Хадзіў ён па вёсцы ў доўгім і чорным плашчы, у шэрых валёнках і шапцы-аблавушцы, з якой тырчала брудная вата. Я даўно заўважыў: прырода моцна і надоўга стварыла гэтага дзеда. Яму ўжо за сто, але ружовыя шчокі і нос, жывыя іскрынкі ў маленькіх рудых вачах пераконвалі, што Архіпу, відаць, не будзе зносу. Толькі паходка трохі выдавала яго. Пасоўваўся Архіп маленькімі асцярожненькімі крокамі, быццам баяўся спатыкнуцца і рассыпацца.
— Не жывіце бежкі. Учарашні дзень не дагоніш, а ад заўтрашняга нідзе не дзецца. Усяму прыйдзе свая чарга,— як прыказку паўтараў кожны раз стары сваім хрыплым голасам і быў да ўсяго, што яго не цікавіла, глухі, абыякавы.
— Ранейшыя людзі не ведалі гэтага, але жылі не горш за нас,— гнуў ён сваё, калі яго спрабавалі ў чым-небудзь пераканаць.
Я нарадзіўся і вырас у гэтай вёсцы. І як толькі пачаў памятаць сябе на гэтым белым свеце, бачыць і разумець усё вакол, адразу перада мною вырас, нібы аднекуль выплыў, моцна і надоўга запамятаўся сівабароды асілак з вялізнымі, як доўбні, кулакамі і вузкім ротам, таемна схаваным у густой валасні вусоў і барады.
Здзівіла мяне і тое, што за мінулую чвэрць веку, пакуль я рос і сталеў, дзед Архіп зусім не змяніўся: не маладзеў і не старэў, цела яго быццам пераключылася на нейкі асаблівы беражлівы рэжым работы, які не прызнаваў часу.
Часам я заводзіў з дзедам размову, кожны раз спадзеючыся пачуць ад яго, стогадовага чалавека, што-небудзь незвычайна дзіўнае і цікавае — такое, што ніхто ніколі, акрамя мяне, не мог ведаць і чуць. Але заставаўся расчараваны — стары амаль заўсёды гаварыў што-небудзь усім вядомае і надакучлівае, што прыніжала яго ў маіх вачах. Архіпа ж гэта ніколькі не хвалявала, ён проста ні пра што, відаць, не здагадваўся і па-ранейшаму на ўсе мае пытанні адказваў завучанымі словамі.
— Эх, гора ды бяда — з кім не была? — паслухаўшы якую-небудзь гісторыю, уздыхне стары і змоўкне.
Пры сустрэчы крыкнеш яму на вуха:
— Добрага здароўя, дзядуля!
Ён кіўне галавою:
— Ды я яшчэ, дзякаваць богу, здароўе маю. Хаця цяпер не пад гару жыву, а з гары.
Неяк летам я пачаставаў Архіпа свежай юхай, наліў шклянку віна. Павесялелі яго старэчыя вочы заблішчалі.
— Ты, гляджу, сіваваты, а бацька твой, Сяргей, чарнявы. Цясляр ён добры. Таксама пачаставаў мяне,— хрыпавата гудзеў Архіп, і мяне здзіўляла, што пра падзеі сарака-ці трыццацігадовай даўнасці ён гаворыць, як пра цяперашнія. У яго памяці многае пераблыталася, але не згубілася. Я не памятаю свайго бацькі, які загінуў яшчэ ў пачатку вайны, а гэты стары памятае і гаворыць пра яго, быццам бы толькі што сустрэў на вуліцы.
Аднойчы Архіп расказаў, як выстругваў ён з асіны драўляныя пратэзы франтавікам-палякам, якія вярнуліся з руска-японскай вайны, калі не толькі мяне, але і мацеры маёй не было яшчэ на белым свеце. Усё гэта здзіўляла мяне.
І ўсё ж на старога я глядзеў з лёгкім асуджэннем, бо ведаў — пачні распытваць Архіпа пра свайго бацьку або пра далёкую вайну на сопках Маньчжурыі, дык нічога талковага і цікавага ён не раскажа.
Кожны раз, прыязджаючы адпачыць у родную вёску, я не абыходжуся без сустрэчы з дзедам. Ён сам знаходзіць мяне, хоць я яму не вельмі і патрэбен. Яму б толькі прычыну мець: любіць Архіп бываць на сустрэчах, вяселлях і хаўтурах. Цягаецца з хаты ў хату. Таму і адпаведную мянушку не прапусцілі ў вёсцы яму прыклеіць — Пахатуха. На гулянне ён прыходзіць звычайна без усякага запрашэння. З выглядам жаданага, званага госця сядае за стол і азірае людзей такім паглядам, быццам гаворыць: «Ну вось цяпер можна і пачынаць». А раніцай чуеш жаночую размову на вуліцы.
— Як вяселле адгулялі? — спытае адна.
— Добра. Было што выпіць і закусіць,— адкажа другая і ў доказ таго, што вяселле прайшло добра ды ладна, з гонарам дадасць: — Дзед Архіп нават наведаў, чарку за шчасце маладых кульнуў.
