Апрануты ў белае, у цёмных дымчатых акулярах, Пятро Харытонавіч ляжаў на траве і чуў скрозь дрымоту, як блізка, амаль ля самых ног, булькоча рэчка яго дзяцінства, цяпер далёкага і казачнага, як сон. Часам, быццам з нябыту, усплывалі дзіцячыя галасы і смех, і раптам трымкнула блізка вядро: нехта падышоў да рэчкі і бярэ ваду. Так усё блізка, усё знаёма было яму тут, што не верылася, як гэта ён змог пражыць поўных дваццаць год далёка ад роднай хаты, ад зялёных берагоў гэтай рэчкі, на якіх, думалася яму, назаўсёды засталіся сляды яго даўняга цудоўнага жыцця. Ён не прыязджаў да адзінокай маці нават у дні студэнцкіх канікул, калі вучыўся ў інстытуце,— даводзілася падрабляць на цаліне і на заводах. Потым ён па вушы закахаўся ў бяляўку-дзяўчыну з атэлье, у якім упершыню заказваў сабе прыстойны касцюм. Гэтая дзяўчына, невыказна тонкая і сімпатычная, потым стала яго жонкаю і ператварылася ў поўную і сварлівую жанчыну (ці мог ён тады падумаць!),— гэтая бландзінка сваім бесклапотным смехам надоўга задушыла ў ім мару пра родную хату.
А потым жыццё падхапіла і закружыла Пятра Харытонавіча: сямейныя клопаты, павышэнне на службе, аж да галоўнага інжынера праектнага інстытута, нарады ў міністэрстве, паездкі з жонкай да Чорнага мора. Усё не хапала часу адведаць старую маці, якой раз у месяц пасылаў поштай пятнаццаць рублёў.
Гэтым летам Пятру Харытонавічу нарэшце пашанцавала. Калі ехаў з курорта з Сочы, ён раптам успомніў пра родную вёску, пра тое, што даўно там не быў. Успомніў і стаў мучыць сябе, што ён паганы і няўдзячны сын, што кожны дзень пра яго думае, трывожыцца маці, а ён... Старая, хворая, яна знаходзіць у сабе сілы зрэдку прыязджаць да яго, а ён, здаровы мужчына, якога ўсе ў інстытуце лічаць душэўным чалавекам, ні разу не адведаў яе, не памог пасадзіць на сотках бульбу, накасіць карове сена. Сорам! І Пятро Харытонавіч ужо ў цягніку нечакана сказаў здзіўленай жонцы, што ён павінен сысці на бліжэйшым паўстанку, павінен зазірнуць на тры-чатыры дні да мацеры: вёска знаходзіцца зусім блізка!
І ён на самай справе сышоў з цягніка, хоць і не пускала, плакала жонка. Цягнік пайшоў, а Пятро Харытонавіч усё стаяў на пероне з лёгкім чамаданам у руках і радаваўся сваёй рашучасці, шчымліваму прадчуванню блізкай сустрэчы з маці.
І вось цяпер ён ляжыць на траве, як некалі ў дзяцінстве, у дымчатых акулярах, з моднай, акуратна падголенай цёмнай бародкай, таксама, як і жонка, патаўсцелы і пульхны. Яму хацелася распрануцца, але ён ведаў, што быць перад людзьмі ў плаўках тут не прынята, сорамна, і перадумаў. Між іншым, Пятру Харытонавічу і так было добра. Ім авалодала невытлумачальнае пачуццё спакою, і ён знаходзіўся ў нейкім шчаслівым забыцці. Ні на якіх першакласных курортах не даводзілася яму быць такім спакойным, як ён добра зрабіў — узяў і заехаў да маці!
Плёскат за кустамі, дагэтуль марудны і роўны, раптам памацнеў, згубіў звыклую манатоннасць — здаецца, нехта пераходзіў рэчку. Пятро Харытонавіч прыўзняўся на локцях і ўбачыў блізка рослага шыракаплечага чалавека гадоў сарака, з закасанымі штанамі, у саламяным капелюшы з шырокімі адвіслымі палямі. З-пад капелюша на Пятра Харытонавіча глядзелі шэрыя вочы, цень клаўся на твар мужчыны і хаваў у сабе іх выраз. Ён не адводзіў вачэй ад Пятра Харытонавіча і, асцярожна перастаўляючы ногі ў вадзе, каб не паслізнуцца на якім-небудзь карчы, ішоў да гэтага берага. На правым плячы ён трымаў доўгае вудзільна. Пятру Харытонавічу стала няёмка, што на яго глядзяць, і ён зноў лёг на спіну.
