Чалавек задумліва крочыў па начной вуліцы горада. І не заўважыў, як апынуўся на ўскраіне, у полі. Цемра, бязлюддзе і цішыня тут гнялі і палохалі яго. Ён азірнуўся. Агні горада ледзь праступалі ў тумане, іх не было відаць, стаялі ў змроку белыя плямы, і чалавек не раздумваючы пайшоў туды, дзе плямы былі больш светлыя.
Доўга ён мясіў нагамі гразь у крывым і цёмным завулку, пакуль нарэшце не адчуў пад нагамі асфальт. Тратуар быў мокры, і ногі часам ступалі па лужынах — пасля непралазнай гразі ісці стала лягчэй. І колькі чалавек ішоў, тратуар, доўгі і вузкі, усё выплываў і выплываў з туману, заціснуты з двух бакоў шматпавярховымі дамамі: чорныя вокны паміж паверхаў падслепавата і слязліва моршчыліся, а верхнія паверхі зусім патанулі ў тумане.
Усё вакол спала глыбокім мёртвым сном: і дрэвы, зябка падціснуўшы, як рукі, чорныя голыя галіны, і вузкія слупы, і апусцелыя згорбленыя ларкі, адзінока прыткнутыя, як бяздомныя бадзягі, да шэрых сцен дамоў.
Далей вуліца пашырэла. Сталі трапляцца на вочы высокія і тоўстыя каменныя сцены з круглымі ліхтарамі наверсе. Але толькі ліхтары, быццам вялікія матылі, што трапілі ў цянёты туману, не свяцілі, злёгку бялеліся, і здавалася, ім было наканавана назаўсёды тлесці і паступова патухнуць у густым шэрым змроку.
А чалавек усё ішоў і думаў: «Так больш не павінна прадаўжацца». Але ад гэтай думкі ён яшчэ мацней адчуў адзіноту, але ж яшчэ раз самому сабе сказаў уголас:
«Так больш не павінна быць».
Калі прайшоў чалавек, з-за вугла дома на тратуар выйшаў вялікі чорны сабака. Ён страсянуўся, і ад яго густой поўсці ў бакі адляцелі буйныя пырскі. Падцяўшы хвост і апусціўшы галаву, сабака пацягнуўся за чалавекам. І доўга ішлі яны па доўгім тратуары соннага горада, і кожны думаў сваю цяжкую, горкую думку.
Сабака, напрыклад, не мог ніяк забыць сваё мінулае жыццё. Некалі ён жыў на ўскраіне горада ў цёплай утульнай будцы, быў заўсёды накормлены і задаволены сваім жыццём. Але аднойчы, гэта было вясною, у двор старой і скасабочанай хаціны заехаў грузавік. Гаспадары хутка пакідалі ў кузаў свае пажыткі і паехалі, нават не глянуўшы ў спешцы на сабачую будку. Потым са страшэнным грымаценнем і лязгам падпаўзла вялізная машына, белым вострым языком у адзін момант злізала старую хаціну і сабачую будку. Калі машына ад'ехала, сабака вярнуўся на разваліны, доўга сядзеў, чакаючы гаспадара: сумаваў, плакаў, выў. Нарэшце ён зразумеў, што застаўся адзінокі, і пайшоў куды глядзяць вочы. Дзеці, а часам і дарослыя, убачыўшы яго на вуліцы, крычалі, кідалі каменнямі. Аднойчы нават са стрэльбы стралялі. Аднак нядоўгія сабачыя крыўды хутка забываліся. І яго зноў нястрымна цягнула да людзей.
Вось і цяпер ён убачыў чалавека, і душа ажыла, сагрэлася. Захацелася дагнаць чалавека, пайсці з ім побач: упершыню ён сустракае ў такую глыбокую і непагодлівую ноч згорбленага чалавека, што ідзе ў туманную далячынь.
Ён злёгку ўздрыгнуў ад нечаканага дотыку да нагі нечага мяккага і жывога. Сабака на ўсякі выпадак адбег убок. Чалавек спыніўся і, трохі падумаўшы, паклікаў яго, прысеўшы на кукішкі:
— Ну, хадзі сюды... Як цябе... Жучка! Можа, Барс? — Ён клікаў ціхім ласкавым голасам, лёгенька паляпваючы рукою па каленях.
