! вось і я! гм!» І наступны раз зноў перачытвае яго з тымі-ж выгукамі.
Пасля двухтыднёвай язды Іван Фёдаравіч дасягнуў вёсачкі, якая знаходзілася за сто вёрст ад Гадзяча. Гэта было ў пятніцу. Сонца даўно ўжо зайшло, калі ён уз'ехаў з жыдам і кібіткаю на пастаялы двор. Гэты пастаялы двор нічым не адрозніваўся ад іншых пабудаваных у невялікіх вёсачках. У іх звычайна з вялікай стараннасцю частуюць падарожніка сенам і аўсом, як быццам ён быў паштовым канём. Але калі-б ён захацеў паснедаць, як звычайна снедаюць прыстойныя людзі, дык захаваў-бы ў непарушнасці свой апетыт да іншага выпадку. Іван Фёдаравіч, ведаючы гэта, загадзя прызапасіў два вяслы абаранкаў і каўбасу і, заказаўшы чарку гарэлкі, у якой не бывае нястачы ні ў адным пастаялым двары, пачаў сваю вячэру, сеўшы на лаўцы перад дубовым сталом, нерухома ўкапаным у гліняную падлогу.
На працягу гэтага часу пачуўся стук брычкі. Вароты зарыпелі; але брычка доўга не ўз'язджала на двор. Гучны голас лаяўся са старою, якая трымала тракцір. «Я ўз'еду», пачуў Іван Фёдаравіч: «але калі хоць адзін клоп укусіць мяне ў тваёй хаце, дык прыб'ю, дальбог, прыб'ю, старая вядзьмарка! і за сена нічога не дам!»
Праз хвіліну дзверы адчыніліся, і ўвайшоў, ці, лепей сказаць, улез таўсты чалавек у зялёным сурдуце. Галава яго нерухома спачывала на кароткай шыі, якая здавалася яшчэ таўсцейшай ад двухпавярховага падбародка. Здавалася, і з выгляду ён належаў да ліку тых людзей, якія ніколі не ламалі галавы над глупствам і ў якіх усё жыццё кацілася, як па масле.
«Добрага здароўя, міласцівы гасудар!» прамовіў ён, убачыўшы Івана Фёдаравіча.
Іван Фёдаравіч бязмоўна пакланіўся.
«А дазвольце спытаць, з кім маю гонар размаўляць?» гаварыў далей таўсты прыезджы. Пры такім допыце Іван Фёдаравіч міжволі падняўся з месца і стаў на выцяжку, што звычайна ён і рабіў заўсёды, калі яго аб чым-небудзь пытаўся палкоўнік. «Адстаўны паручык Іван Фёдараў Шпонька», адказаў ён.
«А ці можна спытаць, у якія мясціны маеце ласку ехаць?»
«Ва ўласны хутар, Вытрэбенькі».
«Вытрэбенькі!» выгукнуў суровы дапытвальнік. «Дазвольце, міласцівы гасудар, дазвольце!» гаварыў ён, падступаючы да яго і размахваючы рукамі, як быццам-бы хто-небудзь яго не дапускаў, або ён прадзіраўся праз натоўп, і, наблізіўшыся, прыняў Івана Фёдаравіча ў свае абдымкі і аблабызаў спачатку ў правую, пасля ў левую, і пасля зноў у правую шчаку. Івану Фёдаравічу вельмі ўпадабалася гэтае лабызанне, бо вусны яго прынялі вялікія шчокі незнаёмага за мяккія падушкі.
«Дазвольце, міласцівы гасудар, пазнаёміцца!» гаварыў далей таўстун: «я памешчык таго-ж Гадзячскага павета і ваш сусед. Жыву ад хутара вашага Вытрэбенькі не далей за пяць вёрст, у сяле Хартышча; а прозвішча маё Грыгорый Грыгор'евіч Сторчанка. Абавязкова, абавязкова, міласцівы гасудар, і знаць вас не хачу, калі не прыедзеце ў госці ў сяло Хартышча. Я цяпер спяшаю па патрэбе... А што гэта?» прамовіў ён рахманым голасам увайшоўшаму свайму жакею, хлапчуку ў казацкай світцы, з залатанымі локцямі, які з недацямнай мінаю стаўляў на стол скруткі і скрынкі: «Што гэта? што?» і голас Грыгорыя Грыгор'евіча непрыкметна рабіўся гразней і гразней. «Хіба гэта я сюды загадаў стаўляць табе, даражэнькі! Хіба гэта я сюды казаў стаўляць табе, падлюга? Хіба я не казаў табе, наперад разагрэць курыцу, шэльма? Пайшоў!» ускрыкнуў ён, тупнуўшы нагою. «Чакай, морда! Дзе паграбец са штофікамі? Іван Фёдаравіч!» гаварыў ён, наліваючы ў чарку настойкі: «прашу пакорна лякарственнай!»
«Дальбог, не магу... я ўжо меў выпадак...» прамовіў Іван Фёдаравіч з запінкаю.
«І слухаць не хачу, міласцівы гасудар!» узвысіў голас памешчык: «і слухаць не хачу! з месца не сыйду, пакуль не апарожніце...»
Іван Фёдаравіч, убачыўшы, што нельга адмовіцца, не без прыемнасці выпіў.
«Гэта курыца, міласцівы гасудар», гаварыў далей тоўсты Грыгорый Грыгор'евіч, разразаючы яе нажом у драўлянай скрынцы. «Патрэбна вам сказаць, што кухарка мая Яўдоха любіць часамі кулікнуць, а таму часта перасушвае. Гэй, хлопча!» тут павярнуўся ён да хлапчука ў казацкай світцы, які прынёс пярыну і падушкі: «пасцялі мне пасцелю на падлозе пасярод хаты! Глядзі-ж, сена накладзі вышэй пад падушку! ды высмакні ў бабы з мычкі шматок кудзелі заткнуць мне вушы на ноч! Патрэбна вам ведаць, міласцівы гасудар, што я маю прызвычаенне затыкаць на ноч вушы ад таго праклятага выпадку, калі ў адной рускай карчме залез мне ў левае вуха таракан. Праклятыя кацапы, як я пасля даведаўся, ядуць нават капусту з тараканамі. Немагчыма апісаць, што дзеялася са мною: у вусе так і казыча, так і казыча... ну, хоць на сцяну! Мне дапамагла ўжо ў нашых мясцінах простая бабулька. І чым-бы вы думалі? проста шэптамі. Што вы скажаце, міласцівы гасудар, пра лекароў? Я думаю, што яны, проста, марочаць і дураць нас. Іншая бабуля ў дваццаць разоў лепей ведае за ўсіх гэтых лекароў».
«Сапраўды, вы маеце ласку гаварыць чыстую праўду. Іншая сапраўды бывае...» Тут ён спыніўся, як-бы не знаходзячы належнага слова. Не шкодзіць тут і мне сказаць, што ён наогул быў не шчодры на словы. Можа, гэта тлумачылася нясмеласцю, а, можа, жаданнем выразіцца прыгажэй.
«Добра, добра ператрасі сена!» гаварыў Грыгорый Грыгор'евіч свайму лакею: «тут сена такое паскуднае, што так і глядзі, як-небудзь трапіць сучок. Дазвольце, міласцівы гасудар, пажадаць спакойнай ночы! Заўтра ўжо не ўбачымся: я выязджаю да зары. Ваш жыд будзе шабашаваць, бо заўтра субота, і таму вам няма чаго ўставаць рана. Не забудзьце-ж мае просьбы, і знаць вас не хачу, калі не прыедзеце ў сяло Хартышча».
Тут камердынер Грыгорыя Грыгор'евіча сцягнуў з яго сурдут і боты і нацягнуў замест гэтага халат, і Грыгорый Грыгор'евіч пакаціўся на пасцель, і, здавалася, вялізная пярына лягла на другую.
«Гэй, хлопча! куды-ж ты, падлюга? Ідзі сюды, папраў мне коўдру! Гэй, хлопча, падмасці пад галаву сена! Ды што, коней ужо напаілі? Яшчэ сена! сюды, пад гэты бок! ды папраў, падлюга, добра коўдру! Вось так, яшчэ! ох!..» Тут Грыгорый Грыгор'евіч яшчэ ўздыхнуў разы два і пусціў страшны ********** насавы свіст па ўсім пакоі, пахропваючы часамі так, што старая, якая драмала на ляжанцы, абудзіўшыся, раптам глядзела ў абодва вокі на ўсе бакі, але, не бачачы нічога, супакойвалася і засынала зноў.
Назаўтра, калі прачнуўся Іван Фёдаравіч, ужо таўстога памешчыка не было. Гэта была толькі адна прыкметная падзея, якая здарылася з ім па дарозе. На трэці дзень пасля гэтага набліжаўся ён да свайго хутарка.