— Закурыць не знойдзецца?
Мужчына ўжо стаяў на беразе і ўсё ўглядваўся ў твар Пятра Харытонавіча. Той пашукаў у кішэнях штаноў і падаў рыбаку, які, мабыць, вяртаўся з няўдалай рыбалкі дамоў, пачак цыгарэт з фільтрам.
— Дзякую. Гэтыя я люблю,— сказаў рыбак. Ён чыркнуў запалкай, паднёс яе да твару, але прыкурваць не стаў і раптам усклікнуў, кінуў на зямлю вуду:
— Пецька, ты??
Пятру Харытонавічу падалося, што некалі сустракаўся з гэтым чалавекам у саламяным капелюшы, чуў яго голас. Ён хутка ўскочыў на ногі, з хваляваннем зняў акуляры і пасля кароткага маўчання няўпэўнена спытаў:
— Вы... не Язэп Клыча?
— Я. А хто ж яшчэ! Эх, Пятрусь, чорт лысы! — І праз момант Язэп абхапіў Пятра Харытонавіча сваімі моцнымі пруткімі рукамі.
— Не цісні ж так моцна, Язэпка! — з слязьмі на вачах ад радаснай сустрэчы загаварыў Пятро Харытонавіч, а сам хацеў злаўчыцца, кінуць Клыча цераз нагу, бразнуць вобзем і наваліцца, як было ў дзяцінстве на яго.
— А памятаеш, як мяне некалі дражнілі! — гучна рагатаў Язэп.— Капейка!
— Гусак!
— Капейка!
Пабароўкаўшыся, яны горача дыхалі, паваліліся на траву і на момант прыціхлі, здзіўленыя такой нечаканай сустрэчай. І было ім дзіўна і нават незразумела, як гэта яны маглі жыць столькі гадоў без сустрэч, маглі моцна забыць пра ўсё, што з’ядноўвала іх раней. У абаіх у памяці падняліся, здавалася, назаўсёды забытыя дні іх дзяцінства. Язэп ад хвалявання паляпваў Пятра Харытонавіча па плячы, прыгадваў, як яны ўдвух кралі буйныя, налітыя асеннім сонцам яблыкі ў старой Нупрэіхі, як летнімі начамі пасвілі на зарэчных паплавах калгасных коней і як потым ён праводзіў Пецьку Зуевіча ў Мінск вучыцца. Пецька ад’язджаў на падводзе да чыгуначнай станцыі, у чаравіках сваёй маці, з вышмуленымі абцасамі.
— Беражы іх! — усё паўтарала, наказвала яму маці, клыпаючы за падводай.— Яны не абы-якія... бацька на вяселле купіў іх мне...
У картовай сарочцы, зашпіленай на ўсе гузікі, Пятрусь сядзеў на возе і разгублена глядзеў на маці, трымаючы ў руках клуначак з ядою. Такім ён і запамятаўся Язэпу: разгубленым, бездапаможным, маленькім.
І цяпер Язэпу радасна было бачыць свайго сябра здаровым, мажным, добра апранутым чалавекам у модных акулярах. Не разгубіўся Пятрусь у белым свеце, дамогся свайго, выбіўся ў людзі!
І Пятру Харытонавічу прыгадаўся дзень іх расстання. Прыгадаўся з усімі падрабязнасцямі, і ад іх стала неяк не па сабе. З ссунутай на патыліцу белай хусткай спяшаецца маці за падводай, моўчкі ідзе Язэп, стукаючы голымі пяткамі па выбітай цупкай сцежцы, бяжыць услед мітуслівы сабачка Тузік, а далей з усіх ног імчацца напярэймы падводзе хлапчукі з іх вуліцы.
