epub
 
падключыць
слоўнікі

Мікола Гіль

На заходзе сонца

 

Трываць больш Сцяпан не мог: ехаў да сына. З таго дня, калі ўведаў ён, што прыязджаў сын у вёску, але спыніўся з машынай каля цёткі Альжбеты, а да яго, у бацькаву хату, нават не зайшоў, не пакідае Сцяпана пачуццё крыўды. Як абарвалася, заныла нешта ў грудзях у той дзень, так і сёння ные, спакою не дае. Як жа гэта так, каб сын, адзіны ўжо цяпер сын, выракся, адцураўся бацькі? Ну, тады, па першым часе, пад гарачую руку мог і выкінуць такое — не зайсці ў бацькаву хату. Пэўна ж і Альжбета напляла ў вушы, нагаварыла. Але ж колькі часу прайшло, а ён і вачэй не паказвае. Дзе там — нават пісьма не прыслаў.

«Каб жа яшчэ не людзі... Хіба ж я сляпы ці глухі! Яны ж усе мае костачкі паспелі перамыць. Хіба ж я не ведаю, што яны кажуць, згледзеўшы мяне на вуліцы? Пры мне толькі аціхаюць, быццам я маленькі ці дурны. Каб жа яшчэ дачка, дык хоць меней крыўдна было б. Яны ж вечна за матку стаяць. А ён жа сын, мужчына ўжо, сам сына мае. Няўжо ж не разумее...»

І доўга думаў Сцяпан, чаму так сталася, калі прагледзеў тое, што сын адышоў ад яго, перастаў разумець і цяпер так балюча крыўдзіць бацьку.

Яшчэ балючай было Анюце. Хоць і не абмовіўся з ёю Сцяпан ні словам пра сына, хоць і не ўспомніў ні разу, сама бачыць і разумее, усё пра адно неадступна думае. Не так па сабе душа баліць, як па Сцяпану. Колькі разоў парывалася распытацца ў яго, супакоіць, суцешыць, а чым? Не знаходзілася ў яе такіх слоў. Ды што яна магла сказаць яму? Хіба ж не сама вінавата ў тым, што пакутуе Сцяпан і яна разам з ім, што ні ён, ні яна на вуліцу не могуць выйсці, з людзьмі пасядзець? Сама ж на свае вушы чула на трэці дзень, як прыйшла сюды,— Манька Тромпелева на сваім агародзе гаварыла цераз плот суседцы, Міхаліне Іванішынай: «Няма ў бабы ні сумлення, ні сораму. Другая б хоць пад старасць супакоілася, а гэта як змоладу круцілася, так і цяпер. На чужое гора паквапілася...» Гэта пра яе, Анюту. Ляжала яна тады ў разорцы між градамі і горка плакала, як па нябожчыцы, па сабе галасіла: «А бабачкі ж вы мае, а не хацелі б вы майго гэтага шчасцейка. А я ж увесь век мучаная, слёзы праліваю. А ні з кім жа я не круцілася. Згубіў ён маё жыццейка змоладу і да старасці. А каб жа вы ведалі, колькі я папраклінала той дзянёк, калі сустрэла яго і палюбіла. А навошта ж ён на маю бедную галовачку нарваўся! Ссівелі абое, а шчасцейка не мелі і не маем, спачыну няма...»

Дык што ж яна магла сказаць Сцяпану, чым даць рады?! Хіба самой толькі паехаць да Андрэя, у ногі пакланіцца, сказаць, што напрасліну людзі гавораць, што ні ў чым яна перад ім і перад маці яго не правінілася, што не адбівала яна Сцяпана ад жонкі і дзяцей, што каб жа захацела, дык і адбіла б, што пайшоў бы Сцяпан за ёю, як на вяровачцы...

І не сцярпела Анюта, вырваліся ў яе тыя словы:

— Сёння зноў прыязджаў... Узяў у Альжбеты колькі мяшкоў бульбы і капусты...