Мяне заўсёды бянтэжыў гэты паважны тон, ён здаваўся мне фальшывым, прытворным. Я не верыў, напрыклад, што наведванні дзеда Архіпа робяць некаму гонар.
...У дзень цяперашняга майго прыезду маці паставіла ўвечары на стол бутэльку віна, падала з печы вячэру. На застолле сабраліся маці, я і Міця Гаркуша, мой сябар дзяцінства, калгасны механік. Толькі селі, не паспелі перакінуцца і словам, а дзед Архіп тут як тут. Зняў шапку, пакланіўся ў парозе, самавіта падышоў да стала, сеў, як гаспадар, побач з маці і абвёў нас вясёлым позіркам: ну цяпер, маўляў, можна пачынаць.
— Прабачце мне, трохі спазніўся,— толькі і сказаў ён, беручыся за лыжку.
— Нічога, нічога, дзядуля. У самы раз прыйшлі,— супакойваю старога. Раптам наперабой загаварылі мы і самі, нават не ведаючы чаму, паверылі, што сапраўды чакалі Архіпа і вось цяпер вельмі задаволены, што ён нарэшце прыйшоў.
Еў Архіп ахвотна і многа. Маці падсоўвала да яго ўсё лепшае, што было на стале.
— Вы пернікаў пакаштуйце, Архіп Пятровіч. Мяккія вельмі, і жаваць не трэба.
— Зубоў у мяне яшчэ багата, і не затупіліся.
Жаваў Архіп з такім выглядам, быццам выконваў самую сур’ёзную і галоўную ў свеце работу. Калі наеўся, пачаў глядзець па баках і толькі цяпер, здаецца, заўважыў мяне і Міцю. Доўга глядзеў на майго сябра, потым спытаў:
— А куды ж валасы твае падзеліся?
— Мне і гэтых хапае,— буркнуў Міця і беражліва пагладзіў свой рэдзенькі русявы чубок, які прасвечваўся наскрозь. Ён насупліваецца, калі яму, маладому, яшчэ халастому, напамінаюць пра залысіны.
Сустрэўшы халаднаваты позірк Міці, дзед Архіп павярнуў размову на сваю любімую тэму:
— Учора да Маланні па гразоце на той канец вёскі хадзіў. Але ногі прамоклі. І ў самы час паспеў, калі сядаліся за стол. Акурат як цяпер да вас,— паганарыўся стары. І мяне ўсяго раптам ахапіла незразумелая жуда: перада мной сядзеў сведка ўсіх пахавальных падзей у вёсцы, усе мерцвякі-вяскоўцы прайшлі перад вачыма гэтага старажытнага чалавека.
І менавіта гэтым вопытам Архіп быў ганарлівы, багаты і жудасны. Між іншым, яго ўжо даўно нічога не здзіўляла. Нават пра смерць ён думаў і гаварыў, як, напрыклад, пра асенні дождж: прыйдзе — ну і дзякуй богу; не — без гразоты яно таксама добра,
— А вось Мікола Трухан не думаў не гадаў, у момант аддаў богу душу,— спакойна расказваў дзед Архіп.— Прыйшоў ранкам у кантору, сеў за паперы ды і клюнуўся ў стол. Гатовы. Сэрца, гавораць.
— Яму і сарака не было,— сказала маці, неахвотна падтрымліваючы гамонку дзеда, а мы з Міцем сядзелі, няёмка перазіркваліся і ўважна маўчалі.
— Ад ціску ён,— удакладніла маці.
— Раней да ста гадоў жылі і не ведалі, што гэта за ціскі такія,— працягваў Архіп, выціраючы ручніком вусы і бараду.— Гнілыя цяпер нейкія, слабыя пайшлі людзі... Гладкі, здаровы на выгляд, высокі, як дуб, а сярэдзіна, нутро — адно парахно... І каб жа галодныя былі, як некалі... Усяго хапае... Еш, хоць расперажыся... І медыцыны хапае... Цяпер чуць што і адразу: «Нервы. Ціскі!» Ціснуць адзін на аднаго людзі, вось і ціск атрымліваецца.
— А ў вас, дзядуля, які ціск? — спытаў Міця і хітра падміргнуў мне.
— А бог яго ведае, сынок... Людзей я не чапаў, і яны мяне не чапалі,— проста адказаў Архіп.
— Цікава.— Міця ў роздуме пагладзіў свой загарэлы лоб.— Цікава, як гэта вам удавалася?.. Тут тыдзень не пражывеш, каб з кім-небудзь не счапіцца. Не толькі за сябе... Другі раз работа стаіць, а некаму гэта да лямпачкі. Як жа тут не зачэпіш яго?
— Не знаю, не ведаю,— буркнуў дзед Архіп і пацягнуўся рукою да перніка.
— І ўсё-такі, як вы ўмудрыліся, дзед, столькі гадоў уціхую пражыць?— Міця паціснуў плячыма.—З усімі, кажаце, людзьмі ладзілі. Ну а дзе, скажам, вы былі, калі вайна? Столькі ж страшэнных войнаў прайшло пры вашым жыцці!
