Тое, што здарылася сёлета, мае сваю даўнюю гісторыю. Цяпер не бяда, цяпер на нашым дварэ хлопцаў многа. А летась я спачатку соўгаўся вакол дома зусім адзін. Сяброў у мяне не было. Потым нечакана з’явіўся Сяргей. Мы з ім, можна сказаць, старажылы на нашым дварэ. Калі мы пазнаёміліся, яшчэ не было ніякага двара. Проста на пустцы стаяў адзін цагляны дом на пяць паверхаў, а вакол дома валяліся розныя старыя дошкі, гнілыя бярвенні, бітая цэгла і, як помнікі, тырчалі белыя грубкі. Тут калісьці была вуліца, самая крайняя вуліца горада. Яна так і называлася — Загародняя. Маленькія драўляныя хаткі разбурылі і кудысьці звезлі. Дрэвы, больш-менш маладыя і прыгожыя, перанеслі і пасадзілі бліжэй да нашага дома. Для іншых дамоў, як мне здаецца, пакінулі самую непатрэбшчыну. Тут, як мы даведаліся, хутка вырасце цэлы мікрараён. Вось будзе здорава! Тады нас, такіх, як я з Сяргеем, збярэцца цэлае войска.
Але спачатку раскажу, як мы пазнаёміліся з Сяргеем.
Я хадзіў воддаль ад дома па маладзенькім вішняку і, задраўшы галаву, пільна ўглядаўся ў запыленае лісце, між якога сям-там чырванелі ягадзіны. Месца тут было самае што ні ёсць дзікае — былая сядзіба, закіданая розным ламаччам. Толькі зазявайся — адразу ці ногі паламаеш, ці нос разаб’еш.
Вішанькі раслі купкамі. А каб ягад, то не вельмі што. І хоць былі яны яшчэ кіслыя, мне здаваліся вельмі смачнымі, лепшымі на свеце. Я першы раз у жыцці сам ірваў з дрэва вішні. Занятак даволі прыемны. Нагнеш галінку, возьмеш у руку цёплую вішню — і ў рот! Смаката!
І раптам у мой уласны сад урываецца даволі дужы з выгляду, у меру загарэлы, з, відаць, нядаўна астрыжанайбелай галавою хлопец. На ім сіні спартыўны гарнітур і белыя тапачкі. Вочы так і шныпараць па баках, крок шырокі, упэўнены.
— Шмат знайшоў? — не вітаючыся, не знаёмячыся, пытаецца ён і з ходу лезе на самую высокую вішню. Я на ёй яшчэ раней прыкмеціў некалькі чырвоных кропак.
— Знайшоў,— непрыязна адказаў я, ад злосці праглынуўшы костачку.— А табе што?
— Тое, што і табе...
Ён у адзін міг абабраў дрэўца і спрытна саскочыў на зямлю. З гэткай вышыні я, напэўна, пабаяўся б скакаць.
— Табе тры і мне тры! — раптам сказаў хлопец і працягнуў вішні.— Бяры, якраз пароўну. Здорава, га?
Я ўзяў сваю порцыю і падзякаваў. Злосці маёй як і не было, нават стала сорамна, што сам гэткі скнара. Хлопец адразу спадабаўся мне сваёй шчырасцю.
— Ты калі сюды пераехаў? — як даўні знаёмы, спытаў ён.
— Тыдні два.
— А мы толькі ўчора... Эх, і жытуха ў нас будзе! — раптам ажывіўся ён, выціраючы рукавом запыленую вішню.— Хутка і яблычкаў паспытаем. Цяпер усе сады тут нашы!
— Паспытаем,— згадзіўся я, не ведаючы, што б такое прыемнае сказаць яму.
Ён паглядзеў на мяне, быццам змераў вачыма. Відаць, і я яму спадабаўся, бо, ніколечкі не задумваючыся, стрыжаны прапанаваў:
— Давай сябраваць. Мяне завуць Сяргеем, а як цябе?
Я адказаў.
— Добра, запомню, хоць і не лёгкае імя. Да ўсяго трэба прывыкнуць. Да новага месца, да новых сяброў. Аднаму сумна. Удвух мы можам сёе-тое прыдумаць. Во — ідэя! — раптам ажывіўся мой новы знаёмы Сяргей.— Як яблыкі паспеюць, наабіраем некалькі мяхоў і прададзім.
Гэта была зусім нечаканая прапанова. Я аж засмяяўся:
— Навошта іх прадаваць?
— Дзівак! Навошта прадаваць... Каб мець грошы. А будуць грошы, купім футбольны мяч, расчысцім пляцоўку, зробім вароты, набяром каманду, пачнём трэніравацца і зоймем першае месца ў нашым горадзе.
Вось гэта нагаварыў!
— Дзе ты яе набярэш, тую каманду?
Цяпер ужо я сарваў чатыры вішні і падзяліў пароўну, выбраўшы Сяргею самыя лепшыя.
— Ну, калі не набяром каманды, то можам знайсці іншы занятак. Захочам — развядзём трусоў. Ведаеш, якія яны пладавітыя? Жах! Іх можна падгадаваць, а потым...
