У пограбе было так багата мышэй, што яны бесперастанку шамацелі ў саломе, шкрабліся ў зямлі. І зусім зрабіліся свойскімі, ручнымі, запаўзалі Петрыку на калені, і дзіця часта гуляла з імі. Хлопчык зляпіў ім з гліны столік, кубачкі, з якіх частаваў мышэй крошкамі хлеба.
Ужо каля двух гадоў прасядзеў ён у пограбе з дзедам Нупрэем. Дзед рэдка калі размаўляў з ім. Не было яго ў пограбе па некалькі дзён — ганяў стараста на работу,— а калі прыходзіў, глядзеў на Петрыка і цяжка ўздыхаў. Па начах усё вохкаў, а калі падымаўся па лесвіцы з пограба, здавалася, вось-вось упадзе — так дрыжалі ў яго ногі.
— Відаць, хутка я памру,— сказаў ён аднойчы ўнуку.— І як ты, Петрык, будзеш жыць без мяне?!
— А ты не памірай! Вось татка прыедзе з вайны, мамка прыйдзе,— сказала дзіця.
І потым доўга, здушана плакала.
Рэдка калі Петрык вылазіў з пограба на святло. Там, на сонцы, нічога не было, акрамя страху. На дзвюх самых вялікіх бярозах сярод вёскі ўвесь час віселі дзве вяроўкі з петлямі на канцы. На іх фашысты павесілі дзеда Пракопа, каб не расказваў дзецям казак пра разбойнікаў, задушылі настаўніцу Ніну Іванаўну. З тых бяроз даўно паляцелі, пакідалі свае гнёзды гракі. А вяроўкі ўсё віселі і віселі. Да ўсяго гэтага дзіця вельмі ж баялася салдат у зялёнай вопратцы. Калі ўбачыць іх, хаваецца за дзеда і плача. Баіцца з той пары, калі яны спалілі хату, забралі маці і павялі яе некуды далёка-далёка. І яна яшчэ ўсё не вярнулася, хоць і праходзіць другая зіма, і ўжо шэсць гадоў зраўнялася Петрыку. Даўно няма і бацькі.
— Ты зрабі шпакоўню,— папрасіў Петрык у дзеда. Можа, прыляцяць шпакі і да нас.
— А дзе ж мы паставім яе?
— На яблыні.
— Яна ж уся абгарэла, аблупілася. Не захочуць жыць шпакі на такім дрэве, Петрык.
— Ты зрабі. Можа, прыляцяць яны... Можа, будуць жыць.
Амаль засохлая старая яблыня стаяла непадалёку ад пограба, і дзед, ацерабіўшы гарэлыя сукі, прыбіў на ёй шпакоўню.
Хутка раставаў снег, звінелі ручаі, цішэлі толькі ноччу, калі іх прыхоплівалі замаразкі. Але Петрык па-ранейшаму не вылазіў з пограба. На сонцы ў яго да слёз балелі вочы, кружылася галава, хвалямі хадзіла пад ім зямля. А яму вельмі хацелася пускаць па ручаях караблікі. Ён загадзя намайстраваў іх, хай бы яны плылі далёка-далёка ў той бок, дзе не вісяць на бярозах вяроўкі. Можа, хоць бы адзін прыплыў бы і туды, куды павялі маці, і яна абавязкова пазнала б яго караблік.
Ён змог пусціць толькі адзін і доўга ў сваёй вялікай ватоўцы бег за ім і раптам неяк адразу ўпаў у духатлівую цемень і згубіўся ў ёй. І ніяк не памятаў пасля, як знайшоў яго дзед і як прынёс назад у пограб.
— Зусім абвяў ты, Петрык! І мяне сілы пакідаюць,— схіліўся над унукам, калі ён ачуняў, і гаварыў дзед, гладзячы хлопчыка па галаве.— Няможна ўцякці нам у лес — ні хлеба, ні здароўя, ні абутку, ні вопраткі.— І раптам сціснуў, нібы аглушаны, дрыжлівымі рукамі галаву, пачаў праклінаць сябе за тое, што не падаўся з вёскі ў тыя дні, калі падходзіла вайна: не хапіла духу пакінуць дом, гаспадарку.— Божа мой, божа!
І больш Петрык не чуў, каб дзед успамінаў бога.
А вясеннія дні прыгажэлі ўсё больш і больш, на прагалінах ужо адтала зямля, чулася пахучае дыханне адпаранага сонцам перагною. Вось-вось павінны былі прыляцець шпакі. Чакаючы іх, дзіця з трывогай глядзела на абсмаленую, заўсёды панылую яблыню. Ці захочуць шпакі жыць на такім дрэве?
