Пасля адлігі на Вуглы напусцілася такая сцюжа, прыціснуў такі мароз, што людзі шосты дзень баяцца выходзіць на вуліцу. На вёсцы не ўбачыш жывой душы, вуглоўцы сядзяць у хатах, адлежваюцца на печы, чытаюць газеты, слухаюць радыё ды глядзяць тэлевізары. Усё добра, толькі адна бяда — дзеці з-за холаду не ходзяць у школу і ад іх няма спакою ў хаце. Ды куды ім у школу ісці! Другая лянівая жонка вядро з памыямі баіцца вынесці на двор, шухне з парога — на снег пасыплюцца льдзінкі.
Даўно, казалі старыя, не было такога лютага марозу. Ад няма чаго рабіць людзі рознае гаварылі. Адны казалі — к вайне, другія — к недабору ў полі. А самая старая Домна гугнявіла сваёй радні: «Нешта страшнае будзе. Шэсць дзён сабакі не брэшуць, вароны носяцца над камінамі. Памрэ, мабыць, нехта».
І спраўдзіліся на тое словы Домны. У нядзелю пайшлі па вёсцы чуткі, што памёр стары Змітро.
Яго ведалі добра не толькі ў Вуглах, але і ў суседніх вёсках. Быў Змітро рабацяшчым чалавекам, майстрам — і печ добрую злепіць, і кажух пашые, і калодзеж выкапае. І сам па сабе быў ён чалавекам добрым.
І загаманілі, завалтузіліся ў вёсцы:
— Вось табе і на!.. Памёр, скажы... Ён жа мне, каб яму мякка спалася на тым свеце, добрую печ зляпіў. З самае вайны грэе добра, гудзе, як самавар. Як прыйшоў з фронту Змітро, наперш пачаў усім печы рабіць. Вуглы нашыя толькі адбудоўваліся пасля таго, як іх немцы спалілі. У Вуглах не было і вуглоў...
— Вялікая карысць была вёсцы ад яго. Усіх апранаў у кажухі. Пашые — адно заглядзенне.
— Шкада Змітра. Хай бы замест яго які злы чалавек памёр.
Старшыня калгаса раніцай ужо імчаўся на санях, спыняўся каля хат — збіраў мужчын капаць Змітру магілу.
Тыя, да каго ён заходзіў у двор, бурчалі:
— Здагадаўся, бач яго... Для Змітра і без слоў кожны пойдзе капаць магілу... І прасіць не трэба.
Мужчыны і жанкі пачалі апранацца ў цёплае, каб ісці апошні раз пакланіцца Змітру.
А Рыгор, старэйшы яго сын, пабег да старога Сымона з асабістым запрашэннем.
— Дзядзька Сымон,— гаварыў Рыгор,— бацька наш памёр. Перад смерцю прасіў, каб вы з цёткай Аўдоццяй прыйшлі развітацца з ім.
Аўдоцця, жонка Сымона, развязала канцы хусткі, пачала выціраць вочы, а Сымон уздыхнуў:
— Ай-яй-яй... Памёр, кажаш... А цяжка аддаваў душу богу?..
— Не. Зусім лёгка... Памёр ціха, як малое дзіця... Трошкі толькі пастагнаў. А то ўсё гаварыў.
— Гаварыў? Пра што ж ён?
— Ды так, пра ўсё. Аджыў, кажа, я сваё... Пад сэрцам гняце, баліць. Асколак... Не выцягнулі ў шпіталі. Спяшаліся. Ён і раней скардзіўся, што ў грудзях у яго нешта цісне. Хату, гаворыць, новую я пабудаваў, а пограб да зімы не паспеў выкласці цэглай... Яшчэ непакоіўся, што кажухі не паспеў пашыць людзям — багата аўчын у яго ў скрыні ляжыць. Людзі пананосілі. Прыйдуць, кажа, забіраць назад. Гаварыў, што зямля на кладах мёрзлая: капаць будзе мужчынам цяжка. Прасіў, каб з аркестрам з хаты правялі і на магіле ніякіх прамоў не гаварылі... А то старшыня пачне па паперцы бубніць і нагаворыць лішняга... А на памінках каб усяго хапала. І выпіўкі і закусі... Пра вас, дзядзька Сымон, і пра цётку Аўдоццю гаварыў перад смерцю. Напаследак, кажа, пабачыць іх вельмі хочацца. І пад раніцу заціх. Заснуў, думалі. Дакрануліся, а ён не дыша. А вочы адкрытыя, як жывыя. Блішчаць... Слёзы яшчэ не высахлі...
