Вясна была з прымаразкамі, з халодным, празрыстым і звонкім, бы шкляным, паветрам на начах. Палеткі і лес стаміліся ад чакання цяпла. Раніцай лес абыякава сінеў удалечы, удзень трохі ачомваўся ад сну, і тады было відаць, як ходзяць у бакі, марудна расхістваюцца верхавіны дрэў, чуваць быў нават іх глухі пошум. І на палях, і на паплавах не пратыкалася з зямлі трава, вакол было сумна і гнятліва.
Медсястра Анюта Пяткевіч, дзяўчына з цёмнымі загадкавымі вачыма, таксама прытаілася і заціхла, быццам чакала нешта незвычайнае і патаемнае, што ўладарна ўварвецца ў яе жыццё і зменіць яго. Медпункт, дзе працавала Анюта пасля вучылішча, быў у маленькім дашчаным доміку на ўскраіне вёскі. Расчыненыя на ім насцеж аканіцы здалёку сінелі, як блакітныя канверты. Ганак з трыма прыступкамі быў маленькі, цесны. Анюта часта выходзіла на яго ў белым халаце і доўга глядзела з-пад далоні на лес з сумам і надзеяй — так глядзяць у неабдымнае туманнае мора, калі чакаюць белы параход і з ім вяртання некага на бераг.
Да Анюты рэдка прыходзілі прасіць дапамогі: у Зялёным Моху прывыклі не звяртаць увагі на лёгкія хваробы. А калі хто захварэў сур’ёзна, Анюта па тэлефоне выклікала з раёна «хуткую дапамогу» і адвозіла чалавека ў бальніцу. Але часцей за ўсё яна была адна, сумавала ад кожнадзённага адчування адзіноцтва. У такія дні або марыла на ганку, або чытала кнігі пра каханне. Да медыцыны яе зусім не цягнула. За год гэтая работа ёй так абрыдла, што калі б не Віктар Лабун, таемны яе каханы, Анюта даўно б кінула медыцыну. Кнігі ў яе былі самым моцным захапленнем... Калі чытала, дзіўна мянялася ў твары: блішчалі яе цёмныя вочы, у іх разрасталася парывістае святло... І ў доўгія дні марыла паступіць на філфак, каб студэнткай прачытаць усе кнігі на свеце, якія напісалі пісьменнікі... Бо тут, у вясковай бібліятэцы, цікавых кніг было мала і ўсе іх яна прачытала. З таго часу, як з палёў сагнала снег і паветра стала празрыстым, Анюта, не знаходзіла сабе месца і кінула чытаць: вось-вось з горада павінен быў прыехаць Віктар, яе сусед. Пяць гадоў ён вучыўся ў інстытуце на агранома і вось, кажуць, узяў накіраванне ў свой калгас. Анюта ўсё паглядвала на шашу, што выходзіла з лесу. Па ёй час ад часу праскоквалі машыны, і сэрца яе балюча сціскалася, калі бачыла аўтобус, які спыняўся на павароце.
Прыехаў! Страх і радасць пранізвалі, здавалася, усё цела Анюты, і яна заплюшчвала вочы, баючыся ўбачыць Віктара. Аўтобус кранаўся. Анюта адкрывала вочы і ледзь не плакала ад роспачы, ад крыўды, што памылілася.
Затое першай у вёсцы заўважыла Анюта пачатак сапраўднай вясны. Дыхнула мяккім ветрам. Лес загаманіў пад праменнямі сонца, а ўвечары сабраліся хмары і хлынуў цёплы і шумлівы дождж.
Дождж... Вясенні дождж! Пабеглі, успульхірыліся ручаі. І ўсё раптам у адзін момант памаладзела, змянілася, ажыло... Раніцай няможна было пазнаць зямлю, якая парылася ад цяпла, і ўжо дзе-нідзе яе прашылі зялёныя ніткі травы. А потым, не вытрымаўшы поступу вясны, бярозы распусцілі лісце. Паветра напоўнілася хмельным духмяным водарам, і Анюта хадзіла ад яго як п’яная. І вось раніцай, калі ёй не спалася, яна пачула за акном першае кукаванне зязюлі.
— Ку-ку, ку-ку! — таямніча прабіваўся скрозь цішыню раніцы голас птушкі. У ім быў настойлівы заклік, жаданне жыць і радніцца вясне.
Анюта слухала птушку з нявытлумачаным хваляваннем у грудзях. Ёй захацелася апрануцца і пайсці на заклічны голас зязюлі. І яна апранулася і пайшла да зялёнай палоскі лесу, адкуль даносілася кукаванне то глухое, то сумнае, як далёкі плач, то шчаслівае і радаснае, як само жыццё. Пра што кукавала птушка, што яна гаварыла сваім голасам свету? Пра гэта не ведала, не думала Анюта, але нешта няўрымсліва клікала на гэты голас, як быццам ён клікаў толькі яе.