Калі выехалі з вёскі, Пятрусь спыняецца і сумна махае рукою. .
— Ну бывай, Пеця. Нікому там не паддавайся. А я ў армію пайду, на шафёра вывучуся. Калі станеш інжынерам, вазіць цябе буду!
Ён ледзь утрымаўся, каб не шпурнуць у канаву клунак з ядою, саскочыць з падводы і моцна, на ўсю вуліцу, крыкнуць маці і Язэпу: «Я нікуды не паеду. Я застануся з вамі!» Але прага вучыцца, сваімі вачыма пабачыць белы свет заглушылі боль расстання, якая закіпела ў ім. Калі падвода адкацілася далёка ад вёскі і за пагоркам патанулі каміны хат, ён упаў тварам у салому і заплакаў.
Усё гэта было! І сум па Язэпу, і горыч расстання з маці, і матчыны чаравікі на нагах, падораныя бацькам ёй на вяселле.
— Паслухай, Язэп,— сказаў Пятро Харытонавіч,— ты не настаўнік?
— Чаму ты так думаеш? — здзівіўся Язэп.
— Ну...— Пятро Харытонавіч зніякавеў, пачаў падшукваць словы, каб растлумачыць: — Гэты капялюш, рыбалка... Мне памятаецца, раней у нас лавілі рыбу толькі дзеці ды настаўнікі. У калгаснікаў на гэта проста не хапала часу, лета для іх — гарачая пара.
— Дык калі гэта было! З той пары прайшло багата часу. Тут цяпер такімі інтэлігентамі хоць грэблю гаці. У каго ні тыцні пальцам — кожны інтэлігент, кожны рыбак.— Язэп усміхнуўся.— Капелюшы ў іх ёсць, тэлевізары, спінінгі... Чым не інтэлігенты? Ведаеш, як тут цяпер рыбаляць? Усе амаль заводзяць матацыклы і пруцца ўгару па Убарці, аж да самых азёр. Кажуць, лінёў там, язёў — процьма. Мяшкамі бяры. А я, брат, на сваіх дваіх ніяк не дабяруся да азёр.
— Папрасіў бы каго-небудзь...
— Каго? Я, Пеця, у сваёй вёсцы, як і ты, чалавек старонні. Мне прасіць няёмка.— Язэп пасумнеў тварам. Вось прыехаў сюды ў адпачынак. Праз паўмесяца трэба ехаць. Ні дня лішняга. У нас на рабоце парадкі строгія.
Пятру Харытонавічу ўвесь час думалася, што Язэп жыве на ранейшым месцы. Неяк не ўяўляў ён сабе спакойнага, непаваротлівага Язэпа за межамі іх роднай вёскі, не ўпісваўся сябар у яго ўяўленні ў іншыя вёскі і гарады. Ёсць людзі, якія створаны для аднаго дома, адных палёў. Такім быў і Язэп. Быццам разгадаўшы думкі Пятра Харытонавіча, Язэп спытаў:
— А дзе ты жывеш, Пеця?
Пятро Харытонавіч назваў горад.
— Ды ты што, жартуеш? — Язэп ад здзіўлення прыўзняўся, глянуў на сябра выпрабавальным поглядам шэрых вачэй.— Ай-яй-яй! Хто б мог падумаць?! Мы ж у адным горадзе жывём!
— Няўжо? — не паверыў Пятро Харытонавіч.
— На якой вуліцы?
— Каліноўскага.
— Ведаю. Гэта па Лагойскай шашы. А я на Пушкінскім праспекце, дзевяты дом. Відаць, ведаеш?
— Канешне!
— Вось дзіва, га? Жывём у адным горадзе. Цяпер будзем хадзіць у госці адзін да аднаго... Цяпер зажывём мы інакш...
— Зажывём! — усклікнуў Пятро Харытонавіч, заглядваючы ў вочы Язэпа...— А ці не ты казаў, што не пакінеш ніколі адных бацьку і маці? — засмяяўся ён.— Клятву даваў на выпускным вечары.
— Што клятва! — Язэп падняўся з зямлі, паварушыў цеснымі плячыма.— У чым мы толькі не кляліся, жаўтароцікі. Мы, Пеця, у тую пару былі сляпымі кацянятамі. Ну, калі на тое пайшло, я быў. Ты не. Ты быў разумны і не кляўся. Ты ведаў ужо тады, што хочаш.
