Захутаная па самыя вочы кажухом і хусткай-абпіненкай, Настаха сядзела на ганку і глядзела на гразкую, набрынялую ад дажджу вуліцу.
У панылых фарбах восені старая шукала і знаходзіла прыкметы таго, што наперадзе для яе мала добрага: зноў дажджы, доўгія зімовыя ночы, бяссонніца, халады.
У яе целе ўсё менш заставалася цяпла, кроў не грэла, і прыходзіў канец — хутка паміраць.
Настаху аж ускаланула. Паміраць, дык ужо летам: вакол зелена, свеціць сонца, цёплая зямля. Ды і магілу лягчэй выкапаць. А зімою паспрабуй... Колькі будзе клопатаў...
Больш за ўсё баялася яна прынесці некаму клопаты, у старасці зрабіцца для людзей непатрэбнай. Усё жыццё Настаха правяла ў кругаверці клопатаў і трывог, у рабоце на саўгаснай ферме. Цяпер яна на пенсіі, жыве ў замужняй дачкі Каці. Апісала ёй гэты дом, аддала ёй і свае невялікія грошы:
— Нашто яны мне, Каця? Мне толькі б хлеба ды цёплы куток.
— Як аддзякаваць табе, мама? Чым? — ніяк не мог, пачуўшы такое, апамятацца зяць, Міхась.
— Жыві з Кацяй суладна... Вось і аддзячыш мне. Не крыўдзі яе. Яна ў мяне адна засталася,— прасіла і настаўляла Настаха.
Раніцай зяць ёй сказаў:
— У спальні табе не холадна, мама? Можа, на печы цяплей будзе, га? Каця там табе паслала ўжо.
І старая перабралася на печ. Калі выздаравела, хацела было вярнуцца ў сваю спальню, але ложак быў заняты. Марыйка, унучка, раней спала на канапе. А цяпер во якая вырасла!
Як ёй без сваёй спальні?
У апошні час у Настахі зусім аслабелі вочы і рукі. Цяпер яна толькі тое і рабіла, што сядзела каля выпаленай печы ў цёплых валёнках ды часам выходзіла на двор падыхаць свежым паветрам і знайсці сабе якую-небудзь лёгкую работу. Старая дзякавала богу, што яе пакуль носяць ногі і ў хаце яна не зусім яшчэ нездаляшчы чалавек, сёе-тое можа зрабіць: насыпаць проса куранятам, падмесці двор, папасвіць на выгане гусей. А нядаўна надумалася звязаць унучцы кофту. Пра гэты свой клопат Настаха думала з нейкай радасцю. Для ўнучкі яна нічога не шкадавала, дагаджала ёй чым магла. Добрая, ласкавая Марыйка. З ёй часам толькі і адвядзеш душу. Каці заўсёды няма калі: клапоціцца, круціцца то на птушкаферме, то дома. Ды і пра што ёй гаварыць з маці? Усё перагаворана ўжо. Ды і маці не ў крыўдзе на яе: есці, піць ёй даюць, сядзіць у цяпле. Што яшчэ трэба старому чалавеку?
Зяць Міхась таксама цэлы дзень носіцца на матацыкле ад фермы да фермы. Заатэхнікам ён. Калі за ўвесь тыдзень скажа Настассі некалькі слоў, дык гэта яшчэ добра.
Другая справа Марыйка. Чарнавокая, вясёлая. Ускочыць у хату — і адразу смех, бегатня...
— Бабулька, ты спіш? — звонкі голас прагучаў над самым вухам, вывеў Настаху з дрымоты. Яна расплюшчыла вочы і ўбачыла перад сабою вясёлы твар унучкі.— Мне далі пуцёўку ў ГДР.
Марыйка прыціснулася гарачым тварам да лба Настахі, потым выскачыла ў сенцы, нешта гаворачы. Голас яе патануў сярод частага стукату абцасаў аб падлогу, парыпвання дзвярэй, і старая нічога не зразумела.
Потым Марыйка выскачыла на ганак, прамільгнула паўз вокны на вуліцу, весела крыкнула:
— Нас павязуць у Германію!
У блакітнай куртцы з балонні, у лёгкай шапачцы, тая подбегам ішла па вуліцы. Калі постаць Марыйкі знікла з вачэй, старая раптам ціха войкнула. Ёй зрабілася пагана. «У Германію, гаворыць... Куды?! Божа, што ж гэта яна сказала...» Яе сэрца раптам закалацілася ад страху.
— Марыйку ў Германію... За што?
— Зарабіла — саўгас даў пуцёўку. Чаго перапалохалася? — падышла да маці дачка.
— Ох, Кацечка... Гэта ж у Германію... Нашую Вару некалі туды таксама немцы павезлі... І не вярнулася, бедненькая...
— Ды што з табою? Тады была вайна. Зноў на цябе находзіць рознае. Ідзі адпачні.