— Войны ўсялякія ішлі,— згадзіўся Архіп.— Людзі любяць ваяваць. А для маіх ног заўсёды зямлі хапала. Каму не хапала, тыя і ваявалі, біліся...
— Нам лішняй зямлі таксама не трэба, але бывае, што табе і па сваёй зямлі хадзіць не даюць,— уздыхнуўшы, сказала маці, мабыць, прыгадала апошнюю вайну і загінуўшага бацьку.
— Вось, вось, ажывіўся Міця.— Бывае, што цябе ні за што за горла бяруць. Як жа тут быць, дзеду? Ну, дапусцім, з фашыстам вы не ваявалі, на печы сядзелі, грэлі старыя косці... А ў грамадзянскую, у рэвалюцыю дзе былі?
— Дзе быў? — Архіп пакруціў галавою, паглядваючы на нас — Тутака і быў. У Вербавічах. Дзе ж мне яшчэ быць?
— Гавораць, баі тут ішлі. Вёска з рук у рукі пераходзіла... То белым, то чырвоным,— заўважыў Міця.
— А вы, дзядуля, за каго былі? — вырашыўшы падтрымаць размову, спытаў я.
— За каго ж мне быць. За сябе і быў,— адказаў Архіп.
— Выходзіць, ні вашым, ні нашым? — Міця строга прыжмурыў зеленаватыя вочы.— Але ж запраста маглі шпокнуць: усім як угадзіць?
Архіп пустым позіркам учапіўся ў Міцю. Здаецца, ён не разумеў, што ад яго хочуць.
— Пайду адпачываць, Міцька,— памаўчаўшы, сказаў ён, падняўся з-за стала, пакланіўся, насунуў на галаву шапку. Выйшаў і сеў на ганку, падставіў сябе пад чырвоныя праменні заходзячага вераснёўскага сонца.
«Міцька... Ага, пра нас, трыццацігадовых, Архіп думае, мабыць, як пра маленькіх. Ён жа ўтрая старэйшы. Магчыма, ён і размаўляе з намі, як з дзецьмі — недадумкамі, беражэ сваю глыбокую мудрасць для нейкіх асаблівых, сапраўдных часоў, сустрэч і надзей,— думаў я.— Але павінен жа ён хоць раз стаць самім сабою, якім трэба было яму быць, павінен жа ён нарэшце сказаць калі-небудзь такія словы, за якімі горда і мудра паўсталі б доўгае чалавечае жыццё, яго векавы вопыт!»
— Дзе ён цяпер жыве? — спытаў я ў мамы.
— У сваёй унучкі, Дар’і Каламар. Яна сама трэці год на пенсіі. У дзеда таксама нейкая пенсія. Не за стаж, а быццам бы па старасці. Калі тут пачынаўся калгас, Архіп ужо быў пенсіянерам. Жыў, не бедаваў, гора не ведаў. Пчолы трымаў, мёд на кірмаш вазіў. Бачылі дом у Дар’і? Гэта ён на мёдзе, кажуць, пабудаваў.
— У газеце пра яго нядаўна пісалі,— сказаў Міця.
Не ўяўляючы, чым мог зацікавіць Архіп газету, я спытаў:
— Пра што ж?
— Ну як у такіх выпадках пішуць? Рэдкасць! Знаходка! Чалавеку за сто, а ў яго, глядзіце, і валасы не павыпадалі, і зубы цэлыя, і ціск — першы сорт.
Праз паўгадзіны мы павячэралі і выйшлі на вуліцу. Архіп усё яшчэ сядзеў на ганку. Пасля яды ён быў у добрым настроі, пачаў прыгадваць і з пятага на дзесятае расказваць, як калоў у пана дровы ў галодныя гады ды рабіў у лазні. За каго ён быў, каго паважаў? Ды ў яго ўсе мыліся, парыліся.
«Ні то белыя, ні то чырвоныя, ні то зялёныя... Усе галяком, хіба разбярэш...»
— Ну і жыццё ў вас, дзядуля,— са шкадобай і папрокам сказаў Міця і неяк сумна і паблажліва ўсміхнуўся. Ён старанна паправіў на азяблай шыі Архіпа стары брудны шалік, зашпіліў на яго плашчы ўсе гузікі, паднырнуўшы пальцамі пад жорсткую бараду.
Папрок не адразу прадраўся да зарослых мохам даўгалецця мазгоў Архіпа.
— Жыццё маё не крадзенае,— памаўчаўшы, проста і міралюбна сказаў стары і звярнуўся да мяне, быццам за дапамогай: — Скажы, Сяргеевіч?
Я змаўчаў, не хацеў праўдзівым словам пакрыўдзіць старажытнага чалавека.
— Эх, даў бы бог здароўя, а дзён наперадзе багата,— гладзячы далонню бараду, сказаў Архіп.
— А нашто яны вам, гэтыя дні? — уздыхнуўшы, з сумам спытаў Міця.— Ды вам хоць трыста гадоў адпусці...
Не дагаварыўшы, ён вяла махнуў рукою і пачаў задумліва глядзець некуды ўдалячынь, не слухаючы і не заўважаючы дзеда Архіпа, быццам яго з намі і не было.