Адным словам, гэта была няўрымслівая натура. За якую гадзіну нашага знаёмства Сяргей выклаў перада мною столькі ўсялякіх «ідэй», што яны не мясціліся ў маёй галаве. Мы з ім неўзабаве былі ведаеце на якіх пасадах? Дырэктарамі звярынца. Разважце самі. Падгадаваўшы і здаўшы дзяржаве трусоў, на выручаныя грошы мы паехалі ў такую глухмень, дзе вельмі лёгка налавілі зайцаў, вожыкаў, маленькіх лісаў (вялікія моцна кусаюцца), парачку баброў, вавёрак і розных гадзюк з вужамі. Усё гэта мы зачыняем у клеткі, прывозім і аддаём нашай школе. За гэта нас прызначаюць дырэктарамі...
Дзіўная рэч! Сяргей гаварыў так упэўнена, з такім перакананнем, што я верыў кожнаму яго слову. Мне падабалася, што ўсе махінацыі, якія рабіў Сяргей у сваіх планах з грашыма, мелі на мэце не асабістую славу і нажыву. Не-е! Перш за ўсё ён клапаціўся аб школе, а значыць — аб усіх.
— Ты ведаеш, дзе наша школа?
Гэта я ўжо ведаў. Яна стаяла недалёка ад дарогі. Там жа, насупраць, была дзіцячая бібліятэка. Гэта ад нашага дома метраў трыста, не болей.
— Дык вось, за школьнай майстэрняй ёсць месцейка. Гэта будзе не жывы куток, а сапраўдны звярынец. Здорава, га? — натхнёна гаварыў Сяргей, і яго ясныя сінія вочы ззялі шчасцем.
Але нашы мары лопнулі, як прыгожая бурбалка.
Да восені амаль усе яблыкі на пакінутых дрэвах, яшчэ зусім малыя і зялёныя, абсыпаліся. Мы бачылі між лісця толькі гнёзды вусеняў. Маленькія цёмна-паласатыя вусені абляпілі ўсе сукі і галінкі, наплялі вакол лісця нейкіх сетак і грызлі, грызлі. Проста дзіўна, што вусені не з’елі ўсю расліннасць на пустцы, хоць мы, праўда, як маглі змагаліся з гэтым нашэсцем. Палілі вусеняў агнём, аблівалі газай, абсыпалі зямлёй.
— Без птушак нічога не будзе,— махнуў рукою Сяргей.— На той год трэба нарабіць шпакоўняў.
Ён доўга і падрабязна расказваў, якія шпакоўні мы будзем рабіць. Абавязкова шматпавярховыя, цёплыя і ўтульныя. Каб птушкам жылося як след.
Нарэшце надышла пара і ў школу.
Мы з Сяргеем селі за адну парту і правучыліся зіму без усякіх прыгод. Ён быў першым вучнем у нашым пятым класе, рыхтаваў урокі заўсёды вельмі старанна. Так што на выдумкі не хапала часу.
Неўзабаве побач з нашым домам, якраз насупраць, вырас другі пяціпавярховы гмах. Так у нас з’явіўся свой двор. А калі ўжо ёсць двор, то спраў на ім, вядома, хапае. Трэба ўпрыгожыць, азеляніць, падчысціць. Само па сабе нічога не робіцца.
Вось за гэтымі заняткамі мы і здружыліся з новымі хлопцамі. З імі мы пазнаёміліся раптоўна, у адзін ясны вясновы дзень, калі бадай усе дзеці з абодвух дамоў гулялі на дварэ. Сяргей гукнуў мяне і сказаў:
— Удвух мы нічога не вынайдзем і не зробім. Сіла ў калектыве — гэта факт. Бачыш вунь таго высокага, як жардзіна, хлопца? І вунь тых пузаноў? Я зараз збяру іх, і мы пазнаёмімся.
— Як ты іх збярэш? — пацікавіўся я.
— А вось як.
Сяргей залівіста свіснуў у чатыры пальцы. І ўсе адразу звярнулі на яго ўвагу. Гэта яму і трэба было.
— Гэй! — гукнуў ён і памахаў над галавой рукою.— Давайце ўсе сюды! Будзе важная размова...
Я моўчкі назіраў за «жардзінамі» і «пузанамі». Хто адразу, а хто бачком, быццам нехаця, падаліся да нас.
І неўзабаве ўжо ўсе хлопцы нашага двара стоўпіліся вакол Сяргея.
— Дык вось...— сказаў ён, абводзячы ўсіх вачыма.— Мы жывём на адным дварэ. А раз так, то трэба знаёміцца. Мяне завуць Сяргей.
І пайшло! Поціскі рук, усмешкі, ледзь не абдымкі. Аказваецца, «пузаны» і «жардзіны» ўжо даўно хацелі гуляць разам. Таму прапанова Сяргея адразу была прынята з вялікім задавальненнем. Так мы перазнаёміліся. А да гэтага ж цалюткую зіму кожны трымаўся паасобку, ніхто нікога не ведаў. Было нават раз дайшло да бойкі. Тоўсты хлапчук так стукнуў цыбатаму, якога Сяргей назваў жардзінай, што ў таго на пераноссі і цяпер сядзіць гуля.
Вось што было раней.
