Выехалі ў самы няўдалы час — пад вечар і ў дождж. Такая непагадзь стаіць часта ўлетку. Толькі пацягне ветрам, і глядзіш, закаламуцілася на небасхіле, пашарэла ў рацэ вада. Неба ўсё ніжэй і ніжэй ціснецца да зямлі. Іншы раз непагадзь доўга прымерваецца, потым раптам абарвецца вецер, і так зробіцца ціха, быццам усё на свеце адразу перастала дыхаць, і вось ужо пайшоў дождж, нудны, дробны, як з частага сіта.
— Толькі б не зацяжны,— уздыхнуў Аляксей Ваўчок.
Ён уціснуў у плечы галаву, каб не мокла патыліца, прывыкла згорбіўся і выехаў з двара. Калі падвода пратарабаніла па мастку цераз канаву, ён азірнуўся на хату.
У вокнах, за запацелымі шыбінамі, мільгнулі твары меншых — адзін, два, тры. Усе яны зайздросцілі старэйшаму брату, Слаўку, які сядзеў на возе разам з бацькам, накінуўшы на галаву ад дажджу мяшок. Слаўку было радасна, што бацька ўзяў яго на сенакос.
— Глядзі, каб не размок хлеб! — панура кінуў цераз плячо яму бацька.
Слаўка заварушыўся, засунуў торбу глыбей у сена, нахіліўся над ёй грудзьмі. Не размокне. Бацька азірнуўся, упарадкаваў на возе косы і граблі, дакрануўся чамусьці да мяшка на галаве сына, быццам праверыў, ці мокры ён, і надоўга змоўк. Зрэдку ён нокаў на каня, але голас у яго быў зусім не такі, як раней, вясёлы і рэзкі, а нейкі ціхі і задумлівы. Слаўка здагадваўся, чаму за адзін дзень так змяніўся бацька, і не лез да яго з размовамі. Ён толькі вызіркваў з-пад мяшка і бачыў, як усё больш і больш цямнее шэрая ватоўка на згорбленай бацькавай спіне.
— Тата, накрыйся!
Бацька не азваўся.
Пакос быў далёка, за пятнаццаць кіламетраў. Слаўку падабалася, што дарога далёкая. Ён глядзеў наперад з-пад свайго мяшка, радуючыся кожнаму новаму павароту або ўзгорку, і ўсё чакаў, калі пакажацца вёска Турбінка.
Пра гэтую вёску ён начуўся з дзяцінства. Ён памятаў, як заязджалі да іх у двор падводчыкі з гэтай вёскі. Яны спыняліся, калі вярталіся з горада, з кірмашу. Мужчыны заходзілі у хату пагаварыць з бацькам пра жыццё, а які-небудзь малады хлапец сядзеў на возе і іграў на гармоніку.
— Тата, Турбінка хутка будзе?
— У? — Бацька з цяжкасцю адарваўся ад сваіх думак,
— Турбінка хутка? — спытаў зноў Слаўка.
— Не. Падрамай трохі.
Слаўка стаў на калені, наскуб з-пад сябе сухога сена і ўжо хацеў упасці бокам у сваю пасцель, як раптам заўважыў у баку горада слуп пражэктара.
— Глядзі! — усклікнуў ён.
— Блізка ўжо...— адказаў бацька і рвануў на сябе лейцы.— А ты драмай сабе, драмай...
Слаўка лёг, накрыўся сырым мяшком і заціх.
У Турбінку прыехалі ноччу.
Слаўка прачнуўся, калі воз затармусіўся на мосце. Ён пачуў нейкія гукі, цяжкія і непрыемныя, і адразу высунуў з-пад мокрага мяшка галаву.
Дождж перастаў. На ўсёй вёсцы свяціліся два-тры акны, у астатніх хатах было цёмна. У хаце, каля якой спыніўся конь, лыпнула і загарэлася святло.
Бацька злез з воза, узышоў на ганак і завёў гамонку з гаспадыняй хаты.
— Трава цяпер добрая? — спытаў бацька.
— Густая і высокая. Усю ж вясну мачыла ды парыла,— адказаў жаночы голас.— Было б толькі каму касіць... І атава вырасце густая, што касу не пацягнеш.
Бацька распрог вобмацкам каня, напаіў яго, прывязаў лейцамі да воза, забраў торбу з ядою і павярнуўся да сына:
— Ну, пайшлі. Паспім да світання.