— Ага, ведаў,— згадзіўся Пятро Харытонавіч.— І нечага ўжо дабіўся ў сваім жыцці,— не без гонару дадаў ён і таксама падняўся.
— Вось я бажыўся, біў, гнёў кулакамі сябе ў грудзі, што застануся ў калгасе, так? — працягваў Язэп.— Без брахні, ад душы кляўся! А потым армія, вялікі горад, новае жыццё. Сустрэлася дзяўчына, закахаўся ў яе.
— І ажаніўся?
— Як тут не здагадацца. Жонка ціхая, дома поўны парадак. Яна токарам на заводзе, а я шафёрам у аўтапарку. Катаю, браце, грамадзян па горадзе. Работа, сам ведаеш, не пыльная, але заработная. Задаволены. Чалавек, Пеця, як сланечнік: на святло яго заўсёды цягне. Адкуль яму сонейка пасвеціць, туды ён і галаву клоніць, паварочвае.— Язэп зняў капялюш і кінуў яго на траву. Скрозь рэдкія бялявыя валасы бліснула на сонцы ўспацелая лысіна.— Пеця! Чаго мы тут стаім і гамонім! Давай пройдзем паўз бераг, пагуляем,— прапанаваў ён.— Такі прыгожы дзень!
Хуткая на адкрытым месцы, рака збаўляла свой бег у маладым лесе, які падступаў да яе з двух бакоў. Па вадзе слаўся цень ад дрэў, вада тут была цёмнаю і здавалася глыбокаю, як у возеры. Некалі тут былі кусты, а цяпер сцяной стаяў лес. Чорныя алешыны стаялі на беразе, перавітыя хмелем. Асіны цягнуліся ў неба. І Пятру Харытонавічу, які прадзіраўся праз хмель, здавалася, быццам ён чуе, як растуць асіны, як прагна п’юць ваду кучкаватыя карэнні лазы — да таго хацелася лесу расці.
«Які вырас лес! — здзіўляўся Пятро Харытонавіч.— І калі ён вырас?»
Язэп крочыў паўз бераг, уламліваўся плячом у густы арэшнік і, сапучы ад задавальнення, ад папярхлівага паху разамлелага лесу, мяў пад сябе ажыннік. Пятро Харытонавіч ледзь паспяваў за ім, нязлосна, па-сяброўску лаяў яго ў душы: «Мядзведзь! Лезе напрасткі... Такому б толькі і жыць бы ў вёсцы. Бач, куды яго занесла — у горад!»
Дрэвы перад Язэпам расступіліся, прагалак агністым дываном, асвечаным сонцам, лёг пад ногі. Ён спачатку зморшчыўся, потым прыгледзеўся да травы і здзівіўся: зямля была абсыпана буйнымі сакавітымі суніцамі.
— Пятро, глянь!
Пятро Харытонавіч аж самлеў, калі ўбачыў так багата ягад — сэрца зайшлося, як некалі ў дзяцінстве. Як хлапчук, ён упаў на калені, дрыжачымі рукамі пачаў збіраць суніцы і сыпаць іх у рот. Язэп поўзаў на жываце, вочы яго разбягаліся, і ён ад радасці стагнаў, расхінаючы перад сабою сунічнік:
— Смакоцце! Як мёд, ёлкі-палкі!
Ззаду Язэпа на прымятай траве выступалі чырвоныя, быццам свежая кроў, плямы.
— Не раздушвай іх, Капейка! — Пятро Харытонавіч нядобра паглядзеў на Язэпа.
