Васіль Клёпік забраў увечары з дзіцячага сада дачку, прывёў яе дамоў, распрануў і адправіў гуляць у спальню, а сам сеў ля тэлевізара паглядзець футбол. Уставіўся вачыма ў экран і не пачуў, што з работы прыйшла жонка, прысела да яго на канапу.
Яна: — Прафсаюзны сход быў. Будуць даваць кватэры. Падала заяву на трохпакаёвую. Гаварыла з дырэктарам...
Ён: — У нас трыццаць метраў на тры чалавекі. Выканком не дасць згоды на пашырэнне. Па закону...
Яна: — Дык што рабіць?
Ён: — Трэба, Ніна, некага прыпісаць.
Яна: — А каго?
Ён: — Хіба маю матку.
Яна: — Будзе нам і Ірынку глядзець. У сад не трэба будзе вадзіць.
Ён: —А ці згодзіцца яна?
Яна: — Едзь і пагавары.
Прыехаў Васіль у Хаткі надвячоркам і маці дома не застаў — на дзвярах вісеў замок. Ён паставіў на ганак сумку і пайшоў на агароды. Старая Мар’я хадзіла, падаткнуўшы спадніцу, па разоры, ірвала ў кашэль бярозку, малачай, лебяду свінчаці і не ўбачыла, што падышоў Васіль. Калі ён паздароўкаўся, разагнулася, і ціхая ўсмешка разышлася па яе твары:
— Добра, што прыехаў, сынок. Занудзілася тут адна.
— Думаю, пад’еду.
— Хадзем, пакажу, што расце на сотках.
Яна зняла з пляча, паставіла на зямлю кашэль і павяла сына па разорах.
Картопля займала ці мала загонаў ад хлява да самага поплаву і густа павыпускала над сабою белыя кветкі. Здавалася, віселі яны над тоўстай і высокай, як лаза, гіччу.
— Добра вясною мачыла. І гною дала.
У голасе маці чуваць была радасць, што з ураджаем цяпер будзе добра, і гонар за сябе — старалася, рачкавала на сотках.
— Гуркоў будзе багата. Завязь густа ўзялася...
Яны падышлі да град. Гуркоўнік сплёўся і, як цеста з дзяжы, расплываўся з загона ў разоры, завязвалася ў качаны капуста, намотваліся на тычкі зялёныя ніткі фасолі.
Маці ўзяла кашэль з зеллем і павяла сына паглядзець на сад. Яго ад хаты да хлява абдымаў штыкетнік. На дрэвах пузаціліся антонаўкі, чырванелі грушы, рэпехам віселі на галлі слівы. На яблыні, што расла пад самаю хатаю, ніжнія галіны былі не падрэзаны — бацька вярнуўся з фронту, пасадзіў сад і памёр,— і зараз слаліся па зямлі, і яблыкі на іх былі падзяўбаныя курамі. Падышлі да грушы, якую летась выкапаў на поплаве і пасадзіў ля хлява Васіль, калі ўвосень прыязджаў да мацеры. Вясною хацеў было прыехаць і прышчапіць яе, ды не выбраўся неяк. Дзічка была вялая, на ёй распусціліся і засохлі дробныя лісці, вусень паабложваў іх павуціннем, паскручваў у кацёлкі.
— Не прынялася, бач,— хадзіў вакол грушы і мацаў галлё Васіль.— І, здаецца ж, выкапаў яе з усімі карэннямі. Мо ты не палівала?
— Палівала. Тут другое. Прывыкла расці на нізкім, сырым месцы, а перасадзілі яе на высокае, пясчанае. От і звяла. Так мне Макар казаў, ён калгасны сад даглядае.
Яны яшчэ трохі пахадзілі па садзе і пайшлі на двор.
Малінавае сонца наткнулася на вяршкі дрэў за вёскай і памалу ціснулася да зямлі, патужэла ад водару паветра, налівалася памалу сінім неба. На вуліцы стаяў, як туман, пыл, яго зносіла за платы — гналі з пашы худобу. Таўханула рагамі варотцы матчына карова, увайшла ў двор напашчаная, круглая, як бочка, і вымя пад ёю аж распіралася ад малака.
Калі змерклася, яны сядзелі ў хаце за сталом і гаварылі.
Васіль: — Даюць нам новую кватэру. З трох пакояў. Пераязджай да нас жыць, мама.
Маці: — І доўга ты думаў, каб такое сказаць? Кінуць-рынуць селішча сваё і ехаць... І хату, і карову, і соткі...
Васіль: — Прадасі. Грошы не прападуць — на кніжку паложыш.
Маці: — Тут і дзед мой жыў, і бацька, і маці. Вас выгадавала, у свет пусціла з гэтай хаты.
Васіль: — Гэта было даўно. З сенам ды дрывамі клопату багата. Без мужчыны.
Маці: — Захар, дзякаваць яму, памагае.
Васіль: — У яго ж свая сям'я. Не кожны раз помачы ад яго дачакаешся... Рукі вунь павырывала на гаспадарцы, а на сваім стаіш.
Маці: — Нічога не скажу — павырывала, баляць.
Васіль: —Хату шкадуеш, а здароўе не.
Маці: — А што я буду рабіць у тым горадзе?
Васіль: — Адпачываць, унучку глядзець. Палучым кватэру — пакой адзін адвядзём табе.
Маці: — А каму я прадам хату, хлеў, карову, кабана?
Васіль: — Людзі добрыя знойдуцца.
Маці: — Век жылі, нажывалі, мучыліся на сваёй вотчыне. Гора і таго шкада кідаць.
Васіль: —Дык не задарма аддасі. Грошы возьмеш.
Маці: — Тут гарачку, сынок, пароць не трэба. У галаве прыкіну, падумаю, з добрымі людзьмі пагавару.
Раніцай залапатаў крыллямі пад акном, закрычаў на ўсё горла певень, і Васіль прачнуўся. Ён устаў з ложка, павадзіў па твары электрабрытваю, памыўся, апрануўся і выйшаў на вуліцу — трэба было адведаць брата, што жыў у самым канцы вуліцы.
Сонца ўжо даўно выйшла з-за лесу, пабялела, пазырчэла — быў той час, калі ў вёсцы садзіліся людзі снедаць. У цяньку пад хатамі, платамі, дзе не даставала сонца, макрэла яшчэ ад расы зелле, цямнеў сыры пясок; з каміноў сплываў на дахі рэдзенькі і белы, як пара, дым; на дварах рохкалі свінні, сакаталі куры. Ён ішоў па густа скапычанай худобаю вуліцы, непрывыкла для сябе бачыў пад нагамі сляды коней, кароў, авечак, раскіданыя па пяску каравякі і гідзіўся на іх глядзець — здавалася, што ніколі не жыў тут і ніколі не бачыў гэтага.
Ступаў паўз плот і пазіраў у двары.
І раптам аднекуль:
— Здароў, Васіль!
Ён спыніўся, зірнуў туды, адкуль пачуў голас,— у двары, на якім стаяла новая, вялікая, як клуб, хата, Мацвей Кулік, яго аднакласнік, калоў дровы. Васіль да яго ў двор не пайшоў, стаяў і чакаў, пакуль сам Мацвей выйдзе на вуліцу. А той спытаў з дрывотні:
— Як жывеш, хлеб жуеш?
— Жыву. А ты?