Тут адчуў ён, што сэрца ў ім моцна забілася, калі выглянуў, махаючы крыламі, вятрак і калі, па меры таго, як жыд гнаў сваіх кляч на гару, паказваўся ўнізе рад вербаў. Жыва і ярка блішчала праз іх сажалка і дыхала свежасцю. Тут некалі ён купаўся. У гэтай самай сажалцы ён некалі з хлапчукамі брадзіў па шыю ў вадзе за ракамі. Кібітка ўз'ехала на грэблю, і Іван Фёдаравіч убачыў той самы старасвецкі дамок, накрыты ачарэтам*; тыя-ж самыя яблыні і чарэшні, па якіх ён калісьці крадком лазіў. Толькі што ўз'ехаў ён на двор, як збегліся з усіх бакоў сабакі ўсіх гатункаў: рудыя, чорныя, шэрыя, пярэстыя. Некаторыя з брэхам кідаліся пад ногі коням; другія беглі ззаду, заўважыўшы, што вось вымазана салам. Адзін, стоячы каля кухні і накрыўшы лапаю костку, заліваўся ва ўсё горла; другі брахаў здалёк і бегаў узад і ўперад, павільваючы хвастом і як быццам прыгаварваючы: паглядзіце, людзі хрышчоныя, які я цудоўны малады чалавек! Хлапчаняты ў запэцканых кашулях беглі глядзець. Свіння, якая хадзіла па дварэ з шаснаццаццю парасятамі, падняла ўгору з дапытлівым выглядам свой лыч і рохкнула тучней, як звычайна. На дварэ ляжала на зямлі мноства пасцілак з пшаніцаю, просам і ячменем, што сушыліся на сонцы. На страсе таксама сушылася не мала рознастайных траў: Пятровых батагоў, нячуй-вітэра ды іншых. Іван Фёдаравіч так быў заняты разгляданнем гэтага, што схамянуўся толькі тады, калі пярэсты сабака ўкусіў за лытку жыда, які злазіў з козлаў. Збеглася дворня, якая складалася з кухаркі, адной бабы і двух дзевак у шарсцяных спадніцах, пасля першых выгукаў: та се-ж паныч наш! абвясцілі, што цётухна садзіла ў гародзе пшанічку, разам з дзеўкаю Палашкаю і фурманам Амелькам, які часта выконваў абавязкі і гародніка і вартаўніка. Але цётухна, якая яшчэ здалёк убачыла рагожную кібітку, была ўжо тут. І Іван Фёдаравіч здзівіўся, калі яна амаль падняла яго на руках, як быццам не даючы веры, ці тая гэта цётухна, што пісала да яго пра сваю старасць і хваробу.
* Трысцём.
III. Цетухна
Цётухна Васіліса Кашпораўна ў гэты час мела год каля пяцідзесяці. Замужам яна ніколі не была, і звычайна гаварыла, што жыццё дзявочае для яе даражэй за ўсё. Зрэшты, колькі мне помніцца, ніхто і не сватаў яе. Гэта паходзіла ад таго, што ўсе мужчыны адчувалі пры ёй нейкую нясмеласць і ніяк не мелі духу зрабіць ёй прызнанне: «Вельмі з вялікім характарам Васіліса Кашпораўна!» гаварылі жаніхі, і казалі чыстую праўду, бо Васіліса Кашпораўна хоць каго ўмела зрабіць цішэй травы. П'яніцу-мельніка, які зусім быў ні да чаго не здатны, яна, уласнаю сваёю мужнаю рукою тузаючы штодня за чуб, без усякага старонняга сродку, умела зрабіць золатам, а не чалавекам. Рост яна мела амаль волатаўскі, самавітасць і сілу зусім суразмерную. Здавалася, што прырода зрабіла недаравальную памылку, прызначыўшы ёй насіць цёмнакарычневую ў буднія дні капоту з дробнымі зборкамі і чырвоны кашаміраўскі шаль на Вялікдзень і на свае імяніны, тады як ёй больш за ўсё пасавалі-б драгунскія вусы і доўгія батфорты. Затое заняткі яе зусім адпавядалі яе выгляду: яна каталася сама на лодцы, кіруючы вяслом майстэрней за ўсякага рыбалова; страляла дзічыну; стаяла неадступна над касцамі; ведала на зубок лік дынь і кавуноў на баштане; брала пошліну па пяць капеек з воза, які праязджаў цераз яе грэблю; узлазіла на дрэва і трэсла ігрушы; біла ляных васалаў сваёй страшнаю рукою і падносіла дастойным чарку гарэлкі з тае-ж грознай рукі. Амаль у адзін час яна лаялася, фарбавала пражу, бегала на кухню, рабіла квас, варыла мядовае варэнне, і захаджавалася ўвесь дзень і ўсюды паспявала. Вынікам з гэтага было тое, што маленькі маёнтачак Івана Фёдаравіча, які складаўся з восемнаццаці душ паводле апошняй рэвізіі, квітнеў у поўным сэнсе гэтага слова. Да таго-ж яна надта горача любіла свайго пляменніка і старанна збірала для яго капейку. Пасля прыезду дамоў, жыццё Івана Фёдаравіча рашуча змянілася і пайшло зусім іншаю дарогаю. Здавалася, натура іменна стварыла яго для кіравання восемнаццацідушным маёнткам. Сама цётухна заўважыла, што ён будзе добрым гаспадаром, хоць, зрэшты, не ва ўсе яшчэ галіны гаспадаркі дазваляла яму ўмешвацца. «Воно ще молода дытына!» звычайна казала яна, не зважаючы на тое, што Івану Фёдаравічу было без малога сорак год: «дзе яму ўсё ведаць!» Аднак-жа ён неадлучна знаходзіўся ў полі пры жанцах і касцах, і гэта давала асалоду невыказную яго рахманай душы. Аднадушны ўзмах дзесятка і болей зіхатлівых кос; шасценне травы, якая падала роўнымі радамі; зрэдку пераліўныя песні жней, то вясёлыя, як сустрэча гасцей, то тужлівыя, як расстанне; спакойны, чысты вечар, і што за вечар! як вольна і свежа паветра! як тады ажыўлена ўсё: стэп чырванее, сінее і гарыць кветкамі; перапёлкі, дрофы, кнігаўкі, цвіркуны, тысячы казюлек, і ад іх свіст, гудзенне, трэск, крык і раптам суладны хор; і ўсё не маўчыць ні на хвіліну. А сонца садзіцца і хаваецца. У! як свежа і добра! Па полі, то там, то сям, раскладаюцца агні і стаўляюць чыгуны, і наўкол чыгуноў сядаюць вусатыя касцы. Пара ад галушак сцелецца. Змярканне шарэе. Цяжка расказаць, што рабілася з Іванам Фёдаравічам. Ён забываў, далучаючыся да касцоў, пакаштаваць іхніх галушак, якія вельмі любіў, і стаяў нерухома на адным месцы, сочачы вачыма за прападаўшай у небе кнігаўкай, або лічачы копы нажатага збожжа, якія ўнізвалі поле.
За кароткі час пра Івана Фёдаравіча ўсюды пайшлі размовы, як пра вялікага гаспадара. Цётухна не магла нарадавацца з свайго пляменніка, і ніколі не мінала выпадку ім па выхваляцца. За адзін дзень, - гэта было пасля ўжо сканчэння жніва, і іменна ў канцы ліпеня, - Васіліса Кашпораўна, узяўшы Івана Фёдаравіча з таямнічым выглядам за руку, сказала, што яна цяпер хоча пагаварыць з ім пра справу, якая з даўніх пор яе займае.
«Табе, шаноўны Іван Фёдаравіч», так яна пачала: «вядома, што ў тваім хутары восемнаццаць душ, зрэшты, гэта паводле рэвізіі, а без таго, можа, назбіраецца болей, можа, будзе каля дваццаці чатырох. Але не аб гэтым справа. Ты ведаеш той лясок, што за нашаю левадаю* і, пэўна, ведаеш за тым-жа лесам шырокі луг: у ім дваццаць амаль дзесяцін; а травы столькі, што можна кожны год прадаваць болей, як на сто рублёў, асабліва, калі, як гавораць, у Гадзячы будзе конны полк».
Сядзібаю. (Слоўн. Гогаля.)