— Не шкадуй ягад. Іх тут процьма! — смакуючы ў роце суніцы, прабурчаў Язэп. Потым яны сядзелі на беразе Убарці, звесіўшы босыя ногі ў мяккую пяшчотную ваду. Вакол было молада, зелена і светла. У гэтым месцы цячэнне ракі было ціхае, спакойнае. На тым беразе густа стаяў рабіннік. Восенню, калі пачынала жаўцець лісце, рабіны ўвачавідкі ахоплівала чырвонае полымя: гэта спелі на іх ягады. Удвух з Язэпам яны бралі тады вёдры, сякеры і ішлі сюды тушыць гэты агонь. Ссякалі дрэўцы, выцягвалі іх на гала. Хутка вёдры іх напаўняліся спелай рабінай. Заставалася аднесці і здаць яе ў лаўку маўкліваму прыёмшчыку Антону. У яго вялікім двары паўз плот стаяла багата бочак. Антон ставіў іх вёдры на вагі, і хлапчукі, затаіўшы дыханне, не зводзілі вачэй з чорных гір.
— На мыла і на соль хопіць,— пасля доўгіх арыфметычных вылікаў казаў прыёмшчык і сыпаў ім у прыгаршні халодную звонкую медзь.— Грошы аддайце маткам, ясна?
Яны моўчкі ківалі Антону і, заціснуўшы ў кулаках пацяплелыя капейкі, з усіх ног беглі ў лаўку, каб купіць там сабе цукерак — падушачак. Якімі салодкімі былі тыя пасляваенныя цукеркі! Не раўня цяперашнім, шакаладным.
— А тут мы рвалі з рабінніку ягады,— усхвалявана шапнуў Пятро Харытонавіч.— Памятаеш, Язэп?
— Яшчэ б не памятаць! — абазваўся той і пабоўтаў у вадзе нагамі.— На гэтым мы цэлыя капіталы мелі. У кіно па два разы на тыдзень хадзілі. На «Чапаева», на «Васілісу Прыгожую».
— На «Васілісу Прыгожую». Цудоўны быў час! Я, памятаю, закахаўся быў у гэтую Васілісу. Закахаўся, галадранец саплівы, у яе! — Пятро Харытонавіч сумна ўсміхнуўся, памаўчаў.— А цяпер, мабыць, ніхто не збірае арабін.
— Жыццё, Пятрусь, страшна рвецца наперад,— паддаўся настрою Пятра Харытонавіча і задумліва загаварыў Язэп.— Ці ты ганіся за ім, ці не — усё роўна не дагоніш. Вунь ужо Месяц чалавек абжывае. Магчыма, пабудуе на ім гарады і ракетадромы. І пачне ўзлятаць адтуль вышэй, да самых далёкіх зор! А мы з табою ўсё будзем душою цягнуцца да Убарці.
Пятро Харытонавіч маўчаў. На беразе роднай рэчкі, сярод маладых дрэў і травы, усё, чым ён асабліва даражыў — службай у інстытуце, складанейшымі праектамі, адказнымі камандзіроўкамі ў Маскву і за мяжу,— усё гэта неяк адразу памізарнела, згубіла сваю ранейшую значнасць, зрабілася амаль непатрэбным. Галоўным было цяпер другое — маці, Язэп, рэчка.
«Я дамогся б куды большага,— раптам падумаў Пятро Харытонавіч,— мне б жылося і працавалася куды лягчэй, калі б быў інстытут у нашай вёсцы». Але тут жа ўсміхнуўся сам сабе ад сваёй дзівакаватай думкі. Недзе ў глыбіні душы Пятро Харытонавіч ведаў: калі ён адсюль паедзе, пачуцці, якія падняліся ў ім, зноў улягуцца, усё лішняе адсеецца само сабою і ён нарэшце знойдзе ісціну. Тую спакойную ісціну, якая надасць яму новыя сілы.
Памаўчалі. Жара наплывала на лес, здушліва пахла малачаем і валяр’янкай, над вадою дрыжала марыва. Відаць, парыла на дождж.
— Пакупацца б,— Пятро Харытонавіч зняў акуляры і блізарука прыжмурыўся на плынь ракі.
— А што, гэта можна! — азваўся Язэп.
Яны распрануліся, пастаялі трохі на беразе ў адных плаўках і, набраўшыся смеласці, разам бултыхнуліся ў ваду. Вада ўскалыхнулася, засвяцілася ўзнятымі пырскамі, хуткія кругі трапятліва пабеглі па ёй.