Не данёс Сцяпан тады лыжкі да рота. Зірнуў на яе няўцямна, быццам толькі цяпер дайшло да яго, што і яна аб тым жа. Нічога не сказаў. Паклаў лыжку і пасунуўся з-за стала, на двор выйшаў.

Тады, мусіць, і зразумеў Сцяпан, што не хопіць у яго сілы болей зацята маўчаць, што некалі прарвецца ў ім лютая злосць. І надумаўся паехаць да сына, расказаць яму ўсё, пагаварыць па-мужчынску...

Ехаў Сцяпан і думаў над тым, што скажа сыну, думаў аб сваім жыцці, аб пражытых гадах. Прыгадваліся не ўсе яны — думкі круціліся вакол апошніх трыццаці. Успаміны пачыналіся з таго часу, калі быў маладым хлопцам, з тае вясны, а дакладней — з пачатку лета, калі паехаў разам з іншымі хлопцамі падводчыкам за кіламетраў дванаццаць ад роднай вёскі, пад самую былую граніцу з Польшчай. Будавалі тады на граніцы ўмацаванні, і з’язджаліся туды падводчыкі пясок вазіць з усіх навакольных вёсак, у большасці маладыя, нежанатыя хлопцы. Кватаравалі па хатах у прыгранічнай вёсцы Мышкавічы.

Два тыдні прабыў тады Сцяпан на пастоі ў тых Мышкавічах. Днём вазіў пясок з кар’ера, а вечарамі разам з хлопцамі хадзіў на вясковыя пагулянкі. І прыглянулася яму ў тых Мышкавічах маладзенькая Анютка — смуглявая, чарнявая, нібы і не наская. Было тады дзяўчыне гадоў якіх семнаццаць-васемнаццаць. Прымеціў яе Сцяпан на кар’еры — насыпалі пясок на падводы дзяўчаты. Убачыў, і паланіла яна хлапечае сэрца. Толькі да таго гурту дзяўчат, дзе была Анюта, стараўся падагнаць свайго Уюна. А пасля быццам незнарок з’яўляўся каля дзяўчыны, браў з яе тонкіх рук рыдлёўку і, не разгінаючыся, шураваў пясок, аж пакуль дзяўчаты не спраўлялі рогат, бо той пясок сыпаўся ўжо цераз бакавыя дошкі. І на пагулянках таксама стараўся быць бліжэй да Анюты. У танцах быў не дужа спрытны, і не так ужо і часта адважваўся запрашаць Анюту ў круг. Найбольш падладжваўся прытрымаць яе пад канец танцаў, каб не напрошваліся ў праважатыя іншыя ўхажоры — падводчыкі, маладыя афіцэрыкі-пагранічнікі ды фанабэрыстыя звыштэрміноўшчыкі.

Заўважыла і Анюта Сцяпана — невысокага, але моцна збітага, падцягнутага, з багатай шапкай жытнёвых валасоў. Толькі не падабалася маладзенькай Анюце, што залішне маўклівы, сарамяжы Сцяпан, але растлумачыла ёй старэйшая сяброўка, што маўчанне ягонае — ад кахання, што раз маўчыць, то, значыць, закахаўся ў яе хлопец. Пасля сама Анюта расказала пра гэта Сцяпану.

Прамільгнулі тыя два тыдні, і ехаў Сцяпан дадому і радаваўся, што паслухаўся бацькі і паехаў у Мышкавічы — а то ж спачатку быў заўпарціўся, аднекваўся. А вось вяртаецца і аж спяваць хочацца, хоць і не ўмеў, хоць і не спяваў нават пасля чаркі гарэлкі.