«Як-жа, цётухна, ведаю: трава вельмі добрая». «Гэта я сама ведаю, што вельмі добрая; але ці ведаеш ты, што ўся гэтая зямля, па-сапраўднаму, твая. Чаго ты так вылупіў вочы? Слухай, Іван Фёдаравіч! Ты помніш Сцяпана Кузьміча? Што я кажу; помніш! Ты быў тады такі маленькі, што не мог нават вымавіць яго імені. Куды-ж! я помню, калі прыехала на самыя запускі, перад Піліпаўкай, і ўзяла была цябе на рукі, дык ты ледзь не сапсаваў мне ўсяе сукенкі; на шчасце, што паспела перадаць цябе мамцы Матроне. Такі ты тады быў паскудны!.. Але не аб гэтым справа. Уся зямля, што за нашым хутарам, і самое сяло Хартышча, было Сцяпана Кузьміча. Ён, патрэбна табе абвясціць, яшчэ цябе не было на свеце, як пачаў ездзіць да твае матухны; праўда, у такі час, калі бацькі твайго не было дома. Але я, аднак-жа, не ў дакор гэта ёй гавару. Упакой, госпадзі, яе душу! - хоць нябожчыца была заўжды няправая супраць мяне. Не аб гэтым справа. Як-бы там ні было, толькі Сцяпан Кузьміч зрабіў табе даравальны напіс на той самы маёнтак, пра які я табе гаварыла. Але нябожчыца, твая матухна, паміж намі будзь сказана, мела вельмі дзівацкі нораў. Сам чорт, госпадзі даруй мне за гэта брыдкае слова, не здолеў-бы зразумець яе. Куды яна падзела гэты запіс - адзін бог ведае. Я мяркую, проста, што ён у руках гэтага старога халасцяка Грыгорыя Грыгор'евіча Сторчанка. Гэтаму пузатаму шэльму дастаўся ўвесь яго маёнтак. Я гатова стаўляць, бог ведае што, калі ён не ўтаіў запісу».
«Дазвольце далажыць, цётухна: ці не той гэта Сторчанка, з якім я пазнаёміўся на станцыі?» Тут Іван Фёдаравіч расказаў пра сваю сустрэчу.
«Хто яго ведае!» адказала, крыху падумаўшы, цётухна: можа, ён і не нягоднік. Праўда, ён, усяго толькі поўгода, як пераехаў да нас жыць; за такі час чалавека не ўведаеш. Старая, матухна яго, я чула, вельмі разумная жанчына і, кажуць, вялікая майстроўка саліць гуркі. Дываны ўласныя дзеўкі яе ўмеюць адменна добра вырабляць. Але паколькі ты гаворыш, што ён цябе добра прыняў, дык паедзь да яго. Можа, стары грэшнік паслухае сумлення і аддасць, што належыць не яму. Бадай што, можаш, паехаць і ў брычцы, толькі праклятыя хлапчаняты павыцягвалі ззаду ўсе цвікі; трэба будзе сказаць фурману Амельку, каб прыбіў усюды лепей скуру».
«Навошта, цётухна? Я вазьму павозку, у якой вы ездзіце часамі страляць дзічыну».
Гэтым закончылася размова.
IV. Абед
У абедзенны час Іван Фёдаравіч уехаў у сяло Хартышча і крыху знясмеліўся, калі пачаў набліжацца да панскага дома. Дом гэты быў доўгі і не пад ачарэтнай, як у шмат каго з навакольных памешчыкаў, а пад драўлянай страхою. Два свірны ў дварэ таксама пад драўлянай страхою; вароты дубовыя. Іван Фёдаравіч падобен быў да таго франта, які заехаўшы на бал, бачыць усіх, куды ні азірнецца, апраненых ямчэй за яго. З пашаны ён спыніў свой вазок каля свірна і падышоў пеша да ганку.
«А, Іван Фёдаравіч!» закрычаў тоўсты Грыгорый Грыгор'евіч, які хадзіў па дварэ ў сурдуце, але без гальштука, камізэлькі і падцяжак. Аднак-жа і гэтае ўбранне, здавалася, абцяжвала яго тлустую шырыню, бо пот каціўся з яго градам. «Што-ж вы казалі, што адразу, як толькі ўбачыцеся з цётухнай, прыедзеце, дый не прыехалі?» Пасля гэтых слоў, губы Івана Фёдаравіча сустрэлі тыя-ж самыя знаёмыя падушкі.
«Пераважна заняткі па гаспадарцы... Я прыехаў да вас на хвілінку, уласна па справе...»
«На хвілінку! Вось гэта дык не будзе. Гэй, хлопча!» закрычаў тоўсты гаспадар, і той самы хлапчук у казацкай світцы выбег з кухні. «Скажы Кас'яну, каб вароты зараз замкнуў, чуеш, замкнуў моцна! А коней вось гэтага пана адпрог-бы ў гэтую-ж хвіліну! Прашу ў пакой: тут такая гарачыня, што ў мяне ўся кашуля мокрая».
Іван Фёдаравіч, увайшоўшы ў пакой, вырашыў не траціць дарма часу і, не зважаючы на сваю нясмеласць, наступаць рашуча.
«Цётухна мела гонар... казала мне, што даравальны запіс нябожчыка Сцяпана Кузьміча...»
Цяжка намаляваць, якую непрыемную міну зрабіла пры гэтых словах шырачэзнае аблічча Грыгорыя Грыгор'евіча. «Дальбог нічога не чую!» адказаў ён. «Трэба вам сказаць, што ў мяне ў левым вусе сядзеў таракан. У рускіх хатах праклятыя кацапы ўсюды паразводзілі тараканаў. Немагчыма апісаць ніякім пяром, што за пакута была. Так вось і казыча, так і казыча. Мне дапамагла адна бабуля самым простым сродкам...»
«Я хацеў сказаць...» асмеліўся перапыніць Іван Фёдаравіч, бачачы, што Грыгорый Грыгор'евіч сумысля хоча павярнуць размову на іншае: «што ў завяшчанні нябожчыка Сцяпана Кузьміча ўспамінаецца, так сказаць, пра даравальны запіс... па ім мне належыць...»
«Я ведаю, гэта вам цётухна паспела нагаварыць. Гэта мана, дальбог мана! Ніякага даравальнага запісу дзядзюхна не рабіў. Хоць, праўда, у завяшчанні і ўспамінаецца пра нейкі запіс; але дзе-ж ён? Ніхто не прадставіў яго. Я вам гэта кажу таму, што шчыра жадаю вам дабра. Дальбог, гэта мана!»
Іван Фёдаравіч замаўчаў, разважаючы, што, можа, і сапраўды цётухне толькі здалося.
«А вось ідзе сюды матухна з сёстрамі!» сказаў Грыгорый Грыгор'евіч: «значыцца, абед гатоў. Пойдзем!» Пры гэтым ён пацягнуў Івана Фёдаравіча за руку ў пакой, дзе стаялі на стале гарэлка і закускі.
У той самы час увайшла бабулька, нізенькая, сапраўдны кафейнік у каптуры, з двума паненкамі - бялявай і чорна-косай. Іван Фёдаравіч, як выхаваны кавалер, падышоў спачатку да бабульчынай ручкі, а пасля да ручак абодвух паненак.
«Гэта, матухна, наш сусед, Іван Фёдаравіч Шпонька!» сказаў Грыгорый Грыгор'евіч.
Бабулька пільна глядзела на Івана Фёдаравіча ці, можа, толькі здавалася, што глядзела. Зрэшты, гэта была сапраўдная дабрата. Здавалася, яна так і хацела спытаць Івана Фёдаравіча: колькі вы на зіму насольваеце гуркоў?
«Вы гарэлку пілі?» запытала бабулька.
«Вы, матухна, напэўна не выспаліся», сказаў Грыгорый Грыгор'евіч: «хто-ж пытае ў госця, ці піў ён? Вы частуйце толькі, а пілі мы, ці не, гэта наша справа. Іван Фёдаравіч! прашу, залататысячнікавай, ці Трафімаўскай сівушкі, якую вы лепей любіце? Іван Іванавіч, а ты што стаіш?» прамовіў Грыгорый Грыгор'евіч, азірнуўшыся назад, і Іван Фёдаравіч убачыў, што да гарэлкі падыходзіў Іван Іванавіч, у доўгакрысым сурдуце, з вялізным стаячым каўняром, які закрываў усю яго патыліцу, так што галава сядзела ў каўняры, як быццам у брычцы.
Іван Іванавіч падышоў да гарэлкі, пацёр рукі, разгледзеў як належыць чарку, наліў, паднёс да святла; выліў адразу з чаркі ўсю гарэлку ў рот, але, не глытаючы, папаласкаў ёю добра ў роце, пасля чаго праглынуў. І закусіўшы хлебам з салёнымі апенькамі, звярнуўся да Івана Фёдаравіча.
«Ці не з Іванам Фёдаравічам, панам Шпонькам, маю гонар гаварыць?»
«Так точна», адказаў Іван Фёдаравіч.
«Вельмі шмат мелі ласку змяніцца ад таго часу, як я вас ведаю. Як-жа», гаварыў далей Іван Іванавіч: «я яшчэ помню вас вось якімі!» Пры гэтым падняў ён далонь на аршын ад падлогі. «Нябожчык бацюхна ваш, дай божа яму царства нябеснае, выключны быў чалавек. Кавуны і дыні заўжды ў яго былі такія, якіх цяпер нідзе не знойдзеце. Вось хоць-бы і тут», гаварыў ён далей, адводзячы яго ўбок: «пададуць вам за сталом дыні. Што гэта за дыні? - Глядзець не хочацца! Ці верыце вы, міласцівы гасудар, што ў яго былі кавуны», прамовіў ён з таямнічым выглядам, расстаўляючы рукі, як быццам-бы хацеў абхапіць тоўстае дрэва: «дальбог, вось якія!»