— На трактары хлеб зарабляю. Даўно прыехаў?
— Учора.
— А калі паедзеш?
— Заўтра.
— Мо сена мацеры пойдзеш сёння касіць? Далі ёй у калгасе на працэнты...
— Пагляджу.
— Глядзець не трэба, касу ў рукі і — пайшоў. Пагода добрая стаіць... Сена як чай будзе.
Васіль нічога яму не сказаў, пайшоў далей.
...Было гэта даўно, узімку, пасля вайны, калі Мацвей з Васілём хадзілі ў шосты клас. Стаялі тады лютыя маразы, аж у вуглах хат страляла, платы пазаносіла снегам, а на вуліцах, як горы, ляжалі гурбы снегу. Мацвей чатыры дні не хадзіў у школу, сядзеў дома на печы і глядзеў у акно. На дварэ завея круціла снег, вецер цёрся аб сцены хаты, нудна выў у плоце, аж за душу скрэбла. Маці сядзела на лаве, кроіла лазовы верч, каб сплесці яму лапці... Вось ужо ўзяла ў рукі дзяжкі і хацела было звязаць насок лапця, уплесці ў яго вушкі, але круціла-вярцела іх у руках і не ведала, як пачаць. Не вучылася гэтай мужчынскай рабоце, бо не спадзявалася, што давядзецца жыць пасля вайны без гаспадара. І не вытрымала, шпурнула ад злосці лазу ў кавешнік і, праклінаючы богам свой лёс, выйшла за парог. Доўга яе не было, вярнулася на прыцемкі, з лапцямі пад пахаю ступіла на парог і кінула іх Мацвею на печ:
— Заўтра на ўрокі пойдзеш.
Мацвей ледзь не захлынуўся ад радасці — на яго каленях ляжалі новенькія лутовыя лапці-саракавушкі. Былі, праўда, вялікія на яго, але падыдуць, калі на ногі накруціць багата ануч.
Раніцай Мацвей ужо сядзеў ціха на задняй парце і чакаў, калі пачнецца ўрок. Затарахцеў на калідоры званок, дзеці перасталі бегаць па класе, селі на свае месцы і пазіралі на дзверы — вось-вось у клас увойдзе Таццяна Цімафееўна. Зардзелая ад марозу, настаўніца ступіла на парог, падышла да стала, паклала сшыткі і абвяла позіркам клас. Убачыла Мацвея:
— О, як добра! Кулік у школу прыйшоў! Дзе ты прападаў?
Мацвей падняўся з-за парты, апусціў галаву:
— Лапці знасіліся, а новых не было.
— І на тым тыдні два дні прапусціў.
— З саматужкамі па дровы ў лес ездзіў.
Сказаў і пацягнуў рукавом па носе.
Настаўніца падышла, паклала яму на галаву руку:
— Двоек нахапаў, у школу не ходзіш. Трэба, Мацвей, падцягнуцца, бо на другі год застанешся. Перасядзь на першую парту да Васіля. Ён у нас выдатнік, будзе памагаць табе.
— Не буду з ім сядзець,— закруціўся Васіль на месцы.
— Будзеш сядзець і памагаць свайму таварышу,— сказала Таццяна Цімафееўна, узяла Мацвея за руку, павяла яго на першую парту і пасадзіла да Васіля. Потым раздала вучням сшыткі, разгарнула перад сабою падручнік:
— А цяпер, дзеці, будзем пісаць дыктоўку.
Мацвей прывязаў ніткаю да алоўка пяро, разгарнуў сшытак. Чарніла ў яго не было, і калі настаўніца пачала дыктаваць першы сказ, хацеў умакнуць у чарніліцу Васіля, але той адштурхнуў яго ўбок, падняўся з-за парты:
— Таццяна Цімафееўна, у маё чарніла мачае Кулік.
— Заўтра сваё прынясе, а сёння хай тваім папіша.
Пісаў Мацвей і больш сачыў не за тым, што дыктуе настаўніца, а за чарніліцай, у якую цяжка было клюнуць пяром, бо адсунуў яе Васіль аж на самы канец парты. І калі шанцавала ўмакнуць у неразлівайку, браў на ручку чарніла столькі, што аж нітка на алоўку ля пяра набрыняла ад яго. І хутка пасадзіў на сшытак пляму. Пакуль выціраў яе, настаўніца скончыла ўжо дыктаваць сказ. Зазірнуў у Васілёвы сшытак, каб падгледзець у яго, але Клёпік засланіўся ад Мацвея:
— Таццяна Цімафееўна, ён спісвае ў мяне!
— Не перашкаджай, Вася, весці ўрок,— падняла голас настаўніца.
Другі ўрок праводзіў Даніла Якаўлевіч. Была арыфметыка. Падручнікаў у вучняў не было, і, каб даць дамоў заданне, настаўнік пісаў прыклады на дошцы, а дзеці спісвалі іх сабе ў сшыткі. Так было і на гэты раз у канцы ўрока. Васіль першы перапісаў у сшытак слупок з лічбамі і цяпер сядзеў, пазіраў на клас. І падняў руку.
— Што такое, Клёпік? — спытаў яго Даніла Якаўлевіч.
— Пеця і Валодзя вунь на вашым уроку прыклады не перапісваюць, а гісторыю вучаць.
— Мы ўжо перапісалі, Даніла Якаўлевіч,— пачырванелі хлопцы.
Настаўнік падышоў да іх, глянуў у сшыткі, кіўнуў галавою і — да Клёпіка:
— Нагаворваеш, Вася.
— Ён на кожным уроку так,— загаварылі дзеці.
Вася ўстаў:
— Я стараста класа... На ўроку пабочнымі справамі займацца не трэба. Так напісана ў «Правілах для вучняў».
І сеў.
А вось і братава хата. Васіль узяўся за зашчапку, адчыніў весніцы.
Весела, шумна было на двары ў Захара: гергеталі гусі, у карыце паласкаліся качкі, хадзіла багата курэй, ад варот да хлява бегала, падбрыквала нагамі цялё, пад плотам ляжалі з заплыўшымі ад тлушчу вачыма вепрукі.
За хатаю шаргацела піла, і ён пайшоў туды, Захар з сынам клалі на козлы і пілавалі асінавыя плашкі. Піла памалу танула ў дзераве, пырскала з-пад яе тырса і біла ў нос саладкаватым пахам.
Захар убачыў Васіля і выпусціў з рук пілу.
— О, браток прыехаў! — Разагнуўся, абабіў са штаноў тырсу і падаў яму руку: — Здароў, здароў, начальнік! Хадзем у хату.— І—да сына: — Бяжы на агарод, маму пакліч. А потым гэтыя цялешыкі паколеш.
Хлопец паклаў пілу, пабег, пераскочыўшы цераз плоцік, на грады, а Захар з Васілём ступілі на ганак.
У хаце нікога не было.
— А дзе ж твае дзеці? — спытаў Васіль.
— Косцік з Мішам пайшлі на поплаў сена раструшваць, каб высахла да вечара, Пятро з Сяргеем кароў пасуць, а большы, Юрка, у арміі. Захар зняў шапку, павесіў яе на цвік ля дзвярэй: — Я, можна сказаць, брыгадзірам у іх. Пабуджу ранкам, дам нарад на дзень — усё робяць. Улетку рэдка сам пасу калгасных кароў. Толькі вясною і ўвосень, калі яны ў школу ходзяць.
