У іх абодвух ужо было нешта паважнае, старэчае: не кінуліся, калі ўбачыліся, у абдымкі, а толькі паціснулі адзін аднаму рукі, хоць і не бачыліся добрых тры гады — як скончылі інстытут. Стаялі ў цёмным доўгім калідоры рэдакцыі, трохі чужыя, трохі свае, звыкаліся, прыглядаліся адзін да аднаго.
— Ледзьве знайшоў цябе, Васіль.
— Я тут карэктарам. Два гады ўжо.
Смажыла траву сонца на прагалах, парнасць і духата стаялі над ліпамі, нуднавата мядовым пахам тхала ад клумб, вышытых, бы цюбецейкі, кветкамі; нацягнутаю струною густа гудзеў горад, яны ішлі скверам, і Яўген расказваў пра сябе:
— Пасля інстытута, як ведаеш, паслалі мяне ў Драгічын. Ад яго кіламетраў за дваццаць стаіць вёсачка Забалоцце. У ёй я і апынуўся настаўнікам. Адгараваў я сяк-так адзін год і — у райана да загадчыка: пусціце, маўляў, з раёна. А ён і гаварыць нават не захацеў, сядзіць ды толькі зубы скаліць: «Хуткі ты вельмі на ногі, Кантаровіч... Сядзі і не рыпайся, дзяржаву паважай — яна цябе вучыла...» Давялося ў Забалоцце вярнуцца і зноў год сеяць там у галовы вучняў добрае, разумнае, вечнае. Прыйшло лета. Я — зноў да загадчыка... І толькі от цяпер забраў дакументы... Забраў, праўда, з рук новага загадчыка — таго выперлі. І вось у Мінск прыехаў, каб на работу дзе-небудзь прыладзіцца. Знайшоў ужо месца ў школе-інтэрнаце, але не бяруць — трэба гарадская прапіска... А прапісацца няма дзе... Вось і бегаю, як заяц, шукаю жылплошчу.
— Жылплошчу? — Васіль стаў, зірнуў у вочы Яўгена і ўзрадаваўся, што абнадзеіць, узрадуе яго сваімі словамі, якія зараз жа скажа. І сказаў: — У мяне ёсць жылплошча... Дваццаць свабодных метраў...
— Прапішы, век не забуду.
— Зраблю. Толькі трэба з жонкаю пагаварыць. Пагавару сёння...
— Да смерці буду помніць... На цябе апошняя надзея.
— Кінь ты, мы ж людзі...
— Даўно палучыў кватэру?
— Я не палучаў. Кааператывам пабудавалі.
— Колькі пакояў?
— Тры... На два чалавекі...
— Ого! Дзе ты столькі грошай узяў?
— Цесць даў.
— Ого! Выгадна ажаніўся.
— Не ведаю.
Ішлі ўжо праспектам. Ад асфальту тхала ў твар гарачым, бы з печы, духам. Ступалі па куцых, пабітых на дробныя сонечныя плямы лахманах ценяў ад ліп. Спыніліся на Круглай плошчы.
— Можа, зойдзем? — Яўген кіўнуў галавою ў бок гастранома.— Адзначым сустрэчу...
Васіль паціснуў плячыма:
— Жонка, ведаеш, дала толькі пяцьдзесят капеек на абед. Піва можна...
— У мяне грошы ёсць... Пра што мы гаворым.
— Ты ж мой госць...
— А ты мой сябар...
Былі ў Васіля дома.
Ад белых сцен, шырокіх вокан, жоўтага паркету ў кватэры было чыста і светла, і Яўген сядзеў за сталом, аглядаў кватэру і саромеўся ўсяго таго, што было ў ёй: да зіхатлівасці бліскучага серванта, чысціні, дарагіх дываноў і крэсел — адвык у вёсцы ад усяго гарадскога.
Васіль тупаў у кухні, бразгацеў посудам, відэльцамі, прыбягаў адтуль да стала, ставіў, клаў на яго ўсё, што трапілася на хуткую руку — сырыя яйкі, вяндліну, каўбасу,— і зноў бег назад. Пакроіў кулідку на тоўстыя лусты, з серванта ўзяў фужэры.
Моўчкі жавалі вяндліну.
Ад выпітага лёгка закружылася галава.
— Пра сябе ты, Жэня, расказаў... Цяпер паслухай мяне.