Было тады Сцяпану ўжо дваццаць пяць, і наважыўся прасіць бацьку, каб паслаў сватоў у Мышкавічы. Але калі пачуў бацька пра тое, дык не ўзрадаваўся, хоць раней і падганяў сына — прыводзь, маўляў, маладзіцу ў хату, цяжка старой маці з гаспадаркай. А тут змоўк бацька, на сына нават не глянуў, быццам той і не гаварыў нічога.

Толькі пасля, круцячы тоўстую, як папліска, цыгарку, сказаў:

— Ведаю я тую Анюту мышкавіцкую. Бацьку Ігнасём завуць. Некалі разам акопы капалі... Галота беспрасветная. А табе жыццё трэба жыць, а не гулі-булі спраўляць... Нагледзеў я табе, сын, дома дзеўку. Не бяда, што тварам не дужа выйшла, затое спакойная, не круцёлка. Розум у галаве, а не вецер. І цягавітая, рабацяшчая. Не тое, што Ігнасёва жаробка... Вось да яе, сын, і сватоў пашлём.

Спрабаваў Сцяпан пярэчыць бацьку, ды дзе там: той і слухаць не хацеў. «Каб жа на гэты час, дык хіба ж пагадзіўся б? Мой жа во ў мяне не спытаў нават...» А тады вымушаны быў Сцяпан пагадзіцца з бацькам. Не пагадзіся — дзе жыць будзеш? У Анюты малых поўная хата. Ды і якая там хата — трухля адна. А тут яшчэ і маці тое ж, што і бацька, і цёткі...

І ажаніўся неўзабаве Сцяпан з Веркай Папковай. Гаварылі тады людзі не столькі аб маладой, колькі аб яе пасагу: прывяла яна ў двор да Сцяпана карову і дзвюх авечак, прывезла ў хату гару падушак, а галоўнае — старабытную, ручной работы шафу з вытачанымі ножкамі і анёламі наверсе, пафарбаваную чырвонай лакавай фарбай.

Не гарнулася Сцяпанава душа да маладой жонкі, усё ўспамінаў чарнавокую і чарнакосую Анюту. Але нарадзілася дачка, Сонька, пасля сын, Воўка, і неяк аціхла тое ў душы. Дзеці не вінаватыя, трэба нейк жыць. Паспакайнеў, аціх Сцяпан, нібы памажнеў. Пакрысе і на жонку, Верку, пачаў глядзець ласкавейшым вокам.

Калгас іх па тым часе мала чым мог пахваліцца. Даводзілася Сцяпану і Верцы, каб звесці канцы з канцамі, шчыраваць і ў полі, і дома. Але ўсё роўна не вельмі хлебна было ў хаце.

І нейк даўмеўся Сцяпан падацца на лёгкі хлеб — уладкаваўся нарыхтоўшчыкам. Ахрысцілі яго хутка людзі Анучнікам, бо ездзіў па раёне і збіраў-скупляў у вясковых кабет анучы, старыя галёшы, валёнкі, косці. З конікам сваім дападаў аж у самыя далёкія вёскі.

Дапяў і ў Мышкавічы, дзе некалі вазіў з кар’ера пясок і напаткаў Анюту. Ехаў туды, і яшчэ па дарозе пачало сэрца трывожыцца — успомнілася, прыгадалася ўсё тое, што было там колькі гадоў назад. І захацелася ўбачыць Анюту, проста так зірнуць на яе, бо ведаў, што яна таксама выйшла замуж, ведаў таксама, што чалавек яе прыстойны, ходзіць у сельсавецкім начальстве. А ўбачыў і адчуў, што зноў узбунтавалася ў ім кроў, хлынула да галавы. І ўзрадаваўся Сцяпан чамусьці, калі адчуў, што не мінулася тое, не забылася, што і цяпер Анюта — даражэйшы для яго чалавек, узрадаваўся і спалохаўся.