Яму прыснілася, што ён сам стаў шпаком, хуткім і лоўкім. Ад моцнай радасці ўзляцеў ён пад самае сонца, і ніхто, нават самы люты вораг, не мог спыніць яго. І ніяк не балелі больш вочы ў яго ад сонца! Адтуль, з вышыні, ён адразу ўбачыў маці і бацьку сярод вялікага шырокага саду і ўвесь гэты сад — у кветках, у спелых, чырвоных яблыках. «Тут няма фашыстаў. Ляці, ляці хутчэй да нас! Мы так засумавалі па табе!» — пачуў ён голас маці. І ў яго, быццам стрэлы, запелі крылы, захлыпіла дыханне, замерла сонца — з такім імпэтам ён кінуўся да маці і бацькі. І вось ужо зусім блізка падляцеў да іх, убачыў нават іхнія вочы, радасна ўзнятыя рукі. «Зараз, зараз я,— сказаў ён.— Па дзядулю толькі злётаю. Ён такі слабенькі стаў».
І, калі прачнуўся, усё яшчэ адчуваў на сабе крылы, трымклівую радасць палёту і доўга не верыў сабе, што зноў ён у тым жа чорным пограбе і перад ім усё тыя ж мокрыя, слізкія сцены з тоўстых плашак, усё гэтак жа глядзяць на яго пахмура з-пад лесвіцы чорныя вочы — мышыныя норы.
— Нічога, Петрык! Вясна прыйшла! — ласкава сказаў яму дзед — Мне б паставіць цябе на ногі... А там...
Перад світаннем, а то і ноччу, калі не было ветру, стары заўсёды вылазіў з пограба на двор і лажыўся на шэрую трухлявую салому. Усё прыслухоўваўся да нечага. Дзіця вырашыла: дзед прыдумаў, чым прыманіць шпакоў, каб яны засталіся жыць на абгарэлай яблыні, і таму выходзіць іх чакаць.
Раптам Петрык пачуў над пограбам цяжкія крокі, у пралазе прамільгнуў і спыніўся нечы цень. Ён падняў галаву і ўбачыў перад сабою бліскучыя хромавыя боты. Яны стаялі на святле, пакалыхваліся, і нехта раз-пораз ляпаў дубцом па халявах — забаўляўся.
Хлопчык пачуў нечы чужы хрыплы голас:
— Гніеш у гэтай яме і ўнука гноіш... Паедзеш у Германію. Там будзеш накормлены і дагледжаны. З панамі жыцьмеш.
Гэта, здагадаўся ён, гаварыў стараста. І пасцёбваў дубцом па сваіх хромавых ботах.
— Пэўне, праўду ты кажаш, начальнік. Сіла ў мяне яшчэ ёсць. Хлеб у паноў дарма есці не буду. І ўнука пракармлю. Хлапчанё хоць акрыяе.
Петрык, калі ўбачыў, што дзед узяў з рук старасты паперу, ускочыў з саломы і, блытаючыся ў доўгай ватоўцы, як несваім голасам закрычаў:
— Не трэба, дзедку! Не трэба.
— Малое, неразумнае яшчэ дзіця. Што з яго возьмеш? — сказаў дзед Нупрэй і паспешліва распісаўся ў паперы.— Толькі ў запрошлы тыдзень мінула шэсць годзікаў.
— А ну, які ён з сябе, унук твой? Пакажы! Выцягні яго з пограба на божы свет.
Петрык сам вылез.
Ён стаяў тварам да старасты: жоўта-сіні, згроблены, змучаны доўгім цяжкім голадам, у лапціках на босую нагу, у падранай мокрай ватоўцы, якая даставала хлапчаняці да пят. Здавалася, нельга было б знайсці, сустрэць чалавека, у якога не здушылася б сэрца ледзяным холадам і пранізлівым болем, калі б ён убачыў Петрыка.
— Не хочаш у Германію? — узяў яго за падбародак стараста.— Не хочаш?
— Не,— адказаў шэптам Петрык.— Не хачу.
— Апомніся, унучак! — дзед сіліўся ўцешыць, заспакоіць дзіця.— Дзіўны ты нейкі! Хіба табе ў пограбе добра? Мо памерці хочаш?
— Нікуды не паеду. Не едзь, дзедку і ты. Мамка прыйдзе і будзе шукаць нас. І татка.
Твар дзіцяці на момант асвяціла цёплая ўсмешка. Ледзь чутна ён зноў прашаптаў пра маці і бацьку і, знясілены, упаў на зямлю.
— Ну, мы паклапоцімся пра яго,— буркнуў стараста і ціхаю хадою пайшоў ад пограба.
— Па харчы на дарогу калі можна прыйсці? — аклікнуў яго стары Нупрэй, падняў з зямлі ўнука і пачаў выціраць ад гразі яго твар.— Падсілкавацца трэба на дарогу. Доўгая ж дарога чакае.
— Прыходзь пазней.
— Ледзь-ледзь, Петрык, ты не сапсаваў мне ўсю абедню. І сябе загубіў бы, і мяне,— журыў ласкава дзед унука, калі стараста адышоў.— Цяпер будзе ў нас яда. Будзе!
— Еш яе адзін. Я не пайду з табою.
— А ў лес пойдзеш?
— Пайду,— падняло дзіцяня вочы на старога.— Ты праўду кажаш? У лесе нам лепей будзе. Пойдзем у лес!