Васіль падсунуўся з крэслам, на якім сядзеў, бліжэй да стала і пачаў гаварыць:
— ...Школа стаяла на ўзгорку за вёскай. Я амаль дняваў і начаваў у ёй: удзень даваў урокі, а ўвечары рыхтаваўся да іх, сядзеў за падручнікамі. Гуляць не хадзіў, не было куды. Хіба калі ў нядзелю ў Брэст адскочваў, каб па-людску паабедаць, бо гаспадыня душыла мяне заціркай, хоць і не саромелася за гэта браць грошы.
Уяві сабе: цёмны, хоць вочы выпары, суботні вечар, за зашэрхлымі ад марозу шыбінамі па-воўчы вые — аж душа стыне — завіруха, абдувае вуглы школы, грымае ў рамы... Недзе людзі весяляцца, а ў настаўніцкай сядзіць сам-насам, як які арыштант, малады юнак, з універсітэцкім значком на лацкане пінжака, юнак, які спазнаў спакусу гарадскога жыцця, студэнцкай весялосці. І раптам ён адводзіць вочы ад падручнікаў, выходзіць з-за стала, уключае школьны прыёмнік, намацвае на шкале джаз, пачынае кружыцца, танцаваць сам з сабою. Кружыцца і ледзь не плача ад роспачы, суму і адзіноты... Гэтым юнаком быў я.
Так ішлі дні за днямі. Зноў нахапілася каторая ўжо субота. Сшыткаў, памятаю, назбіралася тады цэлая гара, і я не разгінаўся над сталом, правяраў іх. І раптам падняў галаву, прыслухаўся — на ганку школы пад нечымі нагамі зарыпеў снег, заляскала клямка.
— Васіль Фёдаравіч, адчыніце!
Па голасу пазнаў Казіка і Тадэвуша, вясковых хлопцаў, пайшоў у калідор і адкінуў зашчапку — яны ўваліліся да мяне вясёлыя, пры гальштуках, з шапкамі набакір:
— Хадзем з намі? У Заполле. На танцы.
— Куды? — пытаю.— У такую далеч?
Смяюцца:
— А што нам, маладым.
«К чортавай матары няхай ідуць сшыткі, хопіць марнець тут»,— сказаў я сам сабе, апрануўся, і мы пайшлі.
Вёска Заполле адпавядала сваёй назве — была яна за замеценым завеяй полем, і ішлі па цаліку, загрузаючы ў снезе, мацалі ў цемені нагамі дарогу, дык так і не намацалі яе да самых хат. Пакуль дайшлі, скарчанеў я, калашыны маіх штаноў намоклі, потым іх схапіў мароз, і яны нібы бляшанымі сталі — калі дыбаў па вуліцы, ляскалі па голых лытках.
Мінулі з дзесятак хат, сталі, прыслухаліся, агледзеліся. Свяціліся ў хатах вокны, у вялікай будыніне — гэта быў клуб — глуха грымеў бубен, гупалі нагамі — танцавалі.
— Не шкодзіла б пагрэцца,— абазваўся Казік, пацепваючы плячыма. Мы яго зразумелі і звярнулі ў вулку... Вёў Тадэвуш — была ў яго на прыкмеце адна хата, дзе прадавалася самагонка...
А потым мы былі ўжо ў клубе. На доўгіх лаўках паўз усе чатыры сцяны — у клубе ж весялей, чым дома, —сядзелі жанчыны ў жакетках. Маладыя так хвацка адбівалі пад гармонік нагамі, што аж гоцкалася пад нагамі падлога. Гарманіст, фарсісты падхлопец, сядзеў, закапыліўшы губу, на покуце і разводзіў мех на сваёй іграйцы. Ля яго сядзеў і па бразготках бубна біў балабешкаю і аж прысядаў дзядзька. Накурана — людзей не відно. Музыка перастаў іграць. Хлопцы, выціраючы хусцінкамі змакрэлыя ад полькі-гапонкі лбы, пайшлі ў парог курыць, а дзяўчаты пазбіраліся ў купкі, стаялі і хіхікалі-жартавалі. Хліпнуў зноў гармонік, забразгацеў бубен — зайгралі вальс. Хлопцы кінуліся разбіраць на танец дзяўчат. Захацелася пакружыцца і мне — даўно не танцаваў. Павёў вачыма па клубе — убачыў русявую дзяўчыну, што сядзела ля акна. Падышоў і працягнуў ёй руку.