Паступова наш самы вялікі ў горадзе двор стаў і самым прыгожым. У нас ужо ёсць дворнік дзядзька Харытон. Ён вясёлы і смешны. Вясёлы таму, што за працай заўсёды нешта ціхенька напявае сабе пад нос, мурлыкае, як той кот, у вусы. А вусы ў дзядзькі Харытона, трэба сказаць, прыгожыя. Іх задраныя ўгару кончыкі вострыя, як шыла. Здаецца, крані пальцам — уколешся. А смешны Харытон з выгляду. На ім сінія шырокія штаны, тупаносыя чаравікі і чырвоная ў палоску кашуля. А зверху надзеты белы халат. Белым ён толькі называецца. Мыты і перамыты, той халат каляны, нібы з бляхі. На галаве ў Харытона руды саламяны капялюш. Твар смуглявы, маршчыністы. Не проста маршчыністы, як у іншых пажылых людзей. Яго маршчыны надаюць твару выраз добрай, радаснай усмешкі.
Дзядзька Харытон — гаспадар нашага двара. Яго ўсе слухаюцца. А мы дык проста не можам без яго жыць.
Часам дзядзька Харытон нас абараняе ад ворагаў, пра якіх я раскажу пасля. Гэта ён першы памірыў Ігара тоўстага з Ігарам-жардзінай, у якога, як я ўжо казаў, гуля ўпрыгожвае пераноссе. Яго мы так і завём — Гуля. Ён самы высокі сярод нас, але, напэўна, і самы баязлівы. Аднойчы ён адышоўся на пустцы ад нас метраў на сто, і там на яго раптам напаў нечы казёл, зусім невялічкі, з авечку. Але Гуля ляцеў ад яго з хуткасцю ракеты. Пасля яшчэ прыдумаў, што той казёл звар’яцелы, і рогі ў яго ў крыві, і што ў звар’яцелага казла сілы больш, чым у ваўка. Мы пасмяяліся з гэтай казкі, якую Гуля выдумаў у сваё апраўданне.
Увогуле дзяцей у нас на дварэ шмат. Але ўсё малеча. Ад іх помачы мала. Больш рознай шкоды. Бо перад кожным домам ужо ёсць і кветнік, і садзік, і ўсялякія збудаванні для гульняў. За ўсім назірае наша баявое звяно. Яно не дужа вялікае: два Ігары, тры Сяргеі, Грыша, Андрэй і Гарык. Гарыка мы ўсе клічам Гаўрык. Ён малы і вельмі пацешны. Што б ні трымаў у руках, заўсёды згубіць, што б ні ўзяўся зрабіць, усё зробіць шыварат-навыварат, не так, як людзі. Сказалі яму неяк паперкі на дварэ пазбіраць, дык ён пачаў класці іх у шапку. А кветкі паліваў з кубка лыжкай. Што тут зробіш, калі ён самы меншы сярод нас ды ў дадатак такі няўмека.
Сяргеі хлопцы добрыя, але вельмі розныя. Першы мой знаёмы, як вядома, дужы і знаходлівы. Ён стаў нібы галоўным сярод нас. Другі — меншы, кірпаты, заўсёды з бруднымі рукамі. Гэты — недаверак. Нікому і нічому не верыць, пакуль сам не ўпэўніцца. Мы завём яго Сярожам. А трэцяга — Сяргейкам. І выходзіць, што кожнага па-рознаму: Сяргей, Сярожа, Сяргейка.
Сяргейка самы кволы. Ён рэдка бывае на вуліцы, часта хварэе. Але затое і самы чысценькі. І нагрузку мы даём яму, можна сказаць, вераб’іную. Напрыклад, ганяць галубоў з пасеваў. У нас між дрэў пасеяна трава. Дык галубы зусім замучылі яго. З аднаго месца прагоніць, а яны ў другім апусцяцца. Бегае, бегае, аж пакуль не паваліцца.
Пра Грышу і Андрэя дык проста гавары не перагаворыш. Сёння яны футбалісты, заўтра — вучоныя, паслязаўтра — муляры і гэтак далей. Летуны нейкія, кожны дзень у іх новая прафесія. А неяк прыдумалі сабе дзікі занятак — лячыць кацянят. Назбіралі іх штук дзесяць. Падслепаватых, брудных, аблезлых. Абсыпалі іх дустам і ўкруцілі ў нейкія анучы. Ну, вядома, тыя кацяняты і паздыхалі. А то ў пошуках карысных выкапняў адзін раз перарылі двор, як добры статак дзікоў. Праўда, каб не заўважыў гаспадар — дзядзька Харытон, яны тут жа ўсё зараўнялі, загладзілі, быццам нічога і не было.
Грыша меншы за Андрэя, але больш рухавы. Галава ў яго малая, а вушы — хоць ты падстрыжы! Тырчаць угору, як у зайца. Клічам яго далікатненька — Зайчыкам. Хлопец ён смелы, не тое што, скажам, Гуля. З ім, Зайцам, расказвалі дарослыя, аднойчы здарылася цікавая гісторыя. Неяк раз насупраць іхняга дома, дзе яны жылі раней, спынілася грузавая машына з прычэпам. Дык Грыша паціху залез у той прычэп і схаваўся пад брызент. А машына раптам узяла ды паехала. Грыша высунуў галаву толькі тады, калі горад застаўся далёка ззаду. Адчуўшы нядобрае, ён выбраў мясціну, дзе машына сцішыла ход, і саскочыў на дарогу. Азірнуўся. Вакол усё незнаёмае. Рэчка, лес, лугі за рэчкай. Патэпаў Грыша назад, але ісці, вядома, было не блізка.