Трэба ж было яму спыніцца якраз перад яе хатай — перад новым смалістым дамком з трыма вокнамі на вуліцу. Хацеў каня напаіць — студня была пры хаце. Толькі выцягнуў вядро, зняў яго з вочапа, аж тут і падыходзіць да студні Анюта. Можа, і знарок выйшла, можа, убачыла яго праз акно, бо ішла насцярожаная, уся пунсовая. Убачыў яе Сцяпан і ледзь вядро з рук не выпусціў. Урэшце перадыхнуў:

— Анютка?..

А яна таксама глядзіць на яго і слова вымавіць не можа.

— Колькі ж гэта гадоў не бачыліся? Пяць, мабыць. Ну, як ты?

— Так... А ты?

— Ды вось бачыш, езджу... Анучнік. Пэўна ж, чула? А як ты? Што ты?

— Жыву, Сцяпанка. Дачка ў мяне расце.

— А ў мяне двое — сын і дачка.— І не ўтрымаўся: — Як жа гэта мы, Анютка, га?

— Ніяк, Сцяпанка. Так трэба было, відаць.

— Я вінаваты, я ведаю, я вінаваты...

Цяпер і ўспомніць не можа Сцяпан, аб чым яны каля студні гаварылі яшчэ. Мусіць, ні аб чым, проста так пастаялі, адно на адно паглядзелі. Але перавярнула тая сустрэча Сцяпанава нутро. Па тыдню, па два дадому не прыязджаў. А людзі хутка разнеслі: прападае Анучнік у Мышкавічах, каля старшыніхі круціцца, маладое ўспомніў. Дайшло тое да жонкі і ўсчалася ў хаце сварка:

— Дзяцей хоць бы пасаромеўся, людзей! На вуліцу нельга выйсці! І зусім не прыязджай, валацуга! На парог не пушчу! Ідзі да тае сучкі, калі яна табе вочы засляпіла...

Сцяпан не агрызаўся на гэтыя жончыны кляцьбы і крыкі. Што ёй, дурной бабе, давядзеш: «І нічога ж у нас з Анютай не было. У мяне сям’я была і ў яе... Чаго ездзіў туды, сам не ведаў; а ўсё ж ездзіў, не мог не ездзіць. Каб жа не бачыў, што і яна да мяне горнецца. А то сустрэнемся — уся свіціцца, нібы ёй ранейшых семнаццаць гадоў... Мужык яе таксама даведаўся, і ёй не соладка даводзілася, а ўсё роўна ж хоць крадком выходзіла сустрэцца...»

А праз год неўспадзеўкі загінуў Анюцін мужык. У разводдзе праваліўся з канём пад лёд. От тады і зацеплілася ў Сцяпанавай душы надзея. Сам спалохаўся гэтай надзеі, але ўсё роўна недзе ў глыбіні душы песціў яе. Колькі разоў хацелася яму кінуць-рынуць усё, сысці з дому, да Анюты. Ды астуджвала гэтыя ягоныя парыванні сама Анюта. «Не, Сцяпанка, сіротамі дзяцей рабіць — ніхто нам гэтага не даруе. Не будзем мы з гэтага шчасця мець». І аж плакаў Сцяпан, кляўся, што дзяцей не кіне, як зможа — памагаць будзе, але Анюта ні блізка. І за гэта яшчэ больш люба была яму яна, і яшчэ больш балела ў яго душа...

Перад самаю вайною нарадзіўся ў яго яшчэ адзін сын — Андрэй. Не дужа і хацеў яго Сцяпан, але так ужо атрымалася. А жонка была рада. Усё спадзявалася, што цяпер, нарэшце, адумаецца Сцяпан, што можа малое прывяжа яго да дому, выб’е з галавы тую дурноту.

І ці то таму, што людзі перасталі звягаць пра іх, ці мо Верка махнула на тое рукой, змірылася са сваім лёсам, але ў хаце нейк сапраўды пацішэла...