«Пойдзем за стол!» сказаў Грыгорый Грыгор'евіч, узяўшы Івана Фёдаравіча за руку. Усе вышлі ў сталовую. Грыгорый Грыгор'евіч сеў на звычайным сваім месцы, у канцы стала, завесіўся вялюнаю сурвэткаю і быў падобны ў такім выглядзе да тых герояў, якіх малююць цырульнікі на сваіх шыльдах. Іван Фёдаравіч, чырванеючы, сеў на паказанае яму месца супраць двух паненак; а Іван Іванавіч не мінуў выпадку змясціцца каля яго, радуючыся душэўна, што будзе каму паведамляць свае веды.
«Вы дарэмна ўзялі купрык, Іван Фёдаравіч! Гэта індычка!» сказала бабулька, звярнуўшыся да Івана Фёдаравіча, якому ў гэты час паднёс блюда вясковы афіцыянт у шэрым фраку з чорнаю латкаю. «Вазьміце спінку!»
«Матухна! вас-жа ніхто не просіць утыкацца!» прамовіў Грыгорый Грыгор'евіч. «Майце пэўнасць, што госць сам ведае, што яму ўзяць! Іван Фёдаравіч, вазьміце крылца, вунь другое, з пупком. Ды што-ж вы так мала ўзялі? Вазьміце сцягенца! Ты што разявіў рот з блюдам? Прасі! Станавіся, падлюга, на калені! Гавары зараз: Іван Фёдаравіч, вазьміце сцягенца!»
«Іван Фёдаравіч, вазьміце сцягенца!» прароў, стаўшы на калені, афіцыянт з блюдам.
«Гм, што гэта за індычка!» сказаў напоўголаса Іван Іванавіч са зняважлівым выглядам, звярнуўшыся да свайго суседа. «Ці такія павінны быць індычкі! Калі-б вы ўбачылі ў мяне індычак! Я вас упэўняю, што тлушчу ў адной болей, чым у дзесятку такіх, як гэтыя. Ці верыце, гасудар мой, што нават прыкра глядзець, калі ходзяць яны ў мяне на дварэ, такія тлустыя!»
«Іван Іванавіч, ты маніш!» прамовіў Грыгорый Грыгор'евіч, услухаўшыся ў яго словы.
«Я вам скажу», гаварыў далей усё таксама-ж свайму суседу Іван Іванавіч, робячы выгляд, быццам-бы ён не чуў слоў Грыгорыя Грыгор'евіча: «што летась, калі я адпраўляў іх у Гадзяч, давалі па пяцьдзесят капеек за штуку. І то яшчэ не хацеў браць».
«Іван Іванавіч, я табе кажу, што ты маніш!» прамовіў Грыгорый Грыгор'евіч, для лепшай выразнасці, па складах, і мацней чым раней.
Але Іван Іванавіч, робячы выгляд, быццам гэта зусім не стасавалася да яго, гаварыў далей таксама, але куды цішэй: «Іменна, гасудар мой, не хацеў браць. У Гадзячы ні ў аднаго памешчыка...»
«Іван Іванавіч! ты-ж дурны, і болей нічога», голасна сказаў Грыгорый Грыгор'евіч. «Іван Фёдаравіч ведае ўсё гэта лепш за цябе і, напэўна, не паверыць табе».
Тут Іван Іванавіч зусім пакрыўдзіўся, змоўк і пачаў умінаць індычку, не зважаючы на тое, што яна была не такая тлустая, як тыя, на якіх прыкра глядзець.
Стук нажоў, лыжак і талерак замяніў на час размову; але гучней за ўсё чулася высмоктванне Грыгорыем Грыгор'евічам шпіку з барановай косткі.
«Ці чыталі вы», запытаў Іван Іванавіч пасля некаторага маўчання, высаджваючы галаву з свае брычкі да Івана Фёдаравіча: «кнігу: «Падарожжа Карабейнікава ў святыя мясціны»? Сапраўдная асалода душы і сэрца! Цяпер такіх кніг не друкуюць. На вялікі жаль, што не паглядзеў, каторага году».
Іван Фёдаравіч, пачуўшы, што справа ідзе пра кнігу, пачаў старанна набіраць сабе соусу.
«Сапраўды дзіўна, гасудар мой, як падумаеш, што просты мешчанін прайшоў усе мясціны гэтыя. Больш за тры тысячы вёрст, гасудар мой! больш за тры Тысячы вёрст! Дапраўды яго сам гасподзь спадобіў пабыць у Палестыне і Іерусаліме».
«Дык вы кажаце, што ён», сказаў Іван Фёдаравіч, які многа наслухаўся пра Іерусалім яшчэ ад свайго дзяншчыка: «быў і ў Іерусаліме?»
«Пра што вы гаворыце, Іван Фёдаравіч?» прамовіў з канца стала Грыгорый Грыгор'евіч.
«Я, гэта значыць, меў выпадак зазначыць, што якія ёсць на свеце далёкія краіны!» сказаў Іван Фёдаравіч, будучы сардэчна здаволены тым, што вымавіў такі даўгі і цяжкі сказ.
«Не верце яму, Іван Фёдаравіч!» сказаў Грыгорый Грыгор'евіч, не расслухаўшы добра: «усё маніць!»
Тым часам абед скончыўся. Грыгорый Грыгор'евіч накіраваўся ў свой пакой, паводле прызвычаення, храпянуць. А госці пайшлі следам за бабулькаю-гаспадыняю і паненкамі ў гасціную, дзе той самы стол, на якім пакінулі яны, выходзячы абедаць, гарэлку, нібыта ператварэннем якім, укрыўся сподачкамі з варэннем розных гатункаў і блюдамі з кавунамі, вішнямі і дынямі.
Адсутнасць Грыгорыя Грыгор'евіча прыкметна была ва ўсім. Гаспадыня зрабілася вельмі гаваркая і адкрывала сама, без просьбы, мноства сакрэтаў наконт вырабу пасцілы і сушэння ігруш. Нават паненкі пачалі гаварыць; але бялявая, якая здавалася маладзей на шэсць гадоў за сваю сястру і якой з выгляду было каля дваццаці пяці год, была маўклівейшая. Але больш за ўсіх гаварыў і дзейнічаў Іван Іванавіч. Маючы пэўнасць, што яго цяпер ніхто не зблытае і не збянтэжыць, ён гаварыў і пра гуркі, і пра пасадку бульбы, і пра тое, якія ў стары час былі разумныя людзі, - куды супраць цяперашніх, - і пра тое, як усё, чым далей, разумнее і даходзіць да выдумляння мудрэйшых рэчаў. Словам, гэта быў адзін з ліку тых людзей, якія з найвялікшай прыемнасцю любяць заняцца размовай, што цешыць душу. І будуць гаварыць пра ўсё, пра што толькі можна гаварыць. Калі гаворка закранала важныя і набожныя прадметы, дык Іван Іванавіч уздыхаў пасля кожнага слова, ківаючы злёгку галавою; калі-ж гаспадарчых, дык высоўваў галаву з свае брычкі і рабіў такія міны, гледзячы на якія, здаецца, можна было прачытаць, як трэба рабіць ігрушавы квас, наколькі вялікія тыя дыні, пра якія ён гаварыў, і наколькі тлустыя тыя гусі, што бегаюць у яго па дварэ. Нарэшце, з вялікімі цяжкасцямі, ужо ўвечары, удалося Івану Фёдаравічу развітацца. І, не зважаючы на сваю памяркоўнасць і на тое, што яго пакідалі начаваць, ён утрымаўся такі ў сваім намеры ехаць і паехаў.
V. Новая задума цётухны
«Ну, што? выманіў у старога ліхадзея запіс?» Такім пытаннем сустрэла Івана Фёдаравіча цётухна, якая з нецярплівасцю чакала яго ўжо некалькі гадзін на ганку і не выцерпела, нарэшце, каб не выбегчы за вароты.
«Не, цётухна!» сказаў Іван Фёдаравіч, злазячы з павозкі: «у Грыгорыя Грыгор'евіча няма ніякага запісу».
«І ты паверыў яму! Маніць ён, пракляты! Калі-небудзь пападу, дапраўды, адлупцую ўласнымі рукамі. О, я яму спушчу тлушчу! Зрэшты, трэба наперад пагаварыць з нашым падсудкам, ці нельга з яго судом спагнаць... Але не аб гэтым цяпер справа. Ну, што-ж, абед быў добры?»
«Надта... так, вельмі, цётухна».
«Ну, якія-ж былі стравы, раскажы? Старая, я ведаю, майстроўка наглядаць за кухняю».
«Сырнікі былі з смятанаю, цётухна. Соус з галубамі, начыненымі»...
