Ён прачнуўся раптоўна, бы ад нейкага рэзкага штуршка. Сэрца білася няроўна, яго глухія ўдары цяжка аддаваліся ў грудзях. Разам з прабуджанай памяццю ажыла і звыклая трывога: «Як там? Ці ўсё добра? Ці не памыліўся я дзе-небудзь?»
Вось ужо васемнаццаць гадоў жыве ён у кожнадзённым напружанні, бы «вечны» студэнт, які здае, здае з дня ў дзень самы свой цяжкі экзамен. Такая ў яго работа. Ён ніколі не можа дазволіць сабе расслабіцца, цалкам адключыцца, ні пра што не думаць. Ён — журналіст. І тут ужо нікуды не ўцячэш ад сябе, ад усвядомленасці сваёй адказнасці за ўсё тое, што робіцца вакол, за тое, што кожнае яго слова было праўдай і толькі праўдай.
Тут, канешне, справа ў яго неспакойным характары, у нейкім празмер абвостраным самалюбстве. За апошнія гады ў рэдакцыі нямала з’явілася самаўпэўненых маладых людзей, якія глядзелі на яго звысоку, з крыўднай паблажлівасцю — маўляў, стары калісьці нешта і быў варты, ды даўно спісаўся: ні навізны вобразаў, ні вастрыні адзнак. А якая ж гэта старасць — сорак гадоў? Проста прыйшла строгая, скупая на словы сталасць, і яму цяпер зрабілася прыкрай тая заліхвацкая лёгкасць у адзнаках, якая звычайна належыць маладым. Ён гэта цудоўна разумеў, і ўсё ж, сутыкаючыся кожны раз з такімі адносінамі, вельмі перажываў і губіў веру ў сябе.
А дома таксама не было як адпачыць сэрцу. Жонка, кожны раз заклапочаная, дзе б што дастаць — ад пальто джэрсі да замежнага мыйнага парашку,— лічыла, што яе муж працуе далёка не на поўную сілу, што рэдка з’яўляюцца ў газеце яго артыкулы і робіць ён гэта з таемнай думкай дапячы ёй, знізіць яе «матэрыяльныя запросы». Сын, хлапчук наогул разумны, пакуль таксама прыносіць больш клопатаў і трывог, чым радасці. Як ён там цяпер без бацькоўскага нагляду? Хопіць! Будзем спадзявацца, што нічога страшнага не здарыцца і наогул — свет не перавернецца. Урэшце рэшт мае ж ён хоць якое-небудзь права адпачыць па-чалавечы. Галоўнае, ні пра што не думаць, ні пра што! — зрабіцца спакойным, лёгкім, як немаўля. Уперадзе ж цэлы месяц, ці ж гэта жарт, цэлых трыццаць дзён поўнай свабоды. І не трэба брацца за пяро, мучыцца ў пошуках слова. Не трэба ламаць галаву над заблытанай справай, ад якой даўно адмахнуліся юрысты, спрачацца з рэдактарам, адстойваць свой пункт гледжання або, сцяўшыся ад вытрымкі, выслухоўваць папрокі жонкі.
Адпачываць! Толькі адпачываць!
Вось ужо і сэрца пацішэла, б’ецца лёгка і нячутна. Таму што няма ніякіх прычын для трывогі. Усё-такі здорава, што яго занесла з Мінска сюды да гэтых соснаў, да гэтага возера, што цьмяна паблісквае ў тумане, да гэтай першароднай цішыні. Летам, гавораць, тут шмат дачнікаў. А цяпер дачы пустыя, бы вымершыя. Ніхто і нішто не парушае яго жаданай адзіноты. Як добра ляжаць вось так, быццам раствораны ў цьмяным святле світання, адчуваць, што ты належыш толькі самому сабе і гэтай заспакаяльнай цішыні. Ён працягнуў руку і намацаў на тумбачцы гадзіннік. Прыгледзеўся — шэсць гадзін. Праз чатыры гадзіны будзе бегаць па кабінетах сакратар рэдакцыі Алесь Іванавіч, бліскаючы на сонцы чысценькай лысінай, і ўскідваць да рэдакцыйнай задымленай столі маленькія пухлыя рукі; нехта — моцна крычаць у тэлефонную трубку; нехта — лаяцца з машыністкай; нехта — расказваць анекдот. І сонечныя промні з цяжкасцю будуць прабівацца праз шызыя воблакі тытунёвага дыму. І нехта сярод гэтага буднага рэдакцыйнага тлуму будзе ўпарта страчыць за старонкай старонку.