Вайну Сцяпан прайшоў шчасліва. Дзе толькі ні быў, у якія перакруткі ні трапляў — быў і ў акружэнні, і пад Масквой, пад канец вайны апынуўся аж у Аўстрыі,— а вярнуўся дадому жывы і здаровы, без адзінай прыкметнай драпіны, вярнуўся адзін з тых васемнаццаці мужчын, што пайшлі разам з ім. Забыліся, аціхлі за гады ранейшыя крыўды ў душы Веркі, дзеці падраслі, нават апошняму, Андрэйку, пара ў школу ісці, а тут і Сцяпан вярнуўся — можна было жыць.

Сцяпан у калгас не пайшоў. Хоць і дужа патрэбны былі яго рукі ў роднай вёсцы — засталося такіх здараўцоў, лічы, двое-трое,— падаўся зноў у тыя ж нарыхтоўшчыкі. Прыдбалі яму трафейнага, старога і аднавокага каня, і Сцяпан зноў пачаў сваё цыганскае жыццё па дарогах раёна. Па тым часе гэта было зусім няблага: як-ніяк, конь у руках. А колькі тых коней тады было! Калі каму агарод пасадзіць, палку дроў прывезці — ішлі да Сцяпана, ішлі ж, вядома, не з пустымі рукамі. На Верчыным стале часта перападала і дармавая скварка, і сёе-тое да скваркі. Можа, і гэта супакойвала Верку, можа, і гады зрабілі сваё, а толькі калі дайшло да яе, што Сцяпан нібыта зноў знюхаўся з Анютай, не дужа блізка ўспрыняла гэту чутку да сэрца. «Ліха з ёй, з круцёлкай той. Што ж мне — на старасці гадоў у бойку кідацца? Не маладзёнак я, дзякуй богу... А валацуга мой павалочыцца, а нідзе не дзенецца, дадому прыпаўзе...»

Так і ішлі гады. Можа б, і жыццё сваё зжылі Сцяпан з Веркай, калі б не насланнё, што звалілася на іх хату, на іх сям’ю. Гады тры назад захварэў старэйшы сын Воўка. Занядужаў хлопец, а што за хвароба да яго прыстала — розуму не дабраць. Аслабеў, на вачах чэзне. Не маглі даць рады той хваробе ў раённай бальніцы, вазіў хлопца Сцяпан і ў горад, а на папраўку ўсё роўна не ішло. Марнеў сын увачавідкі — нібы той лісток на бярозе, прыхоплены прымаразкам. І па тым, што не дужа абнадзейвалі Сцяпана ўрачы, зразумеў ён, што з сынам бяда. Працягнуў сын сапраўды нядоўга — згас, быццам свечка. Дачуўся Сцяпан толькі пасля сынавай смерці, што хвароба ягоная белакроўем называлася, не сказаў жонцы...

А праз паўгода якога захварэла Сонька. Колькі ні галасіла Верка, колькі ні папавазіў Сцяпан дачку па бальніцах — не памагло: праціўкала колькі месяцаў Сонька і згасла. Побач з магілай сына вырас яшчэ адзін жоўты пагорачак...

Здаў за той год Сцяпан, азыз, ссівеў: хоць і не ладзіў з жонкай, а дзяцей любіў, шкадаваў. А Верка дык і зусім змарнела, учарнела ўся. Сноўдалася па хаце, як здань, у чым душа трымалася — немаведама, месца сабе не знаходзіла. Сцяпан хоць на тыдзень-другі з’язджаў з дому, на людзях бываў, а яна і на вуліцу не выходзіла. Андрэй к таму часу ў горадзе ўладкаваўся, меў сына і жонку. Нядоўга жанчына памэнчылася: казалі людзі, што звяла яе ў магілу скруха, ссушыла яе, выпіла з яе кроў, як п’яўка. Толькі Сцяпан ведаў, што і ў Веркі было тое ж страшнае, невылечнае — белакроўе...