— Даганяй! — Язэп азірнуўся на Пятра Харытонавіча і паплыў да другога берага, размашыста выкідваючы наперад рукі. Магутная спіна Язэпа то ападала ў ваду, то ўсплывала над ёй, пабліскваючы на сонцы рудым загарам. Пятро Харытонавіч напружыў сілы і паплыў за ім. І не дагнаў Язэпа — схапіла адышка, і ён павярнуў назад.
— Чаму не плывеш? — крычаў Язэп.
— Плыві назад! — весела адказаў Пятро Харытонавіч. Яму не хацелася прызнавацца Язэпу ў сваёй слабасці.
Вылезлі яны на бераг, калі з-за верхавін дрэў выходзіла хмара. Качкі нізка пранесліся над вадою і селі за лазою, у куп’і. Недзе далёка буркатліва азваўся гром. І ўсё потым сціхла, замерла.
Пятро Харытонавіч, усхваляваны наступіўшым маўчаннем птушак і лесу, маўчаннем, у якім угадвалася нешта ўрачыстае і магутнае, кожнай клетачкай цела адчуваў набліжэнне ліўня і крыкнуў Язэпу:
— Бягом у вёску!
І яны пабеглі напрасткі праз лес у хату, у якой жыла маці Пятра Харытонавіча. Хата стаяла на ўскраі вёскі сярод гарбатых старых вербалозін. Яны ўзляцелі на ганак, калі лівень ужо шыпеў блізка і няможна было разабраць, дзе лес, дзе паплавы — усё засланіла дажджавая імжа.
— Ну і дае! — усхвалявана выгукнуў Язэп.—Даўно я не бачыў такога дажджу. Божа мой, глянь, Пятрусь. Як лье!
Маланка варухнулася ў небе, да самай зямлі прашыла яго агністым рубцом — і грымнуў гром. Шыбы гармаснуліся ў вокнах, зазвінелі. Лівень лінуў з новай сілай, заклубіўся над вербамі, за варотамі неслася па каляінах цёмная вада.
— Якая моц! — вырвалася ў Пятра Харытонавіча.— Нам яе б, Язэп. Эх, што б мы натварылі!
Выйшла маці на ганак у цёплай, на плячах, хустцы. Папраўляючы сівыя пасмы валасоў, згорбіўшыся, яна доўга прыглядвалася да Язэпа, потым няўпэўнена спытала:
— Ці не Язэпка... сын Ігната?
— Ён самы,— усміхнуўся Язэп.— Добры дзень, цётка Лукер’я!
— Бач які!—здзівілася яна.— Зноў прыехаў, не забываеш бацькоў. Вось і Пеця мой дома. Чую, нехта стукае ў акно. Каго гэта, думаю, прынесла. Глянула ды абамлела: Пятро стаіць на двары.
Неба з края ў край абхапіла парывістым белым колерам, ірвануў на ўсю моц пярун. Пятро Харытонавіч уздрыгнуў і адступіў у сенцы.
— Ды вы не стойце тут, праходзьце. Навальніцы цяпер страшныя. Нядаўна Антона забіла. Закопвалі ў зямлю, думалі, адыдзе, аж не адышоў. Царства яму нябеснае! — Маці перахрысцілася.— Быў добры чалавек, каб яму добра спалася на тым свеце. На вайне не забіла, а пайшоў, бач, на поплаў скінуць сена ў копы, і на табе — перуном ударыла... На чыстым, на роўным месцы... Хто б мог падумаць... Маланкай абпаліла, увесь чорны з твару ляжаў...
Пятру Харытонавічу зрабілася неяк не па сабе. Ёнперасмыкнуўся, ціха сказаў:
— Язэп, пайшлі ў хату.
Хутка яны ўжо сядзелі за сталом і пілі віно. Маці бегала па хаце ад печы да стала, падавала ім на стол і ўсё паўтарала:
— Чую, стукаюць. Ну, думаю, нехта з суседзяў. Ляжу на печы, прыгрэлася, уставаць неахвота. Глядзь у акно: а гэта ён, Пеця мой!
— А не хочаце ў горад да Пятра пераехаць? — спытаў Язэп, жаласліва паглядаючы на сівыя валасы Дар’і, на яе худую, высушаную старасцю постаць.