— І добра вучацца?
— Пахвальныя лісты прыносяць. Гора з імі не знаю. Помач мне вялікая.
Увайшла ў хату гаспадыня, выцерла аб фартух руку, падала яе Васілю.
— Прабачай, што пальцы ў брудзе... У зямлі капаемся,— засаромелася яна.
І замітусілася ля печы.
— Рыбы табе, Васіль, насмажу. Учора хлопцы цэлую торбу налавілі.
Усё аж гарэла ў яе руках: хутка мылася пасуда, лупілася бульба, шыпелі ў печы патэльні з яечняю і шчупакамі. Пакуль браты перакінуліся словамі, дык і снеданне ўжо стаяла на стале.
— Сядай, браток, пачастуемся,— Захар палез у халадзільнік, выняў бутэльку.— Тут у мяне першачок стаіць.
Селі за стол.
Захар наліў сваю чарку поўнай, пацягнуўся да братавай шклянкі, каб наліць госцю, але Васіль перахапіў рукою бутэльку, адхінуў яе ўбок:
— Не п’ю самагонку...
Захар з жонкаю наперабой сталі ўгаворваць:
— Ды хоць кроплю!
— От табе на!
— Для апетыту выпі, Васілька!
— Толькі сухое віно п’ю.
— Кісляціну тую? — здзівіўся Захар.— Задарма з магазіна не браў бы. Бабам і дзецям яно падходзіць.
— То мо настойкі вып’еш?
— Гэта можна. Хіба толькі пад рыбу.
На стале з’явілася бутля настойкі, і яны чокнуліся, выпілі.
Васіль браў з талеркі рыбу, апякаў ёю губы, чамкаў ротам: шчупакі былі добра высмажаныя ў алеі, з хрумсткаю жоўтаю скарынкаю, салодкія і духмяныя, аж у грудзях зацінала ад іх паху.
— Колькі табе, калгаснаму пастуху, выходзіць у месяц? — пацікавіўся Васіль у брата і калупнуў відэльцам у бульбіну.
— Грошай? Дзвесце рублёў.
— Ого! — падняў на Захара вочы і здзівіўся госць.— Як у кандыдата навук.
— Умець даглядзець скаціну таксама, скажу табе, вялікая навука,— адказаў Захар.— Нават вучоныя пра гэта думаюць.
Васіль здаволіўся рыбаю, выцер губы ручніком, які паслала яму на калені, каб штаны не замазаліся, Захарава жонка, сказаў брату:
— Маці хачу да сябе забраць.
— Наўрад ці паедзе.
— Чаму?
— Ёй і тут добра. Пенсію палучае, хлеб ёсць і да хлеба... Усё сваё... Кожны раз і табе сала і мяса прысылае.
— Адна ж гаруе.
— Усе так гаруюць. Ад ночы да ночы робяць. Зямля, браток, спаць у шапку не дае, лежняў не любіць.
Васіль падзякаваў за снеданне, устаў і выйшаў з-за стала, за ім падняўся Захар. Пайшлі ў другую палову хаты, каб перакурыць, перадыхнуць пасля добрай яды. Стаяў тут халадок, і госць расшпіліў сарочку, каб трохі астыць ад духаты. На вокнах цвілі вазоны, покуць заплёў галлём фікус і ўпіраўся вяршком у столь. Васіль убачыў на стале тэлевізар і спытаў у Захара:
— Учора ты футбол не глядзеў? Нашы гулялі.
— Гэта ты пра тых, што мяч адзін аднаму перакідаюць на траве?
— А што? — не зразумеў Васіль, што хоча сказаць брат.
— Падурэлі, браток, вы там у горадзе ад гультайства. Тваім футбалістам косы б у рукі — хай бы пагулялі на нашай траве.
Васіль глянуў на брата, усміхнуўся — што з ім гаварыць.
Пад вечар, калі ў хаце было ўсё пароблена, Мар’я накінула на галаву белую паркалёвую хустку, завязала на сабе фартух і пайшла да суседкі Вольгі.
Вольгу па-вулічнаму звалі «Дзень добры». Людзі казалі, што яшчэ да вайны паехала была яна першы раз у горад гасцяваць да дачкі, выйшла з вакзала на гарадскую вуліцу, стала і давай кожнаму, хто праходзіў паўз яе, кланяцца і гаварыць направа і налева:
— Дзень добры, дзень добры!
Людзей на вуліцы было багата, і з кожным хацелася Вользе павітацца, але ніхто ёй не адказваў, усе некуды беглі, паціскалі плячыма, усміхаліся і думалі пра яе немаведама што. Адзін, праўда, гарадскі чалавек, калі Вольга паздароўкалася з ім, спыніўся, падышоў і сказаў:
— Нешта я вас не ведаю.
— І вы мне чужы чалавек,— адказала Вольга.
— Чаму ж тады павіталася са мною?
— У нас у Хатках завядзёнка такая,— растлумачыла Вольга.— На сваёй вуліцы калі стрэнемся, здароўкаемся з людзьмі.
Гарадскі махнуў рукою і пабег сваёй дарогай.
З колішняга часу Мар’я і Вольга разам гадаваліся ў вёсцы, хадзілі ў дзеўках, і замуж іх пабралі ў адзін год. Толькі Вользе не пашанцавала больш, чым Мар’і,— чалавек яе, Нічыпар, вясёлы, хлёсткі целам хлопец, як пажаніліся, скруціўся, кінуўся ў распусту, не стаў пільнавацца сваёй хаты і некуды знік, пакінуўшы на руках у Вольгі дачушку Соню. Прымакоў яна сабе не брала, хоць і знаходзіліся, усю ласку аддавала дачцэ, вывучыла яе на настаўніцу, але вайна перашкодзіла і гэтаму яе шчасцю — Соня пайшла ў партызаны і паклала недзе ў лесе галаву. Засталася Вольга адна — ні чалавека, ні дзяцей, ні ўнукаў. І ўсё гора сваё душыла ў рабоце — дзень у дзень ад самай вайны ходзіць на калгаснае поле. Там з людзьмі ёй весялей.
Старая Мар’я адчыніла дзверы і зайшла ў хату. Вольга стаяла над цэбрам і таўкла качаргою парасяці вараную бульбу. З цэбра валіла пара, цякла ў печ — яе туды цягнуў агонь.
— Добрага здароўечка, Вольга! — павіталася Мар’я.
— Дзень добры! Прысядзь на ўслон, я хутка ўпраўлюся. Трэба гэтаму злыдню наліць у карыта, бо вунь хлеў разносіць, на сцяну аж лезе.
Яна падсыпала ў цэбар мукі, перамяла, перамяшала рукамі вараную бульбу, вынесла з хаты цэбар, вярнулася, прапаласнула ў старым вядры рукі:
— Чула, }што Васіль у госці прыехаў.
— Адведаў, дзякаваць богу. Хоча, каб папрадавала ўсё і ехала да яго жыць.
— Дык і едзь. Хоць перад смерцю адпачнеш, клопат з сябе скінеш. Пры дзецях весялей табе будзе... Маю Соню пасля вучобы ў горадзе былі аставілі. Каб жыла, дык даўно забрала мяне б.
— Боязна, суседачка. Не буду бачыць свайго селішча, Захара з дзеткамі.
— Будзеш прыязджаць.