Кінуў тады Сцяпан сваю цыганскую работу, тунькаўся ля гаспадаркі. Клікаў яго да сябе сын, Андрэй, але Сцяпан адмовіўся, пашкадаваў прадаваць хату — новая, нядаўна збудаваў, сілы і сродкі ўклаў, з крэдытам нават не паспеў разлічыцца. Нават гаспадаркі — карову, свінчо — не рашаў, усё нечага чакаў, на нешта спадзяваўся, быццам не верыў, што застаўся ў хаце адзін. Добра яшчэ, што хоць Альжбета часам падыдзе — карову падоіць, свінні прыгатуе. З сына малая помач: прыскочыць у суботу, а ў нядзелю — назад, на працу спяшаецца. І так добра, што шафёр — хоць зрэдку мог да бацькі падскочыць. Маўчалі яны болей, сын і бацька. Не мог Андрэй дараваць яму, што крыўдзіў маці. Праўда, у горы тая крыўда, можа, і забылася крыху, але ж і блізкасці паміж імі не магло ўзнікнуць за колькі дзён ці тыдняў. Сцяпана дык быццам адштурхоўвала ад сына боязь: каб жа і да яго, апошняга, не прыстала тое насланнё, што звяло сям’ю ў магілу...

Пасля пахавання маці пагаварылі былі яны крыху. Пытаў сын, як бацька жыць збіраецца, угаворваў махнуць рукой на хату і гаспадарку, ехаць да яго, у горад. Але бацька кінуў тады:

— Як-небудзь, сынок, будзе. Паглядзім, пабачым, як кажуць...

А цётка Альжбета супакоіла Андрэя па-свойму:

— Чаго ты хвалюешся? Сучку тую прывязе, вось пабачыш...— Не любіла яна Сцяпана, не магла дараваць, што крыўдзіў сястру, сказала тое і загаласіла: — А сястрычка ж мая, а табе ж пры жыцці спакою не было, дык жа і цяпер не дасць спачыць лёгенька...

Мінуў месяц. Справіў Сцяпан па жонцы сарачыны. А пасля іх, людзі кажуць, можна і другую ў хату прыводзіць. І сталася ж якраз так, як прыгаворвала Альжбета: прывёз Сцяпан Анюту. Тая таксама жыла адна, дачка, адзіная, замуж выйшла. Хаты Анюта не прадавала: «Можа дачка калі на лета прыедзе, будзе дзе спыніцца. У нас жа адпачыць ёсць дзе — лес і рэчка пад бокам». Прадала толькі сёе-тое з рэчаў, мэблю, свінчо ды курэй. Букетку, карову-першацёлку, прывяла з сабой: Сцяпанаву, старую, вырашылі збыць.

Прывёз Сцяпан новую гаспадыню надвячоркам. Праз хвіліну якую ўся вёска толькі пра тое і гаварыла: «Гэта ж трэба, маладосць успомніў...» А Альжбета захлыналася, крычала на ўсю вуліцу:

— Жонку ў яму, а сам на другую гляну... Хіба ж гэта чалавек, хіба ж гэта сем’янін? Людцы добрыя, колькі мая сястра папакутавала за тым злыднем, без пары ў магілу сышла... Хоць бы сына пасаромеўся, людзей пастыдзіўся! Дурны будзе Андрэй, калі да такога бацькі паедзе!..

Андрэй і не прыязджаў. Мінуў месяц, другі, трэці, а ён не прыязджаў. Нейк быў прыскочыў у вёску, але спыніўся каля цётчынай хаты, ускінуў на машыну колькі мяшкоў бульбы і паехаў назад. Пасля быў яшчэ некалькі разоў такім жа наскокам, але да бацькі не заходзіў. І агарнула Сцяпанаву душу крыўда і роспач: «Адцураўся сын, выракся... Гэта Альжбета так яго навучыла, змяя падкалодная... Гэта ж трэба — прыедзе, а да бацькі і воч не пакажа...»