— Ку-ку, ку-ку, ку-ку! — плыла ёй насустрач песня вясны.
Зязюля сядзела на верхавіне бярозы. Скрозь густое лісце ледзь была відаць яе цёмна-шэрая спіна. Знізу пер’е ў птушкі было белае, з цёмнымі крапінкамі. Зязюля кукавала, растапырыўшы хвост, і ўздрыгвала ад напружання на тонкай галінцы. Яна прыляцела сюды, дамоў, з Афрыкі з цёплым ветрам. У першыя дні, пакуль аблюбоўвала месца і прывыкала да яго, была маўклівай і засяроджанай. Толькі на трэці дзень яна ўспомніла пра сваю сяброўку, з якою ляцелі сюды з далёкай краіны, успомніла пра яе і заспявала, клічучы яе да сябе, з пяшчотным сумам.
Каб не спалохаць птушку, Анюта спынілася ў полі, каля бярозавага гаю. У ціхай забыўлівасці, у трапяткім імкненні ўведаць патаемнасць песні, яна доўга стаяла, слухала зязюлю. І раптам, калі птушка на момант замоўкла, зусім блізка ў світальнай цішы пачуўся глухі ўзбуджаны вокліч — быццам нехта рагатнуў. І над галавою Анюты пранёсся лёгкі пошапт крылляў — то прыляцела на песню другая зязюля. Птушкі... Птушкі жывуць інакш, чым людзі, яны шчаслівейшыя за іх...
Вось Віктар, калі прыязджаў на зімнія канікулы ў тым годзе, спачатку ў клуб на танцы вадзіў Анюту, а потым раптам перастаў запрашаць яе — пасябраваў раптам з даяркай Ленай. І цяпер, гавораць, піша ёй пісьмы. Каб спадабацца яму, Анюта яшчэ тры гады назад навучылася прыгожа апранацца, нават паступіла ў медыцынскае вучылішча: хацелася ёй не адставаць ад Віктара. Віктар, мабыць, і не ведае, што яна закончыла ўжо вучылішча. Як цяпер ён паглядзіць на яе, медсястру?
Зязюлі змоўклі. У гаі настоілася ціш. Над зямлёй узнімалася вялікае сонца. Сумна было Анюце стаяць тут адной, прыслухоўвацца да цішыні, глядзець на сонца. Сэрца сціснуў боль, памакрэлі вочы.
Яна адчула на шчоках слёзы, здзівілася ім і сказала чамусьці:
— Чаму я сюды прыйшла? Як дзіўна!
Яна і не заўважыла, як на скрыжаванні дарог спыніўся аўтобус і з яго выйшаў Віктар, высокі, у шэрым пінжаку, з белым, пад колер бярозавай кары, чамаданам у руцэ. Пра яго прыезд Анюта даведалася толькі ўвечары ад бацькі.
— Чуеш, дачка,— сказаў ён.— Віктар прыехаў. Аграномам будзе тут.
Анюта разгубілася. Нічога не гаворачы, яна падышла да акна. З іх хаты быў добра відзён двор Лабуноў, агароджаны нізкім штыкетнікам. Нікога на двары цяпер не было. Яна гатова была зваліцца ад слабасці, якая ахапіла яе. Кружылася галава, моцна білася ў грудзях сэрца. Так моцна, што ёй здавалася: пачуе бацька.
— Пойдзем сёння ў госці да Лабуноў. Звалі. Апраніся хораша,— сказаў бацька.
Анюта кіўнула галавою, але не пачала апранацца, а ўсё стаяла ля акна, цярэбячы ў руках кончык фіранкі. Твар яе быў перапалоханы. Бацька даўно ведаў пра цяжкае каханне дачкі, але ніколі не гаварыў пра гэта, рабіў выгляд, што нічога не ведае. Перажыванні Анюты мучылі яго, і сёння ён вырашыў, што настаў час дапамагчы ёй, бо сама яна ніколі не асмеліцца пагаварыць з Віктарам. У бацькі быў свой, хітра прадуманы план.
Іван (так звалі бацьку Анюты) ва ўсім любіў парадак. І ў тым, што яго дачка, ладная на выгляд, вось ужо шмат гадоў кахае без узаемнасці суседа, ён бачыў вялікі душэўны непарадак. Ён меркаваў, што жыць далей так нельга. «Нядобра так,— думаў сам сабе Іван.— Грэх мучыцца з-за кахання. Любяць цябе — і ты любі, а не — забывай... Нашто дарма мучыцца... Сэрца павінна быць разумным».