— Дзесяць гадоў угаварваю, каб да мяне пераехала, але не хоча,— уздыхнуў Пятро Харытонавіч.
— І не ўгаварвай,— сказала яна.— Не паеду. Тут, дзе ўсе нашы ў зямлю ляглі, памру і я. А вы сабе жывіце, як вам лепей. Дзякаваць богу, хоць мяне не забываеце. То пісьмо атрымаю, то грошы. Усё мне, старой, весялей.
Пятро Харытонавіч наліў зноў у шклянкі.
— У тую зіму палучаем ад яе пасылку,— загаварыў ён, калі маці выйшла ў сенцы.— Якраз у мяне быў дзень нараджэння. Адчыняем вечка, гадаем: прыслала, відаць, маці малінавага варэння, сухіх грыбоў. Не, памыліліся... Прыслала мне касцюм. Купіла яго за грошы, якія пасылаў ёй. А ў мяне гэтых касцюмаў поўная шафа.
— Сумна ёй адной,— сказаў Язэп.— Ведаеш, што я прыдумаў. Купі ёй тэлевізар. Канцэрты будзе глядзець, мульцікі.
— Маці пра яго і слухаць не хоча.
Наступныя два дні прабеглі, як у сне. Пятро Харытонавіч ні хвіліны не разлучаўся з Язэпам, не мог і кроку ступіць без яго. Гэта былі дні цудоўнай душэўнай яснасці і ні з чым не параўнанага шчасця. Здаецца, упершыню ў жыцці ён быў па-сапраўднаму шчаслівы. Дружба! Якое гэта вялікае, вечна маладое, абнаўляючае душу пачуццё! Ні растанні, ні гады — нішто не ўладарна над ёю. Толькі адна смерць. Адна смерць, і нішто іншае.
Прыйшла пара развітвацца. Язэп заставаўся яшчэ на тыдзень, Пятро Харытонавіч ад’язджаў. Яны абмяняліся адрасамі і дамовіліся сустрэцца адразу, калі Язэп вернецца з адпачынку. Яны павінны абавязкова ўбачыцца ў першы ж дзень! На гэтым настойваў Пятро Харытонавіч, так хацеў і Язэп.
Калі Пятро Харытонавіч ішоў да аўтобуснага прыпынку, ім авалодала раптам нясцерпнае жаданне ўзяць і сказаць, што ён вяртаецца і паедзе ў горад толькі разам з Язэпам. Але ён убачыў аўтобус і супраць волі і жадання заспяшаўся да яго.
— Цяпер няхутка сюды вырвешся,— прамовіў Язэп.
— Прыедзе,— раптам упэўнена сказала маці.— Калі памру, хто ж будзе хаваць.
Яна сказала гэта спакойна, памяркоўным тонам, быццам размова ішла не пра жыццё і смерць, а пра нешта звычайнае. Пятро Харытонавіч пахаладзеў, уважліва, з патаемнай бояззю глянуў на сухі твар маці, на яе худыя рукі, якія ціха віселі паўз яе цела, і ў галаве прабегла страшная думка: «Праўда, нядоўга ёй засталося жыць!»
— Мама, я прыеду да цябе ўвосень,— здушаным голасам сказаў ён.— Як толькі ў нашым садзе выспеюць яблыкі. Абавязкова прыеду.
Ён пацалаваў маці ў халодны лоб і, глытаючы слёзы, не азіраючыся, пайшоў да аўтобуса. Ногі ў яго падгіналіся.
— Прыязджай, сынок! — пачуў ужо ў аўтобусе яе голас.
Усю дарогу ў вачах стаяў твар маці, і ён мучыўся ад свядомасці, што немагчыма ёй чым-небудзь дапамагчы.