Мужчыны ішлі капаць магілу. На могілках разграбліснег, пачалі дзяўбці зямлю, а яна як камень. Прынеслі сухое галлё, запалілі, каб хоць трохі адагрэць. Адпарылася, разамлела зямля, і быццам злёгку свежым запахла ворывам.
Мужчыны гаманілі:
— І надумалася ж Змітру ў такі мароз паміраць... Даўно ніхто з нашых вуглоўцаў не паміраў зімою.
— А хіба ён павінны вясною ці летам паміраць, калі у кожнага багата работы?
Хавалі Змітра апоўдні. Людзей пасходзілася багата, уся вёска сышлася ад малога да старога. Мароз трохі адлёг, але ўсчалася завіруха. Снег валіў густы, буйны і такі хуткі, што аж сляпіў вочы, забіраўся за каўнер.
Людзі стаялі ля хаты нябожчыка, моўчкі. І вось у дзвярах паказалася труна, і завіруха прагна накінулася на яе. Сняжынкі спачатку раставалі на дамавіне, як на агні, бо труну вынеслі з цёплай хаты, але потым яна астыла і ўся заляпілася снегам.
Людзі рушылі на могілкі. Музыканты зайгралі пахавальны марш. Ад вёскі да самых могілак расцягнулася пахавальная працэсія. Даўно такога шматлюднага пахавання не было ў вёсцы. На могілках труну знялі з плячэй і паставілі ля магілы, глянулі, а ў ёй поўна снегу намяло, і не відаць было зусім твару нябожчыка. Старая Аўдоцця, жонка Змітра, выграбла рукамі снег з труны, ласкава абцерла хусцінкай твар нябожчыка, а потым пачала ім выціраць свае слёзы, што сыпаліся з вачэй.
Музыканты яшчэ раз зацягнулі нудную — аж сэрца раздзіралася — мелодыю. Калі музыка сціхла, старшыня калгаса хацеў было прамову сказаць перад труною, палез у кішэню за паперкай, выняў, пачаў разгортваць, але вецер выхапіў з рук лісток і занёс яго ў магілу. Тады старшыня зняў шапку і пачаў без паперкі:
— Таварышы! Вось ён перад намі, дарагі Змітро Паўлавіч. Быў ён перадавіком-калгаснікам, смелым байцом-воінам.
І харошая атрымалася ў старшыні прамова. Усіх за душу ўзяла. Калі старшыня перастаў гаварыць, мужчыны пачалі забіваць на дамавіне вечка. Зноў зайграла музыка, зноў загаласіла радня нябожчыка.
Аўдоццю сілком адцягнулі ад труны і ў спешцы забылі змясці са Змітра снег, які зноў заляпіў яму твар.
Труну апусцілі ў зямлю. Пасыпаліся першыя мёрзлыя і цвёрдыя глыжы ў магілу. Яны туга і гучна стукалі аб вечка труны, быццам у вялізны бубен, і зямля, здавалася, уздрыгнула і загудзела пад нагамі на ўсіх могілках. Потым зямля сыпалася ў магілу глушэй, мякчэй, і ўсё сціхла...
На памінках людзей таксама было багата. Яны цягнуліся да глыбокай ночы. Пяць разоў у вялікую хату нябожчыка набіваліся людзі. Адны выходзілі, другія заходзілі, сядалі за сталы, пілі, елі і вялі ціхую нетаропкую гамонку пра жыццё і смерць:
— Чалавека добрым словам не памянуць — вялікі грэх... Усю вёску вадою паіў — усе калодзежы выкапаны яго рукамі. Ніколі, бывала, не гандляваўся... Колькі дадуць, толькі і возьме.