Сабака асцярожна пайшоў да яго, павільваючы хвастом. Падышоў бліжэй; падціснуў хвост, прыгнуў галаву, сеў на лапы і амаль на жываце падпоўз да яго, паспеў лізнуць руку.
— О! Ты ўжо ліжашся? Які чорны. Ну, як цябе дражняць! — Ён гладзіў яго па галаве, і сабака глядзеў на чалавека разумнымі і разважлівымі вачыма.
— Ну ідзі гуляй, Цыганка, ідзі бегай,— сказаў ён, звярнуў у завулак і пайшоў не азіраючыся сваёй дарогай.
Чалавек ледзь адчыніў дзверы, як у калідор, вынырнуўшы ззаду, першым уварваўся сабака. Ён зразумеў: сабака ўвесь час ішоў за ім.
— Бач, які ты шустры! — трохі павесялеў чалавек, коратка усміхнуўся аднымі куточкамі губ, упусціў яго ў кватэру.
Сабака мітусліва пачаў бегаць па пакоі, абнюхваючы ўсе куткі, падышоў да яго і лёг каля ног.
— Ты зусім ручны! — нагнуўся ён і пашкуматаў яго за загрывак. Але, убачыўшы брудныя сляды на падлозе, незадаволена паківаў галавою.— Так не трэба рабіць, галубок. Выціраць пасля цябе няма тут каму.
Сабака прыціх, вінавата апусціў галаву, быццам зразумеў чалавека. А чалавек трохі падумаў і сказаў:
— Так і быць, бегай. Прыбяру.
У кватэры быў акуратна засланы ложак, на вокнах белыя фіранкі, у куце — шырокая кніжная шафа, а на канапе, на падлозе і ва ўсіх кутках параскіданыя часопісы, газеты, чарцяжы і старыя, пацямнелыя ўжо канверты з пісьмамі. Ля акна, на нізкім століку,— радыёла, побач ляжалі пласцінкі.
— Ты, мабыць, галодны? — сказаў чалавек.— Чым жа цябе пачаставаць? Ці знойдзецца што: жыву без гаспадыні. Аднак паглядзім. А ведаеш, гаспадыня ў мяне была! Была...
Ён расчыніў насцеж дзверцы кухоннага століка.
— О, дык ты шчаслівы! — ён выняў засохлыя кавалкі хлеба, долькі каўбасы.— Праўда, ежа не першай свежасці...
Сабака, амаль не жуючы, праглынуў усё, што кінуў яму чалавек, і пачаў аблізвацца.
Чалавек сеў за пісьмовы стол, узяў у рукі фотакартку, на якой была жанчына, маладая і прыгожая, з лёгкай і шчаслівай усмешкай; доўга нерухома глядзеў на здымак, але твар яго так і застаўся спакойны і строгі. Наглядзеўшыся, ён не паставіў фотакартку на месца, а высунуў шуфляду ў стале і паклаў яе сярод другіх папер.
З кішэні пінжака ён выцягнуў другую фотакартку, на ёй таксама была жанчына, проставалосая і задумёная, і не такая прыгожая, як тая, што на першай картцы. У чалавека паступова сышла з твару зацятасць, і добрая ўсмешка кранула яго губы. ён глыбока ўздыхнуў і зноў прыгадаў: «Усё, так больш не павінна быць».
— Не, не, так не павінна...— сказаў ён услых.
Чалавек азірнуўся і ўбачыў сабаку, які гэтак жа ціха ляжаў ля парога. Ён, здавалася, разумеў яго гора і гэтую хвілінную радасць, сочачы разумнымі вачыма за яго кожным рухам.
Ён стомлена падняўся, падышоў і адчыніў дзверы:
— Ідзі, родны, ідзі гуляй... Ідзі бегай...
Сабака не ўставаў. Ён так жалобна глядзеў на яго пакорлівымі вачыма, што чалавек убачыў у іх і бязмежны сум, і вялікае гора, і мальбу. Ён цяжка закрыў павекі, і калі расплюшчыў іх, з аднаго вока, мокрага і бліскучага, выкацілася буйная слязіна.
