Прачнуўся стары Ахрэм, калі ў вокнах толькі-толькі пачынала сінець на раніцу, апусціў з ложка на падлогу ногі і моцна закашляў. Кашаль доўга рваў, раздзіраў грудзі, і стары ўпоцемку намацаў рукою кавеньку, што вісела на біле ложка, усадзіў у валёнкі ногі і, папіхаючы сябе, пашэргаў па падлозе, пайшоў да парога. Калі адчыніў дзверы і выйшаў на ганак, даў поўную волю кашлю.
— Бу-хі, бу-хі, бу-хі! — біў сухі кашаль, аж траслося ўсё цела і трымцела ў руцэ кавенька. Ногі падгіналіся ад нямогласці, і ён, сышоўшы з ганка, выбраў на прызбе сухое ад расы месца, сеў, паставіў між каленяў сваю папірачку і паклаў на яе накрыж свае белыя, як апараныя рукі. І так доўга і нерухома сядзеў, цяжка дыхаў, чуў, як скрыпела ў грудзях і па ўсяму целу разыходзілася млявасць. Млявасць ён носіць ужо ў сабе другі год, але, калі трохі расходзіцца з раніцы, патупае па двары, сілы набіралася на дзень, каб нешта зрабіць у селішчы — курэй выкішкаць з агародчыка, карову выгнаць на пашу, выбіць касою і прынесці ў хлеў травы цяляці. Толькі вось цяперака, у гэтыя дні, пачалі старога зусім падводзіць ногі. Нямелі, калі трохі паходзіць, рабіліся як не свае, і было ў іх хіба толькі сілы, каб выйсці на двор і пасядзець на прызбе, пагрэцца на сонцы. Цела яго ўжо не грэла само сябе, і цяпер стары не скідаў з сябе кажух ні зімою, ні летам, накрываўся ім нават нанач, калі клаўся спаць. І не вельмі перажываў, мучыўся ад думак, што цяпер нягожы,— ішоў яму дзевяносты год,— а ў гэтых гадах так і павінна з ім быць. Папраўдзе, ён і сам не ведае, колькі гадоў жыве на гэтым свеце, бо запісвалі яго, калі нарадзіўся, у царкве і запісы гэтыя прапалі недзе. Потым, калі вырас, пра гэта ён, цёмны чалавек, нідзе і не дапытваўся. Жыў, як усе людзі ў вёсцы: араў, сеяў, касіў, сек лес. І так з году ў год, і ўсё жыццё. З вёскі выехаў і пабачыў белага свету толькі тады, калі забралі на мікалаеўскую вайну. І свет той быў не белы, а чорны: туліўся, мёрз у акопах, пладзіў вошай. Потым прыбіўся дамоў, узяў Серафіму.
І гадаваў дзяцей, рабіў у леспрамгасе аж да новай вайны. У вайну яму далі на фронце не аўтамат, а сякеру — трапіў у сапёры. Наводзіў на пераправах масты. І накрыла яго бомбай на Вісле. Са шпіталя яго пусцілі памерці дамоў — чуў, што пра гэта між сабою ваенныя лекары гаварылі. Быў ён скура ды косці, а ў галаве ўсё звінела і лопалася нешта. На дзіва сабе і людзям неўзабаве ён падняўся, стаў на ногі, зноў пайшоў рабіць у леспрамгас. Рабіў як вол. І раптам адабралі ў яго інвалідную пенсію. Яшчэ здзіўляліся: такі асілак — і першая група. Як так! І дажыў ён да другой пенсіі, рабочай. З той пары не адлучаўся ад свайго двара: даглядаў карову, забаўляў унукаў: зімою — аднаго, даччынога, а ўлетку — дзесяцерых, усіх адразу. Сыны з нявесткамі прыязджаюць да яго з горада на лета, грыбы збіраюць, варэнне з ягад вараць. Хацелі даўно бацьку забраць у горад, але ён не паехаў. І добра зрабіў. Хай пахаваюць дома, на сваіх могілках, на якіх ляжаць дзед, бацька і маці, Серафіма яго, а не сярод гарадскога тлуму і лязгацення.