Потым адчыняцца дзверы рэдактарскага кабінета, і САМ — высокі прадстаўнічы мужчына з сівізною і сакаліным профілем — пойдзе ў свой кожнадзённы абход сваіх уладанняў — акт урачысты і шматзначны. У гэты момант галоўнае — злавіць настрой шэфа. А цікава, у якім ён там цяпер настроі?
Цікава? Не вельмі! Сёння яму зусім няма ніякіх спраў да нечых там настрояў! Так! Здаецца, ідзе дождж? Выдатна! Не кожны дзень выпадае чалавеку шчасце пахадзіць па лесе пад такім цудоўным дажджом, тым больш што ён не паспеў яшчэ нідзе пабыць. Апрануўся ён хутка, па-маладому хвалюючыся і спяшаючыся, быццам ішоў на спатканне. Ён расчыніў дзверы дома адпачынку і апынуўся сярод прахалоды, цішыні і шапацення. Дажджавых струменьчыкаў не было відаць, толькі з неба да зямлі было ўсё заткана вакол празрыстай дымчатай марляй. Нерухома стаялі ў сырым покрыве велічныя хвоі. Ранішняя свежасць прагнала дрымоту. Ён ішоў па бязмоўным пасёлку ўніз, туды, дзе паўз возера рос сасновы лес. І трошкі страшнавата было зрабіць першы крок з цвёрдай пясчанай дарожкі ў яго цёмную глыбіню. Пад нагамі ўздрыгвала і ўгіналася балотная глеба, перарэзаная ўздоўж і ўпоперак канавамі. У іх нерухома стаяла цёмная вада. Высока ўгору выносіліся цяжкія шапкі хвой, у зарасніках кустоў хаваліся густыя цені. І толькі ярка свяціліся ў лясным паўзмроку белыя ствалы бяроз. Ён чуў, што тутэйшыя месцы багатыя грыбамі, і таму цяпер з пільнай увагай глядзеў сабе пад ногі.
...Такімі ж шэрымі ранкамі любіў хадзіць па лесе яго бацька. І якое гэта было шчасце, калі яму, хлапчуку, здаралася ўпрасіць бацьку ўзяць яго з сабою. Яны крочылі па мокрым поплаве, мясілі гразь палявых дарог сярод жоўтага жыта, ступалі па гліністых сцежках, а калі заходзілі ў лес, слухалі, як ляніва шапацеў дождж у густым лісці, і бацька, звычайна заняты і маўклівы, як быццам мяняўся і дзяліўся з сынам вядомымі толькі яму аднаму патаемнымі ляснымі сакрэтамі. Гэтыя амаль забытыя адчуванні, што ляжалі доўгія гады недзе ў самым далёкім кутку яго памяці, цяпер раптам ажылі з сілаю і яснасцю першага ўражання.
Нарэшце! Сярод ярка-зялёнага, як быццам падсвечанага знутры моху вогненна чырванелі шапкі сыраежак, краснагаловікаў. Яго ахапіў сапраўдны азарту грыбніка. Ён пераскокваў з купіны на купіну, пралазіў праз кусты. У яго чаравіках хліпала вада, халодныя кроплі падалі з дрэў за каўнер, але ён нічога не заўважаў, радаваўся, як дзіця, кожнаму казляку. І раптам рэзкі боль у назе. Ён нагнуўся і ўбачыў на траве кавалак калючага ржавага дроту. Такі ён не раз бачыў на высачэзных дашчаных платах некаторых дач. Ёсць жа людзі! З дзяцінства ён памятае ворага хлапчукоў крывога Антона, суседа, які ўтыкаў у агароджу свайго саду вострае бітае шкло. Зараз гэта было недарэчна — і гэтыя неспакойныя думкі пра чалавечае зло, і гэты руды кавалак дроту. Ён адкінуў дрот далей, у цёмную глыбіню балота, і пастараўся забыць пра яго.