— Без харчоў — ні нагою. Памрэм там з голаду. За іх і распісаўся ў старасты, прыняў на душу грэх,— усхвалявана гаварыў Нупрэй, нібы апраўдваўся перад малым.— І адмовіцца нельга было ў адкрытую... Павесілі б нас... Не аставілі б на белым свеце. А цяпер усё будзе добра. Гром, які чулі з табою ноччу, не гром быў. Гэта нашыя ідуць... Ты пакуль маўчы, Петрык, нікому не кажы. Паляжы, адпачні, а потым паціху збірайся. Аборкі да лапцікаў прыладзь, саломкай свежай высцялі іх, каб мякчэй было ісці. Дзяружку згарні, возьмем з сабою. Больш няма ж чаго нам браць. А я зараз за харчамі схаджу. Хутка вярнуся...
Дзіця ледзь пераводзіла дыханне ад шчасця. Значыцца, не будуць яны больш у пограбе, а будуць жыць у вольным лесе. Можа, прывыкнуць да сонца вочы.
Ляніва шаптаўся са старой абпаленай яблыняй вецер. Выпінаўся, усходзіў за лесам месяц. Ён здаўся Петрыку вельмі родным і цёплым, як сонца. Хлапчаня часта высоўвалася з пограба паслухаць, ці ідзе дзед. Ён ужо ўсё зрабіў: і саломы свежай паклаў у лапцікі, і аборкі да іх прыладзіў, перашыў нават гаплік на штанах, каб яны не спадалі. А потым накрышыў у кубачкі хлеба мышам.
Дзядулі нешта доўга не было. Ужо падняўся высока месяц і сваім вялікім святлом засланіў усе зоркі. Ён ужо больш не здаваўся Петрыку цёплым, як сонца. Дзе дзед?
Згорбіўшыся ад холаду, хлапчаня доўга сядзела пад яблыняй, не адрывала вачэй ад дарогі, дзе жыў стараста. І вось ён пачуў раптам прыглушаную, насцярожаную гамонку, якая данеслася адтуль, ад дзвюх бяроз з вяроўкамі, потым нехта там закрычаў ад вялікага страху. зноў стала ціха.
Не разбіраючы ні луж, ні канаў, дзіця кінулася з усіх ног да бяроз.
Яму стала нясцерпна горача ў роце, гарачымі здаваліся і паветра, і вада ў лужах, і зямля.
І вось ён убачыў двух чалавек на тых самых вяроўках, што заўсёды віселі на бярозах. Абое вельмі выцягнуліся, але да зямлі не даставалі. Абое ў ботах былі. А дзед насіў толькі лапці, цьмяна здагадалася дзіця. Значыцца, сярод іх няма дзеда. Ніхто ж не будзе перад смерцю абуваць яго ў боты. Баючыся, што яму толькі здаліся гэтыя боты, ён падбег бліжэй да бяроз і тут убачыў — віселі стараста і фашыст і ў старасты на грудзях была прышпілена папера, тая самая, на якой перад вечарам распісаўся дзед.
Нехта з мяшком за плячыма і з сякерай за поясам выйшаў з школы і пайшоў у лес. За ім падаліся яшчэ чатырох. Адзін — з ружжом. Яны хутка зніклі, і ў вёсцы зноў стала ціха, як у пограбе.
— Дзеду! — адчайна загаласіў Петрык.
— Не плач! Ён у школе, запасы старасты разбірае з дзядзькамі,— блізка абазвалася бабуля. Абапіраючыся на кульбаку, з клуначкам у руцэ, яна выйшла з цёмнай вуліцы, са школы выйшла яшчэ некалькі чалавек.
Сярод іх быў і дзед. Вялікім, высокім ён здаўся Петрыку, ніяк не горбіўся пад мехам.
— Забавіўся я, Петрык,— вінавата сказаў ён — Прыйшоў, а старасту ўжо схапілі дзядзькі. Мяне суддзёю прызначылі. Судзілі ворагаў... Бяжы хутчэй у пограб, вазьмі дзяружку і даганяй мяне...
Два дні і дзве ночы ішлі людзі па лесе. Вялізныя елкі і хвоі трымалі пад сабою халаднаватую цемень, калодзежы паўзмрок. У гэтым паўзмроку зусім добра было Петрыку, не балелі вочы, няўтольна, соладка дыхалася.
— Вось мы і на волі, Петрык.
І дзіцяці здавалася, што дзеду вельмі хочацца зняць шапку і пакланіцца кожнаму дрэву, кожнаму кусціку, усім птушкам і хмурынкам.
— Цяпер мы аддыхаемся, Петрык. Ніхто, унучак, цяпер нас не загоніць у яму. Цяпер не будуць балець твае вочы ад сонца.
— Вось каб мамка з таткам хутчэй прыйшлі.
На гэтыя словы нічога не адказаў дзед Нупрэй дзіцяці. Сказаць, што яго маці ніколі не прыйдзе да яго, ён ніяк не мог, не хапала смеласці. Не ведаў ён, ці вернецца да сына і бацька.
Канца вайны яшчэ не было відаць.