Уднела. Над далёкай і вышчарбленай, як піла, палоскай лесу набрыняла і сачылася чырвонае неба, сонца яшчэ не выпнулася з-за небасхілу, але яго прысутнасць ужо адчувалася на зямлі — на сліўніку, аблітым за ноч расою, ляжаў чырвоны колер водбліску. І ўсё жывое давала аб сабе знаць: трашчалі, сварыліся ў садзе вераб’і, рыкалі каровы, на поплаве крактаў дзяркач. Багата на сваім вяку ён сустракаў такіх раніц, і ўсе яны былі амаль аднолькавыя ўлетку, з расою, з раскацістымі галасамі, са свежым подыхам прахалоды ў твар.
Адчыніліся дзверы, і з хаты выйшла з даёнкай у руцэ Вольга, дачка. Паварушыла целам — было зябка,— зірнула на бацьку.
— Чаго так рана раскатурхаліся?
Ён падняў вочы:
— Не спіцца. Кашаль дзярэ.
— Звару ліпавага настою.
— Ці паможа?
— Памагаў жа.
— У грудзях гняце. Аж душыць.
— А вы пахадзіце трохі. Палягчэе, адпусціць.
— Ногі ж не носяць.
— Да Андрэя дойдзеце як-небудзь. Недалёка тут.
Стары навастрыў вочы:
— А чаго ісці да яго?
— Адведаць. І дзяцей паглядзець. Яму ж няма на каго іх пакінуць... У радзілку збіраецца Андрэй сёння паехаць. У мястэчка.
— Хіба Лену завёз туды?
— Учора. Не ведаеце?
— Ніхто не казаў.
Унук Андрэй жыў цераз пяць хат, і стары абапёрся на кавеньку, марудна падняўся з прызбы, трохі пастаяў нагінкам, каб пацупчэла ў нагах, і падаўся на вуліцу.
Паднялося сонца, шырокае і чырвонае, падсвяціла туман, які выгінаўся над поплавам, тонкай павуцінай аплёў алешнік. У хатах малінавымі водбліскамі заблішчалі шыбы.
Выганялі на пашу кароў, яны збіраліся на вуліцы ў чаргу, ляніва ішлі паўз платы, менцячы вялымі, выдаенымі вымямі.
Ахрэма пазнала і падышла да яго карова, спынілася і падставіла пад рукі гаспадара голаў — хацела, каб пагладзіў, паскроб кіпцямі між рог, у ямачцы.
— Харошая мая, харошая! — вадзіў па гладкай шыі рукою і прыгаворваў ён.— Па малако ідзеш, рахманая мая.
Карова ад асалоды прыжмурвала свае рачкатыя чорныя вочы, прыціснула вушы і так доўга стаяла б, слухала б рукі гаспадара, калі б ён яе лашчыў і не прагнаў ад сябе кавенькаю.
— Добрага ранку, дзеду! — гукнуў раптам ззаду моцны мужчынскі голас. Ахрэм азірнуўся — са сваіх варот выйшаў Сцяпан, сусед, у гумовых ботах з закасанымі халявамі, з накідкай на плячы, з раменнаю пугаю ў руцэ.
— А-а, пастух! — азваўся Ахрэм.— Дзе будзеш сёння чаргу пасціць?
— На Барсучніку.
— Там жа ўчора каровы хадзілі. Вытаўклі той груд. Голая зямля, як бубен. Гані лепш на Высокі палетак. Там будзе сёння камбайн хадзіць. От і напасеш кароў на свежай пожні.
— Дзякуй, дзеду, што сказалі.
Сцяпан шлёгнуў, сцебануў пугаю па мокрым пяску і пайшоў подбегам даганяць кароў. За ім патрухаў, дробна перабіраючы лапамі, руды сабачка з куцым растрапаным хвастом.
Марудна перастаўляючы кавеньку па пяску, пайшоў, пакалываўся паўз платы, спакойна, ціха глядзеў на хаты, заглядваў у двары, каб каго ўбачыць і пагаварыць. Нейкая незразумелая нуда найшла на душу, салодкая і тамлівая,— даўно не выходзіў з хаты і не бачыў людзей,— і хацелася яму адвесці з кім душу або памаўчаць з добрым чалавекам. Ішоў паўз Ганнін плот. Праз частаколіны ў вачах зарабацілася, заскакала сонца, і было яму добра, дзіўна, што па твары мігцелі, пярэсціліся сонечныя зайчыкі, ласкавыя і ціхія.