...Лес рабіўся гусцейшым, і ў прыціхлым шамаценні дажджу, бязлюддзі было ўжо нешта пужлівае. І ён адчуў салодкі халадок даўно забытага дзіцячага страху.
Сярод прывялай травы ён убачыў ледзь прыкметную сцяжынку. Што ж, ён пойдзе туды, куды яна яго завядзе. Сцяжына абагнула таўстастволую елку, падобную на вялізную руку, якая сутаргава ўчапілася ў зямлю пяццю карэннямі-пальцамі, і ўзбегла на ўзгорак. Тут усё было другое: калматыя елкі засталіся ззаду, сярод балота, ногі ўпэўнена ўжо ступалі па цвёрдай пясчанай глебе, і такая была вакол яснасць, шырыня і прастор. Ля ног лёгкімі ружовымі хмаркамі слаўся дробны верас. Тут трэба быць пільным — у ім заўсёды хаваюцца баравікі.
...Ён пераскочыў глыбокую, з абсыпанымі краямі канаву. Паўз яе разбеглася чародка маладзенькіх лісічак. Часта трапляліся крохкія, быццам з фарфору, зялёныя сыраежкі, ліпкія рудыя маслякі. Празрысты пакет ад яго новай нейлонавай сарочкі, прыхоплены на ўсякі выпадак, быў ужо напоўнены. Падумалася — і нашто яму гэтыя грыбы? Між іншым, можна аддаць дзяўчатам на кухню, няхай засмажаць. Дый гэта не так важна! Проста яму зараз вельмі добра, так добра, як ужо не было даўно. Дождж прайшоў. Выглянула сонца, але сарамліва яшчэ хавалася за перасталай марляй туману. Тук-тук-тук — дзесьці застукаў вясёлы дрывасек-дзяцел.
— Прывітанне, сонца! Дзякуй табе, лес!
Прысадзісты, камлюкаваты баравік рос у самым цэнтры невялічкай круглай ямкі. Цёмна-каштанавая шапка яго была па-заліхвацку ссунута набок, тоўсты корань быў пераплецены тонкім, як павуціна, узорам. Ён залюбаваўся сваёй знаходкай і неяк між іншым падумаў: што гэта за дзіўныя такія ямы ды канавы, чаму іх тут так многа, хто накапаў іх і для чаго: мясцовыя жыхары, можа, бралі пясок для сваіх патрэб, а магчыма, тут капалі гліну... І ўжо ўладарная сіла азарту гатовая была задушыць, адмесці прэч гэтыя баязлівыя несфарміраваныя думкі...— і раптам, як бязлітасны ўдар, рэзкі зрух у памяці.
— Дурань! Які я дурань! — пачаў паўтараць ён, ахоплены сорамам.— Забыць! Такое забыць!
І не стала ціхай раніцы. Гулам напоўніўся ціхі хваёвы лес. Уздрыгнула ад цяжкага выбуху зямля. Запахла гарэлым, дымам зацягнула верас. Гэта ж франтавая зямля! Дык вось куды ён прыехаў шукаць заспакаення і адпачынку ад сваіх будзённых мітуслівых клопатаў. А недзе, сярод вось такога ж ціхага лесу, ляжыць яго бацька, і нехта ходзіць над ім, легкадумна любуючыся жыццём і збіраючы грыбы. Ён паглядзеў вакол, і кожны стары акоп, кожная ямка ад выбуху стаялі перад яго вачыма, як горкі папрок, як жорсткі напамінак. І адчуў у грудзях зноў цяжкае, надрыўнае біццё сэрца, нямогла прыпаў плячом да магутнай хвоі.
Блізка пачуўся шолах. Ён азірнуўся. Перад ім, цікаўна паглядаючы на яго, стаяла бабулька, уся шэрая, з шэрым маршчыністым тварам.
