Вось яно, Пабярэжжа!..
У гэтай вёсцы я нарадзіўся, тут прайшло маё маленства. Як нядаўна і як даўно гэта было!.. Бывала, набегаўшыся за дзень, я спаў як забіты, а раніцаю заглядаў у пустыя гаршкі... Маці тады скардзілася суседзям, што хоць я і малы, а ем, як Піліпаў вол. Піліп — наш сусед, і ў яго сапраўды быў вол, шэры, худы, з раздутым, пераплеценым жыламі жыватом.
Але мяне гэта не бянтэжыла. Я ганарыўся сваім апетытам, тым больш што Піліпава дачка Надзя, з вялікімі сінімі вачамі, ад якіх, здавалася, пасінеў увесь яе дробны тварык, цэлымі днямі, як гаварыла Піліпіха, не брала ў рот і расінкі.
Я не разумеў, як гэта можна не пад’есці, калі добра набегаешся за цэлы дзень...
Было — сплыло. Маці мая даўно памерла, і мяне, шасцігадовага малога, забрала ў горад нейкая далёкая радня, ад якой я праз месяц збег. У тое ж лета пачалася вайна. Але ў Пабярэжжа мне трапіць не давялося. Пазнаёміўся я ў дарозе з адным маёрам, і забраў ён мяне з сабою ў лес. Сын, казаў, быў у яго такі, як я...
Потым загінуў маёр. Зноў я застаўся адзін, але не прапаў, выкачаўся сярод людзей. А пасля вайны тэхнікум скончыў, хоць і цяжка было. Працую ў Мінску. Зусім гарадскі жыхар. Новенькі гарнітур на мне і ўсё іншае. Вось адно легкавушкі няма...
Перад вёскай я спыніўся, паставіў чамадан, усхвалявана азіраюся. А Пабярэжжа вось яно — рукой падаць. Як быццам нічога асаблівага: дзесяткі тры двароў уздоўж ракі, а за імі бор, дзе не раз я сустракаў світанне разам з галасістымі птушкамі. Так расчуліўся, што слёзы набеглі на вочы. Нават не пачуў, як хтосьці падышоў ззаду.
— Вы ў Пабярэжжа, малады чалавек?
Азіраюся і пазнаю — той дзядзька Піліп, наш сусед. Толькі не чарнявы, як некалі, а сівы і зусім стары.
— Дзень добры, дзядзька Піліп! — захваляваўся я.— Не пазнаяце? Я — Аўдоццін Кастусь. Памятаеце?
Стары недаверліва агледзеў мяне з галавы да ног.
— Бач ты... Жывы! — пазнаў нарэшце.— А такі быў гаротнік, што божа сцеражы...
Ён заміргаў вачамі, схапіў маю руку, трасе шчыра, быццам даўно чакаў.
— Ну, што чуваць тут?
— А нічагусенькі. Вось хадзіў сустракаць раённага інструктара, нешта не прыехаў... У хаце вашай Кірыла так і жыве, бабылёк наш. Хе-хе... Надоўга?
— Тыдні на тры. Засумаваў я па гэтых мясцінах... Рыбку хачу павудзіць. Водзіцца?
— Боўтаецца крыху... Дык гэта... хадзі ты, хлопча, да мяне, госцем будзеш...
Я і думаў спыніцца ў Піліпа. Іду побач, углядаюся ўздоўж вуліцы — хоць бы хто. Толькі на рацэ дзе-нідзе прасунецца лодка ля аеру ды данясецца з гарода галасістае жаночае «а-а-кыш-кыш-кыш». Так ціха, што чуваць часам, як недзе ля хлява заблыталася ў павуцінне муха і звініць у роспачы, ратуючы сваё жыццё...
Увайшлі ў хату. Толькі паставіў чамадан у кут і сеў на лаву ля стала, як дзверы адчыніліся і на парозе з’явілася стройная чарнабровая дзяўчына ў светлай сукенцы з кароткімі рукавамі. Кінуўшы на мяне калючы позірк, сыпанула, як гарохам:
— А вам, шаноўны, не месца тут. На полі, здаецца, прастарней. І наогул... Не з бацькам жа прыехалі гаварыць, а з людзьмі!..
Я збянтэжыўся. Сяджу, чырванею і не ведаю, што адказаць.
— Што ты, Надзя! Гэта ж не райкомаўскі інструктар, а Кастусь. Аўдоцці нябожчыцы сын!..
Чырвань з майго твару нібы перабіраецца на твар дзяўчыны.