— Каб гэта кожны дзень бачыць.
Вольга не ўцярпела, скубянула суседку за рукаво:
— У цябе галава не варыць. У горад цяпер усе едуць. Там ваду не трэба ў хату насіць, грэць у печы яе не трэба — гатовую па трубах у дамы прысылаюць. З дрывамі ніякага клопату, з сенам... Эх, каб мне тваё шчасце...
Мар’я паслухала, уздыхнула:
— Паеду, калі так гаворыш.
Ірынка пачула, што ля пад’езда загула машына, глянула ў акно і кінулася ў спальню да маці:
— Прыехала бабуля!
Ніна натыкнула на ногі туфлі, накінула на плечы ў пярэдняй, каб цяплей было, паліто, выйшла за дзверы і стала спускацца па лесвіцы з чацвёртага паверха на двор.
З таксі выйшаў Васіль, падаў руку і памог вылезці з машыны маці, пайшоў адчыняць багажнік, каб забраць клункі. Мар’я ўбачыла нявестку, якая выйшла з пад’езда, ступіла ёй насустрач, і жанчыны пацалаваліся.
— Ці не стаміліся, мама, у дарозе? — абняла Мар’ю за плечы і спытала нявестка.
— Не,— выняла старая з кішэні хусцінку і выцерла слёзы.— Добра было, дзякаваць богу, ехаць.
— Чаго ж вы плачаце?
— Так трэба. Новае ж месца.
Васіль панёс наперадзе клункі, Ніна ўзяла пад руку свякруху, і яны пайшлі ў пад’езд.
— Не спазніўся Васіль да цягніка, калі вас сустракаў? — спытала Ніна.
— Якраз управіўся.
А вось і чацвёрты паверх. Старая, пакуль паднялася, добра задыхалася. Нявестка пачала адчыняць ключом кватэру, і Мар’я ўбачыла, што дзверы, за якімі жыў Васіль з сям’ёю, абабіты чорнаю кляёнкаю, а на ёй — белыя кнопачкі. Дзверы адчыніліся, і да бабулі кінулася Іра, прылашчылася.
— Ах ты, шчабятуха мая! — Мар’я нагнулася і пацалавала ўнучку ў шчаку.— Я вось табе арэхаў прывезла...
Выняла з кішэні і падала Іры гасцінец.
У кватэры нявестка памагала старой распрануцца, правяла яе ў гасціную, пасадзіла ў крэсла і пабегла ў кухню, каб зварыць вячэру. Васіль паклаў у бакоўку клункі, прыйшоў і сеў на канапу насупраць маці:
— Выгадна прадалі хату?
Мар’я ўздыхнула, зноў стала выціраць вочы:
— Па сходнай цане. Купец добры знайшоўся. З Мазыра. Пахадзіў, паглядзеў і не цанаваўся вельмі, даў, колькі прасіла. Дзерава, кажа, здаровае, не рассыплецца, калі буду перавозіць. А карову, цяліцу, кабана прадала другому чалавеку.
— А як з садам?
— Аніяк. Той, што хату з хлявом купіў, пра яблыні і грушы і гамонкі не вёў... Не павязе ж ён яго ў горад. Стаіць сад.
Гаварыла вінаватым голасам, быццам апраўдвалася перад сынам, потым не ўсядзела ў крэсле, паднялася, пахадзіла па кватэры, выйшла на расчынены балкон і, калі глянула на вуліцу, адступілася назад — хадзілі далёка ўнізе маленькія людзі, бегалі машыны, стаялі нізкія дрэвы, і здалося старой, што стаіць яна на высокай гары і вось-вось зваліцца з яе.
— Галава закружылася,— выдыхнула Мар’я.— Высока жывяце. Аж страшна.
— Прывыкнеш і ты, мама,— засмяяўся Васіль.
З кухні выйшла Ніна і запрасіла ўсіх на вячэру.
Прачнулася старая Мар’я на досвітку, калі на дварэ было яшчэ цёмна. Хацела было ўжо апрануцца, ісці ў сенцы па даёнку, каб падаіць карову, але прыслухалася спрасонку, пачула, што нехта блізка дыхае — спала ўнучка,— і толькі цяпер здагадалася, дзе яна. І ўжо не заснула, павярнулася на другі бок, тварам да сцяны, моўчкі ляжала, нешта думала сваё і чакала белага дня.
Пачынала віднець, пасінелі шыбы ў акне, са змроку пачалі выплываць сцены, ложак Ірынкі, шафа, недзе застукалі дзверы, загаварылі людзі, унізе, на вуліцы, зараўлі машыны, і яна паднялася з ложка. Устаў ужо і Васіль з жонкаю — у другім пакоі загарэлася святло, пачуліся шыпенне электрабрытвы, ціхая гамонка.
Старая выйшла са спальні.
— Чаму так рана ўсталі? — спытала нявестка.— Можа, мы збудзілі?
— Не, па прывычцы гэта,— адказала яна.
Ніна выняла з сумачкі і паклала на стол грошы:
— Схадзіце, мама, у магазін. Купіце малака, цукру, мяса. Гастраном цераз вуліцу.
— У мяне самой грошы ёсць.
На гэта нявестка нічога не сказала, апранулася і пайшла з Васілём на работу.
За шклом ляжалі куры, хораша нарэзанае мяса, селядцы, сыр, яйкі. Мар’я пераходзіла ад аднаго прылаўка да другога, і аж вочы ў яе разбягаліся — усяго хацелася купіць. Узяла тое, што наказала нявестка, даклала сваіх грошай на селядцы, бо даўно не спытала іх, і выйшла з магазіна. Вуліцу пераходзіць доўга не адважвалася — па ёй густа ішлі машыны,— потым улаўчыла момант, перабегла і патупала дамоў. Спынілася ля дома, у якім цяпер жыла, і ён здаўся старой Мар’і харашэйшым, чым учора,— вялізны, з белымі сценамі, бліскучымі вокнамі. Паднялася на чацвёрты паверх, дастала з кішэні ключы і хацела было адчыняць сынаву кватэру, ды перадумала — дзверы былі чужыя. Васілёвыя абабіты чорнай кляёнкай, на ёй белыя кнопачкі, а гэтыя голыя, жоўтыя. Заблудзілася. Выйшла з пад’езда, убачыла насупраць такі ж, як і гэты, дом, пайшла да яго. Зноў не туды трапіла. За тым домам яшчэ стаялі дамы, і ўсе як адзін, нібы вылітыя.
Насупраць ішлі два маладыя грывастыя хлопцы. Старая спыніла іх:
— Не ведаеце, дзеткі, у якім доме жыве Васіль Клёпік? ІШ
Хлопцы глянулі на жакетку, у якой была Мар я, зразумелі, што бабуля з вёскі, усміхнуліся:
— Хэ, а вуліцы не памятаеце?
— У яго чорныя дзверы.
— Хэ, вобразна сказана. А нумар дома?
— Тут недзе.
— Едзьце на вакзал у бюро даведак. Там скажуць.
І пайшлі сабе, пасмейваючыся.
Не на жарт перапалохалася Мар’я. Недзе Ірынка прачнулася, плача, есці хоча, а яна, старая кавеня, цягаецца між дамоў, кватэру не можа знайсці. Каб ведала такое, метку якую б паклала ля сынавага дома. Хадзіла, пыталася ў людзей, але ніхто нічога не сказаў ёй. Ужо, ходзячы, ногі ў старой забалелі, яна села на лаўку перад адным домам, апусціла галаву і стала гараваць.
