Аўтобус сунуўся па непралазнай гразоце, надрыўна, да нейкага металёвага стогну ў маторы, роў, тузаўся ў слізкіх каляінах, яго часта заносіла, закручвала ўпоперак дарогі. А дождж усё ліў і ліў, густа і часта сек, як шротам, па жалезнай спіне аўтобуса. Ад акна тхала холадам, са шчылін дзьмула імжой. Павел дрыжэў усім целам і шкадаваў, што забыў, спяшаючыся, дома дажджавік. Аўтобус аб нешта стукнуўся, асеў у лужыне і заглух. Ён адвярнуўся да акна і нечакана для сябе заплакаў. Слёзы плылі па твары, салілі губы. Ён не выціраў слёз, усё вакол — вокны, вопратка, твары людзей — было мокрым ад дажджу, і, мабыць, ніхто не заўважаў, што ён плача. І ніхто не ведаў, што ў невялікай вёсцы памірае маці Паўла і ён спяшаўся застаць яе жывою. Трэба было напаследак сказаць маці, што вінаваты перад ёю, што заўсёды хацеў зрабіць нешта добрае і ўсё не было калі, не даходзілі рукі — і вось ужо позна. З вострым запозненым болем і ласкай у думках абдымаў яе, худзенькую, туліўся да яе маленькага роднага твару.
І раней ён не вельмі каб клапаціўся пра маці, а яна ўсё што магла аддавала ім, дзецям.
У памяці ўсплылі далёкія нішчымныя гады: сядзелі яны — Коля, Віця, Ніна, ён, Паўлік, і самы старэйшы Барыс — за сталом, маці разлівае апалонікам ім у міскі зацірку.
Думкі яго цягнуліся далей, вярталі ў сумнае галоднае дзяцінства. Ён глядзеў на мокрае слязлівае лабавое шкло аўтобуса, па якім разбягаўся пучок трэшчын.
...І раптам убачыў такую ж сетку-павуціну пад нагамі, пачуў хрумсткі трэск, які каленцамі-штуршкамі разбягаўся па лёдзе, радасныя крыкі хлапчукоў. Яны цеснай купкай бягуць па сажалцы. Малады, топкі лёд іскрамі-трэшчынамі ўгінаецца пад імі, паквоктвае, павохквае. І раптам ледзяная вада апаліла цела, і ён адчайна закрычаў. На крык прыбегла спалоханая маці і выцягнула яго з палонкі. Потым было вельмі цёпла... Кідаўся непрытомны ў ложку, а маці паіла яго гарачым малаком. Не спала дзве ночы, усё вохкала, гаравала, захутвала яго ў кажух. І, пазіраючы на яе, кляўся сабе, што, калі выздаравее, будзе яе заўсёды любіць і слухаць. Але пасля хваробы ён па-ранейшаму аднекваўся, калі маці прасіла прынесці цяляці травы, загнаць у двор карову. Рабіць гэта яму было сумна. Ён чакаў такога выпадку, калі можна будзе па-сапраўднаму дапамагчы маці. Аднак гэты выпадак так і не надарыўся. Горад, вучоба ў інстытуце, жаніцьба зусім аддалілі, адасобілі яго ад маці. І наведваў цяпер, думаў пра яе ўсё радзей і радзей, хіба толькі калі было вельмі цяжка ў жыцці. З нядобрымі думкамі ён прыгадаў і братоў. Усе з’ехалі ў горад. Толькі ў вёсцы затрымалася Ніна, але жыве яна не з маці — выйшла замуж за механіка з суседняга саўгаса. І ва ўсіх дзеці. Нараджаць панараджалі, а гадаваць — каб хто-небудзь іншы. На ўсё лета вязуць іх да маці — забаўляйся, маўляў, з унукамі, каб не было сумна. Як быццам і на самой справе ў яе няма работы. Тут і карова, і куры, і свінчо, і соткі... Клапоціцца, круціцца цэлымі днямі без адпачынку. Павел дадумаў, што трэба было ў гэты водпуск пабыць з жонкаю ў вёсцы, дапамагчы маці. Але ўжо было позна: ён дастаў дзве пуцёўкі на поўдзень, а Уладзіка, каб развязаць сабе рукі, паспеў ужо сплавіць, адвезці да маці на лета.