Ноч застала Грышу ў лесе, але ён усё крочыў і крочыў, як скараход які.
Нездарма кажуць, што ноччу ўсе дарогі аднолькавыя. Грыша заблудзіўся. Потым згубіў усякую дарогу, бо звярнуў на прасеку. За ноч зайшоў у такі гушчар, што не ведаў, як і выбрацца. Але і тут не разгубіўся. Ішоў, куды ногі вялі. І на другі дзень усё-такі выйшаў на шлях, дзе яго і падабралі людзі, бо сам ён ужо не мог трымацца на нагах. Вядома, дамашнім страху было больш, чым яму...
Вось і ўсё наша звяно. Пра сябе я лепш памаўчу. Хлопцы клічуць мяне і Папрок і Пакроп, хоць на самай справе я Пракоп. Гэта дзед мой прыдумаў такое старасвецкае імя. Казаў, у гонар яго даўняга сябра, з якім яны служылі ў арміі, а потым разам партызанілі ў варожым тыле. Дзед вярнуўся ў горад пасля вызвалення, а Пракоп загінуў смерцю героя. У яго гонар і назвалі мяне Пракопам. Гэта, вядома, вялікі гонар, але ж не будзеш кожнаму тлумачыць тую гісторыю. Вось так я і цярплю розных Папрокаў ды Пакропаў...
Ёсць у нас і ворагі. Гэта высокі лысы стары з бялявымі, як у рыбы, вачыма і малады хлопец Мішка-дубец. Старога ўсе называюць Люцікам і крыху пабойваюцца. Ён нідзе не працуе і на ўсіх піша скаргі, што яго крыўдзяць, не даюць жыць. Ён пенсіянер, але дзядзька Харытон кажа, што каб яму Люцікава здароўе, то ён зрабіў бы з нашага двара квітнеючы сад.
Дык вось — Люцік сядзіць дома і піша скаргі. Ён пісаў скаргі нават на гракоў, якія вясною ўздумалі будаваць свае гнёзды на высокай ліпе, што расла сярод двара. Гракі, бачыце, крычаць, не даюць яму адпачыць як след. Смешна? Ніколькі: стары ўсё-такі дабіўся свайго, тое дрэва спілавалі...
Нас Люцік называе не інакш, як «каларадскія жукі», і заўсёды цікуе са сваіх акон. Ледзь хто ступіць, каб падняць на газоне мяч — бывае ж, заляціць,— як Люцік выскаквае на балкон і крычыць на ўвесь двор:
— Зноў вы траву дратуеце, жукі каларадскія! І куды толькі глядзяць бацькі!
Нашы бацькі таксама выходзяць на балконы і глядзяць на Люціка з ухмылкай:
— Дзеці ж гуляюць...
Тады Люцік крычыць яшчэ мацней:
— Вось я напішу куды трэба, дык усе патанцуеце!
Пры гэтых словах нашы бацькі хаваюцца. Яны не хочуць, каб Люцік пісаў. Не хочуць, каб праз нейкае глупства прыходзілі на праверку ўсялякія камісіі, выпытвалі падрабязнасці, прасілі не турбаваць старога Люціка.
Вось такі ў нас вораг нумар адзін.
Высокі і танклявы Мішка-дубец, які жыве побач з нашай кватэрай, вораг нумар два. Бацькі ў яго няма, а маці кожны дзень прыходзіць з работы позна. Мішка, хоць і вялікі ўжо, нідзе не працуе. Швэндаецца па дварэ і ўдзень, і ўвечары, як здань. Не дае нам гуляць. То гарадкі пабурыць, то каму шалбаноў надае — аж лоб гарыць. А ўжо што на дварэ натворыць — жах! І галін наламае, і на траве пакачаецца, як конь,— усё яму з рук сыходзіць. Лысы Люцік на яго не піша скаргаў. Мабыць, баіцца. Між імі нібыта заключана нейкае сакрэтнае пагадненне...
Зараз канікулы, дзень сёння выдаўся цудоўны, і наш двор гудзеў, як вулей. Асабліва шмат было малых — і паўзуноў, і верхалазаў, за якімі на пляцоўку нам не паткнуцца. Таму мы сабраліся каля лаўкі, што стаіць перад нашым пад’ездам, і пачалі раіцца.
— Што будзем сёння рабіць? — пазіраючы ўгору на чыстае неба, задумліва сказаў Гуля.
Гарык шморгнуў носам і нясмела прапанаваў:
— Давайце майстраваць змея.
Раілі хто што, але ўсе ведалі, што вырашаць будзе Сяргей. А ён, як на тое, маўчаў. І толькі калі ўсе выгаварыліся, сказаў:
— Пойдзем на пустку, на нашу пляцоўку! Там знойдзем занятак для ўсіх.
У мяне чамусьці ніхто не пытае, што нам рабіць, быццам я нічога людскага не магу прыдумаць. Крыўдна, але я прывык.
Мы пайшлі за Сяргеем без адзінага слова. Наша пляцоўка — наша радасць і шчасце. Яна невялічкая, але на ёй можна і ў футбол гуляць, і спаборніцтвы наладжваць, і проста адпачываць. Не ведаю чаму, але нас сюды нібы магнітам цягне.