«А індычка са слівамі была?» запытала цётухна, таму што сама была вялікая майстроўка гатаваць гэтую страву.
«Была і індычка!.. Вельмі прыгожыя паненкі, сястрыцы Грыгорыя Грыгор'евіча, асабліва бялявая!»
«А!» сказала цётухна і пільна паглядзела на Івана Фёдаравіча, які, пачырванеўшы, панурыў вочы ў зямлю. Новая думка шпарка прамільгнула ў яе ў галаве. «Ну, што-ж?» запытала яна з цікавасцю і жвава: «якія ў яе бровы?» Не шкодзіць зазначыць, што цётухна заўжды лічыла, што першае хараство жанчыны ў брывях.
«Бровы, цётухна, зусім такія, якія, вы расказвалі, у маладосці былі ў вас. І па ўсім твары крыху вяснушкі».
«А!» сказала цётухна, будучы здаволена заўвагай Івана Фёдаравіча, які, аднак-жа, і ў думках не меў сказаць гэтым камплімент. «Якая-ж на ёй была сукенка? хоць, зрэшты, цяпер цяжка знайсці такіх шчытных тканін, якая вось хоць-бы, напрыклад, у мяне на гэтай капоце. Але не аб гэтым справа. Ну, што-ж, гаварыў ты пра што-небудзь з ёю?»
«Гэта значыць, як?.. я, цётухна? Вы, можа, ужо думаеце...»
«А што-ж? якое-ж тут дзіва? як богу пажадана! Можа, табе з ёю на раду напісана жыць парачкаю».
«Я не ведаю, цётухна, як вы можаце гэта гаварыць. Гэта даводзіць, што вы зусім не ведаеце мяне...»
«Ну, вось ужо і пакрыўдзіўся!» сказала цётухна. «Ще молода дытына!» падумала яна сама сабе: «нічога не ведае! трэба іх звесці разам, няхай пазнаёмяцца!»
Тут цётухна пайшла зірнуць на кухню і пакінула Івана Фёдаравіча. Але з гэтага часу яна толькі і думала пра тое, як убачыць хутчэй свайго пляменніка жанатым і паняньчыць маленькіх унучкаў. У галаве яе тоўпіліся адны толькі прыгатаванні да вяселля, і прыкметна было, што яна ва ўсіх справах мітусілася куды болей, чым раней, хоць, зрэшты, гэтыя справы ішлі хутчэй горай, чым лепей. Часта, робячы якое-небудзь пірожнае, чаго наогул яна ніколі не давярала кухарцы, яна, забыўшыся і ўяўляючы, што каля яе стаіць маленькі ўнучак і просіць пірага, безуважна працягвала да яго руку з лепшым кавалкам, а дваровы сабака, карыстаючыся гэтым, хапаў ласы кавалак і сваім гучным чваканнем выводзіў яе з задумення, за што і бываў заўжды біты качаргою. Нават пакінула яна ўлюбёныя свае заняткі і не ездзіла на паляванне, асабліва, калі, замест курапаткі, застрэліла варону, чаго ніколі раней з ёю не здаралася.
Нарэшце, дні праз чатыры пасля гэтага, усе ўбачылі выкачаную з хлява на двор брычку. Фурман Амелька, ён-жа гароднік і вартаўнік, яшчэ з самага рання стукаў малатком і прыбіваў скуру, адганяючы безупынна сабак, якія лізалі колы. Лічу за абавязак загадзя паведаміць чытачоў, што гэта была тая самая брычка, у якой яшчэ ездзіў Адам. І таму, калі хто будзе выдаваць іншую за адамаўскую, дык гэта праўдзівая брахня, і брычка напэўна падробленая. Зусім невядома, якім чынам яна выратавалася ад патопу. Трэба думаць, што ў Ноевым каўчэгу была асобная для яе павець. Шкада вельмі, што нельга яскрава апісаць чытачам яе паставы. Даволі сказаць, што Васіліса Кашпораўна была вельмі задаволена яе архітэктураю, і заўсёды шкадавала, што вывеліся з моды старасвецкія экіпажы. Тое, што брычка была зроблена крыху набок, гэта значыць так, што правы бок яе быў куды вышэй за левы, цётухне вельмі падабалася, таму, што з аднаго боку можа, як яна гаварыла, улазіць чалавек малога росту, а з другога - вялікага. Зрэшты, у сярэдзіне брычкі маглі змясціцца штук пяць малога росту і трое такіх, як цётухна. Блізка поўдня, Амелька, управіўшыся каля брычкі, вывеў са стайні тройку коней, мала чым маладзей за брычку, і пачаў прывязваць іх вяроўкаю да велічнага экіпажа. Іван Фёдаравіч і цётухна, адзін з левага боку, другая з правага, улезлі ў брычку і яна рушыла. Мужыкі, якія трапляліся па дарозе, бачачы такі багаты экіпаж (цётухна вельмі рэдка выязджала ў ім), пачціва спыняліся, здымалі шапкі і кланяліся ў пояс. Гадзіны праз дзве кібітка спынілася перад ганкам, - мяркую, не трэба гаварыць: перад ганкам дома Сторчанка. Грыгорыя Грыгор'евіча не было дома. Бабулька з паненкамі вышла сустрэць гасцей у сталовую. Цётухна падышла велічным крокам, з вялікім спрытам ад-ставіла адну нагу наперад і сказала голасна:
«Вельмі рада, гасударыня мая, што маю гонар асабіста далажыць вам маё шанаванне. А разам з рэшпектам* дазвольце падзякаваць за хлебасольства ваша да пляменніка майго Івана Фёдаравіча, які ім не нахваліцца. Цудоўная ў вас грэчка, сударыня! Я бачыла яе, пад'язджаючы да сяла. А дазвольце даведацца, колькі коп вы атрымліваеце з дзесяціны?»
* Шанаваннем.
Пасля гэтага адбылося ўсеагульнае лабызанне. Калі-ж паселі ў гасцінай, дык бабулька-гаспадыня пачала:
«Наконт грэчкі я не магу вам сказаць: гэта галіна Грыгорыя Грыгор'евіча. Я ўжо даўно не займаюся гэтым, дый не магу: ужо старая! Даўней некалі ў нас, бывала, я помню, грэчка была ў пояс; цяпер бог ведае што. Хоць, зрэшты, і гавораць, што цяпер усё лепей». Тут бабулька ўздыхнула. І якому-небудзь наглядальніку пачулася-б у гэтым уздыханні ўздыханне даўнейшага восемнаццатага стагоддзя.
«Я чула, мая гасударыня, што ў вас уласныя вашы дзеўкі адменныя ўмеюць вырабляць дываны», сказала Васіліса Кашпораўна, і гэтым закранула бабульку за самую чулую струну. Пры гэтых словах яна як быццам ажывілася, і размова ў яе палілася аб тым, як належыць фарбаваць пражу, як рыхтаваць да гэтага нітку. З дываноў хутка з'ехала на саленне гуркоў і сушэнне ігруш. Словам, не прайшло і гадзіны, як абедзве дамы так разгаварыліся паміж сабою, быццам век былі знаёмы. Васіліса Кашпораўна многае пачала ўжо гаварыць такім ціхім голасам, што Іван Фёдаравіч нічога не мог расслухаць.
«Ды ці не маеце ахвоты паглядзець?» - сказала, устаючы, бабулька-гаспадыня.
За ёю ўсталі паненкі і Васіліса Кашпораўна, і ўсе пацягнуліся ў дзявочы пакой. Цётухна, аднак-жа, дала знак Івану Фёдаравічу застацца і сказала нешта ціха бабульцы.
«Машанька!» сказала бабулька, зварочваючыся да бялявай паненкі: «застанься з госцем, ды пагавары з ім, каб госцю не было нудна!»
Бялявая паненка засталася і села на канапу. Іван Фёдаравіч сядзеў на сваім крэсле, як на іголках, чырванеў і панурваў вочы; але паненка, здавалася, гэтага не заўважала і абыякава сядзела на канапе, разглядаючы старанна вокны і сцены, ці сочачы вачыма за кошкаю, якая баязліва прабягала пад крэсламі.
Іван Фёдаравіч крыху падбадзёрыўся і хацеў быў пачаць гаворку; але здавалася, што ўсе словы свае пагубляў ён па дарозе. Ні адна думка не прыходзіла ў галаву.
Маўчанне цягнулася каля чвэрткі гадзіны. Паненка ўсё таксама сядзела.
Нарэшце, Іван Фёдаравіч сабраўся з духам: «Улетку вельмі многа мух, сударыня!» прамовіў ён напоўдрыжачым голасам.
«Надзвычайна многа!» адказала паненка. «Брацік знарок зрабіў хлапушку з старога мамчынага чаравіка; але ўсё яшчэ вельмі многа».
Тут размова ізноў спынілася. І Іван Фёдаравіч ніякім чынам ужо не знаходзіў слоў.