— Ну, што мне з табою рабіць? — сказаў чалавек і адвярнуўся. Задумаўся.— Так і быць, пераначуй у калідоры: там цёпла. А заўтра я табе будку змайструю. Так і быць, заставайся, жыві,— выйшаў за дзверы, паказаў у кут.— Спі пакуль тут.
Чалавек спаў трывожна. Яму ўвесь час снілася дажджлівая цёмная ноч, нейкая жанчына, за якою ён бег і ніяк не мог дагнаць; снілася шматлюдная і шумная будоўля і вялікі чорны сабака, які чамусьці бегаў па краі высокага даху і сярдзіта брахаў на людзей.
На другі дзень сабака зноў прыбег дадому. Дзверы былі зачынены, у вокнах не гарэла святло. Ён прыціснуўся да сцяны, хаваючыся ад дажджу.
Апоўначы, калі дождж трохі сціх, сабака ўбачыў чалавека і кінуўся яму насустрач. А ў пакоі, асмялелы і радасны, бегаў вакол гаспадара, пакорліва лажыўся ля ног, і ён доўга гладзіў мокрую густую поўсць на худой шыі. Чалавек быў вясёлы, усміхаўся, жартаваў і бясконца размаўляў з сабакам. Прама з рук даў яму вялікі кавалак свежага хлеба і цукерак. На гэты раз у кватэры быў непарадак, на падлозе ляжалі старыя чаравікі, боты, кавалкі паперы, стаяла два чамаданы і звязаныя шпагатам стосы кніг; з вокнаў і ложка былі зняты фіранкі, з дзвярэй — занавескі.
Гаспадар узлез на табурэт, зняў са сцяны карціну. Потым падышоў да прайгравальніка і паставіў на яго пласцінку.
Песня лілася вясёлая, голас спявачкі быў прыемны.
— А цяпер я буду слухаць,— сказаў чалавек і паставіў новую пласцінку.— Праўда, многія моршчацца ад такой музыкі, а я, разумееш, люблю.... Цяпер ты ціха сядзі і не перашкаджай мне. Гэтую музыку трэба слухаць сэрцам.
— Вось што, Цыганка,— сказаў ён пасля,— пойдзем спаць,— лёгенька падштурхнуў сабаку да дзвярэй кухні.— Тут ты сёння будзеш спаць, як барыня.
Ён прынёс старую дзіравую коўдру, згарнуў яе ў дзве столкі і паслаў каля печы. Сабака адразу лёг. Ад печы грэла цяплом, сабака хутка заснуў, і яму усю ноч сніліся шчаслівыя сны.
Раніцай яго разбудзіў гаспадар:
— Ну, Цыганка, мне пара. Падымайся.
Выпускаючы сабаку з дзвярэй, хацеў сказаць: «Ідзі гуляй, ідзі бегай», аднак так не сказаў.
На дварэ ўжо была зіма.
Залубянелая, закасцянелая на марозе зямля і зацягнутыя льдом лужыны пасівелі ад дробнага, як крупы, снегу.
Ён сказаў:
— Ідзі, Цыганка, ідзі, сіротка...— чалавек яшчэ нешта хацеў сказаць, але замест гэтага пагладзіў сабаку, з горыччу пазіраючы ў яго светла-зялёныя вочы.
Ні на крок не адстаючы, сабака праводзіў яго да самага трамвайнага прыпынку. Калі ішоў побач з ім па горадзе, вушы трымаў тарчком, галаву нёс высока і ганарліва і як быццам сваім радасным і задаволеным выглядам гаварыў усім сустрэчным: «Глядзіце, я не які-небудзь блудлівы, у мяне ёсць гаспадар».
Тры ночы запар сабака чакаў чалавека. Але ён не прыходзіў.
На чацвёрты дзень, прыбегшы, сабака аж захлынуўся ад шчасця: у вокнах гарэла святло. Ён кінуўся да дзвярэй, потым да акна, падскочыў і шкрабнуў па шкле лапай; зноў кінуўся да дзвярэй і радасна заенчыў;
Дзверы адчыніліся. Сабака хутка, дробна завіляў хвастом, усунуў пысу ў праём дзвярэй, гатовы адразу кінуцца ў ногі гаспадару. Але раптам не пачуў знаёмага паху і не паспеў разгледзець перад сабою новага чалавека, як вялікі бот прыўзняўся, і сабака зляцеў у снег з прыступак ганка ад моцнага ўдару. Дзверы зачыніліся.