На печы Настаха ляжала да самага вечара, усё нешта думала. Тое, што ўнучка паедзе ў Германію, спачатку яе непакоіла, але, добра падумаўшы, яна вырашыла, што ў гэтай паездцы нічога нечаканага няма. З немцамі цяпер не ваюем, сябруем. Яе больш хвалявала цяпер іншае. Марыйка паедзе туды, дзе згубілася дачка Вара, дзе ляжаць у зямлі яе сыны Міця і Грыша. Хаця яна і цяпер не верыць, што яе дзеці забітыя. Яна не бачыла іх мёртвымі, і яе цешыла надзея: можа, жывыя і яшчэ вернуцца. Ад такіх думак на вочы Настахі наплывалі слёзы баязлівай радасці. І цяпер, лежачы на печы, яна падумала: вось паедзе Марыйка і раптам сустрэне ў гэтай самай Германіі Міцю, Грышу і Вару. На сыноў яна пахаронкі атрымала. А дачка загінула недзе. І ніхто не прыслаў весткі. У вайну многія так прападалі, а потым знаходзіліся. Можа, і Вара жывая.
Яна спадзявалася і верыла. Усе справы і жыццё яе дзяцей здаваліся ёй такімі цудоўнымі і бяскрыўднымі, па-людску добрымі і бязгрэшнымі, што загінуць бясследна яны ніяк не маглі.
З гэтымі думкамі Настаха не заўважыла, як заснула. Разбудзіў яе голас дачкі:
— Зусім пасінела ад холаду. Хіба ў хаце мала месца? Бач, плот сабою падпіраюць,— лаялася Каця.
— Мама!
— Што мама? Як цяляты: дзе збягуцца, там і ліжуцца...
— Не трэба крычаць, маці,— азваўся Міхась.— Не маленькая ўжо. Дваццаць гадоў. Кахае Алега. І хлопец, скажу, ён талковы.
— Ну зайшлі б у хату, пагаварылі б. Маці я табе ці не? Пакладуць на калені транзістар ды і сядзяць моўчкі, як нямыя. Мы раней хоць размаўлялі, песні спявалі. А цяпер, паглядзіш, усё за іх транзістар робіць.
— Хадзі, унучка, да мяне,— ласкава паклікала Настаха, вызірнуўшы з-за коміна печы.— А на маці не крыўдуй. На тое яна і маці. Дабра хоча. Запрасі ў хату Алега. Хай прыйдзе. А калі трэба будзе, вяселле справім.
— Адразу і вяселле,— усміхнулася Марыйка, падышла бліжэй да Настахі і спытала: —А ў цябе, бабулька, вяселле было?
— А як жа,— загаварыла яна, радуючыся пытанню ўнучкі. Яна звыклася даўно з тым, што ў хаце да яе адносяцца, як да малога дзіцяці, рэдка раяцца, яе цяперашнія думкі і клопаты надта нікога не цікавяць, быццам у такіх гадах у галаве няма ні думак, ні клопатаў, быццам заўсёды яна была вось такою нягожаю старою. Пытанне ўнучкі нечакана расхвалявала яе, і яна нават разгубілася, не ведаючы, што яшчэ сказаць.
— Бабулька, а кофту мне хутка звяжаш?— шапнула ўнучка.
— Да дня нараджэння...
— А мне Алег транзістар дае ў дарогу. З музыкай паеду,— весела сказала Марыйка.
Настаха згубіла ў думках тое, што хацела сказаць унучцы, змоўкла.
— Шчаслівая ты, Марыйка. Дай божа ўсім так, як табе,— трохі пазней з сумам сказала яна.— А маім хлопцам не пашанцавала... Не паспела іх пажаніць нават... І нявесты былі...
— Якіх хлопцаў?
— Маіх. Міцю і Грышу... Хіба ты не ведаеш? Твае родныя дзядзькі...
Памаўчалі.
— Я пайду,— азвалася ўнучка.— Трэба збірацца ў дарогу... Тры дні, і я ў Германіі.
Сэрца Настахі зноў заныла: Марыйка хутка будзе там, дзе ляжаць Міця і Грыша. І гэтую далёкую дарогу, па якой так цяжка і доўга ішлі салдаты, унучка праедзе за тры дні. На момант старая цяпер пашкадавала і папракнула сябе: чаму яна не пабыла, калі была яшчэ ў здароўі, у Германіі сама? Не знайшлося смеласці, ды і клопаты не пускалі. Цяпер можна было б, ды хіба паедзеш? Толькі і хапае сілы схадзіць на могільцы адведаць свайго старога. Яна заўважыла, што Марыйка хоча некуды пайсці, і таропка загаварыла:
— Калі паедзеш? Я прасіла б цябе, унучка... Ці не зайшла б ты ў Германіі на магілкі Міці і Грышы? А то выйдзе не па-людску: з’ездзіць і не праведаць.