Дождж перастаў, сціх. Неба пасвятлела. Цёмнае сырое ворыва, што цягнулася за акном аўтобуса, наткнулася, набегла на пралесак густых маладых бяроз, за якімі тоўпіліся хаты.
Павел узбег на ганак, з заміраючым сэрцам прыхінуўся да дзвярэй, баючыся іх адчыніць. «Можа, не паспеў, спазніўся»,—падумаў ён і рвануў на сябе дзверы. З напаленай хаты ў твар тхнула цеплынёй.
— Тата! — крыкнуў раптам, убачыўшы яго, з печы Уладзік. З-за шторы вызірнуў яшчэ адзін дзіцячы твар. Павел не вытрымаў, кінуўся ў другую палавіну хаты, убачыў маці і сястру Ніну. Маці ляжала на ложку, тварам да дзвярэй, вочы яе былі заплюшчаны.
— Ціха,— ціха сказала Ніна, аглядаючы брата.— Здымі чаравікі, гразі цэлы воз прынёс...
Ён вярнуўся ў сенцы, дрыжлівымі рукамі развязаў слізкія шнуркі, сцягнуў з ног чаравікі, пайшоў босы па падлозе і сеў на скрыню насупраць сястры. Ніна ціха і плаўна круціла ручку швейнай машынкі. Побач ляжала шыццё з нейкай старызны. Сэрца Паўла сціснулі востры сорам і шкадаванне. З нянавісцю да сябе, да сястры, да братоў глядзеў ён цяпер на кучу гэтых неданоскаў, на растаўсцелае цела Ніны, на яе круглыя рукі, якія спрытна стрыглі нажніцамі старую сукенку — шыла для маці. Насі, мама, радуйся падарункам! І так з году ў год. Выліняла настольніца, знасілася кофта ці сукенка — усё мацеры, у вёсцы сыдзе, кожнай анучы будзе рада. З нейкай здзіўленай злосцю глянуў ён зараз на сястру і не вытрымаў, з едкім шэптам крыкнуў:
— Кінь ты гэта рыззё! Як маці, што з ёю? Гавары...
Ніна са страхам зірнула на збялелы твар брата, на мокры, у брудных плямах касцюм, загаварыла, вінавата збіваючыся са слоў:
— Прыступ. Пазаўчора яшчэ скруціў... а цяпер быццам нічога, адпусціла. Хацела ўстаць, але я не дазволіла. Сама ўправілася, карову падаіла, пакарміла курэй, дала свінчаці, дзяцей накарміла.
— Якіх дзяцей?
— Нашых. Чыіх жа яшчэ... Уладзіка, Міхаську...
— Нашых! Дзіцячы сад тут устроілі... Чаму твой Мішка тут? Што, дома месца яму няма? Выправіла на шыю мацеры. Ну? Перапрацавалася, скажаш? Круглая, як кадушка...
— Божа, што з табою? Як з ланцуга сарваўся. Глянь ты на яго,— глуха затараторыла Ніна, ледзь не плачучы.— Я гэта на шыю маці дзіця сваё... А ты? Твой дзе? І яшчэ скажу, калі на тое пайшло... Нашага тут і не чуваць, ціхі. А з вашым Уладзікам управы няма: у калодзеж лезе, у разетку пальцы садзіць. Якія трэба нервы! Сто рублёў давалі, а не пайшла б да вас у нянькі. Змучылася з ім маці, а тут яшчэ гаспадарка... На часткі разрываецца... А вам напляваць! Збалаваліся там у горадзе. Нам ужо прабачце, мы пакуль у саўгасе не абзавяліся яслямі, гэта ў горадзе іх багата... А вязеце сюды.
— У мяне ж работа, дысертацыя, водпуск,— слабеючым голасам сказаў Павел і ўставіўся вачмі на свае босыя ногі.
— Ва ўсіх работа,— прымірэнча буркнула Ніна, устала з табурэта, выйшла ў кухню. Вярнулася, падала брату карэц, кавалак агурка.— Выпі з дарогі. Пасінеў увесь, як гусіны пуп... Захварэеш яшчэ.
Ён выпіў, захрумстаў агурком.
— Тата! —данёсся з кухні голас Уладзіка.
Павел не паварухнуўся.
Ён не заўважыў, як маці расплюшчыла вочы, і ўвесь уздрыгнуў, пачуўшы яе голас:
— Паўлік... Як жа... Замёрз, Павел... Ох, божа! — ціха і радасна захвалявалася яна і заварушылася ў ложку, абмацваючы сябе.