— Пайшлі вышэй! — падаў новую каманду Сяргей, і ўсе рушылі за ім на пустку, дзе раней стаялі драўляныя хаты. Гэта крыху вышэй нашай пляцоўкі. Адтуль відаць далёкая вёсачка, заўсёды сіні лес, а ўнізе — невялікае возера сярод лугу.
Па тым лузе працякае серабрысты ручай. Тата казаў мне, што ў хуткім часе ўвесь луг будзе затоплены, і на месцы невялікай азярыны разальецца сапраўднае возера. І возера тое будзе называцца морам. Яно вось-вось заплюскоча сінімі хвалямі, работы ўжо вядуцца.
Я часта глядзеў уніз, на луг, але ўявіць сабе мора ніяк не мог, бо ніколі яго не бачыў. На малюнках мора заўсёды бурлівае, з караблямі і чайкамі. А над азярынай ніякіх чаек не было.
Няўрымслівы Грыша вырваўся наперад і, абабегшы некалькі кусцікаў, раптам спыніўся і закрычаў:
— Ай-я-яй, які звер тут жыве!
Мы, як па камандзе, кінуліся да яго.
— Дзе жыве?
— Які звер?
«Зверам» аказаўся малы пузаты шчанюк з абвіслымі рудымі вушамі і доўгім тонкім хвастом. Ён ляжаў на нейкай анучыне пад агрэставым кустом і калаціўся як у ліхаманцы.
— Зусім маленькі, яму холадна, — сказаў тоўсты Ігар і засмяяўся. Ён заўсёды смяецца — ёсць з чаго ці няма. Такая ўжо прывычка. Аднойчы, памятаю, прыбег да нас увесь паабдзіраны, у разарванай кашулі і кажа: «Я лазіў па трубе на свой паверх!» І смяецца, хоць, па-мойму, яму трэба было плакаць. Ды яму і давялося-такі ў той дзень паплакаць...
Кірпаты Сярожа хацеў пагладзіць «звера», падняў над ім руку, а сабачка як ускіне галаву ды як гыркне.
— Ай, ай! — закрычаў Сярожа, хаваючы руку пад кашулю.— Ён мяне ўкусіў!
Мы абступілі яго з усіх бакоў.
— Пакажы, дзе ўкусіў!
Сярожа спачатку адварочваўся, потым паказаў руку.
— Вось... Маленькая кропачка, а балі-іць...
— Можа, гэты сабачка шалёны? — прашаптаў Гуля.— Кажуць, ад шалёнага сабакі можа звар’яцець і чалавек. І ўжо не вылечыцца.
Сяргей уважліва агледзеў руку і катэгарычна заявіў:
— Гэта ты накалоўся на калючкі агрэсту. Малога шчаняці спужаўся.
Ён нагнуўся і ўзяў шчаня на рукі. Яно і апамятацца не паспела. А на руках завіляла хвастом і паспрабавала лізнуць Сяргея ў нос. Потым жаласліва заскавытала.
Сяргей гладзіў яго па галаве і гаварыў:
— Ах ты, піскунок маленькі! Напалохаў нашага Сярожу...
— Піскун! Піскун! Так яго і назавём,— падхапіў Гарык.— Давайце прынясём яму чаго-небудзь паесці.
Пераганяючы адзін аднаго, мы кінуліся дадому. Толькі Сяргейка застаўся пільнаваць Піскуна, каб той куды не збег.
Вярнуліся мы хутка. І пачалося частаванне.
Ігар прынёс місачку з малаком. Сяргеі дасталі тварагу і каўбасы. Грыша і Андрэй прыцягнулі поўную шапку розных прысмакаў. Былі там абгрызеныя піражкі, некалькі кавалачкаў пірожнага, пячэнне, нават цукерка. У мяне ў кішэні ляжаў толькі хлеб, і таму, каб хлопцы не смяяліся, я яго нават не даставаў. І добра зрабіў, бо, як толькі вылажыў на траву свае пачастункі Гарык, узняўся такі вэрхал, што перапалоханага Піскуна потым ледзьве дагналі. Падцяўшы хвост, ён джгаў ад хлопцаў у крапіву, якая густа расла каля паваленых старых платоў.
Недарэка Гарык, аказваецца, прынёс тры сырыя бульбіны. За гэта хлопцы, вядома, і паднялі яго на смех.
— Ці ж сабака грызун які? — павучальна гаварыў Сяргей.— Сабака — самая разумная жывёліна ў свеце. Піскун ніколі не даруе табе такой абразы.
А самая разумная жывёліна ў свеце тым часам знаёмілася з нашымі пачастункамі. Перш за ўсё яна тыцнула носам у міску і перакуліла яе. Потым панюхала сыр, лізнула каўбасу і пачала брахаць на цукерку. Ухапіла ў рот адну пячэніну і пусцілася падскокваць вакол нас. Мы і не думалі, што шчаня такое шустрае.
Знаёмства адбылося.
Перастаўшы смяяцца, Ігар дзелавіта сказаў:
— Мы навучым яго браць след.
Недаверлівы Сярожа пакруціў галавою.
— Такі сабака след ніколі не возьме,— запярэчыў ён.— Адразу відаць, што не тая парода...
— Сам ты не той пароды! — асадзіў яго Гуля.— Бачыш якія вушы ці не? Бачыш лапы? Ён будзе вялізны і дужы...