— Ды што гаварыць! Ён і людзям даваў, і сам меў. Прыйдзеш, бывала, да яго папрасіць што-небудзь, ніколі не адмовіць. Памятаю, дачка ў мяне аднойчы захварэла, мёду папрасіла. Узяў я шклянку і да Змітра. А ён сподак цэлы мне паклаў, дае, а сам пытае: «Можа, мала будзе?»
— Яно, ведаеш, калі шчыры дае, дык яму здаецца, што ён мала дае... А вось калі скупы дае, таму здаецца, што ён многа дае.
За сталом сядзеў і Сымон Тузік. Ён чуў, пра што гаварылі, не прапускаў ні слова, а сам усё набулькваў у шклянку гарэлку і піў, піў з нейкай злосцю, прагай, хацеў быць п’яным, але не п’янеў: на ўсіх глядзеў спадылба і маўчаў. З ім ніхто не гаварыў. І ніхто не перашкаджаў яму думаць.
Калі пачалі разыходзіцца з памінак, ішлі кучкамі: суседзі з суседзямі, сябры з сябрамі. Сымон выйшаў з хаты, і ісці яму не было з кім. Застаўся адзін на вуліцы, пастаяў трохі, уздыхнуў і сам сабе падумаў: «Вось яно як атрымоўваецца... Адзін застаўся. Быў сябар адзіны і той памёр... Аўдоцця мая на печы ляжыць хворая. І сын мой на памінках быў з жонкаю... І не падышоў... Быццам я чужы які... І чым я не дагадзіў людзям?»
Цяжка ступаў па глыбокім снезе з памінак Сымон. Завіруха густой белай сцяною напірала на грудзі, балюча секла ў твар, сляпіла вочы. Сымон адварочваўся, хаваў твар у каўнер кажуха і ішоў бокам. Ён заплюшчыў вочы і, сагнуўшыся ад тугога ветру, ішоў наўгад, а пад нагамі ў яго было мякка-мякка, быццам у сне ступаў па мяккім і бясконцым пухавіку. І толькі адно было пагана — пераносіць наперад ногі. Дыханнем ён саграваў твар, падбародак, і яму рабілася цяплей; вецер над галавою выводзіў песню-калыханку, і хацелася Сымону ўпасці на мяккі пухавік-снег, заснуць і пра ўсё забыць.
І калі б вецер дзьмуў ззаду і лёгка нёс Сымона, ён пэўна б зваліўся на замеценую снегам дарогу і перастаў бы пра ўсё думаць. Але вецер быў сустрэчны, не даваў ісці, і Сымон настойліва перастаўляў па снезе ногі, ішоў наперад.
І ніяк не магла ад Сымона адвязацца адна і тая ж думка — думка пра жыццё і смерць. Сымона здзіўляла, што раней ён ніколі так глыбока, з болем у душы, не задумваўся пра гэта. А цяпер ён і так прыкіне, і гэтак прымерыць — кароткае і незразумелае чалавечае жыццё. Чаму і нашто жыве на зямлі чалавек? «Эх, жыццё-быццё!— думаў Сымон.— Бы ветрам цябе знясло. Ці даўно мы са Змітром былі маладымі, разам на фронт ішлі. А калі вярнуліся, пакахалі адну дзяўчыну. Самую прыгожую ў вёсцы. Біліся, бывала, за яе. І сябрамі былі і ворагамі былі... Было... З вайны вярнуўся Змітро — усе грудзі ў ардэнах. Любіў ён у той час паказацца на людзі з узнагародамі, асабліва перад Аўдоццяй».
Сымон раптам спатыкнуўся і паляцеў потырч у гурбу. Калі агледзеўся, са страхам зразумеў, што збіўся з дарогі і трапіў на могілкі... І блізка ля яго, перад самым носам, з-пад снегу тырчаў крыж. Чуць далей у шалёнай кругаверці завірухі пагойдваліся і скакалі перад вачыма Сымона крыжы на магілах. ён хутка выняў рукі з гурбы, ірвануўся назад і тут жа застыў на месцы. Перад ім стаяў роўны і высокі новы крыж. Сымон адразу пазнаў магілу Змітра. Яе ўжо замяло снегам, вырасла на ёй белая гурба.