— Апамятаўся,— сказала старая.— А я была падумала... Гэта твае,— яна кранула крывым маршчыністым пальцам пакет, што ляжаў каля яго ног.— Добрыя грыбкі! Дзе іх ты столькі назбіраў? — памаўчала, і ў яе сухім шапатлівым голасе пачулася нешта трывожнае.— Чаго так глядзіш, га?
— Чыё гэта ўсё? — ён паказаў на акопы.
— Як чыё? Нічыё...— Старая не разумела, што ён ад яе хацеў.
— Акопы...
— А-а... Знайшоў пра што ўспамінаць... Ужо столькі часу прайшло... Пачакай... Пачакай... Ды тут, здаецца, немцы стаялі. Нашыя вунь там, далей... Многа іх тут палягло...
— Каго?
— Усіх,— бабулька махнула рукою.— Сваіх мы збіралі, у брацкіх магілах хавалі. Ды і гэтых таксама закопвалі — трэба ж было некуды іх дзяваць. Глядзі, гэта ж у цябе баравік! Што значыць мець добрыя вочы.
Гэтая бабулька... Адкуль яна раптам узялася?
— А-а... грыбы! Бярыце, калі яны так спадабаліся...
— О-о!—узрадавалася старая.— Дзякуй! Вялікае дзякуй! А можа, я іх табе падсмажу?..
— Не. Мне нічога не трэба.
Схапіўшы пакет, бабулька схавалася ў лесе.
Дзіўная зморанасць авалодала ім. Ён лёг ніцма на вільготную зямлю, прыпаў гарачым ілбом да яе, дыхаў дарагімі з дзяцінства яе пахамі. Маўклівымі постацямі стаялі над ім хвоі, ні гуку, ні шолаху, і нават дзяцел перастаў стукаць. І сярод гэтай мёртвай цішыні вастрэй адчуваў у сэрцы ўзноўлены стары боль, тую прывыклую трывожную напружанасць, што прыходзіць да чалавека разам са сталасцю і не пакідае ўжо яго да апошніх дзён. Няма адпачынку. Няма забыцця. І ніколі не зажывуць старыя раны.
Неба зусім аслабанілася ад хмар. Вераснёўскае сонца з апошняй шчодрасцю разлівалася вакол, запальвала маленькія ліхтарыкі ў кожнай кропельцы дажджу, напаўняла мяккім святлом далячынь, што віднелася між ствалоў хвой. І ўсё было гэтак жа бачна, адчувальна, рэальна, як і той аплыўшы, асыпаны, зарослы прагнай травой акоп, каля якога ён нядаўна ляжаў. Зямля дыхала глыбока і спакойна, уся аддавалася апошняму цяплу. Усё вакол было напоўнена нейкім асаблівым, таемным сэнсам, нейкай вышэйшай мудрасцю, зразумець якую ён натужна сіліўся і ўсё ніяк не мог... Што было ва ўсім гэтым — і ў суровых ваенных шрамах на целе зямлі, і ў прамаствольных хвоях, упартых у сваім імкненні ў вышыню, да святла, у гэтай зялёнай сонечнай цішыні? Абыякавасць? Усё! Зямля, што ляжала параненая перад ім, раскрылася ва ўсёй сваёй абнаўляючай душу прыгажосці і беспадзельнай шчодрасці і цяпер, як строгі, але добры настаўнік, умудроны сваім даўнінным вопытам быцця, давала яму ўрок. Ён перабіраў у памяці ўсе свае ўчынкі і думкі і, здзіўляючыся нікчэмнасці і дробязнасці іх, як самы справядлівы суддзя, выносіў сабе суровы прысуд. Нешта вялікае ўладарна ішло ў яго душу, ачышчала яе, быццам сама зямля аддавала яму частку сваёй сілы, сваёй мужнасці. І гэта была стрыманая, глыбока затоеная мужнасць. Мужнасць байца.
І ён зразумеў, як самую звычайную ісціну, што мог бы памерці на гэтай святой і вечнай зямлі гэтак жа проста, як тыя салдаты, што паляглі некалі тут. І гэта было тое галоўнае, што змог ён адкрыць ціхай вераснёўскай раніцай у навакольным свеце і ў самім сабе.