Пяць гадоў жыве адзін з дачкою пасля смерці жонкі. Жыве ціха, спакойна. У калгасе ён цесля. Часам падрабляе і на старане: робіць людзям рамы, насцілае падлогі ў новых дамах. І ўсё робіць грунтоўна, талкова. За гэта і паважаюць яго ўсе ў вёсцы. «Чалавек сур’ёзны,— казалі пра яго.— Не халтуршчык, не бракароб. Душа радуецца, калі глядзіш на яго работу. Майстар!»
Іван быў сур’ёзны чалавек. Ён рэдка ўсміхаўся, мала гаварыў, больш маўчаў, пакручваў сівыя свае вусы. А калі што скажа, то заўсёды па справе. Слова да слова ў яго кладзецца цесна. Пры ім і другія чамусьці стараліся гаварыць паталкавей і паменей. Адчувалася ў ім нейкая ўлада, яна міжволі падпарадкоўвала субяседнікаў. Нягледзячы на свае пяцьдзесят гадоў, з выгляду Іван быў моцны дзяцюк, плечы як прасценкі, на далонях жоўтыя цвёрдыя мазалі.
Збіраліся ў госці моўчкі, дачка — з сарамлівасцю і хваляваннем, з чаканнем нечага асаблівага для яе, бацька — з заклапочанасцю. Анюта апранула белую сукенку, пафарбавала губы, абула чорныя туфлі, бліскучыя, як антрацыт, і для смеласці пакруцілася перад люстэркам. Дыхаць ёй было цяжка, шчымела ў грудзях, пякло ў твар.
Яны прыйшлі да Лабуноў, калі сіні паўзмрок разліўся па зямлі. У чорным касцюме пры гальштуку Іван выглядаў салідна і быў падобны на нейкага начальніка. Паважна павітаўся з гаспадыняй, суседкай Маланняй, паціснуў руку Віктару і, паляпаўшы яго па плячы, сеў на табурэт.
Малання заўсёды радавалася, калі ў яе хату^ заходзіў Іван, паважала яго. Маланнін чалавек памёр адразу пасля вайны ад ран, і яна жыве адна. Анюта, калі ўбачыла Віктара, ледзь не самлела ад хвалявання. Белакуры яго чуб віўся хвалямі, блакітныя вочы з-пад броваў глядзелі пільна і ўважліва. Яна зусім разгубілася ад яго позірку і села на табурэт побач з бацькам.
— Анюта! — здзівіўся Віктар.— Добры дзень! Ты сёння як каралева!
Яна апусціла долу вочы, нічога не сказала, толькі яшчэ больш зачырванелася.
Бацька сказаў:
— Яна добра апранаецца. Модніца! У яе адных сукенак штук васемнаццаць. І туфель выхадных аж сем. А кофтачак і не злічыць... І ўсё дарагое. Добра жывём. Ёсць у што і адзецца і абуцца...
— Багатая некаму будзе нявестка! — загаварыла Малання, з павагай паглядваючы на яго густыя вусы. Ёй быў даспадобы Іван. Малання перад ім бегала сюды-туды, заглядвала ў вочы.
— Выдаваць замуж не спяшаюся,— адказаў ён.— Жаніхі цяпер пайшлі ненадзейныя. За абы-каго Анюта і не пойдзе. Яна ў мяне вучоная і сур’ёзная.
Анюта саромелася, але патроху смялела, падняла на Віктара свае цёмныя вочы, якія свяціліся ад шчасця і трывогі, і амаль шэптам спытала:
— Ты ў нас будзеш працаваць?
— Ага. Я, Анюта, па нашай зямлі засумаваў у горадзе. Там яе ў сне бачыў. У інтэрнаце лягу на ложак, заплюшчу вочы і бачу: поплаў, за ім лес, палеткі. Такі на сэрца нахлыне сум, хоць плач.— Віктар глянуў на яе і ўсміхнуўся.— Аднойчы ты прыснілася. Бяжыш па поплаве, мне махаеш рукою і нешта крычыш. А што — не пачуў у сне.
— Цікава, — прамовіла Анюта, адчуваючы ў грудзях прыліў вострага і радаснага пачуцця.
Гаспадыня наліла ў шклянкі гарэлкі і сказала, каб выпілі усе за Віктара, за яго вяртанне дамоў.
— Што ж, можна і выпіць,— Іван прынюхаўся да лусты хлеба.— Людзі мы цвярозыя, розуму не прап’ём як некаторыя.
Адным махам ён перакуліў у рот кілішак, крактануў і закусіў гурком.
— З укропам саліла? — пацікавіўся Іван.— Пругкія...