Доўга сабака бег і выў. А куды бег — сам не ведаў. Апамятаўся ён ужо на родных развалінах старой хаціны. Праўда, калі ён агледзеўся, дык ужо не пазнаў таго месца, дзе шчасліва пражыў свае маладыя гады. Тут ужо ўсё было па-новаму: чарнелі вялікія ўзгоркі зямлі, чырванела цэгла і каля высокай новай сцяны дрыжала, соўгалася вялізная машына з доўгім хобатам. Вакол было многа святла і шуму. На пляцоўцы завіхаліся людзі — бегалі, пакрыквалі, перагаворваліся. І раптам страшная машына паехала прама на сабаку, злосна лязгаючы і стукаючы коламі. Сабаку адразу прыгадаўся гул і бразгат той машыны, якая некалі вялікім вострым языком злізала разам са старой хацінай яго будку; ён кінуўся да штабеляў і залез некуды ўніз, пад дошкі.
Месца, дзе ляжалі заштабеляваная цэгла і дошкі, здавалася закінутым і апусцелым; ні аднаго чалавечага следу вакол не было відаць. Але пад вечар ад штабеляў пацягнуліся сабачыя сляды. На другі дзень у снезе ўжо прарэзалася вузенькая сцяжынка. Хутка на гэтую сцяжынку ступіла чалавечая нага. Потым сабачую сцежку змялі, стапталі, і да штабеляў вырасла шырокая людская дарога. Але гэтая сцежка абрывалася кроках у трох ад штабеля, далей, да адтуліны, заставаліся некранутымі сабачыя сляды.
Сабака доўга не здаваўся. Ён дзіка шчэрыў зубы, сярдзіта рычаў, вочы яго наліваліся лютай злосцю, і ў іх былі відаць нейкі боль і адчай. Ніхто з рабочых не асмельваўся падысці да яго. Яны прыходзілі да сабакі па аднаму, часам разам, разгортвалі газеты, развязвалі торбы і кідалі здалёку яму хлеб. Але ён па-ранейшаму заставаўся злосны і люты, а хлеб, аднак, еў, калі іх не было блізка.
Аднойчы да штабеляў падышоў Пятро Кузьміч Варывончык. Рабочыя ўважліва саступілі яму дарогу.
— Што вы тут цікавае знайшлі? — спытаў Варывончык і пайшоў наперад.
— Нельга туды, Кузьміч,— весела сказалі яму.— Там люты сабака... Парве.
З-пад штабеля пачулася гырчанне.
— Сабака? — спытаў Пятро Кузьміч здзіўленым голасам.
— Гэта не сабака — ваўчыца! Тыдзень кормім — і ведаць нас не хоча.
— У яе шчаняты, Кузьміч.
— Цікава, цікава,— сказаў Варывончык і ступіў наперад, на сабачыя сляды, якія пацямнелі ўжо і па якіх ніхто не адважваўся хадзіць.
З адтуліны высунулася чорная сабачая пыса і пагрозліва загырчала.
— Пятро Кузьміч! Парве! — крыкнулі яму.
Варывончык пастаяў, паглядзеў на сабаку і раптам пайшоў прама на яго. Усе разгубіліся і заціхлі. А потым убачылі, як Пятро Кузьміч пяшчотна гладзіў сабаку, а ён ласкава глядзеў на яго.
— Цыганка, сіротка ты мая! — шаптаў Варывончык.
Падышлі і астатнія рабочыя і затапталі нарэшце ўсю сабачую сцежку каля адтуліны. Сабака, марудна паварочваючы галаву, уважліва аглядаў усіх.
Пяцёра шустрых шчанят з-пад дошак высоўвалі галовы і са здзіўленнем жмурылі свае вузенькія вочкі; у іх нядаўна паявіўся зрок, і чалавека яны бачылі ўпершыню. Які ён, гэты чалавек?