Нарэшце, гаспадыня з цётухнай і чарнявай паненкай вярнуліся. Пагаварыўшы яшчэ крыху, Васіліса Кашпораўна развіталася з бабулькаю і паненкамі, не гледзячы на ўсе запрашэнні застацца начаваць. Бабулька і паненкі вышлі на ганак правесці гасцей і доўга яшчэ кланяліся выглядаўшым з брычкі цётухне і пляменніку.
«Ну, Іван Фёдаравіч! пра што-ж вы гаварылі ўдваіх з паненкаю?» спытала дарогаю цётухна.
«Вельмі сціплая і добранраўная дзяўчына Мар'я Грыгор'еўна!» сказаў Іван Фёдаравіч.
«Слухай, Іван Фёдаравіч! Я хачу пагаварыць з табою сур'ёзна. Табе-ж, дзякуй богу, трыццаць восьмы год. Чын ты ўжо маеш добры. Час падумаць і пра дзяцей! Табе абавязкова патрэбна жонка...»
«Як, цётухна!» закрычаў спалохаўшыся Іван Фёдаравіч: «як жонка! не, цётухна, зрабіце ласку... Вы зусім мяне ў сорам уганяеце... я яшчэ ніколі не быў жанаты... Я зусім не ведаю, што з ёю рабіць!»
«Даведаешся, Іван Фёдаравіч, даведаешся», прамовіла, усміхаючыся, цётухна і падумала сама сабе: куды ж! ще зовсим молода дытына, нічога не ведае! - «Так, Іван Фёдаравіч!» гаварыла яна далей уголас: «лепшай жонкі нельга адшукаць табе, як Мар'я Грыгор'еўна. Табе-ж яна да таго-ж вельмі ўпадабалася. Мы ўжо наконт гэтага шмат перагаварылі з бабулькай: яна вельмі рада бачыць цябе сваім зяцем; яшчэ невядома, праўда, што скажа гэты грэхадзей Грыгор'евіч. Але мы не паглядзім на яго, і няхай ён толькі ўздумае не аддаць пасагу, мы яго судом...» У гэты час брычка пад'ехала да двара, і старэзныя клячы ажылі, чуючы блізкае стойла.
«Слухай, Амелька! коням дай перш адпачыць добра, а не вядзі адразу, распрогшы, да вадапою! яны коні гарачыя». - «Ну, Іван Фёдаравіч», гаварыла далей, вылазячы, цётухна: «Я раю табе добра падумаць пра гэта. Мне яшчэ трэба забегчы ў кухню, я забылася заказаць Салосе вячэру, а яна, нягодніца, я мяркую, сама і не падумала пра гэта».
Але Іван Фёдаравіч стаяў, як быццам громам аглушаны. Праўда, Мар'я Грыгор'еўна вельмі нябрыдкая паненка, але жаніцца!.. Гэта здавалася яму так дзіўна, што ён ніяк не мог падумаць без страху. Жыць з жонкаю!.. незразумела! Ён не адзін будзе жыць у сваім пакоі, але іх павінна быць усюды двое!.. Пот выступаў у яго на твары, па меры таго, чым болей паглыбляўся ён у разважанне.
Раней як звычайна лёг ён у ложак, але, не зважаючы на ўсе намаганні, ніяк не мог заснуць. Нарэшце, жаданы сон, гэты ўсеагульны таймавальнік, наведаў яго; але які сон! Больш бязладных сненняў яму ніколі не здаралася бачыць. То снілася яму, што наўкол яго ўсё шуміць, круціцца. А ён бяжыць, бяжыць, не чуе пад сабою ног... вось ужо выбіваецца з сілы... Раптам нехта хапае яго за вуха. «Ай! хто гэта?» - «Гэта я, твая жонка!» з шумам гаварыў яму нейкі голас. І ён раптам прачынаўся. То ўяўлялася яму, што ён ужо жанаты, што ўсё ў дамочку іх так дзіўна, так дзівосна: у пакоі яго стаіць, замест адзінокага, падвойны ложак. На крэсле сядзіць жонка. Яму дзіўна, ён не ведае, як падыйсці да яе, што гаварыць з ёю; і заўважае, што ў яе гусіны твар. Знячэўку паварочваецца ён убок і бачыць другую жонку, таксама з гусіным тварам. Паварочваецца ў другі бок - стаіць трэцяя жонка. Назад - яшчэ адна жонка. Тут яго апаноўвае туга. Ён кінуўся бегчы ў сад; але ў садзе горача. Ён зняў капялюш, бачыць: і ў капелюшы сядзіць жонка. Пот выступіў у яго на твары. Палез у кішэню па хустачку - і ў кішэні жонка; дастаў з вуха вату - і там сядзіць жонка... То раптам ён скакаў на адной назе; а цётухна, пазіраючы на яго, гаварыла з важным выглядам: «Так, ты павінен скакаць, бо ты ўжо цяпер жанаты чалавек». Ён да яе - але цётухна ўжо не цётухна, а званіца. І адчувае, што яго нехта цягне вяроўкаю на званіцу. «Хто гэта цягне мяне?» жаласна прамовіў Іван Фёдаравіч. «Гэта я, жонка твая, цягну цябе, бо ты звон». «Не, я не звон, я Іван Фёдаравіч!» крычаў ён. «Так, ты звон», сказаў, праходзячы міма палкоўнік П*** пяхотнага палка. То раптам снілася яму, што жонка зусім не чалавек, а нейкая шарсцяная тканіна: што ён у Магілеве прыходзіць у краму да купца. «Якой загадаеце тканіны?» гаворыць купец: «вы вазьміце жонкі, гэта самая модная тканіна! Вельмі добрая! з яе ўсе шыюць сабе сурдуты». Купец мерае і рэжа жонку. Іван Фёдаравіч бярэ пад паху, ідзе да жыда, краўца. - «Не», кажа жыд: «гэта кепская тканіна! З яе ніхто не шые сабе сурдута...»
У страху і непрытомнасці прачынаўся Іван Фёдаравіч. Халодны пот ліўся з яго градам.
Як толькі ўстаў ён раніцай, адразу-ж звярнуўся да варажбітнай кнігі, у канцы якой адзін дабрадзейны гандляр кнігамі, з свае выключнай дабраты і бескарыслівасці, змясціў скарочаны растлумачальнік слоў. Але там зусім не было нічога, нават хоць крыху падобнага да такога бязладнага сну.
Тым часам у галаве цётухны выспела зусім новая задума, пра якую даведаецеся ў наступным раздзеле.
Быль, расказаная дзячком ***скай царквы.
Дальбог, ужо надакучыла расказваць! Ды што вы думаеце? Дапраўды, нудна: расказвай Дый расказвай, і адчапіцца нельга! Ну, няхай па-вашаму, я раскажу, толькі, ей-ей, апошні раз. Але-ж, вось вы казалі наконт таго, што чалавек можа саўладаць, як гавораць, з нячыстым духам. Яно вядома, гэта значыць, калі добра падумаць, бываюць на свеце розныя выпадкі... Аднак-жа не кажыце гэтага. Захоча абмарочыць д'ябальская сіла, дык абмарочыць. Дальбог, абмарочыць!.. Вось зрабіце ласку паглядзець: нас усіх у бацькі было чацвёра. Я тады быў яшчэ дурань. Усяго мне было год адзінаццаць; ды не-ж, не адзінаццаць: я помню як цяпер, калі аднойчы пабег быў я на карачках і пачаў брахаць па-сабачы, бацька закрычаў на мяне, паківаўшы галавою: «Гэй, Фама, Фама! цябе жаніць пара, а ты дурэеш, як малады канюк!» Дзед быў яшчэ тады жывы і на ногі, - няхай яму лёгка ікнецца на тым свеце, - даволі порсткі. Бывала, надумаецца... Ды што-ж гэтак расказваць? Адзін выграбае з печы цэлую гадзіну вугаль для свае люлькі, другі нечага пабег за камору. Што, сапраўды!.. Няхай-бы супраць волі, а то самі напрасіліся. Слухаць, дык слухаць! Бацька яшчэ на пачатку вясны павёз у Крым на продаж табаку. Не помню толькі, два ці тры вазы снарадзіў ён. Табака была тады ў цане. З сабою ўзяў ён трохгадовага брата, прывучаць загадзя чумакаваць. Нас засталося: дзед, маці, я, ды брат, ды яшчэ брат. Дзед засеяў баштан на самай дарозе і перайшоў жыць у курэнь; узяў і нас з сабою, ганяць вераб'ёў і сарок з баштану. Нам гэта было, нельга сказаць, каб кепска. Бывала, наясіся за дзень столькі гуркоў, дынь, рэпы, цыбулі, гароху, што ў жываце, дальбог, як быццам пеўні крычаць. Ну, яно да таго-ж і з прыбыткам. Прыезджыя таўкуцца на дарозе, кожнаму захочацца паласавацца кавуном ці дыняю. Ды з наўкольных хутароў, бывала, нанясуць на абмен курэй, яек, індычак. Жыццё было добрае. Але дзеду больш за ўсё было да спадобы тое, што чумакоў кожны дзень вазоў пяцьдзесят праедзе. Народ, ведаеце, бывалы: пойдзе расказваць - толькі вушы развешвай! А дзеду гэта ўсёроўна, што галоднаму галушкі. Іншы раз, бывала, здарыцца сустрэча з старымі знаёмымі (дзеда кожны ўжо ведаў), можаце меркаваць самі, што бывае, калі пазбіраецца старызна. Тара, тара, тады вось, ды тады вось, такое вось, ды такое вось было... Ну, і разліюцца! успамянуць, бог ведае, колішняе. Аднойчы, - ну, вось, дапраўды, як быццам цяпер здарылася, - сонца пачало ўжо садзіцца; дзед хадзіў па баштане і здымаў з кавуноў лісце, якім папрыкрываў іх удзень, каб не папякліся на сонцы. «Глядзі, Астап», кажу я брату: «вунь чумакі едуць!» «Дзе чумакі?» сказаў дзед, паклаўшы знак на вялікай дыні, каб выпадкам не з'елі хлопцы. Па дарозе, сапраўды, цягнулася вазоў шэсць. Наперадзе ішоў чумак ужо з шызымі вусамі. Не дайшоўшы крокаў, як-бы вам сказаць, на дзесяць, ён спыніўся. «Здароў, Максім! Вось прывёў бог дзе пабачыцца!»