Марыйка здзівілася:
— Дзівачка ты, бабулька... У нас маршрут. Як жа я буду шукаць, хто мяне пусціць? Яшчэ адстану ад групы.
— Знайсці магілкі можна... Было б жаданне,— баязліва настойвала Настаха.— У пахаронках, што мне з фронту прыслалі, ёсць назвы тых нямецкіх мясцін.
— Нават не ведаю, што тут рабіць,— разгубілася Марыйка.
— Германія, кажуць, вялікая. Калі б было здароўе, я пешшу яе абышла б, а знайшла...
— Ну, добра, добра... Заўтра паглядзім пахаронкі, на карце пашукаем.
— Праўда, Марыйка, на карце,— падхапіла Настаха.
— Добра, добра...
Марыйка пайшла ў сваю спальню. Старая разумела, як гэта не проста — знайсці ў Германіі магілы. І лёгкі тон голасу ўнучкі ёй не спадабаўся, але абнадзеіла сама згода Марыйкі выканаць просьбу. Настаха злезла з печы, пайшла ў кухню, запаліла святло. Абшмуленую скрынку, у якой захоўваліся яе рэчы і ўсялякія старыя дакументы, зяць даўно запіхнуў пад ложак. Яна апусцілася на калені, запаўзла пад ложак і адчыніла скрынку, выняла з яе сумачку і пайшла ў спальню да ўнучкі.
— Вось яны, паперы,— нясмела сказала яна.
Марыйка падняла з падушкі галаву. Настаха падала ёй сумачку. Першай знайшлася пахаронка на Грышу. Марыйка моўчкі патрымала на далонях зжоўклы лісток і сказала:
— Месца гібелі дзядзькі Грышы тут не ўказана. Толькі нумар вайсковай часці, дата.
— Як не ўказана?! — спалохалася Настаха.— Усё там было. Паштарка, памятаю, дае мне пісьмо, а я ёй: «Адкуль?» Яна зірк на канверт: «З Германіі...» Дзе ж ён, канверт? — дрыжлівымі рукамі пачала таропка перабіраць паперы.— Згубіўся, мабыць... На ім усё было напісана. А дзе Міцькава папера?
— Ты не спяшайся, бабуля.
Знайшлі пахаронную і на Міцю. Марыйка слізганула вачыма па вылінялых радках, бязгучна заварушыла губамі.
— Во, тут указана,— сказала яна, аддаючы пахаронку Настасі.— Дзядзька Міця загінуў смерцю героя каля горада Найдорф. На карце трэба пашукаць. Можа, мы будзем каля гэтага горада ехаць.
— Дай божа. Ды і дзе яму, вашаму маршруту, яшчэ ісці, як не па гэтых мясцінах?! — у голасе Настахі гучалі надзея і радасць. Маршчыністы твар разгладжваўся, харашэў.
— Заўтра я пайду ў школу. Там ёсць вялікая карта. На ёй нават невялікія пункты ўказаны. Я пашукаю.
— Дзякую, унучка,— сказала Настаха і пайшла са спальні.
Яна ўзлезла, крэкчучы, на печ і легла, адчуваючы у душы і целе лёгкасць і задавальненне.
Увесь дзень Настаха чакала Марыйку. Тая пайшла раніцай у саўгасную кантору і доўга не прыходзіла.
Апоўдні неба ачысцілася ад лахманоў нізкіх хмар. Выбліснула сонца, павесялела на дварэ. Настаха нацягнула на сябе кажух, выйшла і села на ганку.
Дарога дымілася, падсыхала. А над галавою, недзе ў сонечнай вышыні, плылі жалобныя крыкі журавоў. Настаха падняла вочы і доўга ў небе шукала жывыя ланцужкі птушак, але не знайшла. Курлыканне сціхала. Настаха ўслухоўвалася ў яго, і на душы ад нечага рабілася лёгка і сумна. Яна раптам падумала пра свайго старога. Трэці год ляжыць у труне. Зараз і яму чуць бы гукі журавоў і гэты ціхі дзень, калі ўсюды і ўсім добра, калі і смерці, здаецца, няма і ніколі не будзе.
— Добры дзень, Васільеўна! — пачула яна глухаваты голас.
Міма, кульгаючы, ішоў настаўнік Буцэвіч. Невялікі, але ладны, моцны. Валасы ў яго светлыя, зачэсаны па-хлапечы на правы бок, таму ён выглядае маладзей сваіх гадоў. А было яму пад шэсцьдзесят.
— Добрага здароўя, Іван Сцяпанавіч,— убачыла настаўніка і ўзрадавалася Настаха.— Са школы? Заходзьце ў госці. Да вас не прыбягала Марыйка з просьбаю?
— Не, не бачыў... А што за просьба? — Буцэвіч падышоў да ганка.