Павел кінуўся да ложка, прысеў, не ведаючы, што сказаць, і загаварыў горача і пяшчотна:
— Не трывожся, мама, ляжы. Мы ўсё зробім.
Ён глядзеў на яе зніякавелы ад худобы вузкі твар, лёгка сціскаў яе руку, адчуваў слабасць яе цела, і як тады ў дзяцінстве, душу яго ахапілі шкадаванне і любоў. А маці ўжо прыўзнялася з падушкі, з непакоем аглядала хату, двор у акне, гаравала, што ў хаце не прыбрана, што хвароба адлучыла яе ад дамашніх спраў і яна не магла сустрэць сына як трэба. Яна папрасіла прабачэння нават за тое, што хворая. Потым успомніла дачку суседа Клаву — паштальёнку, якая з перапалоху разаслала ўсім Рудкавічам тэлеграмы: маці дрэнна, пры смерці.
— Вось сарока, людзей толькі патрывожыла,— ні то шкадуючы, ні то радуючыся, сказала маці і папрасіла ў Ніны сукенку.— Зірнула вось на цябе, і лягчэй стала.
Павел выйшаў на двор. Пад паветкай мітусіліся куры — іх ганяў ганарлівы чырвоны, як агонь, певень. У хляве парохквала свінчо. Вароты хлява былі адчынены, і адтуль тхала цёплым пахам гною, мокрага сена.
Па кароткай мокрай лесвіцы ён падняўся на гарышча. Тут было змрочна і сыра, горка пахла палыном, з усіх куткоў веяла шолахамі і страхам, казкамі з дзяцінства. Ён убачыў лыжу, некалі абабітую ім бляхай з кансервавай бляшанкі. Побач ляжала ржавае, без спіц кола ад веласіпеда і круты, быццам рогі каровы, руль. Павел падумаў, што зусім нядаўна тут цякло яго жыццё. Штосьці ён майстраваў, перарабляў, і гэтыя, цяпер нікому не патрэбныя жалязякі тады яму былі вельмі дарагія. І ад таго, што яны ляжаць так, як ён іх пакінуў, што можна паглядзець, дакрануцца да іх, у душы ў яго з новай сілай успыхнула гарачае, светлае пачуццё к дому, да маці.
Ён уявіў, як працякае гэты стары прагнілы дах, калі ідуць асеннія дажджы, як доўга цягнуцца зімовыя вечары і ночы для маці.
Злазячы з гарышча, ён зірнуў на вылінялы на сонцы і дажджы, спалавелы стажок сена, абкладзены з усіх бакоў жэрдкамі. «Накасілі, прывезлі... І паветку нехта перакрыў»,— падумаў Павел і прыгадаў мінулае лета, калі яны — Мікола, Віктар і ён — з жонкамі прыехалі сюды з горада на два выхадныя дні адпачыць і заадно дапамагчы маці. І два дні прабеглі незаўважна ў застольных размовах, песнях. Раптам нехта ўспомніў, што трэба пералатаць дах, пераставіць плот, і ўсе похапкам кінуліся ў кладоўку і хлеў, шукалі цвікі, сякеры, дошкі і ішлі ў двор. Жонкі ўслед пакрыквалі: «Перапраніцеся!» Але перапранацца чамусьці ніхто не хацеў. З хаты раптам выбегла маці і, ледзь не плачучы, пачала прасіць, каб кінулі работу, не ганьбілі яе перад людзьмі: раз у год сабраліся разам — і ні пасядзець, ні пагаварыць. Скажуць, адразу работу дала. Усе лёгка і ахвотна згадзіліся з ёю, бо і на самай справе вельмі ўжо няёмка было ім, святочным і прыбраным, цягаць гнілыя дошкі, калупаць стары дах. Іх чакаў на стале пачастунак. І цяпер адрамантаваная кімсьці паветка выклікала ў Паўла пачуццё сораму і дакору. Ён выйшаў на ганак, прысеў на лаўку, выцягнуў з кішэні цыгарэты, запалкі, пачаў чыркаць.
— Адсырэлі, Павел Капітонавіч! Такая пагода... Вазьміце мае,— пачуў ён за спіною знаёмы голас і азірнуўся.