Дзед прыжмурыў вочы: «А! здароў, здароў! адкуль бог нясе? І Балячка тут? здароў, здароў, брат! Што за д'ябал! ды тут усе: і Крутатрышчанка! і Печарыця! і Кавялёк! і Стэцько! Здарова! А, га, га, го, го!» і пайшлі цалавацца. Валоў распраглі і пусцілі пасвіцца на траву. Вазы пакінулі на дарозе; а самі селі ўсе ў кола наперадзе кураня і закурылі люлькі. Але куды ўжо тут да люлек? за размовамі, ды за раздабарамі наўрад ці і па адной прыпала. Пасля палудня пачаў дзед частаваць гасцей дынямі. Вось, кожны, узяўшы па дыні, аблупіў яе чысценька ножыкам (калачы ўжо былі цёртыя, сноўдаліся не мала, ведалі, як ядуць у свеце; бадай што і за панскі стол, хоць зараз, гатовы сесці); абчысціўшы добра, прапхнуў кожны пальцам дзірачку, выпіў з яе кісель, пачаў рэзаць па кавалачках і класці ў рот. «Што-ж вы, хлопцы», сказаў дзед: «раты свае паразяўлялі! танцуйце, сабачыя дзеці! Дзе, Астап, твая сапілка? А ну казачка! Фама, бярыся ў бакі! Ну! Вось так! Гэй, гоп!»
Я быў тады хлопец рухавы. Старасць праклятая! Цяпер не пайду ўжо так; замест усіх выкрутасаў, ногі толькі спатыкаюцца. Доўга глядзеў на нас дзед, седзячы з чумакамі. Я прыкмячаю, што ногі ў яго не пастаяць на месцы: так, як быццам іх што-небудзь тузае.
«Глядзі, Фама», сказаў Астап: «калі стары хрэн не пойдзе танцаваць». Што-ж вы думаеце? не паспеў ён сказаць - не вытрымаў старычына! захацелася, ведаеце, падхваліцца перад чумакамі. «Бач, чортавы дзеці! Хіба так танцуюць? Вось як танцуюць!» сказаў ён, падняўшыся на ногі, працягнуўшы рукі і ўдарыўшы абцасамі.
Ну, няма чаго сказаць, танцаваць дык ён танцаваў так, хоць-бы і з гетманшай. Мы адышліся ўбок, і пайшоў хрэн выкручваць нагамі на ўсім гладкім месцы, якое было каля градкі з гуркамі. Толькі што дайшоў аднак-жа да палавіны і хацеў разгуляцца і выкінуць нагамі на віхор нейкую сваю штуку, не падымаюцца ногі, дый годзе! Што за насланнё! разагнаўся зноў, дайшоў да сярэдзіны - не бярэ! што хоч рабі - не бярэ, дый не бярэ! ногі, як драўляныя, парабіліся. «Бач д'ябальскае месца! бач шайтанскае насланнё! Ублытаецца-ж Ірад, вораг роду чалавечага!» Ну, як нарабіць сораму перад чумакамі? Прыпусціўся зноў і пачаў часаць дробна, дробна, уцешна глядзець; да сярэдзіны - не! не вытанцоўваецца, дый годзе! «А, шальмоўскі шайтан! каб ты ўдавіўся гнілою дыняю! каб яшчэ маленькім здох, сабачы сын! вось на старасць нарабіў сораму якога!» і сапраўды ззаду нехта засмяяўся. Азірнуўся: ні баштану, ні чумакоў, нічога; ззаду, спераду, па баках гладкае поле. «Э!.. ссс... вось табе маеш!» Пачаў прыжмурваць вочы - месца, здаецца, не зусім незнаёмае! Збоку лес, з-за лесу тырчала нейкая жэрдка і была відна куды далёка ў небе. Што за напасць: ды гэта галубятня, што ў папа ў гародзе! з другога боку таксама штосьці шарэе; угледзеўся: гумно валаснога пісара. Вось куды зацягнула нячыстая сіла! Пакалясіўшы наўкол, узбіўся ён на сцяжынку. Месяца не было; белая пляма мільгала замест яго праз хмару. «Быць заўтра вялікаму ветру!» падумаў дзед. Зірк, у баку ад сцяжынкі на магілцы загарэлася свечка. Бач! стаў дзед і рукамі падпёрся ў бакі і глядзіць: свечка пагасла воддаль, і крыху далей загарэлася другая. «Скарб!» закрычаў дзед: «я стаўляю бог ведае што, калі не скарб!» і папляваў ужо на рукі, каб капаць, ды схамянуўся, што няма пры ім ні лапаты, ні рыдлёўкі. «Эх, шкада, ну, хто ведае? можа, варта падняць дзярніну, а ён тут і ляжыць, галубок! Няма чаго рабіць, назначыць, прынамсі, месца, каб не забыцца пасля!»
Вось перацягнуўшы заламаную, відаць, віхурай, ніштаватую галіну дрэва, наваліў ён яе на тую магілу, дзе гарэла свечка, і пайшоў па сцяжынцы. Малады дубовы лес пачаў рабіцца радзей; мільгнуў заплот. «Ну, так! ці не гаварыў я», падумаў дзед: «што гэта папова левада. Вось і заплот яго! цяпер і вярсты няма да баштана». Пазнавата, аднак-жа, прышоў ён дамоў і галушак не захацеў есці. Пабудзіўшы брата Астапа, запытаў толькі, ці даўно паехалі чумакі, і закруціўся ў кажух. І калі той пачаў быў пытацца: а куды цябе, дзед, чэрці падзелі сёння? - «Не пытайся», сказаў ён, закручваючыся яшчэ шчыльней: «не пытайся, Астап, бо пасівееш!» і захроп так, што вераб'і, якія пазалазілі былі на баштан, паўзнімаліся з перапуду на паветра. Але дзе ўжо там яму спалася? Няма чаго сказаць, хітры быў пройда, дай божа яму царства нябеснае! умеў выкруціцца заўсёды. Іншы раз такую заспявае песню, што вусны пачнеш кусаць.