Сымон ачомаўся ад страху, азірнуўся вакол — нідзе нічога не відаць, усюды белы бурлівы кіпень, і густая ўпартая завіруха пад надрыўны плач і хліпанне задумала злосную віхуру з крыжамі. І здавалася яму, што ўся зямля зыбаецца, кружыцца ў яго пад нагамі і скача і над галавою кружыцца неба; усё вакол белае-белае, а за ім, мабыць, нідзе нічога няма: ні хат, ні вёскі, ні лесу, ні Аўдоцці — нічога, быццам гэта і ёсць «той свет», адкуль ніхто ніколі не вяртаецца. Прыгадалася Сымону дамавіна, у якой ляжыць Змітро. «Мабыць, незнарок усё гэта,— падумаў Сымон і бліжэй падышоў да магілы,— незнарок мяне зноў прывяло да цябе, Змітро. Мабыць, і я хутка перабяруся сюды, прыйду да цябе назусім. Хутка! Хоць я і жывы цяпер, але я, лічы, мярцвяк... Хоць памры, нікому ад гэтага гора не будзе. Ніхто мяне не пашкадуе, калі памру. Хоць пакаяцца перад табою, Змітро, трэба, пакуль жывы. Прабач, Змітро, грэх нашу перад табою. Ніколі не забуду, як украў у цябе, калі быў малы, самакат з двара. Харошы быў самакат. Запольскія хлопцы напалі на мяне, хацелі надаваць у шыю, але ты заступіўся. Даўно гэта было, у дзяцінстве, а вось з галавы не выходзіць...»
Сымон глыбока ўздыхнуў і ўжо не думаў, а гаварыў пад посвіст завірухі:
— І Аўдоццю я адбіў. Нагаварыў ёй на цябе. Абы-што гаварыў... Даруй, Змітро... А яна, дурная, брала ўсё на веру. І да мяне пачала хіліцца. Не любіў я цябе, Змітро, калі ты ў ардэнах міма праходзіў... І любавалася тады табою Аўдоцця... Не любіў за тое, што ўсе людзі ў вёсцы цябе паважалі і ставілі ў прыклад сваім дзецям. Не любіў і разам з тым любіў. Бо ты быў такім добрым і моцным чалавекам, якіх цяпер, мабыць, і на ўсім свеце няма. Колькі мы з табою разам солі з’елі! А вось добрае што табе я, лічы, нічога не зрабіў. А каму я рабіў гэтае добрае?
Доўга яшчэ стаяў Сымон ля магілы Змітра і думаў уголас. Збоку здавалася, што стаяць у белым бурлівым кіпені два нябожчыкі — крыж на магіле Змітра, калматы ад снегу і падобны на чалавека, з рукамі, тонкай шыяй, з маленькай сівою галавою, і Сымон, замецены, ухутаны белым снежным покрывам.
Ішоў Сымон дамоў сваёю вуліцай і нёс у цяжкай галаве цяжкія думкі. Ні ў адной хаце не відаць было ні агеньчыка, нідзе ні адной душы. Быццам усё вымерла.
Праходзячы паўз хату суседкі, старой Язэпіхі, Сымон спыніўся, і раптам прыйшло ў галаву, што восенню ён збіраўся перакрыць ёй дах. Але ў Язэпіхі ў той час не было грошай, каб заплаціць за работу. І ён адмовіўся ёй памагчы. Сымон падняў галаву... У саламяным даху, замеценым снегам, чарнела вялікая чорная дзірка.
«Божа, божа! — падумаў ён.— Дай мне зіму перазімаваць. А ўлетку, цётка, капейкі ў цябе не вазьму. Пакрыю дах на заглядзенне людзям!
А заўтра пайду з сынам мірыцца. Адвяду яму сваю цяліцу. Будзе ўнукаў малаком паіць, калі ацеліцца. І трэба Аўдоцці новае паліто купіць. Хай пакажацца перад людзьмі ў новым...»
У Сымона раптам знайшлося шмат спраў, якія ён павінен зрабіць, пакуль жывы. І трохі ў яго адлегла на сэрцы. Ён лягчэй уздыхнуў і пайшоў да сваёй хаты.