Уладкаваліся, укубліліся ў сене на гарышчы. На вячэру з’елі па кавалку хлеба і заснулі.
Раніца прыйшла вельмі хутка, была яна цёплая, але мокрая: зямля парыла туманам, млела ў чаканні сонца.
— Выспаўся? — спытаў бацька, крануўшы Слаўку за плячо.
— Ды не... Толькі ж заснулі.
— Разамніся трохі.
Бацька злез з гарышча, сеў на паваленае шула, пакурыў і пайшоў запрагаць каня.
На пакос прыехалі хутка. Быў ён зусім блізка, за выганам. У бярэзніку раскінуліся шырокія палянкі з нечапанай травой, якая стаяла ля самай дарогі, цяжкая ад дажджу, увагнулася і, пераблытаная, перавітая ветрам, стракацела ад спелых кветак.
— Вось раздолле, вось дзе можна разысціся, разгуляцца з касою! — не ўтрымаўся бацька.
Ён распрог каня, пусціў яго на другі бок дарогі пасвіцца, падышоў да воза і адвязаў косы. Адну падаў сыну.
— Пойдзем,— сказаў ён.— Станеш за мною.
І не сходзіў з месца, утаропіўшыся вачыма ў зямлю.
Потым, быццам апамятаўшыся, абвёў позіркам палянку, папляваў на далоні і пачаў шырока махаць касою. Яе бліскучае палатно адразу аблілося расою, каса пасвіствала спачатку на розныя галасы, потым прыціхла, прыглухла, знайшла патрэбны тон і ўжо не зрывалася з яго.
— Пачынай пракос! — крыкнуў бацька.
Слаўка махнуў няўдала два разы, а на трэці засадзіў касу з разгону ў зямлю.
— Стой! Ты што — не бачыш, дурань! — Бацька злосна кінуў вобзем сваю касу.— Ты што...
Слаўка ўздрыгнуў. Ён падумаў, што зараз бацька падыдзе і дасць яму па патыліцы. І з усёй сілы, хістаючы яе ў бакі, ірвануў на сябе з купіны касу. Яна вылезла з зямлі. І тут жа зразумеў, што расхістаў касу, і цяпер стаяў, адчуваючы яшчэ большую віну, не падымаў галавы. Чакаў. Вось ужо пачуліся блізка бацькавы крокі, два вялікія боты пырснулі расою з шырокіх наскоў і спыніліся побач. Ён увесь сціснуўся. «Вось зараз... зараз...» — думаў ён, але бацька не кранаўся з месца. Слаўка асцярожна, з-пад самых броваў, зірнуў угару.
Над ім стаяў бацька.
— Тата, я не хацеў...
Вялікая рука мякка легла на шыю. Цёплы палец памацаў тонкую ключыцу, і адразу стала спакойна.
— Ну, ты не спяшайся, калі водзіш касою,— гаварыў бацька, адварочваючы ад сына вочы.— Давай спачатку перасадзім яе... Умееш? Не? Тады хутчэй вучыся...
Ён узяў касу і з нейкай паспешлівасцю пачаў выбіваць клін і аслабаняць кальцо.
— Вось знялі. А цяпер трэба зноў насадзіць. Гэта проста робіцца... Глядзі...
Ён зноў насадзіў кальцо, злёгку яго заціснуў.
— А цяпер бач, як яно выходзіць? Паправіць трэба клінам... Як сякеры папраўляць... Пад кальцо клін забіць трэба цесна, каб палатно не хісталася, не хадзіла ў бакі. Толькі трэба ўзяць другі клін...— Ён падбег да воза, адкалоў нажом ад дошкі трэску, завастрыў яе на хаду.— Вось гэты падойдзе. Вось так. Бачыш, каса на месца стала. Гэта для цябе якраз, а для мяне інакш.
— А як? — спытаў Слаўка, не разумеючы, чаму так мітусіцца, спяшаецца бацька.
— Для мяне круцей трэба, бо я вышэйшы за цябе... Зразумеў... А цяпер табе трэба ручку апусціць...— Бацька драпануў пазногцем па касавільне і да гэтай адзнакі пачаў апускаць ручку. Развязаў раменьчык, які сціскаў рабінавую гладкую, як костка, ручку, і зноў замацаваў яе. На другім, ніжэйшым месцы.— Вось цяпер і табе будзе добра. Памерай... Вось так, добра. А цяпер пойдзем да пракоса.