Назаўтра, ледзь толькі пачало змяркацца ў полі, дзед надзеў світку, падперазаўся, узяў пад паху лапату і рыдлёўку, надзеў на галаву шапку, выпіў кухаль сіраўцу*, уцёр губы крысом, і пайшоў проста да паповага гароду. Вось мінуў і заплот і нізенькі дубовы лес. Праміж дрэў віецца сцяжынка і выходзіць у поле. Здаецца, тая самая! Вышаў і на поле: месца кропля ў кроплю ўчарайшае: вунь і галубятня тырчыць, але гумна не відаць. «Не, гэта не тое месца. Тое, значыць, далей; трэба, відаць, павярнуць да гумна!» Павярнуў назад, пачаў ісці іншаю дарогаю - гумно відаць, а галубятні няма! Ізноў павярнуў бліжэй да галубятні - гумно схавалася. У полі, як знарок, пачаў накрапваць дожджык. Пабег ізноў да гумна - галубятня прапала; да галубятні - гумно знікла. «А каб ты, пракляты шайтан, не даждаў дзяцей сваіх бачыць!» А дождж прыпусціў, як быццам з вядра. Вось, скінуўшы новыя боты і абгарнуўшы іх хусткай, каб не пакарабаціліся ад дажджу, задаў ён такога драпака, нібыта панскі інаходзец. Улез у курэнь, прамокшы наскрозь, накрыўся кажухом і ўзяўся бурчаць нешта праз зубы і прылашчваць чорта такімі словамі, якіх мне яшчэ зроду не здаралася чуць. Прызнаюся, я-б, напэўна, пачырванеў, калі-б здарылася гэта сярод дня. Назаўтра прачнуўся, гляджу: ужо дзед ходзіць па баштане, нібыта нічога не здарылася, і прыкрывае лопухам кавуны. За абедам ізноў старычына разгаварыўся, пачаў палохаць малодшага брата, што змяняе яго на курэй замест кавуна; а, паабедаўшы, зрабіў сам з дрэва пішчык і пачаў на ім іграць; і даў, нам забаўляцца, дыню, скурчаную ў тры пагібелі, быццам змяю, якую называў ён турэцкаю. Цяпер такіх дынь мне нідзе і не траплялася бачыць. Праўда, насенне яму штосьці здалёк дасталося. Увечары, павячэраўшы ўжо, дзед пайшоў з рыдлёўкаю пракапаць новую градку для позніх гарбузоў. Пачаў праходзіць паўз тое зачарованае месца, не вытрымаў, каб не прабурчаць праз зубы: «праклятае месца!» узышоў на сярэдзіну, дзе не вытанцоўвалася пазаўчора, і ўдарыў усердзіўшыся рыдлёўкаю. Зірк, наўкол яго зноў тое самае поле: з аднаго боку тырчыць галубятня, а з другога гумно. «Ну, добра, што здагадаўся ўзяць з сабою рыдлёўку. Вунь і дарожка! вунь і магілка стаіць! вунь і галіна навалена! вунь-вунь гарыць і свечка. Як-бы толькі не памыліцца». Ціхенька пабег ён, падняўшы рыдлёўку ўгару, як быццам хацеў ёю пачаставаць япрука, які ўбіўся на баштан, і спыніўся перад магілкаю. Свечка пагасла, на магіле ляжаў камень, заросшы травою. «Гэты камень трэба падняць!» падумаў дзед, і пачаў яго абкопваць з усіх бакоў. Вялікі пракляты камень! вось, аднак-жа, упёршыся моцна нагамі ў зямлю, папхнуў ён яго з магілы! «Гу!» пайшло па даліне. «Туды табе і дарога! Цяпер ямчэй пойдзе справа». Тут дзед спыніўся, дастаў ражок, насыпаў на кулак табакі, і быў зрыхтаваўся паднесці да носа, як раптам над галавою яго «чыхі!» чхнула нешта так, што пахіснуліся дрэвы і дзеду апырскала ўвесь твар. «Адвярнуўся хоць-бы ўбок, калі хочаш чхнуць!» прамовіў дзед, праціраючы вочы. Азірнуўся, нікога няма. «Не, не любіць, відаць, чорт табакі!» гаварыў ён далей, кладучы ражок у пазуху і беручыся за рыдлёўку. «Дурань-жа ён, а такой табакі ні дзеду, ні бацьку яго не даводзілася нюхаць!» Пачаў капаць - зямля мяккая, рыдлёўка так і плыве. Вось нешта бразнула. Выкідаўшы зямлю, убачыў ён чыгун. «А, галубок! вось дзе ты!» ускрыкнуў дзед, падсоўваючы пад яго рыдлёўку. «А!.. галубок, вось дзе ты!» запішчаў птушыны нос, клюнуўшы чыгун! Адступіўся дзед і ўпусціў рыдлёўку. «А, галубок, вось дзе ты!» замэкала баранова галава з верхавіны дрэва. «А, галубок, вось дзе ты!» зароў мядзведзь, высунуўшы з-за дрэва сваё рыла. Дрыжыкі пранялі дзеда. «Ды тут страшна слова сказаць!» прабурчэў ён сам сабе. «Тут страшна слова сказаць!» піскнуў птушыны нос. «Страшна слова сказаць!» замэкала баранова галава. «Слова сказаць!» раўнуў мядзведзь. «Гм...» сказаў дзед, і сам перапалохаўся. «Гм!» прапішчаў нос. «Гм!» прамэкаў баран. «Гум!» зароў мядзведзь.
* Квас.
Са страхам павярнуўся ён: божа ты мой, якая ноч! ні зор, ні месяца; наўкол прорвы; пад нагамі строма без дна; над галавою звесілася гара, і вось-вось, здаецца, так і хоча абарвацца на яго! і ўяўляецца дзеду, што з-за яе міргае нейкая храпа: у! у! нос, як кавальскія мяхі; ноздры - хоць па вядру вады ўлі ў кожную! губы, дальбог, як дзве калоды! чырвоныя вочы выкаціліся наверх, і яшчэ і язык высунула і дражніць! «Чорт з табою!» сказаў дзед, кінуўшы кацёл. «На табе і клад твой! Гэткая-ж паскудная храпа!» і прыўдарыўся быў бегчы, ды агледзеўся і стаў, убачыўшы, што ўсё было паранейшаму. «Гэта толькі палохае нячыстая сіла!» Узяўся ізноў за чыгун - не, цяжкі! Што рабіць? Тут-жа не пакінуць! Вось, сабраўшы ўсе сілы, ухапіўся ён за яго рукамі: «ну, разам, разам! яшчэ, яшчэ!» і выцягнуў! «Ух! цяпер панюхаць табакі!» Дастаў ражок; перш, аднак-жа, чым насыпаць, агледзеўся добра, ці няма каго. Здаецца, што няма; але вось уяўляецца яму, што пень дрэва сапе і надзімаецца, паказваюцца вушы, наліваюцца чырвоныя вочы; ноздры раздзьмуліся, нос паморшчыўся, і вось, так і збіраецца чхнуць. «Не, не панюхаю табакі!» падумаў дзед, схаваўшы ражок: «ізноў заплюе шайтан вочы!» Схапіў хутчэй кацёл, і давай бегчы, колькі ставала духу; толькі чуе, што ззаду нешта так і хвошча дубцамі па нагах... «Ай, ай, ай!» пакрыкваў толькі дзед, прышпорыўшы на ўсю сілу. І як дабег да паповага гароду, тады толькі перавёў крыху дух.
«Куды гэта зайшоў дзед?» думалі мы, чакаючы гадзіны са тры. Ужо з хутара даўно прышла маці і прынесла гаршчок гарачых галушак. Няма, дый няма дзеда! Пачалі ізноў вячэраць самі. Пасля вячэры маці памыла гаршчок і шукала вачыма, куды-б выліць памыі, бо наўкола ўсё былі грады, як бачыць, ідзе проста да яе кухва*. На небе было такі цемнавата. Мусіць, хто-небудзь з хлопцаў, дурэючы, схаваўся ззаду і падпіхае яе. «Вось, дарэчы, сюды выліць памыі!» сказала і выліла гарачыя памыі.
* Род кадушкі, падобнай да перакінутай дагары бочкі. (Слоўн. Гогаля.)
«Ай!» закрычала басам. Зірк - дзед. Ну, хто яго ведае! Дальбог, думалі, што бочка лезе. Прызнаюся, хоць яно і грэшнавата, а, дапраўды, смешна здалося, калі сівая дзедава галава ўся была акунута ў памыі і абвешана лупінамі з кавуноў і дынь.
«Бач, чортава баба!» сказаў дзед, уціраючы галаву крысом: «як апарыла! як быццам свінню перад Калядамі! Ну, хлопцы, будзе цяпер вам на абаранкі. Будзеце, сабачыя дзеці, хадзіць у залатых жупанах! Паглядзіце адно, паглядзіце сюды, што я вам прынёс!» сказаў дзед і адчыніў чыгун. Што-ж бы вы думалі, такое там было? Ну, прынамсі, падумаўшы добра, а? золата? вось у тым-то і рэч, што не золата: смецце, друз... брыдка сказаць, што такое. Плюнуў дзед, кінуў чыгун, і рукі пасля таго памыў.
І ад таго часу закляў дзед і нас верыць чорту, хоць калі. «І не думайце!», казаў ён часта нам: «усё, што ні скажа вораг госпада Хрыста, усё зманіць, сабачы сын! У яго праўды і на капейку няма!» І, бывала, ледзь толькі пачуе стары, што ў каторым месцы неспакойна: «А ну, хлопцы, давайце хрысціць!» закрычыць да нас, «так яго! так яго! як мае быць!» і пачне класці крыжы. А тое праклятае месца, дзе не вытанцоўвалася, загарадзіў пераплотам і загадаў кідаць усё, што ні ёсць паганага, увесь бур'ян і смецце, якія выграбаў з баштана. Дык вось як марочыць нячыстая сіла чалавека! Я ведаю добра гэтую зямлю: пасля таго наймалі яе ў бацькі пад баштан суседнія казакі. Зямля слаўная! і ўраджай заўжды вырастаў на дзіва; але на зачараваным месцы ніколі не было нічога добрага. Засеюць, як належыць, а ўзыйдзе такое, што і разабраць нельга: кавун не кавун, гарбуз не гарбуз, гурок не гурок... чорт ведае, што такое!