— Кастусь? — вочы яе, здавалася, пабольшалі, сінія-сінія.— Ой, прабачце, не пазнала вас... Дзень добры...
— Дзень добры, Надзя.
Я ўстаў з лавы. Яна стаіць, і я стаю, а што далей рабіць — не ведаю.
— І адбіўся ты, хлопча, ад рук. Быццам не жыў тут. Не краў маіх гарбузоў. Не лазіў у слівы. Э-эт, блазнота! — жартуе стары.
Пачынаю жартаваць, падрабляючыся пад яго тон. Рагачу, вачэй не зводзячы з суседавай дачкі.
— Аднак казкамі сыты не будзеш,— кажа Піліп.— Надзя, прыбяры нам на абрус.
Надзя «прыбірае на абрус», а я не ведаю, куды дзець рукі. То ў кішэні ўсуну, то гузікі на гарнітуры кручу, то чупрыну разгладжваю. Потым успомніў. Падбягаю да чамадана і дастаю бутэльку «Сталічнай». Піліп вусы разгладзіў. Глядзіць на паўлітэрку і гаворыць:
— Неяк на кірмашы вы з Грышкам Цімохавым у мяне ў сене пляшку гарэлкі сцягнулі. Ох і адлупцаваў жа я яго тады! А ты схаваўся. Памятаеш?
— Ага... А гэтую, дзядзька, я купіў.
Смяецца стары.
— Цяпер жартачкі! Цяпер ты, лайдак, у людзі выбіўся. І скажу па сакрэту — за вялікае шчасце палічыла б любая кабеціна, каб ты, блазнота, да яе дачкі пасватаўся!..
— Ну, тут вы перабольшваеце,— кажу, а сам — зірк на Надзю.
Быццам гаворка ішла пра коней, такая абыякавасць на яе твары! Чорт пацягнуў старога за язык, аж няёмка. Росту я малога, з твару непрыгожы, сам адчуваю. Такая дзяўчына, як Надзя, плюнуць на мяне не захоча. Вунь яна, падзівіся: стан высокі, косы чорныя, тугія, і ўсё іншае такое, браце мой, што і слоў не знойдзеш...
Пасля першай шклянкі я адмовіўся ад усяго, што было на стале, і, расчулены, заваліўся ў пуню на духмянае сена...
* * *
Цёплай сонечнай раніцай я схадзіў у лес, выразаў два арэхавыя вудзільны, абскроб іх. Пакуль прыйшоў у вёску, яны падсохлі. Так што адвячоркам ужо вудзіў на сваім калісьці любімым месцы ля старарэчышча, якое ўжо зусім зарасло травою.
Папляваў на чарвяка (на шчасце!) ды закінуў адну вуду ля травы, другую — крыху воддаль, на чысціню. Сяджу, не хвалююся. Закурыў.
Паплаўкі стаяць нерухома, быццам там, на дне, усё вымерла. Ды раптам — бу-бух нешта ў віры. Углядаюся і нічога не разумею. «Бабёр, напэўна»,— думаю сабе і зноў гляджу на паплаўкі. Праз якой паўгадзіны клюнула на правай. Ды так моцна, што я разгубіўся. Гляджу — і другі паплавок пайшоў на дно. Схапіў я абедзве вуды, рукі калоцяцца, сэрца, нібы тыя паплаўкі, нырнула ў пяткі. І зблытаў я свае вуды. Выцягваю, а там, грэх казаць, два яршы ў палец. Надзьмуліся, калючкі наставілі, быццам палохаюць мяне.
— Эх, гора-рыбак. І рыбу лавіць развучыўся,— чую за плячыма голас Піліпа і нечы смяшок. Азіраюся — Надзя!
— Ён, тата, цяпер толькі відэльцам можа вудзіць...
Пакрыўдзіла ж, а мне радасна. На «ты» перайшла са мною Надзя, а гэта для мяне дапамога: прасцей буду з ёй абыходзіцца.
— Ды ў вас тут, мабыць, рыба павыдыхала! — смеючыся, кідаю вуды на зямлю.
— Э-э, не, хлопча! У гэтым віры ёсць такая рыбіна, што за два тыдні не з’ясі.
— Сом? — здагадваюся я.— Ён толькі што кульнуўся тут. Ну, пачакай жа, даражэнькі, я з табою расквітаюся! Будзеш ведаць, як рыбу палохаць!..
Надзя залілася смехам.