— Марыйка ў Германію збіраецца.
— Я чуў пра гэта.
— Едзе. А я з просьбай. Кажу, можа, адшукаеш магілы Міці і Грышы. Вы, Іван Сцяпанавіч, памятаеце, мабыць, маіх хлопцаў?
— Як жа. Памятаю. Асабліва Рыгора. Мне і яму амаль у адзін дзень павесткі прынеслі. А Міця тады, здаецца, яшчэ хадзіў у школу.
— Ага, вучыўся. Канчаў школу. Абодва там, у Германіі, палеглі. Вось і прашу Марыйку наведаць магілы. Пра Грышу мала напісана, а ў Міцінай пахаронцы нават той горад указаны, каля якога яго забілі... Толькі дзе ён — не ведаем. Марыйка вырашыла пашукаць на карце, пайшла да вас у школу.
— Як горад завецца?
— Забыла, Іван Сцяпанавіч.— Яна безнадзейна махнула рукою.— Цяжкая назва.
— Хай Марыйка да мяне зойдзе. У Германіі я быў у вайну.
— Якая яна, Германія? — Настаха зірнула ў загарэлы твар Буцэвіча.
— Германію я бачыў вясной сорак пятага. Якою яна была? Сумная. Ды і якая краіна ў вайну бывае прыгожай.
— А людзі, немцы? Вы мне пра іх скажыце... Вельмі ж яны лютавалі ў вайну.
— Розныя сустракаліся немцы. У адной, памятаю, вёсцы жанчына нас сустракала, як родных. Чакала нас. Фашысты і ў сваёй краіне лютавалі. У гэтай немкі мужа павесілі. Адмовіўся ваяваць супраць нас. А потым сына забілі, дачку звезлі ў канцлагер.
— Божа-божачка,— паківала галавою Настаха.
— Намучылася гэтая нямецкая маці,— працягваў Буцэвіч.— Вось прыйдзе да такой ваша Марыйка — усё кіне, а дапаможа.
— А дзе такую жанчыну знайсці?
— У кожнай вёсцы.
Падышла Каця.
— Вы прабачце маме,— з усмешкай сказала яна, звяртаючыся да настаўніка.— Чую, яна і да вас прыліпла са сваім наказам. Яна ў нас такая: усім работу дасць. Як па-вашаму, ці можна праз столькі гадоў знайсці магілы?
— Можна,— цвёрда адказаў Буцэвіч.
— Толькі ім, нашым хлопцам, якая ад гэтага карысць? — уздыхнула Каця.— Шукай ці не шукай, а жывых не знойдзеш.
Яна апусціла вочы, і яе маленькі вастраносы твар яшчэ больш змізарнеў. Настаха, пазіраючы на дачку, падумала, што Каця замучылася ад работы, ад клопатаў. А клопаты адны: не ведае, куды дабро падзець. Панакуплялі з Міхасём усяго, што трэба і што не трэба. Мітусіцца ўсё: і не хварэе, а худая, быццам ёй есці не даюць.
— Пагаварылі, і хопіць. У маці акрамя гаварыльні няма ніякіх клопатаў, а мне трэба на ферму бегчы,— сказала дачка і пайшла трухам за вароты.
Настаха яшчэ трохі пагаманіла з настаўнікам, потым паднялася на ганак, зайшла ў хату, села спіною да цёплай печы і пачала вязаць кофту. Вязанне трохі пазбавіла яе ад думак. Прыгрэўшыся, незаўважна задрамала. Марыйка прыйшла дамоў толькі ўвечары. Настаха падала ёй на стол есці і чакала, калі ўнучка ўспомніць пра ўчарашнюю размову, але не дачакалася і спытала:
— Ты на карту ў школе глядзела?
— Ой, бабулька, забыла... Забегалася. Пуцёўка за граніцу... Не кожнага пашлюць. Трэба добрая характарыстыка... Пакуль атрымала адпускныя... Час яшчэ ёсць. Паспею. Спачатку трэба аформіць пуцёўку, потым астатняе... У мяне цэлы воз заказаў... Купі тое, прывязі гэта. Ну, я пабегла.
Яна выскачыла з-за стала і кінулася ў дзверы. Каля ганка Марыйку чакаў Алег. Марыйка ўзяла яго пад руку, і яны пайшлі на вуліцу.
За сталом, калі вячэралі, Настаха сядзела насупраць зяця. Ёй хацелася падрабязна расказаць яму пра свой клопат. Што ён на гэта скажа? Можа, як і ўнучка, назаве яе дзівачкай? Яму па-бацькоўску пагаварыць бы з Марыйкай, даць строгі наказ... Міхась быў разгаворлівы. У саўгасе адкрылі філіял раённай дзяржплемстанцыі. Навіною Міхась дзяліўся з Кацяй, але тая круцілася каля пліты і мала яго слухала. Тады ён перавёў позірк на Настаху.