Перад ім стаяў дзед Акім, іх сусед,— высокі стары без барады і вусоў, у ватоўцы і зімовай шапцы-вушанцы.
— Добры дзень, дзед! — узрадаваўся Павел, беручы з яго рук цёплы карабок.— Праходзь, сядай.
Цяжка і асцярожна стары Акім падняўся па прыступках на ганак, прысеў побач.
— Ты, дзядуля, аслабеў, пабялеў...
— Праўду кажаш,— згодна махнуў галавою Акім.— Куды дзенешся? Выветрыўся. Гэта, глянь, толькі зямля заўсёды цёмная ды неба блакітнае. А чалавек ліняе з часам.
Памаўчалі. Павел зірнуў у шэрыя вочы дзеда, якія слязіліся ад старасці, убачыў у іх крыжыкі аконных рам і падумаў, што некалі ў гэтых жывых люстэрках адлюстроўваўся і ён, спачатку — галапузым, потым — падлеткам, пазней — студэнтам. Паўлу хацелася спытаць у яго пра нешта галоўнае, пра маці, але з языка сарвалася звычайнае:
— Ну, як жывеш?
— Патроху. Хлеб ёсць, ды зубоў няма,— сказаў дзед.— Старыя паміраюць, а маладыя у горад... Дажываю і я свой век. Вясною Сцяпан Дубняк памёр, наш старшыня. Ды ты яго ведаў. Аднагодак твайго бацькі. Яны і на фронт разам ішлі. Ваш загінуў, а Сцяпан вярнуўся. І ледзь не да смерці быў старшынёю. Пры ім і вашай маці лягчэй было. Дапамагаў і сенам і дрывамі. А цяпер новы, малады ў нас старшыня. Чужая для яго наша вёска. І Антаніна для яго — пустое месца. У яго першы інтарэс — рабочая сіла. А маці што? Быў час, рабіла. А тут сэрца. Вунь як прыступ схапіў... Я аж напалохаўся, унучку паслаў на пошту, каб вам паведаміць. Як яна зараз, маці?
— Нічога, лепш зрабілася,— ціха сказаў Павел.
— Можа, палягчэе. Адпусціць на які час. Гэта ваеннае гора і галадуха бокам вылазяць... Хапіла ёй адной з вамі... Столькі перацярпець, перагаладаць... І ўсе вы засталіся маленькія ў яе на руках — адно другога не панясе. І на працадзень пасля вайны мала давалі. А было вас пяцёра, галапузых, як шпакоў. Кожнаму трэба нешта даць у рот. А што? З лесу, калі вас насіла на сабе, хавала ад карнікаў, ад пагібелі, вярнулася на сваё селішча без каровы. А на месцы хаты адны галавешкі... Небам вы ўсе на першым часе накрываліся, хадзілі голыя, не было што на цела накінуць. Спухлі б з голаду, калі б людзі і дзяржава не дапамаглі. А цяпер, калі выйшлі ў людзі, трэба вам адзін аднаго трымацца... Маці ў вас адна... Усё жыццё гаравала на вас. Больш цяпер яе шкадуйце... Я іншы раз і хачу ёй дапамагчы, ды дзе там... Нягожы зрабіўся. Сіл няма... Тыдні тры назад паветку перакрыў ёй, праўда. Шэсць дзён патраціў на гэта... А ў цябе, скажам, на гэтую справу пайшло б не больш трох гадзін. Праўду кажу?
— Разумею. Дзякуй,— сказаў Павел, кінуў акурак і апусціў галаву.
— Ды яно яшчэ б туды-сюды, калі б быў пад рукою матэрыял,— працягваў дзед.— Хату хацеў маці перакрыць, дах згніў, дажджом яго прабівае... І ўсяго трэба лістоў дваццаць шыферу. Але знайдзі, дастань паспрабуй яго. У калгасе ёсць, але трапляе ён таму, хто бліжэй каля начальства ходзіць.
— Шыфер будзе! Заўтра ж пайду да старшыні. Усё зробім,— цвёрда сказаў Павел.
Каля варот раптам загула і спынілася машына.
Адчыніліся дзверцы. З кабіны выскачыў Віктар, высокі, даўганогі, зірнуў на хату і неяк слепа, няўпэўнена ступіў на ганак. Услед за ім сышла жонка Алена — лупавокая таўстуха, і малодшы Рудковіч — Мікола. Яны падышлі да прыступак, замерлі.