Перад вачыма кружыліся сцены, вокны, жанчыны на лаўках, і ці то ад танца, ці то ад адхлынуўшага суму, які глушыў маю душу ў вёсцы, на мяне найшла невыказная радасць. Я забыў сябе, забыў усё на свеце. Кружыўся і кружыўся. Да ўпаду. Відаць, закруціў дзяўчыну, бо яна спатыкнулася і ледзь не ўпала. Падтрымаў яе:
— Прабачце, я не хацеў.
— Вы не вінаваты — падлога ўся ў шчэрбінах.
І засмяялася шчыра і добра шэрымі, вялікімі, нібы здзіўленымі, вачыма. І ў яе вачах, і ва ўсмешцы, і ў голасе было нешта прыгожае і добрае, і я атарапеў ад нечаканасці — ва мне нешта здарылася, і ўжо вакол сябе нічога не бачыў, не чуў гармоніка, углядаўся ў яе твар, гарачэў у душы і маўкліва сам сабе ўсміхаўся.
Гаварыў з ёю і хваляваўся — баяўся сказаць што-небудзь неўпапад. Была яна ў моднай сукенцы, на нагах — шпількі, і я асцярожна папытаў:
— Вы, відаць, настаўніца?
— Не, — адказвае. — Студэнтка. Прыехала з Вільнюса да бацькоў.— І ўсміхнулася: — Хіба я падобная на настаўніцу?
— Я сам настаўнік, дык думаў...
— ...што ўсе настаўнікі,—— дагаварыла за мяне і сказала: — А я вас ведаю.
— Адкуль? — здзівіўся я.
— Мая сястра ў вас вучыцца. Вас завуць Васілём Фёдаравічам?
— А вас?
— Тарэза. Непрыгожае імя, праўда?
— Наадварот... Прыгожае не толькі імя, але і...
— Гэта ўжо камплімент,—засмяялася яна.
Танцавалі мы разам увесь вечар, а калі скончыліся танцы, пайшлі, як даўно ўжо знаёмыя, вуліцай, і было нам весела, лёгка і добра.
Хлопцы звалі мяне, каб разам ісці, ды так і не дазваліся — забыў пра ўсё на свеце: пра дарогу дамоў, пра познюю ноч, пра мароз, стаяў з Тарэзай ля яе хаты, гаварыў і ніяк не мог нагаварыцца.
У хаце лыпнулі і засвяціліся жоўтым святлом вокны, ляснула блямка, і на ганак выйшаў у валёнках, у накінутай на плечы свіце яе бацька і абазваўся хрыплым, сонным голасам:
— Чаго стаіцё на марозе?.. Ідзіце ў хату, бо акалееце.
Ісці ў хату не хацелася — саромеўся,— але Тарэза пацягнула мяне за руку. На парозе нос у нос сутыкнуліся са спрытнай, хуткай жанчынай — ішла няйначай і яна зваць нас у хату,— і калі я ўзышоў на парог, адступілася, дала дарогу і ласкава загаманіла:
— Заходзьце, заходзьце, пан наўчыцель.— І да Тарэзы: — Запрашай, донька.
Гэта была маці Тарэзы... Звалі, памятаю, яе Марыляй Віктараўнай. Хата была як хата, з абдымленай печчу, з лямпаю на падаконніку, набрынялым ад сырасці, што сцякала з замураваных ад марозу шыб, з качарэжнікам у парозе.
— Ці ж хоць вячэраў сёння, пан наўчыцель? — папытала яе маці.
— Вячэраў, як жа без вячэры,— кажу.
— Ой, няпраўда. Ведаю, якая ў чужых людзей вячэра... От я зараз...
Замітусілася, забегала па хаце.
Потым сядзеў з Тарэзай за сталом, стараўся не глядзець на яе — бачыў, што саромеецца перада мною есці,— і самому было няёмка, і калі падняўся з-за стала, падзякаваў за вячэру і хацеў было ісці дамоў, гаспадыня загарадзіла сабою дарогу да дзвярэй.
— Куды вы, пан, у такую ноч... Пераначуйце... Зараз развіднее...
Прасіла так шчыра і добра, што я ўважыў ёй.