— Не верыш? — узняў я на яе вочы.— От пабачыце, не я буду, калі не пачастую вас сомам...
— У тамаце,— кажа дзяўчына.— Веру...
А з горада я сапраўды прывёз кансервы — сом у тамаце. Маўчу. Добра абсекла.
— Сома не абяцаю,— раптам зноў кажа Надзя,— а язямі я цябе ўволю накармлю.
Так і сказала — накармлю, а не пачастую, як я. Аж злосць мяне ўзяла...
Перад заходам сонца ўсё ж злавіў двух ладных акунёў ля бабровай хаткі. З тым і прыйшоў дадому. Не вячэраючы, каб не сцямнела, накапаў ля хлява чарвякоў і наладзіў спінінг. Піліп толькі ахнуў, калі ўбачыў усе мае рыбацкія прычындалы.
Але раніца не прынесла мне славы. Некалькі плотак і шчупачка, якога падчапіў на спінінг, я саромеўся несці ў сяло, і аддаў усё гэта хлапчуку, што пасвіў на лузе гусей.
Яшчэ ў сенцах я адчуў пах смажанай рыбы. «Няўжо Надзя налавіла?» — мільганула думка. Зайшоў у хату і прысеў ад здзіўлення: у маленькіх начоўках ляжалі два ладныя язі і залацісты, тоўсты лінь. Чацвёртая рыбіна, парэзаная на кавалкі, патрэсквала на патэльні ў печы. Піліпіха грымела качарэжнікам, а Надзя збірала на стол.
— Мый рукі, хутка снедаць,— сказала яна з ухмылкай.
— Ты налавіла?
— Я...
— Чым?
— Фартухом...
— М-мм...
Рыба была смачная, але я з’еў толькі адзін кавалачак. Цвёрда вырашыў адплаціць дзяўчыне.
Ледзь перайшло за поўдня, паклаў я ў невялічкую торбу кавалак хлеба, цыбуліну ды солі — думаю, навару там юшкі з рыбы! — сабраў свае вуды і — на раку. Не вярнуся без рыбы!..
Толькі сеў у лодку і ўзяўся за вясло, як заўважыў Надзю. Яна стаяла на беразе, склаўшы на грудзях рукі, задумлівая, далёкая. Аб чым яна думае? Відаць, аб тым, што я стаў нікуды не варты чалавек, нічога не ўмею, ні на што не здатны. Трэба было бачыць, які позірк падарыла яна мне сёння на лузе, калі я ўзяўся за граблі! У ім было ўсё: і смех, і жаль, і расчараванне...
Цёплая зорная ноч.
Я ўслухоўваюся ў наваколле. Віктар, хлапчук гадоў дванаццаці, падкідае ў агонь сухое галлё і нешта напявае.
Як тут хораша! Ля ракі наперабой заліваюцца ў лазняку салаўі. Далёка ў азёрах дрымціць казадой. Непадалёк, смачна жуючы сакавітую траву, фыркаюць коні.
— Зараз рыбу смажыць будзем,— раптам кажа Віктар і бяжыць да ракі. Яго няма доўга, але вяртаецца хлапчук са здабычай.
— Гэты акунь на п’яўку ўзяўся, а па чарвякоў — язь. Вось,— і кідае на траву дзве рыбіны, ледзь не па кіло кожная. На твары абыякавасць, быццам яму надакучыла лавіць гэтую рыбу.
— А я нешта развучыўся лавіць... І наогул нічога не ўмею.
Віктар усміхаецца:
— Вы ўсё на раку любуецеся і на лес...
— Прыгожа тут, Віктар, каб ты ведаў, як прыгожа!
Віктар не адказаў, і таму я спытаў у яго:
— Ну, а ты адчуваеш гэтае хараство? Ноч, лес, рака...
— Чаму ж не,— утыркнуўшы язю ў рот кій, Віктар паднёс яшчэ жывую рыбіну да агню.— Усё адчуваю...
Я глянуў на зорнае неба.
— Ну, вось, з чым параўнаў бы ты гэтую прыгажосць— зоры, месяц?..
— У мяне даўно ёсць параўнанне і зорам і месяцу.
— Якое ж?
— Зоры, як авечкі на лузе, а месяц — пастух.
Я засмяяўся. Мне захацелася пабегаць басанож па лузе, залезці ў цёплыя струмені рачной вады, выспацца ля вогнішча. Я стаў вясковым хлопцам, быццам учора толькі развітаўся з дзяцінствам. Нават прадэкламаваў радкі з верша Пятра Глебкі:
Травы пахнуць кветкамі,
Кветкі пахнуць зорамі,
Зоры над палеткамі —
Лесам і азёрамі...