— Нічога, мацеры вашай лягчэй,— кашлянуўшы, сказаў дзед Акім.— Сэрца ў яе...
— Мамка! — усклікнула Алена і кінулася ў хату.
Гупаючы нагамі па брудным мокрым ганку, усе падаліся ў сенцы.
— Вось і кажу: сэрца,— дагаворваў, застаўшыся адзін на ганку, дзед.— Мацерына сэрца ў дзяцей, а дзіцячае — у камені.
Ён падняўся з лаўкі і пайшоў дамоў. Але доўга там не пабыў, бо хутка прыбег па яго Павел і пацягнуў старога на сямейную вячэру.
— Не, Павел, не пайду,— упарціўся дзед.— Людзі вы маладыя, мне не раўня...
— Чакаюць жа вас. Маці паслала.
— Калі так... Адмовіцца ад яе запрашэння грэх.
Павел пасадзіў суседа да маці, сам за стол не сеў.
Ён круціўся з Нінаю на кухні, рэзаў цыбулю, мыў шклянкі, лазіў у пограб па агуркі, памідоры. Яму падабалася гэтая вясёлая мітусня перад маці і братамі, падабаўся іх смех з яго нявопытнасці ў кухоннай справе, ён і сам усміхаўся з усяго, што бачыў і чуў. Пілі ад радасці, што маці жывая, пілі з дарогі, каб сагрэцца. Толькі дзед Акім і маці быццам не заўважалі бутэлек, сядзелі, маўчалі. Павел глядзеў на маці і ўсё вышукваў, якія сказаць ёй словы, каб яна і ўсе родзічы зразумелі, як ён яе любіць.
З нейкага цвярозага куточка яго розуму прабівалася скрозь блытаніну вясёла-п’яных думак адна патрэбная і надзейная, і Павел хацеў яе дадумаць, запамятаць. Гэтая думка несла ў сабе ўсё самае лепшае, светлае, чым поўнілася яго сэрца. Але хмель туманіў галаву, не даваў зрабіць гэтую думку яснай, гатовай для выказвання. І ён не стрымаўся, агледзеў усіх за сталом, высока падняў шклянку і моцна, урачыста ўсклікнуў:
— Таварышы!
Усе павярнуліся да яго, прыціхлі.
— Таварышы, я шчаслівы бачыць вас і нашу дарагую маму за гэтым сямейным сталом. Вось яна, нашая мама! У вайну яна засталася з намі адна. Усіх яна выхадзіла, выгадавала, выхавала, выратавала. Ні аднаго не згубіла. І ўсё добрае, што ёсць у нас цяпер, за што нас, Рудковічаў, прызнаюць і паважаюць у людзях усё гэта ад яе, ад нашай мамы...
Голас Паўла цішэў. Слухаючы яго, усе задумліва глядзелі перад сабою. Маці ўзіралася ў твар сына, губы яе дробна, нервова дрыжалі, і яна прыкрывала іх куточкам хусткі.
— Усё сваё жыццё яна аддавала і аддае нам, а мы? — працягваў ён.— З-за работы, жонак забываем часам пра яе. Так! А наша мама засталася адна. Ні дапамогі ад нас, ні радасці... Адны клопаты... Сорамна? Вельмі. Мама, прабач нам. Беражы сябе. Мы дапаможам, заўсёды будзем дапамагаць цяпер, з гэтага дня. Сто гадоў табе шчасця!
Павел перакуліў у рот шклянку, са стукам паставіў яе на стол. Нехта заляпаў у далоні. Цінькнулі шклянкі. Усе разам загаманілі.
— Так, сынкі, так! Маці — яно... Жонка, як пяецца ў той песні, знойдзе сабе другога, а маці сына — ніколі,— замармытаў дзед Акім і шапнуў Паўлу: — А ты пра шыфер не забудзь.