— Каб быць вялізным, трэба расці. А каб расці, патрэбен час, ежа і хата. Пра тое, дзе Піскун будзе жыць, вы і не падумалі. Мы пабудуем яму сапраўдную маленькую хатку. Навучым яго прыбягаць на свіст, адшукваць сляды, спяваць...
Гэта сказаў Сяргей. Яму верылі да апошняга слова. А вось на апошнім...
— Спява-аць? — хітра прыжмурыўся Сярожа.— Можа, і свістаць у адказ?
— І свістаць будзе! — стаяў на сваім Сяргей.— Хіба вы не бачылі ў цырку, як сабачкі спяваюць? Гэта вельмі проста. Трэба толькі мець губны гармонік, прывучыць Піскуна стаяць на задніх лапах і...
— Дык дзе ж мы пабудуем яму хатку? — каб перавесці гутарку на другое, перабіў я Сяргея. А то, чаго добрага, нагаворыць якога глупства, і хлопцы перастануць паважаць яго.
— Я думаю, што ў вішнячку,— сказаў Сяргей.
— Лепш у падвале,— параіў Гуля.— У вішнячок можа прыйсці хто хочаш і забраць нашага вучонага барбосіка. Дарэмна толькі патрацім час.
І тут я ўбачыў, што з-за дома, пераскокваючы цераз ламачча і ямы, да нас шыбуе на сваіх доўгіх нагах-хадулях Мішка-дубец.
— Хавайце Піскуна! Мішка! — папярэдзіў я хлопцаў, а сам як трымаў у руках пінжак, дык адразу і накінуў яго на сабачку. Ці то ад страху, ці то ад нечаканасці, але шчаня адразу сцішылася, прылегла.
— Гэй, падшыванцы! — яшчэ здалёк пачаў Мішка-дубец.— Ці не бачылі дзе тут майго Піраціка?
— А хто ён такі, Пірацік? — спытаў Сяргейка і схаваўся за мяне.
— Сабачанё...
— Не бачылі,— падміргнуўшы нам, з усмешкай адказаў Сяргей.— А якога яно колеру?
— Цёмна-рудое,— нічога не падазраючы, адказаў Мішка.
— Пабегла вунь тою цёмна-рудой дарожкай,— махнуў рукою Сяргей.— Шукай!
Мішка рвануўся да яго:
— Вось я табе...
Раптам ён спыніўся, усміхнуўся.
— А чаму гэта ў вас тут розныя кілбаскі-булачкі на зямлі валяюцца, га? — лагодненька і разам з тым здзекліва загаварыў Мішка-дубец. І пры гэтым падфутболіў нагою міску.
Сяргей прыняў удар на сябе.
— Мы тут абедалі,— сур’ёзна адказаў ён.
— І Піраціка не бачылі?
— Не бачылі ніякага Піраціка і не хочам бачыць, як і яго гаспадара.
Я зірнуў на свой пінжак, і ў мяне пацямнела ўваччу: ён не лежаў на месцы. Ён паволі, але настойліва набліжаўся да Мішкі-дубца. Той таксама глядзеў на мой пінжак і ўсміхаўся. Усмешка гэта была страшная.
— А чаго гэта пінжак аднаго майго знаёмага сам паўзе па зямлі? — яшчэ больш з’едліва спытаў Мішка і моцна цапнуў мяне за левае вуха.— Адкажаш ты, Пракопіна, ці не? А то праз два тыдні, калі вернешся з бальніцы, усе празавуць цябе аднавухім.
— Пусці-і! — заенчыў я, як мага выцягваючы шыю, каб не так балела. І тут мне прыйшла ў галаву шчаслівая думка. Упэўнена, як Сяргей, я сказаў: — Я кінуў пінжак ля куста! Можа, там спаў твой Пір-рацік...
Мішка выпусціў з рукі маё беднае вуха і гучна чмыхнуў:
— Ч-чухонцы!
Сяргей прыжмурыўся на Мішку, цыркнуў слінай праз зубы і спытаў:
— А што гэта такое — чухонцы?
— Чухонцы — гэта... чухонцы і ёсць, хто ж яшчэ! — агрызнуўся Мішка-дубец, схапіў свайго Піраціка і пайшоў ад нас прэч. Ён, няйначай, адчуў, што мы ўжо сіла. І не малая! Бо нікога больш не зачапіў.
Мы ўсе засмяяліся яму ўслед.
— Чухонцы — гэта, мусіць, тыя, хто чухаюцца,— нясмела выказаў здагадку Гарык і залыпаў рыжымі вачыма.
На тым мы і пагадзіліся.
Мы стаялі на пустцы і не ведалі, што нам рабіць далей. Раптам Сяргей усклікнуў:
— Ідэя! Мы пойдзем слухаць рэха.
— Дзе слухаць?
— Якое рэха? — адразу зацікавіліся хлопцы.
Сяргей паказаў рукою ўніз, туды, дзе за азярынай, крышку лявей, сінеў лес. Ён быў не дужа вялікі, не такі, як сапраўдныя лясы далёка ад горада. Але ўсё-такі гэта быў лес. Там ёсць і паляна, і птушкі на ёй, і нават, калі верыць, аднойчы нехта бачыў у ім вавёрку.
Мы пайшлі.