Потым сабраў свае шнуры на сома і падаўся да лодкі. Падплыў да старарэчышча і апусціў на дно цяжкі кавалак рэйкі, што служыў мне якарам. Вось і прынада — дастаю з торбы смажанага грака, чапляю на кручок. Але што гэта? Побач з птушкай ляжыць ладны кавалак сала. Хто ж гэта паклаў? Надзя? Няўжо яна падумала, што птушку я засмажыў сабе? І навошта я браў Піліпаву стрэльбу? Маладога грака і так бы злавіў...
І смешна, і сорамна...
Ціхі ўсплёск вады, і шнур з насадкаю апускаецца на дно віра. На другі шнур я пачапіў сала.
У кішэні пачак папярос, і таму не сумна. Ляжу на дне лодкі, на сене, пыхкаю сабе паціху. А паміж зацяжкамі з асалодай удыхаю свежае надрэчнае паветра.
На душы так хораша, хоць спявай.
Прайшло каля дзвюх гадзін, і мне надакучыла глядзець на рагулькі. Я ведаў — самы бяруцца на досвітку. Глянуўшы на неба, заўважыў, як з непрагляднай далечыні паляцела маленькая зорачка. Потым адарвалася, другая, трэцяя.
І шуганулі ўсе зоры з неба, блізка-блізка праплыў круглы месяц...
«Я — пастух! — сказаў хтосьці ў мяне над галавой. Гляджу, а гэта месяц ператварыўся ў барадатага дзеда. Курыць чырванатвары дзед люльку і, усміхаючыся, кажа: — Зоры — мае авечкі... Глядзі!»
Азірнуўся і здзівіўся: авечкі былі на лузе, на рацэ, нада мною — усюды! А потым зноў з’явіўся звычайны месяц. Вось ён пачаў чырванець, чырванець і раптам, нібы бомба, узарваўся...
Адчуванне такое, што прачнуўся сапраўды ад выбуху. Сеў, азірнуўся навокал — якая прыгажосць!
Сонца падымала ўжо сваю ружовую заслону, паказваючы свету велізарную сцэну. А на ёй — лугі ды азёры, лясы ды палі. Глядзіш — не нагледзішся. Ціха так, што чуваць, як спадаюць з лазы кроплі-расінкі, як цёпкаюць па залітым вадою лузе два буслы, шукаючы сабе на снеданне спажыву...
Навошта ж мне тыя самы, калі і рака, і гэтая раніца, і нейкае невядомае пачуццё недалёкага шчасця разбудзілі душу, напоўнілі яе радасцю і цяплом, напоўнілі жыццём...
Але што гэта? Вільнуўшы некалькі разоў бліскучым хвастом, ля маёй лодкі вынырнуў шырокі, як дошка, лешч і лёг на бок. Я падчапіў яго падсакам і плюхнуў на дно лодкі.
«Аглушаны!» — адразу здагадаўся я. Дык вось што за выбух перарваў сон!
Цяпер па рацэ плылі плоткі і малыя акуні, вусцёркі і яшчэ нейкая дробязь. Аж бялела рака. І сярод гэтай дробязі ярка вызначалася шэра-жоўтая пляма.
Я хуценька падняў «якар» і пусціўся наўздагон. «Сом! Сом пузам угору...»
Я ведаў, што самы выплываюць далёка ад месца выбуху.
Вось ён блізка баўтануў хвастом і перавярнуўся. Толькі б не пайшоў! Ужо добра відаць вялізная вусатая галава, плаўнікі. Сом ледзь хаўкае жабрамі і неяк зморана варушыць хвастом. Акрамя падсака, на дне лодкі ляжаць восці. Хапаю іх і — р-раз! — трапіў проста ў мяккую шырокую галаву. Вялізная рыбіна ўздрыгнула, напружылася і пацягнула за сабою лодку, выкідваючы перад маім носам пеністыя пырскі празрыста-сіняй, як неба, вады...
Цяжка ўтрымаць гэтае страшыдла, але я намагаюся з усіх сіл.
Сом раптоўна абмяк, знясілеў, плаўнікі яго і вусы бездапаможна павіслі ў вадзе...
Рыбіна больш пуда.