Бацька спяшаўся. ён падняў сваю касу, стаў наперадзе правым бокам і некалькі разоў павёў па траве касою. Траву зносіла, быццам падмятала ўбок, і яна клалася роўным густым валком.
— Ну, а цяпер ты!
Слаўка таксама павёў касою некалькі разоў, але не дацягнуў палатно да канца.
— Нічога, нічога! — падбадзёрваў бацька. Ён стаў ззаду, сагнуўся, узяў рукі сына ў свае, і яны разам пачалі вадзіць касою, ступаць наперад па пракошы.— Вось так! Бокам стань, бокам!
Слаўка ніколі не бачыў бацьку такім цярплівым і мудрым, а той усё трымаў яго за рукі, паступова адпускаючы іх, і вось ужо зусім пакінуў яго аднаго. Слаўка ўсё зразумеў, толькі не хапала спрыту, звычкі. Узмахі касы памалу рабіліся больш упэўненымі і роўнымі.
— Так, так! — ківаў здалёк бацька, махаючы ўжо сваёю касою.
Ён давёў, дагнаў да канца свой пракос, зноў вярнуўся да таго месца, адкуль пачаў касіць, забраў у сына пачаты рад, а яму загадаў пачынаць новы.
— Не спяшайся,— гаварыў ён спакойна.— Вось так вадзі касою, вось так. Спачатку націскай на пятку, а потым на насок. Зразумеў?
— Зразумеў! — ківаў Слаўка.
Ён касіў цяпер ахвотна, але не чыста. Астаўляючы ззаду сябе кучкі травы, збіваў касою вяршкі, але трапляліся і добрыя, чыстыя лапікі пракошы, і гэта радавала іх абодвух. Бацька кожны раз гаварыў:
— Вось ужо лепш!
Некалькі разоў спыняліся і мянташылі косы.
Сонца паднялося, памацнела за воблакамі і вось ужо пабегла светлымі плямамі па палянках і верхавінах дрэў — гэта вынырвала, выслізгвала яно з хмар. Часам яно выходзіла на шырокую прагаліну неба між аблок і нейкі час стаяла ў ёй, пакуль зноў не засцілалі яго белыя хмары. Каршун вылецеў з лесу, спыніўся, завіснуў над травою — будзе добрая пагода.
— Адпачні трохі! — пераводзячы дыханне, падаў голас бацька.
Ён ужо скінуў сарочку і быў у майцы.
— Не, я не стаміўся.
Але вось Слаўку напаткала новая бяда: яго касу падвартаваў у траве тупалобы і круталобы камень. Каса з усяго размаху ўрэзалася ў яго — насок адскочыў у траву, адляцеў.
— Тата! — І, як раса з касы, пырскнулі слёзы з яго вачэй.
Дрыжачымі рукамі Славік падняў над сабою касавільна з абломанай касою і ад роспачы апусціўся на калені, пачаў абмацваць рукамі траву, шукаць у ёй насок. Хутка знайшоў, пачаў прыстаўляць яго да месца, прылепваць да палатна, быццам той мог прырасці, прыклеіцца.
Падышоў бацька.
— Камень,— усхліпнуў Слаўка.
— Нічога,— уздыхнуў бацька.
— Я незнарок... У траве ён...
— Нічога, нічога... Мы хутка ўжо закончым касіць. Зграбём ды на воз... І паедзем дамоў.
— А сушыць?
— Дома высахне.
— А чаму не тут?
— Няма калі.
Яны зноў стаялі адзін насупраць другога, белагаловыя, шэравокія — адзін у аднаго.
— Можна і тут высушыць.
— Няма калі,— уздыхнуў бацька.— Бачыш, каршун кругамі ходзіць,— раптам сказаў ён, задраўшы ў неба галаву, потым нечакана дадаў: — Не гаруй, цяпер табе мая каса застанецца. Ты трохі падвучыўся касіць... Цяпер ты кармільцам будзеш, гаспадаром...
— А ты? — ледзь выдыхнуў Слаўка.
— А я... Мне заўтра на вайну... Ты вось што...— Ён абхапіў яго галаву сваімі мазолістымі далонямі, лёгка прыхіліў, прыціснуў яе да сваіх грудзей.— Ты мне прабач, Слаўка, калі што не так...
— Тата!..