А вось і сама Ганна. Выгнала з двара карову на пашу, села на лаўку ля сваіх варот і сядзіць. Старасць таксама сагнула ёй плечы, і яна не падымае вачэй ад каленяў, на якіх ляжаць яе цёмныя сухія рукі з пакрыўленымі пальцамі.
— Як здароўе, дзеўка? — ні то паздароўкаўся, ні то спытаў ён і сеў побач на лаўку.
— Кеўляю патроху. А тваё?
— Ногі ледзь цягаю. На той свет пара.
— Цяпер толькі і жыць. Ціха, мірна, улежна і ўежна.
— Усё жыццё прагаравалі. А цяпер, калі толькі і жыць, збірайся... Крыўда бярэ.
Ганна зірнула на Ахрэма:
— А не баішся смерці?
Ён калупнуў кавенькаю пясок ля ног.
— Чаго баяцца. Пражыў сваё. Пара ўжо саступіць каму месца на зямлі.
— Яно і праўда,— згадзілася Ганна. Памаўчала, уздыхнула.— Цябе, Ахрэмка, хоць будзе каму пахаваць... А хто мае косці заграбе? Адна вякую. З самае вайны.
— Рана ты, дзеўка, пра смерць загаварыла. Дажыві да маіх гадоў, тады будзеш казаць. Я ж табе дзядзькам даводжуся.
— Старасць усіх ураўнівае.
— Знайшлася мне старая. Калі я жаніўся, ты яшчэ ў лялькі гуляла на прызбе.
— Сёмы ж дзесятак ідзе.
— У твае гады я яшчэ на чужых жанок паглядаў.
— Нешта не бачна было.
— Хацела яшчэ бачыць. Гэтага не хапала.
Унукава хата была новая. Васкова-жоўтыя сцены здалёк свяціліся сярод шэрых будынін урачыстым сонечным колерам — яшчэ не выпетрыліся на дажджах і ветры, не выцвілі на сонцы. Двор роўна і хораша абдымаў нафарбаваны ў зялёнае штыкет, з-за якога сплывала на вуліцу густое галлё сліўнікоў, унізанае вялікімі і чырвонымі, як велікодныя яйкі, слівамі.
Варотцы былі незачыненыя, і Ахрэм перанёс цераз завалу кіёк, сам ступіў у двор. Першымі яго ўбачылі праўнукі, хлопчык і дзяўчынка, пабеглі насустрач:
— Дзед ідзе! Дзед ідзе!
Падбеглі і прытуліліся да яго, прылашчыліся, і стары спыніўся, пачаў гладзіць дзяцей, вадзіць рукою па мяккіх валасах, якія чапляліся за шурпатую, як тарка, яго далонь.
— А дзе маці? — папытаў у іх, быццам не ведаў.
— У мястэчка паехала,— адгукнулася меншанькая.— На кірмаш. Зайчыка нам купіць і прывязе. Так бацька казаў.
Большы хлопчык, Віталька, засмяяўся:
— Гі-гі-гі! Не зайчыка, а хлопчыка.
— Хлопчыкаў жа не прадаюць на кірмашы.
— Маме прададуць.
— А бацьку памагаеце?
— Памагаем. Гусей пасвім. І куранятам проса сыплем.
— Вось якія вы малайцы! — пахваліў іх дзед і пайшоў у хату.
З печы адганяла на хату дым. Старыя рубанцы сіпелі, не хацелі гарэць, полымя то выхоплівалася з-пад іх, абдымала дровы, то зноў мізарнела, вузілася і вяла памільгвала, учапіўшыся за чорныя канцы трэсак. І Андрэй зноў піхаў пад рубанцы газеты, дзьмухаў у печ.
Дзед пераступіў парог:
— Бог у помач, унуча! За гаспадыню арудуеш?
— Хай яна спрахне, гэтая бабская работа! І ў печы не гарыць, і свінні хлеў разносяць, просяць есці. А я яшчэ ім і картоплі ў печ не ставіў... І ў мястэчка трэба ехаць. Аўтобус не чакацьме ж...
— Каторы дзень там Лена?
— Трэці.
— Доўга нешта раджае. Колісь, бывала, хутка рабілі гэта. У разоры... З поля прыносілі... А цяпер бач, тры дні трэба.