Ён кіўнуў дзеду галавою, потым падняўся з-за стала, каб зноў гаварыць. Хацелася сказаць нешта прыемнае, што аб'ядноўвала б усіх, хто сядзеў тут за сталом. Гаварыў пра тое, што яны, браты, вывучыліся, выйшлі ў людзі толькі дзякуючы маці і цяпер павінны шанаваць яе. І калі кожны з іх, братоў, будзе хоць трохі дапамагаць маці, усім будзе добра. І яшчэ ён нешта гаварыў і бачыў, што яго ветліва хочуць спыніць, бо вельмі ўжо доўгай здалася яго прамова. Усім хацелася размоў і весялосці. Павел адчуваў, што яго словы пра дабрату, дабрату да маці, якія ішлі з глыбіні душы, тонуць, губляюцца ў бразгаце відэльцаў і лыжак, размовах тых, хто сядзеў за сталом і ўжо яго не слухаў. І ён не дагаварыў, сеў. Пачаў слухаць, што гавораць за сталом. Амаль усе браты запрашалі маці пераехаць жыць да іх у горад.
— ...газ, вада розная: адзін кран крутнуў — кіпень, другі — крынічная. Хочаш, напусці ў ванну і плавай сабе. Усё пад рукою: і лазня, і калодзеж, і печ. Вось жыццё, мама! І дроў не трэба, толькі і ведай, краны круці,— гаварыў Мікола, меншы брат, і твар яго густа чырванеў.
— Не, Колька, сядзі ты і лепш маўчы,— пярэчыў больш цвярозы Віктар.— Жывеш чорт ведае дзе. А я ў цэнтры, пуп горада. Кінатэатры, кірмаш, цырк —усё блізка. І калі ўжо вырашаць...
Доўга яшчэ спрачаліся, раіліся, як уладзіць усё лепшым чынам, і толькі маці сядзела зусім анямелая і ўсміхалася няведама ад чаго.
— Пра гэта лепш не гаварыць,— бурчаў дзед, пачуўшы пра }пераезд маці ў горад.— Тут у яе гаспадарка, соткі, свая хата. А там што яна будзе рабіць? Сядзець у хаце, як птушка ў клетцы. Яшчэ нявестка... Наслухаліся мы, як старыя жывуць у гарадскіх дзяцей.
Павел падтрымаў старога Акіма.
— Беражы той куток, дзе адрэзалі табе пупок! — успомніў ён прымаўку, якую чуў тут, у роднай вёсцы, у дзяцінстве. Тады пачалі гаварыць пра дапамогу: чым і як аблегчыць адзінокую старасць маці. Павел важка і пераканаўча напомніў пра шыфер, які ён заўтра ж дастане; яшчэ ён мае намер пагаварыць з новым старшынёю, каб той ведаў, каго ён забывае і не паважае.
Потым выпілі. Алена, разамлелая і пачырванелая, адкінулася на спінку стула, прыжмурыла чорныя лупатыя вочы і нясмела заспявала пра тое, як касіў Ясь канюшыну. Усе спахапіліся, што яшчэ не спявалі, разам перасталі гаманіць і падхапілі песню.
Разышліся спаць позна і праспалі да абеду. Павел расплюшчыў вочы і спужаўся, што ў акне стаіць сонца і трэба нешта рабіць. Ён падняўся з ложка, выйшаў на кухню і трапіў у абдымкі Хведзі, мужа Ніны. Ён прыехаў на матацыкле з суседняй вёскі па Ніну. Са спальні выйшлі Віктар, Мікола і Алена.
— Хай бы яшчэ спалі... Ніхто ж не гоніць... Гэта ж у горадзе ўсё бежкі ды бежкі,— мітусілася маці, вохкала.
— А Барыс, ваш лётчык, чаму не прыехаў? Высока лётае. Яго, відаць, і тэлеграмай у небе не дастанеш, — рагатаў Хведар.— Але малайцы. Дружна, па-ваеннаму. Трывога — і вось вы.
Селі за стол.