А назаўтра, калі выходзіў з хаты, усё гаварыла:
— Прыходзьце да нас, пан наўчыцель... Тарэзе адной будзе сумна... Па ёй бачу... Воч з вас не спускае.
З таго дня я стаў не пазнаваць сябе, у маёй душы нешта перавярнулася, пагарачэла. І вёска здавалася ўжо не такой змрочнай, і школа ў вачах, настаўнікі. Суму ўжо не было — у грудзях была шчымлівая радасць. З самага панядзелка чакаў суботы — у гэты дзень бег да яе.
У той год вясна нахапілася неяк адразу: ударыла сонца, секанулі па зямлі парныя дажджы — захарашэла па палетках трава, выпырскнулася з почак лісце.
Я ішоў у Заполле. Недзе за гаем ападала сонца. На зямлю клалася прахалода, і ісці было добра і лёгка. Дарога апусцілася ў даліну, пайшла арэшнікам. Блізка была ўжо вёска. Далёка ўперадзе, у канцы дарогі, нехта матляўся, убачыў, на веласіпедзе, набліжаўся да мяне... Хутка пазнаў я сястру Тарэзы. Пад’ехала і як не скулілася з веласіпеда.
— Васіль Фёдаравіч, Тарэза прасіла, каб вы не ішлі да нас... Чакайце яе тут.
Не паспеў, здзіўлены і ўзрушаны пачутым, і слова вымавіць — яна ўжо круціла педалі назад, адны банцікі матляліся на плечыках.
Я сышоў з дарогі, прысеў на духмяную ласкавую траву...
Штосьці нядобрае, нуднае смактала мяне... Што з ёю? Перабіраў у галаве здагадкі, думаў і думаў, але на розум нічога ўсцешнага, зразумелага не прыходзіла.
І раптам уздрыгнуў — мяккія рукі засланілі мне вочы і ззаду зазвінеў яе смех.
—Тарэза! узрадаваўся я.— Што здарылася?
Яна села побач са мною, смяялася і расказвала:
— Жаніх сватацца прыехаў. З Літвы. Прывёз, каб угаварыць мяне, цётку, матчыну сястру. Цэлы дзень сядзелі і ўсе ўпрашвалі: жаніх, маўляў, багаты, сын старшыні, сам аграном. І бацька на іх старане. А я і слухаць іх не захацела... Узяла ды і ўцякла да цябе...
Я маўчаў — ні то рэўнасць, ні то крыўда здушыла мяне.
— Чаго ты такі? — зірнула мне ў вочы Тарэза.
У вёсцы раптам затрашчаў аднацыліндровік. Трэск стаў хутка набліжацца, і паўз нас па дарозе пранёсся матацыкл. На заднім сядзенні, убачыў я, гоцкалася і намагалася ператрашчаць языком матор цётка — абсаромілася перад жаніхом і цяпер апраўдвалася перад ім.
Мы пайшлі ў вёску.
У той вечар мы доўга сядзелі за сталом. Даўно ўжо змерклася, было позна, і бацька, хапіўшы лішнюю чарку, вылез з-за стала і пахітаўся да ложка — заўтра, маўляў, на работу. Матка завельмі паддобрывалася да мяне, зіркала і зіркала мне ў вочы. Стаў здагадвацца, што ёй муляла нешта сказаць, але не адважвалася, падбірала зручны момант у размове. І калі ён не знайшоўся, стала расказваць, шукаць гэты момант:
— Учора было Гэліна вяселле... Чаго толькі не было на сталах... Падарункаў багата дарагіх прыносілі... Шчаслівая будзе — такога хлопца адхапіла сабе, інжынера.— І потым да мяне:—Хай бы і вы, пан, пажаніліся з Тарэзаю... Паважае вас вельмі яна...
Я атарапеў — не чакаў такога. Разгублена маўчаў: ніякавата і дзіўна было, што не я сватаюся, прашу ў маткі аддаць за мяне дачку, а сама матка сватае мяне да дачкі. Потым стаў думаць і супакоіўся — такая тут завядзёнка. Трэба было нешта гаварыць, і я прагугнявіў:
— Так адразу... Трэба падумаць...
А яна ўжо смялей падступалася:
— А што тут думаць... Чым хутчэй, тым гарачэй любіць адзін аднаго будзеце. Тарэза перавядзецца на завочнае, у школе рабіць разам будзеце... Мы вам хату паможам паставіць... Дзяцей даглядаць будзем.