— Чакаеце каго? — пачула раптам блізка ля сябе нечы голас.
Падняла вочы — перад ёю стаяла пажылая жанчына ў акулярах, з падведзенымі бровамі. Гарадская. Начальніца, няйначай, нейкая.
— Сынаву кватэру ніяк от не знайду,— уздыхнула Мар’я.— З чорнымі дзвярыма яна.
— А хто ваш сын?
— Інжынер. Васілём Клёпікам завуць,— гаварыла яна і не падымала галавы.
— Над намі ён жыве. У гэтым пад’ездзе.
— Праўда? — усхапілася Мар’я з лаўкі.— Каб вам бог шчасця даў!
Пакланілася жанчыне і як не пабегла ў пад’езд.
— Бабуля, хадзем на двор,— стала раніцай тармасіць за руку Мар’ю ўнучка.— Хадзем, снег на зямлю апусціўся.
— Зараз. Дай хоць адзежыну ўзяць.
Мар я зняла з вешалкі і апранула сваю плюшаўку, завязала на галаву хустку, узяла за руку Ірынку, і яны падаліся за парог. Выйшлі з пад’езда, і Мар’я зажмурылася — у вочы балюча рэзала бель. Прыбралася, пасвятлела зямля, снег ляжаў на тратуарах, на дахах дамоў, вісеў на голлі ліп. Старая чула яго прэсны пах, і хораша стала на душы, быццам якое свята прыйшло...
Недзе там, у вёсцы, рыпяць цяпер вароты, людзі скубуць са сваіх стажкоў сена, носяць бярэмкамі ў хлеў каровам, а ззаду іх цярушацца на белы снег зялёныя сяніны; там смачна пахне з комінаў, бо нехта шчэ на досвітку абсмаліў, вышараваў і абскроб да жоўтага, як бульбіну-пячоніка, вепрука, занёс яго з мужчынамі ў хату, і цяпер яго гаспадыня паставіла ў печ на патэльні смажанне; там хтосьці шаткуе, гняце капусту таўкачом у бочцы, пасыпае белае шаткаванне журавінамі, і яны блішчаць на ім, як на снезе.
Стаяла Мар’я на двары, маркоцілася, хацелася з кім-небудзь пагаварыць, душу адвесці, але людзі, што праходзілі паблізу, былі чужыя, незнаёмыя, і да іх з размоваю не палезеш.
— Пра што суседка думае?
Старая павярнула на голас галаву і ўбачыла ля пад’езда тую жанчыну, што паказала, калі яна заблудзілася, Васілёву кватэру, і ўзрадавалася:
— А-а, гэта вы? Думаю от, што само ў галаву прыйдзе.
Жанчына падышла бліжэй, яны селі на лаўку.
— Як на новым месцы жывецца?
— Так сабе,— уздыхнула Мар’я.— Уежна, улежна, але моташна. Каб якая работа, весялей было б. Хаджу от па кватэры з кута ў кут як кручаная. Ад нуды памерці можна.
— Хай маладыя працуюць.
— І старым і маладым без работы няма радасці.
— Па сваёй вёсцы, відаць, сумуеце?
— Праўду кажаце.
— Дзіва! —усміхнулася жанчына.— Што там добрага. Летась ездзіла да сына. У саўгасе ён аграномам працуе. Не пабыла там і тыдня, паехала... Ціха, цёмна, гразь на вуліцы, аўтобусы не ходзяць. У вёсцы ні за якія грошы не жыла б. У горадзе весялей жыць, скажу.
— Няпраўду кажаце.
Мар’і з суседкай больш не было пра што гаварыць, яна паклікала Ірынку і павяла ў пад’езд. Цяжка падымалася па лесвіцы, маўчала — старой здавалася, што жанчына пакрыўдзіла яе.
— Танцуйце, усе танцуйце! — У дзвярах стаяла Ніна і размахвала перад сабою паперай.— Сорак пяць метраў, цэнтр горада, другі паверх!
Васіль у гэты час сядзеў у гасцінай, праглядаў газеты і, калі пачуў у калідоры радасны голас жонкі, ускочыў з канапы, падбег да яе:
— Няўжо праўда?
Выхапіў з жончынай рукі ордэр, пачаў яго мацаць, круціць у пальцах, прыслепвацца да пячаткі. Не вытрымаў, нават паглядзеў праз яго на святло і, убачыўшы на паперы вадзяністыя, як на грашах, знакі, толькі паверыў цяпер, што дакумент сапраўдны, не падроблены, і заскакаў:
— Наша ўзяло, наша ўзяло!
Ніна распранулася, заглянула ў спальню.
— А дзе маці з Ірынкаю?
— Гуляюць на двары,— адказаў ён.
— Заві іх есці.
Абедалі і толькі гаварылі пра кватэру. Ніна сядзела за сталом, забывалася есці і паказвала рукамі, якая планіроўка новага жытла, не пераставала гаварыць, а старая Мар’я трымала ў руцэ лыжку, слухала яе і радавалася больш, чым нявестка,— маці заўсёды робяцца шчаслівымі, калі іх дзецям сёння лепш жывецца, чым учора.
Калі разлілі ў шклянкі чай, пачалі прыкідваць, што трэба з мэблі ў новую кватэру.
Гаварыла больш нявестка:
— Наглядзела на Камароўцы нямецкі гарнітур за тысячу дзвесце. Блішчыць так, што можна ў яго, як у люстра, углядацца. Купіць бы.
— У вас жа ўсё ёсць,— азвалася Мар’я.— Канапа, новая шафа, два харошыя ложкі...
Ніна ўсыпала ў шклянку цукру.
— З моды выйшла гэтае барахло. Трэба ў скупачны здаць.
— З грашыма тугавата...— Васіль пераглянуўся з жонкаю, уздыхнуў.— Каб не стаялі на машыну...
Памаўчалі.
Ніна міргнула, каб не заўважыла Мар’я, Васілю, пачала здалёк:
— У мамы на кніжцы грошы ёсць, але яны самой ёй трэба... Ці мала што ў жыцці бывае.
— Пазычым, аддадзім,— зразумеў ён, што хоча сказаць жонка.— Жывём жа разам. Праўда, мама?
Мар’і, калі пачула такое, стала сорамна, здалося, што Васіль з жонкаю думаюць, што яна шкадуе грошай.
— А хіба я што паганае сказала? Калі дома жыла, трэба быў які рубель, каб дроў прывезці, сена. А цяпер нашто яны мне... Жыву на гатовым...— Зірнула на Васіля.— Пойдзем, сынок, здымем з кніжкі, сам жа іх клаў... Каб толькі вам было добра, а мне...
Нявестка не дала ёй дагаварыць, падбегла, абняла і пацалавала свякруху.
Моташна прайшла зіма. Кожны дзень здаваўся для Мар’і годам, і каб як-небудзь прабавіць час, рабіла не прысядаючы ўсё ў кватэры, часта мыла падлогу, паласкала бялізну, працірала вокны. Багата было клопату і з унучкай. Гаварыць ёй не было з кім, можна было б паглядзець у тэлевізар на людзей і паслухаць, што яны гавораць, але падыходзіць і круціць яго баялася. Каб граматная была, узяла б у рукі кніжку — усё-такі забава. У Хатках можна было хоць з суседзямі словам перакінуцца, а тут... Весялей, праўда, рабілася трохі ўвечары, калі з работы прыходзілі Васіль з жонкаю, але яны больш гаварылі пра свае клопаты, не заўважалі яе, нібыта Мар’і і дома не было.