— Ты, маці, даяркай была... Ведаеш, якая гэта выгода. Раней як: трэба семя — гані машыну ў раён. Пакуль прывязеш — якасць ужо не тая. Толькі палову кароў пакрывалі штучным шляхам. А потым гадаем — адкуль ялавасць.
— Ды... позні ацёл,— дадала Настаха. Ёй было прыемна, што зяць дзеліцца з ёй важнымі справамі. Прыемнымі былі і ўспаміны пра нядаўні час, калі яна сама рабіла на ферме і з ёю раіліся.
— Праўда, і позні ацёл,— працягваў зяць. З гонарам пачаў гаварыць пра будаўніцтва тыпавога кароўніка і ветлабараторыі. Цяжка было яму гэтага дамагчыся ў дырэктара саўгаса. Гаварыў Міхась гучна, размахваў рукамі. Увесь ён быў апантаны клопатамі, незвычайнай занятасцю такімі сур’ёзнымі і паспешлівымі справамі, што пра свой клопат Настаха нават і не асмелілася сказаць.
І тут у хату ўвайшла Марыйка.
— Бабулька, усё добра! — крыкнула яна з парога.— Знайшлі мы гэтую вёску. Іван Сцяпанавіч нават расхваляваўся. Гаворыць, знойдзеш магілу твайго дзядзькі, прывязі з яе зямлі. У школе піянеры ствараюць музей.
Бацька зірнуў на дачку, перавёў позірк на цешчу:
— Якую магілу?
У грудзях у Настахі соладка і балюча заныла. Пачала расказваць.
— Ну і ну... А ты разумееш, куды едзе Марыйка? Разумееш? — Міхась перагнуўся да яе цераз стол, вочы яго ні то ад гонару, ні то ад боязі расшырыліся.— Не ў суседнюю Дуброўку. Не. У Германію. Во! Разумець трэба. Ты, маці, як маленькае дзіця. Тысячы нашых палеглі там. Тысячы магіл! Лягчэй іголку знайсці ў стозе сена. Ты разумееш?
Настаха, апусціўшы галаву, сядзела як вінаватая.
Зяць гаварыў далей:
— Калі б было так проста, усе паехалі б шукаць. Ды вось не едуць! Дзяўчынка першы раз у свой век сабралася паглядзець белы свет. А мы яе клопатамі, наказамі завалілі.
— Не вельмі перарабілася,— сказала Каця.
— На нас, ішакоў, ёй няма чаго раўняцца. У яе сваё жыццё. Лепшае, чым было ў нас.
Твар Міхася зрабіўся сумны і задумлівы.
— Ветраная цяпер моладзь. Ад лёгкага жыцця,— гаварыла Каця, прыбіраючы стол.— Яе цяпер нічым не здзівіш... Усё ведае наперад.
— Граматная... Я некалі ў канцэртах выступаў. Мог артыстам стаць. Ды есці не было што.
Настаха вырашыла апярэдзіць зяця, падвесці яго да размовы пра галоўнае — пра паездку Марыйкі, пра сваіх дзяцей.
— А Міця хацеў лётчыкам стаць,— пачала яна.
— Які Міця? — падняў зяць на яе вочы.
— Сын мой...
— А-а-а...
Яна загаварыла мацней:
— Памятаеш, Каця, як ён крылы ўсялякія майстраваў.
— Памятаю.
— І я запісалася б у парашутысты, калі б быў у нас аэраклуб,— сказала Марыйка.— Бабулька, а чаму дзядзька Міця не стаў на фронце лётчыкам?
Пра сваіх дзяцей Настаха магла б расказваць усё, што ні спытай, але тут не змагла вымавіць ні слова, змаўчала.
— Вайна не пытае, куды і што ты хочаш,— быццам адказваючы за яе, суха і строга сказаў зяць.— Яшчэ і зараз людзі мучацца ад яе.
— Гаворыш, быццам сам быў на фронце,— усміхнулася Каця.
— На фронце не быў, а гора хапіў,— змрочна адказаў Міхась.— Калі забілі бацьку, захварэла маці. Нас, дзяцей, было чацвёра ў яе, самы старэйшы — я. Вось і гадаваў іх. Калі б застаўся ў жывых бацька, я выйшаў бы ў вялікія людзі.
— Ты і зараз, Міша, вялікі чалавек,— з гонарам сказала Настаха.— Вунь якую гаспадарку вядзеш. Падумаць толькі! Чатыры фермы.
— Адказнасці хапае, клопатаў — во! — Зяць правёў далонню сабе па шыі і адразу павесялеў.— Раблю як вол. Няма калі лоб выцерці. І людзі, начальства мяне паважаюць...