Вось і выбраўся Сцяпан у горад, пагаварыць з сынам. «Раскажу яму ўсё. Не маленькі, павінен зразумець...» Ехаў і прыгадваў сваё жыццё, думаў над тым, што скажа сыну...

* * *

На яго званок дзверы адчыніў сын. Зірнуў Сцяпан на яго і быццам падалося яму, што разгублены, збянтэжаны Андрэй. А можа, сапраўды, толькі падалося так Сцяпану, бо ў прыхожай стаяў прыцемак. Пакуль распранаўся, выйшла з пакоя нявестка з сынам, са Сцяпанавым унукам, таксама Андрэем. Адчуваў Сцяпан нейкую нялоўкасць, і таму асабліва ўзрадаваўся ўнуку, падаўся да яго:

— Ого, які ты вырас! Не пазнаў бы дзед, каб у двары сустрэў. Ну, ідзі сюды, рыштант, хваліся, як жывеш. Чытаць ужо ўмееш? Ага, літары ведаеш. Ого, дык ты ўжо зусім вялікі! Ну, а дзеда помніш? Помніш, як ты ў вёску прыязджаў ды ўсё хацеў у той лужыне, што ля крыніцы, пакупацца, а дзед табе дубцом гразіў, помніш?

Пакуль гаварыў Сцяпан так з унукам, спусціўся Андрэй у магазін, паўлітэрку прынёс. Селі абедаць. Маўчалі сын з бацькам, не рашаліся пачынаць гаворкі. Моўчкі глынулі па чарцы, моўчкі пачалі жаваць.

— Ну, што там у вёсцы новага, тата?

— А што там будзе новага? Гэта ж у вас, у горадзе, усе навіны. І газеты ад вас прыходзяць, і радыё прыбягае. А ў нас што? Жывём... Толькі адкасіліся — жніво прыспела. Бабы на моркаўцы замучыліся. Аж восем гектараў морквы пасеялі. Ніколі не сеялі, а тут аж столькі. Машына машынай, але і рукі бабскія пахадзілі ўдосталь. Вырасла, халера. Як турнэпс...

— А што там казалі пра Воўку Валодзевага? Быццам жаніўся, хату стаўляе?

— Ну, то ж узяў з пасёлка Русенькую, у якой маці летась памерла. Перавёз яе хату, подруб паклаў ужо. Ставіць каля Раманоўскіх. Яно і някепска. Выгода — выган побач. Ці табе парасё выскачыць, ці куры... І лес... Зімой, праўда, не так прыступна — завейна, на канцы вёскі, ведама... А летам — ого!

Так гаварылі яны, гаварылі больш удваіх. Нявестка не дужа падтрымлівала іх гаворку. Пасля яна і зусім пакінула іх — пайшла не то на працу, не то ў магазін. Застаўся Сцяпан адзін на адзін з сынам і рашыўся пачаць пра тое, за чым прыехаў. Шклянка гарэлкі памагла рашыцца, язык развязала. Зірнуў ён на сына:

— Дык чаму ж так, сынок? Няўжо бацькава хата горшая за цётчыну?

— Пры чым тут цётчына?

— Дык чаму ж?

— Ты ж ведаеш, тата. І не будзем пра гэта...

— Што ж я, сынок, ведаю? Чым я табе не дагадзіў, што на ўсё сяло мяне абняславіў? Бацькі роднага выракся!

— Ніхто нікога не выракаўся, тата. А не магу я, пакуль...

— Я ведаю, гэта цётка табе ў вушы набыліла! Дык ці ж ты сам розуму не маеш? Ці ж ты маленькі?

— Нічога мне цётка не набыліла, тата. Сам бачыў і бачу, сам разумею. І ты разумееш... Хіба табе самому не сорамна? Мамінай смерці чакаў?

— Што ты кажаш, сын, апамятайся! Дурныя людзі плявузгаюць, дык і ты паверыў?