Малання села каля Івана, задумліва падперла рукою падбародак, уздыхнула:
— Дзеці ў нас ужо дарослыя. Не заўважылі, як і выраслі. Хутка пажэнім і застанёмся адны. Не баішся, Іван, што застанешся зноў адзін? Можа, жаніцца збіраешся?
— Куды мне жаніцца? Стары ўжо. Ды і возьмеш чужога чалавека ў хату, гора не абярэшся... Стане яшчэ церабіць душу... Не, дажыву я свой век адзін...
— Канешне,— з сумам у голасе сказала Малання.
Іх словы не затрымліваліся ў галаве, слізгалі міма ўвагі Анюты. Яна не зводзіла вачэй з Віктара. Віктар гаварыў мала, сядзеў за сталом, разамлелы ад чаркі, дамашняга цяпла, і пазіраў на гасцей. Ён думаў пра нешта сваё.
Іван выпіў яшчэ адзін кілішак і вырашыў выведаць у Віктара пра яго жыццёвыя намеры.
— Ты чалавек цяпер відны. Аграном! Зямлю прымусіш даваць вялікія ўраджаі, на сходах будзеш выступаць. Ну, а з асабістым жыццём як? З навукай, браце, у абдымках па вуліцы не пройдзеш. Наглядзеў, можа, дзе сабе нявесту?
— Ёсць у мяне адна на прыкмеце,— прызнаўся Віктар і зірнуў на Анюту.— Мне яна падабаецца.
— З нашай вёскі?
— З нашай.
І зноў зірнуў на Аню. Тая сядзела ні жывая, ні мёртвая.
— Гэта добра. Нашто ў лес везці дровы... Так я кажу? У нас сваіх дзяўчат хапае, толькі выбірай. І граматныя ёсць: медыкі, настаўнікі... Вось і мая Анюта дыплом мае...— Трывога за дачку не давала яму спакою, і ён ціхім голасам гаварыў Віктару: — Граматныя людзі любяць акуратнасць, чысціню. А вазьмі ты, скажам, даярку... Які з яе толк? Інцялегент уцячэ ад яе.
Анюта ад сораму аж гарэла ў твары. Віктар слухаў старога і загадкава ўсміхаўся. Гэтая ўсмешка выводзіла з сябе Івана.
Гаспадыня адчула, што размова ідзе не ў той бок, куды трэба, і ласкава абазвалася.
— А ну іх, Іван. Яны цяпер жывуць сваім розумам... Нас не вельмі слухаюцца... Нам трэба, суседзе, пра сябе думаць. Як будзем, старыя, жыць далей?
Іван не паспеў адказаць — у хату ўвайшла Лена.
Віктар адразу перамяніўся, калі яе ўбачыў, выскачыў насустрач ёй з-за стала, узяў за руку і сказаў, звяртаючыся да маці:
— Прабач, мы трохі пагуляем.
І зірнуў на Івана:
— Не сумуйце без нас. Мы хутка вернемся.
Віктар з Ленай выбеглі за парог. У хаце стала ціха. У вачах Анюты пачалі нагортвацца слёзы. Іван падняўся з табурэта і пачаў развітвацца.
— Пачакалі б,— прасіла іх Малання.— Яшчэ б выпілі...
— Нельга,— сказаў Іван.
— Заходзьце яшчэ, не забывайце.
— Зойдзем. Суседзі ж.
Балюча на душы стала Івану, быццам яго абсарамацілі перад усімі людзьмі. Ён ішоў па цёмнай вуліцы. Перад сваім дваром ён пачуў, што ззаду плача Аня. Іван бездапаможна паглядзеў у цемень.
— Татка, родненькі!.. Чаго мы да іх хадзілі?
— Не плач.... Усё пройдзе, забудзецца...
— Паеду я адсюль. Паеду!
— Куды?
— Не ведаю. Кіну ўсё і паеду.
— Ты, Анюта, напрасна так гаворыш...
Іван паціснуў плячыма і павярнуўся тварам да лесу, што цямнеў на ўзгорку. Над ім нізка вісела зеленаватая зорка, пасылаючы на зямлю мігуткае святло. І раптам адтуль, ад самай, здавалася, зоркі, данёсся да іх голас зязюлі. Анюта ўздрыгнула і стаілася. Па голасу яна пазнала, што гэта была не тая зязюля, што спявала раніцай, а другая, якая не знайшла сабе пару. Але птушка верыла ў сваю ўдачу. У яе кукаванні было столькі настойлівасці і імкнення да шчасця, што Анюта ў песні зязюлі адчула водгалас свайго болю і яшчэ не патухлай надзеі. Нешта блізіла яе з гэтай птушкай. Яна прыслухалася і нечакана для самой сябе ўсміхнулася ў цемень.