Слухаючы зяця, Настаха радавалася, што дагадзіла яму сваімі словамі. Яна ківала галавою, падтаквала Міхасю, глядзела яму ў вочы, а ён, быццам хвалячы цешчу, загаварыў пра ферму, дзе не так даўно рабіла Настаха.
— А Зорку і Рыжуху не выбракавалі? — спытала яна.
— Ім яшчэ даіцца ды даіцца,— ласкава сказаў Міхась.— Гэта ж твае, мама, кароўкі. Надоі ў іх яшчэ вялікія. Умела ты з каровамі ладзіць,— задумліва і светла ўсміхнуўся ён. Трохі памаўчаў.— А ты на мяне не глядзі, мама. На тое, што часта бываю злосны, плюнь. За дзень набегаешся, нанервуешся з людзьмі... Такая ў мяне работа... Трэба што — скажы... Гаворыш, трэба знайсці магілу Змітра ў Германіі? Мы Марыйцы накажам. Яна знойдзе. Чуеш, Марыйка?
— Мы з Іванам Сцяпанавічам знайшлі на карце вёску, што ўказана ў пахаронцы. Калі дазволяць, наведаю магілу,— адказала Марыйка. Яна стаяла, прысланіўшыся спіною да цёплай печы, адагравалася пасля халоднай вуліцы.
— Вось і дамовіліся, магілку наведай, пасадзі кветкі. А ты, маці, не хвалюйся,— зірнуў Настасі ў твар і сказаў зяць.— Усё будзе добра... Хаця і не люблю я ўсялякіх цырымоній на магілах... Што зменіш, чым паможаш тым, хто ляжыць у зямлі? Не вернеш іх... Хіба толькі наплачашся... А гэта не па майму нутру. Жыццё прасцей. Сум і слёзы трэба глушыць работаю. Будаваць, гадаваць — вось лепшая памяць пра загінуўшых. А ты, маці, будзь спакойнай. Няма ў цябе віны ні перад мёртвымі, ні перад жывымі. У мяне, думаю, таксама няма. Раблю як вол. І гэта ўсё ж важней, чым пускаць слёзы.
— А як жа не плакаць? — уздыхнула Настаха.— Колькі гадоў прайшло, а я і зараз пра іх думаю... Не выходзяць з галавы.
— Душыць сябе горам не трэба. Пара і забываць сваё гора. Колькі прайшло гадоў...
— Яны жыцця свайго не шкадавалі...— пачала Настаха.
— Дзякуй ім і вечная памяць. Мы шануем гэта. Я таксама не шкадую сябе ў рабоце. І рады: дзеці нашыя будуць жыць лепш, чым мы. Да гэтага імкнуся... Міця, Грыша... Іх ужо не вернеш.
Зяць змоўк. Маўчалі ўсе. Марыйка пайшла ў сенцы.
Кіўнула Настасі:
— Бабулька, мы з табою пасля пагамонім.
Настасі здавалася, што размова яшчэ не закончана, трэба было нешта дагаварыць, хоць і не ведала што. Ды і нашто пярэчыць зяцю? Згадзіцца з ім яна ніяк не магла. Пакуль жывая яна, жывыя з ёю, у яе цяжкіх думках і дзеці Настахі.
У дзень ад’езду Марыйкі Настасі было так добра і лёгка на душы, як ніколі. Яе грэла добрае і нейкае новае пачуццё ўдзячнасці і павагі да дзяцей, да Марыйкі. Настаху радавалі дарожныя зборы-клопаты, паездка ўнучкі, ад якой яна чакала вельмі многага, і гэтае чаканне зрабілася сэнсам яе цяперашняга жыцця, якое цягнулася ў душэўнай адзіноце, суме.
Чыгуначны паўстанак быў у двух кіламетрах ад вёскі. Насуперак угаворам Каці Настаха таксама пайшла праводзіць Марыйку. Сама не ведала, адкуль узялася ў яе сіла. Яна ішла, папіраючы сябе палкаю, і радавалася сонечнаму дню і таму, што крочыць з маладымі, быццам бы нанава жыве на белым свеце.
— Мама, як ты? — пытала Каця.
— Нічога, дзякаваць богу,— кіўнула Настаха і куточкам хусцінкі выцерла з твару пот. Сэрца яе трывожна білася, дрыжала і глухла.
— Дайду як-небудзь...
Цягнік пазніўся. Па пероне сумна праходжваліся пасажыры. Алег паставіў на асфальт чамадан Марыйкі, узяў у дзяўчат свой транзістар і пачаў лавіць мелодыю.
— Дзяўчаты, фокс! — усклікнуў ён, падаў Настассі ў рукі прыёмнік і пусціўся ў скокі. Марыйка і яе сяброўкі, узмахваючы рукамі, таксама пачалі віхляцца па пероне. Настаха, абапершыся на кіёк, трымала транзістар і глядзела на гэтае вясёлае блазенства, цярпліва чакала, калі моладзь перастане скакаць. Ёй хацелася яшчэ раз пагаманіць з Марыйкай, пасядзець з ёю перад далёкай дарогай, сказаць унучцы напаследак некалькі слоў. Трэск і завыванне транзістара не былі суладны з яе настроем, з ціхім сумам расстання, з тугою чыстага асенняга неба.