— Што ты ўсё на людзей, на цётку? Каб не праўда, дык і людзі б не гаварылі... Ды ліха з імі, з людзьмі. Што мне да іх? А не магу я ў хату заходзіць, калі яна там... Не магу! Мама ўсё жыццё з-за яе мучылася, а цяпер... Што, я павінен мамай яе называць?! — задрыжаў сынаў голас, вось-вось сарвецца, але не сарваўся: — Даруй, тата, і не крыўдуй, не магу...

Больш яны адзін аднаму і не сказалі нічога. Бачыў Сцяпан, што не пераканае сына, што не пойдзе ён насуперак сабе, злуйся тут не злуйся, а не дасі рады, не ўгаворыш.

Пераначаваў ён у сына, раніцою пахадзіў крыху па крамах, сёе-тое купіў — ды і на станцыю...

* * *

Ні аб чым не пытала Анюта. Ведала, калі б што — сам бы сказаў. А раз прыехаў, маўчыць, дык аб чым тут пытацца? Убачыла толькі, што яшчэ больш пазмрачнеў Сцяпан. І ўвечары, кладучыся спаць, усхліпнула:

— Паеду я, Сцяпанка, адсюль. Не магу больш...

Упершыню аж вызверыўся на яе Сцяпан:

— Змоўчы! І ты яшчэ...

Моцна стукнуў дзвярыма.

Вярнуўся маўклівы, прыціхлы, быццам спакойны. Распрануўся і моўчкі лёг.

Раніцою, ледзь свет, пайшоў на балота — гарох касіць. Такі вымахаў, што касілка не брала, зубы заядала. Касіць такога мядзведзя і ўдзень можна, па нізе ўсё роўна расяны. Захапіў Сцяпан з сабой полудзень, каб на дарогу лішне не перабівацца, і пайшоў.

А калі вярнуўся перад вечарам дадому, не застаў Анюты. Зайшоў у хату, быццам нічога не прыкмеціў, а адчуў — няма Анюты. Кінуўся да брыгадзіра:

— Ляксей, Анюта была ў цябе?

— Была. Каня прасіла.

— Даў?

— Юлік павёз.

Прыбег Сцяпан у хату і тут толькі заўважыў— бялее на стале паперка. Прачытаў: «Не злуйся, Сцяпанка. Паехала я дахаты. Не мелі мы шчасця змоладу, не будзем мець і цяпер.

Не суджана, відаць. Не злуйся, Сцяпанка. Анюта».

Ашчаперыў Сцяпан галаву, апусціўся на лаву...

Пасля пачуў, быццам зарыкалі на вуліцы каровы. Схамянуўся: гэта ж з поля гоняць, трэба Букетку загнаць. Выйшаў на ганак, але Букеткі ў двары не было. Памкнуўся быў за весніцы, на вуліцу выглянуць, ды апомніўся: не прыйдзе сёння Букетка з поля, забрала яе з сабой Анюта. Прывяла і павяла...

Сцяпан апусціўся на ганак. Сядзеў і глядзеў, як над Краснай горкай заходзіла сонца. Было яно вялізнае і зыркае. Рыжа-вогненны шар паляжаў хвілінку на вершалінках хмызоў, а пасля быццам сарваўся і ўвачавідкі пачаў апускацца, распырскваючы па небе яркае полымя. Вось ужо менш палавіны таго шара над Краснай горкай. Пасля застаўся маленькі акрайчык. Нарэшце і ён прапаў. Толькі неба яшчэ доўга палала — шырока і ярка.

Сцяпан сядзеў аж да той пары, пакуль і ад таго полымя засталася над Краснай горкай толькі вузенечкая светлая палоска. Тады ён падняўся, уздыхнуў і падаўся ў хату.

 


1968-1972?

Тэкст падаецца паводле выдання: Гіль М. Ранішнія сны. – Мінск, Мастацкая літаратура, 1973. – 160 с.
Крыніца: скан