Вясна доўга натужвалася прагнаць зіму: спярша добрыя два тыдні шумеў за вокнамі сыры вецер, потым хлынуў цёплы дождж, змыў з зямлі снег, і яна стала шэрай, цёмнай, як неба, засланае нізкімі цяжкімі хмарамі, і прыгрэла сонца — на двары паўз тратуары выпырскнулася травіца, захмялелая ад вясенняй цеплыні і парнасці, рэдзенька і бледна зазелянелі на таполях лісці.
У нядзелю ўвесь дом высыпаў на двор упарадкоўваць кветнікі. Мужчыны ладзілі маленькі плоцік, што агортваў панадворныя гародчыкі, жанчыны перакопвалі градкі, разбараноўвалі іх граблямі і сеялі насенне кветак.
Старалася з усімі і Мар’я. Ніхто не заўважыў, што прыйшла яна ў гародчык з падаткнутым за пояс фартухом, у якім цялёпалася нешта важкаватае. Нейкая незразумелая радасць захлынула яе ўсю, казытала ў грудзях? хораша кружылася галава і ад прэлага паху вясенняй зямлі, і ад таго, што рукі перабіраюць леташнія карэньчыкі ў ёй, ператрасаюць іх, як на сотках, размінаюць грудкі чарназёму; яна быццам прыгарнулася сэрцам да гэтай круглай градкі-клумбы, якую ўскапаў Васіль з жонкаю,— хацелася от так і корпацца, гаварыць моўчкі з сабою. Як дома. І неспакой, трывожны і тужлівы, падняўся ў яе грудзях — як у вясенняй птушкі.
Васіль з жонкаю адышліся да суседзяў, што матычылі побач градкі, і сталі раіцца, якія на клумбе лепей кветкі пасадзіць. Пагаварылі і вярнуліся — маці старанна, лагодна разграбала ў зямлі ямкі, брала з фартуха бульбу і саджала ў клумбу.
— Што вы робіце, мама?!
Яна разгарнулася.
— Нічога. Саджу бульбу. І кветкі яна харошыя выпусціць, і ў міску будзе што...
Усе засмяяліся.
Стаяла, апусціўшы брудныя рукі, глядзела з дакорам на людзей, шукаючы ў іх вачах спагады.
Хутка Мар’я паехала гасцяваць у Хаткі.
Яна ішла раніцай з вузельчыкам у руцэ па сваёй вуліцы і ўжо ведала, куды хто з хаткаўцаў сёння пайшоў і што рабіў — на прыплясканым дажджом пяску бачыла знаёмыя сляды. Стары Дзяркач, няйначай, пачыкільгаў у праўленне мужчын паслухаць — у пяску паўтыкаў сваёй нагой-дзеравяшкай роўныя ямкі. А вось на ўсю вуліцу маленькія сляды ад сандалікаў, чаравікаў — вучні пайшлі ў школу. Далей, за фермай, пясок быў спрэс падзяўбаны дробнымі авечымі капытамі. Пагнаў іх на пашу, ведала, Дзямід.
У Мар’і цёпла заныла сэрца, заварушыліся вусны, хацела нешта добрае сама сабе сказаць, бо даўно не бачыла слядоў на сваёй вуліцы.
Вясковая вуліца — не гарадская. На гарадской слядоў няма.
Калі падыходзіла да свайго селішча, спынілася, перавяла дых, баялася быццам сябе, быццам тое, што не ўбачыць сваю хату, хлеў, сцёбку. І ўбачыць зелле на глухім двары, паламаныя яблыні, грушы. І раптам падалося ў вушах, што нехта на яе хатнішчы чэхае сякераю. Ціха, нібы крадком, падалася бліжэй да свайго двара. І праўда — на двары ляжала багата пален. Адно было адкочана ўбок, і яго абчэсваў чалавек у майцы. Махаў сякераю з-за пляча, адвальваў ад бервяна вялізныя скібы-трэскі.
Пачуў, што нехта падышоў, падняў вочы:
— Дзень добры, цётка Мар’я!
— А-а, Грышка... Хату ставіш... Бог у помач...
Яна прысела на палена.
— Вярнуўся от з цаліны, сельсавет выдзеліў ваша селішча...
— Хіба там было пагана жыць?
— Ні лесу, ні рэчкі... Нават балота няма. Адзін стэп. Грыба і ягадзіны ў вочы не бачыў за пяць гадоў.
Памаўчалі. Мар’я абвяла вачыма двор. Хораша, густа цвілі белым і ружовым цветам яблыні, на іх гулялі пчолы; тую грушку, што пасадзіў Васіль, нехта вырваў, яна ляжала на трэсачніку.
Соткі былі паараныя.
— Ці не ты, Грышка, што пасеяў?
— Бульбу пакідаў,— выцер ён падолам майкі пот з твару.
— Добрыя былі ў мяне соткі. Лепшых і не знойдзеш... Нізіна, чарназём. І ўгноеныя.
— Конь ледзьве плуг цягнуў.— ён закурыў.— А вы ў горад перабраліся да Васіля?
— У горад.
Мар’я зноў змоўкла. Не магла ніяк яшчэ прывыкнуць, што і двор, і соткі, і сад ужо не яе, што ўсё гэта чужое; брала зайздрасць да новага гаспадара, крыўда на сябе, і не вытрымала — слёзы самі навярнуліся на вочы.
— Не запускай, Грышка, гаспадарку. Глядзі, каб на селішчы лепей было, чым у мяне.
Выцерла фартухом вочы, устала з бервяна і пайшла з двара цераз вуліцу да Вольжынай хаты.
— Яблыкі і грушы няхай увосень патрусіць Захар. Сад жа не мой! — крыкнуў ёй наўздагон новы гаспадар.
— Дзяліцеся самі як-небудзь,— адказала яна.
Вольжына хата была адчынена насцеж, і Мар я ціха ступіла на парог. Жоўтая кура — дзяўбла ў кавешніку — з перапалоху залапатала крыллямі, закіркала, кінулася ёй пад ногі і вырвалася на двор. Вольга тым часам сядзела за сталом і перабірала ў рэшаце фасолю на насенне. Яна павярнулася да дзвярэй.
— Ты, Мар’я?! — здзівілася.— Божачка, божачка, прыехала, бач. Я так і ведала — два дні кот умываўся. Выбегла з-за стала насустрач, яны пацалаваліся. Потым Вольга знайшла трапкач, выцерла на лаве мокрае.— Сядай, сядай жа, Мар’ячка. Ці ж надоўга?
— У адведы. Пагасцюю трохі і паеду.
Яна прысела на лаве.
— Расказвай жа, як жытка гарадская. Усё расказвай.
— Добра даглядаюць мяне, дзякаваць богу. І Васіль і нявестка. Няма чаго крыўдзіцца.
Вольга ўзяла Мар’ю за рукі, памацала іх.
— Бач, беленькія якія сталі, як у паненкі.
— Нічога ж, Вольжачка, там не раблю.
— А я табе што казала — едзь...