— Сёння, можа, і родзіць. Паеду.
— А я прыйшоў дзяцей паглядзець.
— Трэба было вам дома ляжаць. Хадзіць жа цяжка.
— Мяне Вольга падменіць. Прыйдзе, казала, хутка!
— Хіба так,— згадзіўся Андрэй. Паставіў у печ вялікі, свінны, чыгун, зірнуў на старога.— То ідзіце ў сад. Там вальней вам будзе.
Стары знайшоў вачыма пад яблыняй услон, апусціўся на яго, прыгрэўся на сонцы і задрамаў ад слабасці, прыхінуўшыся спіною да камля яблыні. І хутка прахапіўся, не адразу прыйшоў у сябе, доўга расціраў твар сухімі далонямі.
У голлі яблынь, сярод цёмнай лістоты, віселі жоўтыя яблыкі. І нават на вочы адчувалася іх наліўная важкасць і ранішняя прахалода.
Прыбег у сад Віталька з парожнім вядром:
— Цётка Вольга прыйшла. Казала, каб вы дадому ішлі.
І пачаў збіраць і кідаць у вядро яблыкі, і яны бухалі ў дно, як у вялікі бубен.
Дамоў ён пакандыбаў не вуліцай, а агародамі. Па сцежцы, што ляжала ў разоры, пайшоў у канец сотак, падняўся на круты ўзгорак, зарослы асінамі і бярозамі, абгароджаны частаколам.
Зялёная няходжаная сцежка — яе зацягнула, як застылы ручай раскай, лісцямі падарожніку — збегла з могілак на поплаў, што ляжаў ля самых Ахрэмавых сотак. Трава на ім была пакошана, ляжала роўнымі радамі, спалавелая на сонцы. Ён нагнуўся, узяў у жменю прывяленай травы, паднёс да твару, але паху не пачуў. Паварушыў кавенькаю рады. Спаднізу трава была яшчэ сырая, і ён падумаў, што трэба будзе ўзяць граблі і падварушыць яе, каб хутчэй сохла. І соладка старому стала і трывожна — ён знайшоў сабе занятак, які з раніцы чакаў яго і цяпер пачынаў клапаціць душу. Ведаў, што, калі падварушыць, пераверне сена, на сэрцы стане прасцей і лягчэй. Яму стала сумна, і —дзіўна — гэты сум нібы засмоктваў душу, не хацеў яе адпускаць. І рабілася боязна і трывожна, і яго нешта гняло, і гэта, ведаў ён, хутка пройдзе і прыйдзе ў душу зноў.
Пайшоў памалу разорай у двор, доўга тупаў пад паветкаю, шукаючы граблі, але іх не знайшоў — зяць, мабыць, узяў раніцай на пакос у калгас. Раптам позірк яго упаў на штабель сухіх роўных дошак, што ляжаў пад плотам. І ён раптам заціх, стаў сярод двара, паклаў на кавеньку дзве далоні, прыткнуўся да яе грудзьмі. І ў старога заняло дыханне. Пачаў мучыцца і ад страху, і ад тамлівага прадчування лёгкасці, якая, ведаў ён, павінна хутка да яго прыйсці замест бясконцай трывогі апошніх дзён.
А на дварэ ўжо вечарэла. Асвечанае заходзячым сонцам неба з жоўтага на захадзе пераходзіла ў зеніце ў зялёнае.
Ногі ад стомы ўжо ледзь трымалі Ахрэма. Ён ступіў колькі крокаў і апусціўся на ганак. Сядзеў Ахрэм так нядоўга, падняўся, адчыніў дзверы ў сенцы, зайшоў у хату і падаўся ў бакоўку — там, за дашчанай перагародкай, быў яго ложак. Не распранаўся, прылёг, паклаў галаву на падушку, і яго агарнула чуйная вялая дрымота. Потым Ахрэму зрабілася холадна, ён накінуў на сябе кажух і, трохі ўгрэўшыся, ненадоўга заціх.
Падняў толькі галаву, калі ў хаце пачуў крокі:
— Вольга, ты?
— Я, тата!
— Ці радзіла Лена?
— Радзіла хлопчыка.
— А як назвалі яго?
— Так, як вас.
— То і няхай жыве замест мяне!
Гэта былі апошнія яго словы.