Дарога была нікуды не варта. Голае, нядаўна ўзаранае поле. А на ім нейкія равы ды яміны. Пакуль мы яго перайшлі, у чаравікі пабралася поўна зямлі. Давялося, як толькі пачалася муражына, усеяная высокімі, як вярблюджыя гарбы, карычневымі купінамі, на якіх густа рос зязюльчын лён, сесці на гэтыя купіны і высыпаць з абутку зямлю.
Калі мы шыбавалі ўжо не па мурагу, а па добрай брукаванай дарозе, Сяргей раптам вырваўся наперад і стаў паціху, як кот, падкрадвацца да моста. Потым спыніўся зусім і папярэдзіў нас рукою, каб і мы падыходзілі ціха.
Мы наблізіліся.
— Глядзіце, вунь, ля травы... Бачыце? — шэптам спытаў Сяргей, паказваючы з моста ўніз.— За слупкамі! За слупкамі! Колькі там ры-ы-бы-ы!
Мы зірнулі ўніз на невялічкую затоку, дзе між высокай травы плавалі чырванапёрыя плоткі. Некаторыя рыбіны грэліся на сонцы, зусім не кратаючы плаўнікамі.
— Дзе рыба? Дзе рыба? Я не бачу! — высунуўся наперад Гарык.
— Ціха ты, сляпеча! — адштурхнуў яго Грыша. Але ўжо было позна. Пачуўшы шум, плоткі ў момант шмыганулі куды каторая.
— Вечна ты ўпхнешся! — накінуўся на Гарыка і Гуля.— Не бачыш сваімі рыжымі вачыма...
Гарык вінавата паміргаў вейкамі і ціха, з папрокам сказаў:
— Калі ж за табой ніколі нічога не ўбачыш.
— Акуляры купі ды пачапі...
— Ціха! — Сяргей строга зірнуў на сяброў і загаварыў з натхненнем.— Гэта што-о! Гэта драбната. Можа, удасца ўбачыць іншае...
— Што? — спытаў Сяргейка.
Сяргей прайшоў на мост і зірнуў у ваду.
— Тут ёсць вялізныя шчупакі і акуні,— нібы па сакрэту паведаміў ён.— Усякай рыбы поўна, а вось на вуду не бярэцца. Мне наш Алесь гаварыў. Ён рыбак — во! — Сяргей паказаў вялікі палец.— А чаму не бярэцца? Бо ўсялякай ежы хапае. От каб якой сеткай яе налавіць...
— Сеткай няможна! Сеткай толькі дзяржаўныя арцелі ловяць,— сказаў Сярожа і шморгнуў носам.
— Гэта я ведаю без цябе...— Сяргей зноў пайшоў па дарозе паперадзе.— Толькі ўсё роўна рыба тут доўга не пражыве, загіне.
— Чаму загіне? — пацікавіўся Гарык, які верыў кожнаму слову Сяргея.
— Бо хутка рэчка стане па калена. Тут будзе плаціна,— растлумачыў Сяргей.
— Шкада рыбак,— уздыхнуў Сяргейка. Ён заўсёды ўсіх шкадуе — жучкоў, чарвячкоў, матылёў, птушачак. Ён наогул падобны на дзяўчынку. І абліччам, і характарам. Калі часам хто расказвае страшную гісторыю з кнігі, Сяргейка аж бляднее.
Вось і ўзлессе.
Сяргей склаў рукі рупарам і моцна гукнуў:
— О-го-го-го-о-о!
— Го-о-о! — адказала рэха.
— Тру-ту-ту-р-р-у-у-у! — зноў, яшчэ мацней гукнуў Сяргей.
— Ту-у-ру-у! — пачулася ў адказ.
Тут і мы ўключылі свае рупары. Крычалі на ўсе лады. Гукі, крыху скарочаныя і перайначаныя, адразу ж вярталіся назад.
Лес наш хоць і не дужа вялікі, але прыгожы. Дрэвы таўстастволыя, стройныя стаяць у нізіне. А за лесам уздымаецца высокая гара. Мусіць, таму і рэха тут такое гучнае, галасы грымяць, як у пустым школьным калідоры.
Хутка мы асіплі ад крыку. А Гарык, які стараўся больш за ўсіх, перайшоў на шэпт.
— Я ўжо больш не магу,— нарэшце сказаў ён і спрытна, як малпа, палез на дрэва. Як гэта заўсёды бывае, мы не засталіся абыякавымі назіральнікамі. Мы ахвотна падхапілі новую забаву. За Гарыкам палез на густую елку Грыша Заяц. Ён узабраўся на самую верхавіну і пачаў шпурляць уніз шышкі.
— Што ты робіш! — закрычаў на яго Гуля.— Так можна і ў галаву пацэліць. Чуеш ты ці не? Злезеш ты адтуль ці не? Будзеш ты мяне слухаць ці не?
Але тут ён перастаў «цінекаць», бо ўжо і Сяргей шкрабаў нагамі па тоўстым камлі прысадзістага дубка. Павіс, учапіўшыся за сук рукамі, як на турніку, і ніяк не мог падцягнуцца вышэй. Гледзячы на яго, і Сярожа падбег да елкі, палез угору між калючых лапак. Крыху падняўся і адразу ж закрычаў:
— На маёй елцы гняздо-о!
— До-о! — адказала яму рэха.
— Дык паглядзі, ці ёсць у ім птушаняты,— параіў з суседняй елкі Грыша Заяц.
Цяпер яны перагаворваліся, як па тэлефоне.