Раптам блізка пранізліва загуло. Яна ўздрыгнула і азірнулася. На яе неслася цёмнае тулава цеплавоза. Цяжка застукацелі колы, закружыліся па пероне жоўтыя лісці, шматкі газет. У Настахі закружылася галава. Нехта выхапіў з яе рук транзістар, пачуліся таропкія галасы, усе пабеглі ў хвост цягніка. Настаха таксама патрухала ўслед, але яе спыніла адышка, у вачах пацямнела. Бліснулі ад вячэрняга сонца вокны і металёвыя поручні вагонаў, асляпілі яе, зноў недзе пранізліва загудзела, зноў пабеглі.
Пра маці Каця ўспомніла, калі цягнік крануўся з месца. Яна ўбачыла яе каля нейкага мужчыны. Той падтрымліваў яе, не даючы ўпасці, і позіркам шукаў па баках, каму б перадаць нямоглую бабулю. Каця падбегла да маці.
— Што з табою, мама?
Настаха расплюшчыла вочы і, цяжка дыхаючы, пачала глядзець на вокны, што плылі перад вачыма.
— Гаварыла, не ідзі на станцыю... Не паслухала,— з папрокам і шкадаваннем сказала Каця.
— Нічога, зараз пройдзе... А дзе Марыйка?
— Паехала.
— Ну і добра, дзякуй богу,— шаптала яна.
На душы ў Настахі адлягло. Яе сэрца зноў пачало запаўняцца салодкім і тужлівым пачуццём расстання, чакання і надзей.
Настаха ледзь дабрыла да вёскі. Калі б не было побач Каці, якая падтрымлівала яе пад руку, яна не дайшла б. Цела яе дрыжала ад слабасці. Як толькі ўвайшлі ў вёску, яна папрасіла піць.
Каця пабегла ў двор, прынесла ў конаўцы вады. Настаха дзвюма рукамі схапілася за карэц і прагнымі глыткамі пачала піць... У вачах у яе пацямнела, з твару пагнала пот.
А ноччу наваліліся гарачыня, кашаль.
Каця сядзела ля ложка маці, ціха плакала:
— Казалі табе — не ідзі. Сама сабе знайшла бяду. Што цяпер рабіць?
— Нічога. Пройдзе,— праз сілу прастагнала Настаха.— А памру — толькі і бяды... Цяпер я спакойная, Каця... За вас, за сябе. Што магла, усё зрабіла. Толькі Марыйцы, дай божа, каб пашанцавала... Знайсці магілкі... Нельга магілкам без догляду... Хіба дрэннымі былі яны, мае хлопцы? Хіба няма ў іх мацеры?
— Ты не трывож сябе,— Каця ручніком выцірала твар маці.— Ляжы спакойна, хутчэй выздаравееш.
— Праўда, донька, выздаравею. Нельга мне паміраць. Марыйку трэба дачакацца. Не, Каця, я не памру.
Настаха праз сілу піла гарачае малако, зелле і на трэці дзень паднялася з ложка. Нават пачала вязаць кофту.
Яна прымусіла сябе ўзяцца за работу, хоць у грудзях яшчэ гняло і не адпускаў кашаль. Жыла яна цяпер, чакаючы Марыйку, у нейкай урачыстай напружанасці, як перад светлым святам. Адступіла бяссонне, ночы для яе пакарацелі, зрабіліся непрыкметнымі, а маленькія шэрыя дні восені — доўгімі і ўтульнымі.
Яна перабралася ў Марыйчыну спальню: пры хваробе лазіць на печ было ёй цяжка.
Неяк раніцай Настаха прачнулася, захацела сама прыбраць ложак, узбіць падушкі. Рабіла яна гэта з частымі перадышкамі, але з задавальненнем. З-пад падушкі да яе ног упаў белы скрутачак. Настаха падняла яго, але тут жа выпусціла з рук, атарапелая ад здзіўлення, падобнага на перапалох. Гэты скрутак яна давала перад ад’ездам Марыйцы.
«Няўжо ў спешцы забыла? Тады навошта хаваць пад падушку?» Не верачы сваім вачам, Настаха прысела на табурэт і асцярожна пачала яго развязваць. Так, ён самы. Вось паперка, на якой напісаны адрас...
«Як жа так, Марыйка?.. І чаму мне нічога не сказала?»
Настаха адагнала ад сябе думкі, што яе падманулі. І раптам прыгадала словы зяця: «Калі б было ўсё так проста, усе паехалі б шукаць. Ды вось не едуць. Не люблю ўсялякія цырымоніі на могілках... Што зменіш, чым паможаш тым, хто ляжыць у зямлі? Не вернеш іх... Хіба толькі наплачашся...»