Маці зусім пахарашэла за ноч, худзенькі яе твар наліўся тонкай чырванню, трымалася яна дзябёла. І цяжкім сном прыгадаўся Паўлу ўчарашні дзень — дождж, аўтобус, дарога, вострая трывога за маці. Цяпер ён цешыўся думкаю, што бяда адступіла, што ўсё пройдзе, як наогул праходзяць і забываюцца ў жыцці ўсялякія непрыемнасці. На душы была такая лёгкая радасць, што хацелася бясконца некаму дзякаваць, некага любіць. І ўжо вельмі да месца была зараз шклянка гарэлкі. Пасля другой зусім зрабілася добра, захацелася курыць, гаманіць. І наогул, куды ні глядзеў бы Павел, усё вакол здавалася зразумелым, уладкаваным, лашчыла вока. Бяскрыўдна выглядаў на каленях маці Уладзік, было нешта ўтульнае, прыемнае ў яго картавым балбатанні, у яго твары, ва ўсім гэтым вечным, святым сяброўстве дзіцяці і старога чалавека. Без унука на руках маці ўяўлялася збяднелай, нечага пазбаўленай: так пасаваў да яе маршчын, дабраты ўнучак. І Паўла зноў пацягнула сказаць тост. І раптам па яго целе прабег халадок: ён успомніў, што трэба ісці да старшыні. Але ісці па справе да незнаёмага чалавека п'яным — пэўна ўсё сапсаваць. Яму зрабілася пагана. Ён скоса паглядзеў на стол, пачаў сябе лаяць: дурань, што піў. Але вакол яго клубілася весялосць, і Павел пачаў сябе ўгаворваць не браць у рот больш ні кроплі, каб да вечара працвярозіцца і схадзіць да старшыні. І зноў з прагнасцю пачаў ён узірацца на родных, лавіць у галаве новыя думкі пра маці, якая, магчыма, знемагла ў суме па іх, дзецях, і цяпер адразу налілася жыццём, акрыяла, расквітнела пры іх.
Кароткі кастрычніцкі дзень. З захаду разам з ветрам насунуўся вечар, прытушыў сонца, злізаў і растварыў у барвовым паўзмроку яго праменні, і яно халодным малінавым шарам патанула за лесам.
Хведар зірнуў у акно, падняўся з-за стала і пайшоў да матацыкла. Сказаў Ніне, каб збіралася дамоў. Заспяшаліся і браты: дацямна трэба паспець выехаць на шашу. Больш за ўсіх пачала мітусіцца маці. Яна ўгаворвала дзяцей пераначаваць, спадзявалася, што паслухаюцца, але ўсе намерыліся ехаць. Тады яна кінулася ў кладоўку, адтуль — у пограб, несла яйкі, памідоры, слоікі з маслам і смятанай, кавалкі сала, запарушанага кменам і перцам. І ўсё гэта яна таропка совала, таптала ў сумкі.
— Не трэба, мама... Многа не кладзіце,— вінавата гаварылі сыны.
— У горадзе ўсё з капейкі. А тут — сваё.
І яны змаўкалі.
Перад развітаннем стоўпіліся вакол стала, кульнулі яшчэ па адной, дапіўшы астатняе,— не прападаць жа дабру. Пад ногі Паўла падкаціўся аднекуль Уладзік, учапіўся за штаны і захныкаў.
— Ану збірайся. Дзе паліто? — клапатліва і строга сказаў ён.
— Як хочаце, а дзяцей не аддам,— раптам цвёрда азвалася маці.— Куды іх цягнуць у такую непагадзь. Самі, памажы божа, даехалі б.
— Не бойся, мама.
— Ноч жа на дварэ.
Змоўклі. Віктар пайшоў на двор заводзіць машыну.
Загудзеў матор, нецярпліва і рэзка прагучалі гудкі — усіх падспешвалі. У апошні раз маці прагна паглядзела на сыноў і адразу зніякавела, неяк уся зменшылася і бязгучна закашляла ў хусцінку. Усе цягнуліся да яе, абдымалі, усцешвалі і ішлі да машыны.
І вось яна засталася на ганку зусім адна. А за яе спіною, расплюшчыўшы аб шкло насы, глядзелі з акна на ад’язджаючых Уладзік і Мішка. І Паўла працяла раптам жорсткае шкадаванне, ён хацеў нешта зрабіць у гэты апошні момант, але машына кранулася з месца...
— Злезь з сумкі, мядзведзь! Памідоры падавіш,— крычала на некага ў цемені Алена.
Не набраўшы хуткасці, машына раптам тупа і рэзка спынілася, быццам на нешта наткнулася. Павел высунуўся ў акно і ўбачыў дзеда Акіма. Стары стаяў без шапкі. Перамагаючы вецер і шум матора, ён крычаў хрыпла і слаба, давячыся задышкай і кашлем:
— Шыферок, Павел Капітонавіч! З шыферам як будзе?
— Будзе, дзядуля! Зробім. Я з горада старшыні напішу... Я яму! ён у мяне...— з грознай усмешкай патрос кулаком Павел.