За час адпачынку справы Пятра Харытонавіча былі запушчаны; назбіралася шмат папер, чарцяжоў, праектаў, якія чакалі яго згоды ці зацвярджэння. Гэта спачатку моцна сапсавала яму настрой, але ён быў чалавекам дзеяння і, не церпячы самага малога непарадку, з уласцівай яму сялянскай уедлівасцю ўзяўся за работу: патрабаваў пераробак дакументацыі, выклікаў на даклад падначаленых, дапытваў, ушчуваў, некага прасіў. Закруціла яго і панесла... А тут прыбавілася новая работа. Дырэктар інстытута паехаў у адпачынак, назначыў замест сябе Пятра Харытонавіча. Цяпер ён не ведаў ні сну, ні адпачынку, адбіўся ад дому, ад сям’і, часта забываў нават пра самае неабходнае: паесці гарачага, пагуляць у час абеду ў скверы, як гэта рабілі іншыя супрацоўнікі інстытута.
Усё радзей і радзей успамінаў Пятро Харытонавіч пра сваю маці.
Непаваротлівы і доўгі, як расцягнуты гармонік, «Ікарус» марудна поўз па вуліцы, спыняючыся каля кожнага семафора,— быў час «пік». Людзей панапіхалася ў аўтобус багата, няможна было паварушыцца, прабіцца да дзвярэй, каб выйсці на прыпынку, і Пятро Харытонавіч дзе просьбаю, дзе сілаю, але ўсё ж вылузаўся з людской цеснаты да пярэдніх дзверцаў, стаў, ненарокам зірнуў у шафёрскую кабіну і ўвесь пагарачэў — за рулём сядзеў Язэп. Спачатку ў яго мільганула думка пакласці руку на Язэпава плячо, павітацца, але гэтага ён не зрабіў: было ад нечага сорамна і няёмка. Перасільваючы разгубленасць, што ахапіла яго, Пятро Харытонавіч выскачыў на першым прыпынку з аўтобуса і спыніўся, не ведаючы на першым часе, што з сабою рабіць... Не па-сяброўску выйшла — адразу, як прыехаў ад маці, не пазваніў Язэпу, каб сустрэцца. Кляўся ж яму... Сорам трохі адпусціў яго, калі ўспомніў, што і Язэп не зайшоў да яго ў інстытут. А прайшоў ужо другі месяц. І толькі цяпер пачало даходзіць да Пятра Харытонавіча, што ў гарадской мітусні, кожнадзённай рабоце, на якой выматваўся да знямогі, у сямейных клопатах не было калі падумаць не толькі пра Язэпа, але і пра сябе самога. І чым больш ён думаў пра даўняе дзіцячае сваё сяброўства з Язэпам, тым больш рабілася цяпер яно даражэйшым для яго, бо было яно нявыдуманым, цнатлівым, як першае каханне, і бескарыслівым, шчырым і горасным у тыя дзіцячыя нішчымныя гады. І калі думаў далей, да Пятра Харытонавіча прыходзіла думка: першае, амаль забытае пачуццё даўняга сяброўства так разгарэлася, усхвалявала іх, бо яно злілося са шчаслівым пачуццём радасці ад сустрэчы з роднай вёскай, дзе яны нарадзіліся, гадаваліся, адкуль пайшлі ў белы свет. І калі б яны сустрэліся тут, у горадзе, сустрэча гэтая, можа, не была б такая радасная для дваіх. Бо тут яны і не нагаварыліся б як след, спяшаліся б кожны да сваёй сям’і ці па сваёй справе — у горадзе заўсёды жывецца спешна. І на душу Пятра Харытонавіча находзіла боязь згубіць Язэпа, як згубіць любоў да роднай вёскі, да маці, да таго кутка, дзе нарадзіўся і вырас,— да рэчкі Убарці, на берагах якой густа стаяць старыя, з абымшэлымі рудымі карэннямі лазнякі, да туманаў, што ўлетку ліпнуць да яе вады і засцілаюць паплавы, да парных ліўняў і перуноў, ад якіх з трэскам расколваецца, лопаецца напал неба.
Ён ішоў па вуліцы, глядзеў сабе пад ногі, а калі падняў галаву — у вітрыне магазіна яму кінуліся ў вочы буйныя сакавітыя яблыкі, налітыя яркім асеннім сонцам. Пятро Харытонавіч убачыў іх і ўспомніў маці. Як яна там? Ён не змог паехаць да яе ў верасні. А ўжо дзьмуў лістападаўскі вецер, апалі на тратуары з дрэў апошнія лісці, і ён не ведаў, ці пазбірала маці свае яблыкі ў садзе.