— Толькі от пагана, што людзі незнаёмыя. Няма з кім пагаварыць.
— Толькі той бяды.
— І без работы моташна.
— Прывыкнеш.— Вольга ўздыхнула.— Зайздрошчу табе, Мар’я. Каб мне хоць дзянёк так пажыць у старасці. Век адна, дзень і ноч адна. І да смерці так будзе. А калі памру, костачак не будзе каму заграбці.
Вольга згорбілася на лаве, засмаркалася ў насоўку.
Мар я зайшла ў Захараў двор і ўбачыла ўнука Косціка. Той стаяў нагінкам ля хлява, насыпаў з мяшка картоплю — яна глуха і дробна барабаніла па дне кашаля.
— Бабуля прыехала!
Косцік выпусціў з рук гічку мяшка, падбег і абняў старую. Мар'я нагнулася, пацалавала ўнука, пагладзіла яго па галаве, развязала свой клуначак і пачала сыпаць у Косцікавы кішэні цукеркі. Ён стаяў, апусціўшы галаву, выціраў аб палу сарочкі запэцканыя ў зямлі рукі, саромеўся гасцінца і самой бабкі — трохі адвык ад яе за гэты час.
— А дзе бацька і маці, Косцік?
— На сотках. Картоплю саджаем.
Яна набрала ў фартух бульбы і пайшла з унукам за хлеў.
Густа пахла расцярушаным па загонах свежым гноем, раллёю. Ішоў за плугам спіною да Мар’і сын, хутка пераменьваў ногі на разоры, панокваў на коней, шлёгаў пугаю; баразна гарнулася да загона, рассыпалася на камякі; за Захарам спяшаліся, пераляталі з месца на месца і збіралі белых чарвякоў чорныя, як ралля, гракі. Па другой баразне перад коньмі подбегам спяшаўся Міхаська з маткаю, кідаючы пад плуг бульбу.
Мар’я як не ўзбегла на загон, стала класці з фартуха ў шнурок на разоры бульбу, і цёплая радасць, як трымценне, найшла на яе — так бывае тады, калі чалавек адводзіць душу ў рабоце, што здаўна ведаў, любіў, прывык і доўга па ёй сумаваў.
Калі пааралі соткі і пасадзілі бульбу, Захар пакарміў коней, адвёў іх на ферму і хутка вярнуўся дамоў. Усе ўжо сядзелі за сталом, чакалі яго — трэба было снедаць. Мар’ю пасадзілі на покуце — госць жа. Захарава жонка адлучылася ў сенцы — нечым шкрабала там, нешта там забулькала,— прынесла і паставіла на стол буталь белага самаробнага віна. Выпілі за госцю спачатку, потым за тое, каб на сотках урадзіла бульба, і ўзяліся за сняданак. Мар’я не стала чапаць лыжкаю ні смятаны, ні браць у рукі пернікі, падсунула бліжэй да сябе міску з варанай бульбаю, натыкнула на відэлец цупкі гурок.
— Даўно нашай яды не спытала. Здаволюся хоць...
— А што ты там, мама, ясі? — папытаў Захар.
— Харчо, біхштэкс, гуляш... Усё-ўсякае гарадское... Што яны, тое і я...
— Як там Васіль з сям’ёю жыве?
— Дай бог кожнаму так жыць. Стаіць на чарзе, каб легкавік купіць, новую кватэру выдзелілі яму,— Мар’я расказвала і хрумстала пярэднімі шчэ цэлымі зубамі гурок, заядала яго сопкаю бульбінай.— Купілі за дзве тысячы мэблю... Гарнітур называецца... Нажылі новы тэлевізар, што ўсе колеры паказвае.
— І дзе яны грошы бяруць? — паціснуў плячыма Захар.
— Свае ўсе аддала з кніжкі... Кажуць мне: «Пазыч, мама...» А хіба ж будзеш роднаму дзіцяці пазычаць? Дзе ж гэта было відана... Колькі мне, старой, тых грошай трэба. На той свет іх не забярэш...
— Можа, той свет шчэ далёка,— азвалася Захарава жонка.
— Гм...— крутнуў галавою Захар і нічога больш не сказаў.
Больш не гаварылі, маўчалі і вяла елі...
Вярнулася Мар’я назад у горад у пятніцу. Паднялася па лесвіцы і стала ля кватэры Васіля — дзверы быццам бы не тыя. Чорнай кляёнкі на іх не было, а там, дзе быў верхні замок, свяцілася — пальцы ўлезуць — дзірка. «Можа, зноў заблудзілася?» — пахаладзела ў яе грудзях. Пастаяла трохі, рашыла пазваніць і баязліва націснула на кнопку званка.
Дзверы адчыніў сам Васіль.
— О-о, дзякуй богу! — узрадаваўся ён.— А мы ўжо хацелі тэлеграму даваць. Прыедзеш, думаем, і не застанеш нас тут. Перабіраемся.
— Акурат у пару выехала.
Яна распранулася, пайшла ў кватэру, пашукала было вачыма табурэт, каб прысесці і перадыхнуць з дарогі, ды не знайшла. Агледзелася, убачыла, што і ў прыхожай, і ў спальні гола — ні ложка, ні канапы, ні крэсла.
— Не дзівіся, мама. Усё мы здалі ў скупку.
— А на чым спаць?
— Мы на той новай кватэры будзем. Гарнітур учора туды з магазіна прывезлі. Ты гэтую ноч пераспіш тут на падлозе. А заўтра назусім пераедзем.
— Перасплю — толькі той бяды. А дзе жонка з Іраю?
— Вокны пайшлі мыць на новую кватэру.
Мар’я патупала па падлозе, зазірнула ў спальню, потым падышла да дзвярэй і памацала рукою тое месца, дзе быў замок:
— Хто гэта яго выняў?
— Я.
— І кляёнку з дзвярэй злупіў?
— А што тут такога? — здзівіўся Васіль.— Я ж за гэта грошы плаціў... Спатрэбіцца ў новай кватэры...
Памаўчала, уздыхнула:
— Як ты будзеш людзям у вочы глядзець? Пазычыш іх у каго-небудзь?
— Дэрмацін і замок ніхто мне не пазычаў і не пазычыць.
— Людзям, каторыя тут жыць будуць, пакінуў бы... Добрая на цябе памяць бы ў іх асталася.
Увесь дзень Мар’я пакавала клункі, а пад вечар, калі прыйшла машына, усё гэта пагрузілі і перавезлі на новую кватэру.
Вузлы з адзежаю Васіль з маці развязваў у спальні, а Ніна на кухні выбірала са скрынак посуд, выцірала яго і ставіла за шкло новенькага блішчастага буфета.
І раптам:
— Ой!
Васіль з маці кінуліся на кухню, пачуўшы Нінін голас.
— Што здарылася?
— Фужэр, фужэр разбіўся,— трымала ў руках і паказвала раструшчанае шкло.— Хіба не бачыце?
Высыпала шкельцы на стол, пачала перабіраць іх пальцамі, прыстаўляць адно да другога і, зразумеўшы, што фужэра ўжо не склеіш, як не загаласіла.
— Чаго так убівацца... Вялікая бяда там...— пачала Мар’я супакойваць нявестку.
— Вам што?! — яшчэ больш узбелянілася тая.— Каб добра ўкруцілі, не разбіўся б... У вату трэба было. З каструлямі разам паклала... Вядома, не сваё!