Яна прыгадала зараз яго словы з вялікай крыўдай і горыччу і адразу здагадалася, што з ёю абышліся нядобра. Пад грудзьмі моцна запякло, і Настаха ледзь паднялася з табурэта, дацягнулася да ложка.
Не адчуваючы ні болю, ні дыхання, яна ціха ляжала і глядзела ў акно. Па небе нізка цягнуліся цяжкія, набрынялыя дажджом хмары, і яна лёгка плыла разам з імі, ціха і сонна апускалася ў цемру.
Прыйшла з работы Каця, убачыла зжоўклы твар маці, скрутак у яе руках і, здагадаўшыся пра ўсё, кінулася да яе:
— Што з табою?
— Марыйка спяшалася... І забыла вось адрас... Без яго не знойдзе,— не дагаварыла Настаха і надрыўна закашляла.
— Мама, не бярыІ да сэрца...— голас у Каці задрыжаў. — Марыйка тут не вінаватая... Гэта ўсё ён натварыў... Гаворыць, што ў цябе памрачэнне ў галаве... Здзяцінілася, кажа...
— Яно і праўда... Пад старасць людзі або разумнеюць, або дурнеюць...
— Прабач, мама. Я не хацела цябе пакрыўдзіць... Тут Міша ўсіх узбаламуціў.
Словы Каці не ўсцешылі, а яшчэ больш растрывожылі. Цяпер яна канчаткова пераканалася, што яе падманулі. З кожнай гадзінай ёй рабілася горш, хвароба ў ёй зноў асмялела, супраціўляцца ёй у Настахі не было цяпер ні сіл, ні жадання.
З райцэнтра Міхась вяртаўся дамоў раніцай. Двухдзённы семінар жывёлаводаў прайшоў для яго ўдала, добра: яму давялося аж два разы выступаць. І яму было што расказаць: саўгас кожны год перавыконвае планы па здачы мяса і малака, трымае вядучае месца ў раёне.
Асабліва ён быў задаволены, што на семінары прысутнічаў чалавек з вобласці, які слухаў яго прамовы, згодна ківаў галавою, а ў адным з перапынкаў падышоў да яго, паціснуў руку і нават пачаставаў цыгарэтай.
З-за лесу паказалася вёска. Ён спыніў матацыкл каля сваіх варот, пайшоў у хату і ў дзвярах сутыкнуўся з Кацяй. Здушана плачучы, яна кінулася яму на грудзі.
— Што тут у вас?
— Маці памерла,— горка, па-дзіцячы сіратліва сказала Каця. Потым адхіснулася, паглядзела на яго чужымі вачыма.— Гэта ты ўсё натварыў... А я, дурная, развесіла вушы, слухала... «Калі цвяроза падумаць, калі ўзважыць...» Вось і ўзважыў... А яна, маці, усё па-свойму ўзважыла.
Ён пераступіў парог і зайшоў у хату, не верачы плачу жонкі. Яго позірк упёрся ў доўгі чорны прамавугольнік, які стаяў амаль ад падлогі да столі. Міхась здагадаўся, што гэта люстра, завешанае чорным прасцірадлам. На стале гарэла высокая свечка, святло яе гублялася ў праменнях ранішняга сонца. Маці ляжала на дзвюх ссунутых лаўках, непазнавальна доўгая, прамая і строгая.
Ён павярнуўся і выйшаў у сенцы. Убачыў там жонку, са страхам падышоў да яе.
— Паслухай, як жа так?.. Няўжо ад таго? — ціха спытаў ён, чакаючы і баючыся жончыных слоў.
— Ад таго, Міша, самага, выкінуў жа ты з чамадана адрас. Ды і прастуда ў яе яшчэ была. І вось расхвалявала сябе гэтым адрасам...
— Трэба ж, з-за глупства... Чорт ведае што!
— Ты тут чарцей не ўспамінай... Грэх... І маці цяпер не чапай словам. Для цябе глупства, а для яе важней за гэта, можа, нічога на свеце і не было...
Змоўклі.
Хавалі Настаху ў ціхі асенні дзень. У паветры стаяла сонечная прахалода, а на могілках пасля дажджоў тхала ўжо зімовай вільгаццю.
Музыканты ішлі за труною, важныя і строгія. Усе людзі, асабліва дзеці, больш глядзелі на іх, чым на труну. Гучна і ўрачыста сумна ліліся медныя галасы. Аддаючыся ў самым сэрцы, бухаў бубен. Іграў духавы аркестр, цяжкімі ўздыхамі склікаў, прыцягваў людзей.
На пахаванне выйшла ўся вёска: з аркестрам тут ніколі нікога не хавалі.