Тарэза маўчала, не ўмешвалася ў размову — хацелася, відаць, каб маці і далей вяла такую размову.
— Добра,— сказаў я.— Дайце два дні на адказ...
У тую ноч я не спаў... Сам ведаеш, што можа адчуваць чалавек, якому дадзена два дні на тое, каб назаўсёды вызначыць свой лёс... Куды завядзе жыццё, якім яно будзе? Можа, і не перажываў бы так моцна тады, калі б не кахаў Тарэзу... Мучыла мяне адно — няўжо навек застануся ў вёсцы. Ажанюся, абзавядуся курамі, парасятамі, кароваю... Бачыў я настаўнікаў, якія прыходзілі ў клас у замурзаных у гной ботах перад урокам насілі сваёй карове ў хлеў ражку з запаркаю. Няўжо такі буду я?! Няўжо мара пра аспірантуру, якая не давала мне спакою, ніколі не спраўдзіцца? І горад, з якім звыкся за пяць гадоў свайго студэнцтва, будзе існаваць для мяне толькі ва ўспамінах, радасных і далёкіх... І не будзе ніякіх надзей на тое прыгожае і добрае, што клікала да сябе...
І Васіль змоўк — залязгацеў замок, нехта круціў у ім ключ з другога боку дзвярэй. Ён насцярожана прыслухаўся, падняўся з-за стала:
— Жонка! Зараз з ёю пагаворым пра прапіску.
У пярэдняй пачуліся крокі, зашамацеў плашч — распраналася,— і яна ўпэўнена ўвайшла ў гасцінную. Твар, дагэтуль спакойны і бесклапотны, напяўся — думала, відаць, што ў кватэры нікога няма,— зірнула на незнаёмага чалавека, на парожнія бутэлькі, талеркі, і губы яе задрыжалі:
— Ну і накурылі. Не маглі на кухню выйсці.
— Праветрыў бы да вечара. Ты ж казала, што сёння позна прыйдзеш,— абазваўся Васіль.
— Уцешыў мяне.— Яна пабегла ў спальню і хутка вярнулася да іх у халаце.— Да вечара ў кватэры канюшня была б... П’янку ён мне тут устроіў.
— Лора, пасаромелася б госця.
— Калі гэта ты сабутэльнікаў стаў называць гасцямі?!
І ўжо не хадзіла, а бегала па кватэры — ад злосці.
Яўген адчуў, як пагарачэў твар, сядзеў і не мог зразумець, за каго пёк сорам: за сябе ці Васіля, за яго жонку ці за тое, што зараз здарылася, і не вытрымаў, пайшоў да дзвярэй. Не заўважыў, як у пярэдняй яго ногі самі скінулі з сябе хатнія пантофлі, як рукі зашнуравалі на нагах чаравікі і пацягнуліся да вешалкі па плашч.
Апамятаўся на вуліцы, убачыў толькі цяпер Васіля. Маўчалі бо гаварыць не прыходзілася — усё было зразумела без слоў. Не гаварылі, калі сядзелі і ў скверыку. І ў гэтым маўчанні надакучвалі адзін аднаму, адчувалі, што трэба хутчэй развітвацца, бо, калі даўжэй разам быць, будзе яшчэ больш няёмка, невыносна за маўчанне.
Разумелі, што кожнаму паасобку будзе лягчэй, і, быццам згаварыліся, разам падняліся з лаўкі, і Яўген падаў Васілю руку:
— Жыві.
Па тратуары ішлі насустрач людзі, жартавалі, смяяліся. Яўген углядаўся ў іх твары, дзівіўся, не разумеў, чаго яны смяюцца, пытаў аб гэтым у сябе, заблытваўся, і на душы яшчэ больш рабілася пагана, даваў ім дарогу — былі гэтыя людзі, здавалася, у нечым лепшыя, прыгажэйшыя за яго. Ішоў і, адвыклы ад сябе, былога гараджаніна, адчуваў перад імі сваю няроўнасць, няўцямна сам сабе думаў, што вярнуўся на забытую ім і цяпер не зразумелую зямлю.
Прыйшоў на аўтобусны прыпынак. Трэба было ехаць на вакзал — увечары адыходзіў на Брэст цягнік.