— Я новы куплю. Зараз от пайду,— не ведала дзе падзецца Мар’я.
Ніна забегала па кухні.
— «Пайду, пайду»... Дзе такі сервіз дастанеш?! Хараство такое — на стол ні разу не ставіла... Шкада было... Чэхаславацкае шкло. Ледзь купіла па знаёмству.— Зірнула на Васіля.— А ты чаго маўчыш?
Ён кашлянуў:
— Добрую рэч вельмі цяжка купіць... Тут нічога не скажаш...
Пайшла старая Мар’я ў спальню і там ціха, каб ніхто не чуў, не бачыў, сама сабе паплакала. Потым да самага позняга вечара хадзіла сюды-туды па кватэры. Прысесці на якое крэсла ці канапу баялася — усё дарагое, далікатнае,— а простага табурэта не было ў пакоях. За дзень стамілася, увязваючы і носячы клункі, хацелася ўжо прылегчы дзе, і яна паклікала ў кухню Васіля.
— На канапе, сынок, мне спаць?
— Не, Ніна кажа, што ўвамнецца. Вялікія ж грошы аддалі. На ёй толькі сядзець можна... І то нядоўга. Я табе раскладанку пастаўлю.
— Мне б толькі галаву дзе прыкласці.
У тую ноч старой Мар'і пагана спалася. Прачыналася ноччу, варочалася з боку на бок, цяжка ўздыхала, думала пра ўсё, што ў галаву лезла, і не магла перадумаць. Няскладна пайшло яе жыццё ў Васілёвай сям’і. Наракала на сябе: ці ж трэба было кідаць сваё селішча і ехаць сюды, у горад? І назад, у Хаткі, цяпер не паедзеш, бо людзі будуць там смяяцца, думаць, што выгналі Васіль з жонкаю — злыя языкі не завяжаш. Вывучыла, маўляў, сына на сваю галаву. Ды і ехаць няма куды, свае ж хаціны няма, хіба да Захара. Той прыме да сябе, але доўга будзе дапытвацца, як ёй было ў Васіля. Калі ж праўду скажаш — пасварыш сына з сынам на ўсё жыццё. А хіба ж хочацца, каб родныя дзеці варагавалі? Свая ж кроў. Не, нікуды не дзенешся, трэба жыць тут, як жывецца, цярпець перад смерцю, не смяшыць людзей — колькі той жыткі засталося. Нагаравалася, нажылася, хутка ўжо нічога не трэба будзе, на тым свеце, каб толькі дзеці добра жылі.
Прыгадала Хвядору, старэйшую сястру. Памерла яна пазалетась у жніво. Усе хаткоўцы праводзілі на клады. Калгас даў аркестр, старшыня калгаса над труною добрыя словы пра яе гаварыў. І паклалі Хвядору ля магілак маці і бацькі, дзеда — там, дзе ўся радня ляжыць.
Думала так Мар’я, і не хацелася ёй тут, у горадзе, памерці, ляжаць з чужымі, незнаёмымі людзьмі, хай бы закапалі ў Хатках. І зямля там свая, і людзі свае занясуць труну за вёску, і спачываць на тым свеце з раднёй весялей, і адведаць магілу на раданіцу будзе каму — сваякоў поўныя Хаткі... А тут...
І не заснула да самай раніцы. На вуліцы загулі машыны, зашоргаў венікам па асфальце дворнік, чуваць былі крокі і галасы людзей. У пакоі пасвятлела.
Прачнуліся і Васіль з жонкаю, збіраліся на работу і шэптам нешта гаварылі ў спальні. Мар’я прыслухалася. Гаварылі пра яе.
Ён: —Трэба маці які ложак купіць.
Яна: — Будзе займаць лішняе месца ў кватэры. А раскладанку можна на дзень і ў кладоўку паставіць.
Ён: — Старому чалавеку мулка спаць на раскладанцы.
Яна: — Не пані.
Памаўчалі.
Яна: — Іра ў першы клас пойдзе. Не трэба будзе тваёй маці за ёю глядзець. Паедзе, відаць, назад у Хаткі — не захоча быць адной у кватэры. Сумаваць не захоча.
Ён: — Табе так гаварыла?
Яна: — Нічога не гаварыла. Проста няма што рабіць ёй у нас.
Зноў памаўчалі.
Ён: — Выходзіць, выганяем яе.
Яна: — Чаму выганяем?.. Сама разумее.
Ён: — А як з грашмі?
Яна: — Пабагацеем — аддадзім.
Ён: — Хату яна ж прадала.
Яна: — Будзе ў Захара жыць.
Маўчалі доўга.
Ён: — Калі хочаш, каб маці не жыла з намі, пагавары з ёю па-харошаму, бо будзе крыўдзіцца, плакаць.
Яна: — Пагавару, калі прыйдзем з работы.
Яна цэлы дзень не знаходзіла месца, нічога не ўзяла ў рот, хадзіла панура з кута ў кут, маўчала, толькі зрэдку перакідвалася словамі з Ірынкаю. Паклала ў чамадан сваю плюшаўку, выхадныя чаравікі, хустку і даўно ўжо паехала б на вакзал, калі б не ўнучка — не пакінеш жа яе адну ў кватэры. І толькі пад вечар, калі Васіль з жонкаю вось-вось павінны былі прыйсці з работы, узяла ў руку чамадан, пацалавала Іру:
— Скажаш, унучка, бацьку і маме, што я паехала. І не выходзь на вуліцу.
Іра заступіла ёй дарогу:
— А куды ты паедзеш?
— У вёску.
— Не трэба ехаць. Мне боязна адной.
— Папа з мамай хутка прыйдуць.
— Не хачу, каб ты ехала.
— Я ненадоўга,— схлусіла Мар’я.— Хутка прыеду, гасцінец табе прывязу.
— А які?
— Макавак. Нарву на агародзе... І бобу... Толькі глядзі, гуляй у хаце, дзверы не адчыняй, нікуды не выходзь...
— Бобу прывязі, бобу,— заскакала, зарадавалася Ірка.— Я нікуды не пайду. Буду чакаць цябе, бабуся.
Мар’я падала ёй ключ ад кватэры, потым нагнулася, зноў пацалавала ўнучку, і слёзы пакаціліся з вачэй.
— Чаго ты, бабуся, плачаш?
— Я не плачу... Я так...
Трохі супакоілася, пастаяла ў парозе, пачакала, пакуль высахнуць на вачах слёзы — не хацела, каб людзі на вуліцы ўбачылі, што яна плача,— і выйшла за дзверы.
Васілю Клёпіку захацелася сала. Свежага, марожанага, з жоўтаю скуркаю і праслойкамі мяса. Дамашняга. Пайшоў у кухню, узяў у буфеце цыбуліну, аблупіў яе нажом, адрэзаў скібку хлеба і адчыніў халадзільнік. Стаяла ў бутэльках малако, масла на сподку, у маразільніку, што аброс інеем, ляжала, адубянелая, аж сіняя, кура. Сала не было. І нешта халоднае ткнула яму ў душу — як з халадзільніка. Стаяў і маўчаў. Не тое каб вельмі шкадаваў, што звялося сала, што больш яго не будзе, нешта другое зашкрабло ўсярэдзіне, сіратлівае і пустое... Чамусьці здалося, што пахаваў сваю маці.