Вось яна ляжыць на траве, а я стаю побач і ніяк не нацешуся. «Эх і пачастую ж Надзю! Дзякуй, дапамог нехта. Не мне ж грэх на душу...»
Так разважаючы, гляджу на раку і вачам не веру: у сваёй вастраносай зялёнай лодцы сядзіць Піліп. Ён усміхаецца, а сам вачамі паказвае на рыбу, якой поўна на дне лодкі.
— Ці сніўся табе, блазнота, такі ўлоў? — пытае і кіруе ў аер да вярбы.
Збіраюся з духам, маўчу. «Ах ты, лайдак стары, прасцяком прыкідваешся, добрым? Каб жыхар Пабярэжжа ды гэтак глуміў рыбу? Не, ніколі сапраўдны рыбак не зробіць гэткага злачынства! Ніколі!..»
І сом, і вясёлая раніца, і рака, і нават маё надалёкае шчасце — усё паблекла, страціла сваё ранейшае хараство.
Толькі гэта я хацеў аблаяць Піліпа, як па мурожыне да мяне падбегла Надзя. Яна бачыла ў траве сома і, здавалася, не заўважала мяне. Пляснула ад радасці далонямі.
— Уй-ю-юй, які прыгажун! Вусішчы...— А сама ласкава зірк на мяне: — Па грака ці на сала? На што злавіў?
— На тол,— кажу ў злосці.— Ідзі вунь памагай бацьку рыбу з лодкі выграбаць. Ён глушыў тут непадалёку, за Чортавым кустом...
Ніколі я не бачыў такой раптоўнай перамены на твары дзяўчыны. Лагодны, поўны шчасця твар збялеў, грудзі хутка і цяжка ўздымаліся.
— Як ты можаш... гэтак на тату!.. Ды ты... Ведаеш, хто ты?..
Яна не знаходзіла слоў, каб абразіць мяне, але я і так ужо надзьмуўся як індык.
— Браканьер твой бацька, вось хто! І ты з ім. Відаць, не першы раз ён глушыць рыбу... Язямі частавалі...
— Ну, ведаеш!.. Можаш шукаць сабе другую кватэру!
Надзя крута павярнулася і пабегла да вярбы, дзе стары Піліп замыкаў на ланцуг сваю лодку. А я сабраў снасці і, пакінуўшы ў лодцы ляшча ды сома на беразе, шпарка падаўся ў вёску.
«Паеду,— вырашыў з болем на душы.— Калі яны такія — няхай!»
Разы са два гукнуў мяне Піліп, але я нават не азірнуўся.
Забегшы ў хату, хутка сабраў свае пажыткі і — за дзверы, каб назаўсёды пакінуць гэты куток... Але на ганку сустрэў Піліпа. Ён паглядзеў на мяне з ухмылкай і спытаў:
— Угнявілі?.. Пакідаеш нас? Пакідай, пакідай!..
Не падымаючы галавы, адказаў:
— Я, дзядзька Піліп, толькі чуў, што ёсць такія людзі, якія знішчаюць рыбу выбухамі, а цяпер давялося і ўбачыць. Вельмі прыкра...
— Лжэш ты, Кастусь! — раптам сурова адрэзаў Піліп.— Не бачыў ты нічога! Рыбу глушыў Ігнат Цімохаў, а я, як інспектар аховы, злавіў яго, адабраў рыбу і яшчэ на суд падам!..
— Дык гэта не вы?! — ускінуў я галаву.
— Выходзіць, не я,— развёў рукі Піліп.— Аднак добра ж ты пра мяне падумаў, нічога не скажаш... І Надзю вунь аж да слёз давёў. Цяпер, брат, не паказвайся ёй на вочы...
Я выпусціў з рук чамадан і стаяў, нібы той слуп. Нават язык прысох да паднябення. Няхай бы ён крыху раней гэтак... Вось дык гісторыя! Колькі разоў гаварыў сабе: не спяшайся, не асуджай людзей, не пазнаўшы іх. Што зробіш — натура такая, зноў пагарачыўся, наламаў дроў...
— Што ж цяпер рабіць? — спытаў я ў Піліпа, адчуваючы, што ён дараваў мне гэтае дробязнае абвінавачванне.
— Не ведаю,— паціснуў той плячамі і паволі прайшоў міма мяне ў хату.
І я не ведаў.
Але цвёрда вырашыў — не паеду з Пабярэжжа да таго часу, пакуль не даруе мне Надзя. Хоць бы на гэта спатрэбілася два ці нават тры мае такія адпачынкі.
1960