— А дзе яны павінны быць, тыя птушаняты?
— Дзе, дзе... Ды ў гняздзе!
— Калі ж яно нейкае круглае. З сівога моху... І нідзе ані дзірачкі.
— То, мусіць, гэта вавёрчына. Мне тата казаў, што вавёрка робіць круглае.
— А як жа яна туды залазіць?
— Недзе ёсць дзірка.
— Не бачу.
— Пашукай лепш! Калі вавёркі адыходзяць далёка, яны затыкаюць дзірку ў гняздзе мохам...
— Зараз праверу!
Тэлефонная сувязь абарвалася, бо ўсе мы раптам пачулі, як моцна войкнуў Сярожа, як затрашчалі сухія сукі і штосьці гулка грымнула на зямлю.
Гэта быў Сярожа. Мы ўсе, хто не паспеў узабрацца на дрэвы, кінуліся да яго, абступілі і не ведаем — жывы ён ці не. Ляжыць і не варушыцца.
Ды вось паціху прыўзняў галаву, палахліва зірнуў угору і, паказваючы пальцам на гняздо, дрыготкім голасам прагаварыў:
— Т-т-там... в-в-о с с ы. Адна мяне ўкус-с-сіл-ла. В-в-во. За нос укусіла...
— Не ўкусіла, а джгнула,— паправіў яго Сяргей, які ўжо злез на зямлю і падышоў да нас. — Ану пакажы мне! Так, ясна. Джгнула...
— Укусіла ці джгнула — ад гэтага яму не лягчэй,— пашкадаваў таварыша Сяргейка. Ён, чысценькі, акуратненькі, глядзеў на Сярожу так жаласліва, што, здавалася, вось-вось заплача сам.— Трэба бегчы дамоў і заліць ранку ёдам. А то нос можа ўспухнуць.
— Што ўспухне — гэта факт,— пацвердзіў Грыша Заяц. Ён таксама ўжо быў на зямлі.— Не трэба было соваць нос у чужую хату.
— Ты ж сам сказаў, каб я паглядзеў птушанят,— тручы кулаком кірпаты нос, папракнуў Сярожа.
— Дык усё трэба з розумам...
Недагаварыўшы, Грыша энергічна махнуў ля свайго вуха рукою і крыкнуў:
— Вось яны! Вось яны, восы праклятыя! Ты раздражніў іх!
— Уцякайце! Уцякайце ў гушчар! — падаў каманду Сяргей.— У кусты-ы!
Мы ўжо беглі, беглі, як сланы, мнучы нагамі высокую зялёную траву, прадзіраючыся праз густыя зараснікі. Беглі аж да паляны. Там спыніліся, крыху ачомаліся.
Зноў сабраліся разам. Паслухалі, пачакалі — ціха, вос не чуваць.
— А дзе ж Сяргейка? — азіраючыся па баках, трывожна спытаў Гарык.
Сяргейкі і праўда не было. З перапуду мы на яго зусім забыліся. Цяпер усім было ніякавата: самага слабага пакінулі ў бядзе.
Калі мы нарэшце знайшлі яго, то ледзьве пазналі: рукаў белай кашулі парваны, на грудзях чорныя плямы, увесь твар падрапаны, чаравік на левай назе з адарванай падэшвай.
— А от на мяне не будуць сварыцца! А от не будуць! — нібы з кім спрачаючыся, лапатаў Сяргейка.— Я ўсё раскажу, як было, і не будуць...
— А што было? — занепакоена спытаў Сяргей.
Сяргейка крыва ўсміхнуўся, пачаў страсаць з грудзей гразь, але толькі яшчэ больш забрудзіў кашулю.
— Я ўзяў ды паваліўся,— сказаў Сяргейка і ненатуральна засмяяўся.
— Дзе?
— Вунь за тым дрэвам, ля елачкі. Спачатку зачапіўся кашуляй за сучок, а потым нешта трапіла пад ногі. Я і паляцеў, а там — лужына.
— А твар?
— Абдзёр аб елачку, як падаў.
Сяргей ажно рукамі развёў. Гэта ж трэба! Можна сказаць, на ўвесь лес адна лужына, і ў тую трапіў наш Сяргейка.
Занятыя Сяргейкавай бядою, мы зусім забыліся пра Сярожу. А калі глянулі на яго, дык аж жахнуліся: нос у яго распух і быў з добрую грушу.
— Вось табе і рэ-эха,— паківаў галавою Грышка Заяц.
— Рэха тут ні пры чым,— скоса зірнуў на яго Сяргей.
Мы пайшлі дадому з гэтага цудоўнага лесу, нават ні разу не гукнуўшы на развітанне.
Дні два мы хадзілі злосныя і сумныя. Дарога ў лес нам была закрыта. Дазвалялася адыходзіцца ад дому не далей азярыны. На той бок — ні кроку. А якраз цяпер, калі мы адчулі хараство прастору, нас з небывалай сілай пацягнула далей ад двара.
Мы стаялі на пустцы і не ведалі, чым заняцца, як раптам Гуля ўсклікнуў:
— Глядзіце, дзядзька Харытон ідзе!
Дзядзька Харытон сёння быў не ў звычайным сваім адзенні, а ва ўсім новым. Мы яго ледзь пазналі. Лёгкі светлы касцюм і вышываная кашуля быццам амаладзілі яго. Нават маршчыны на твары былі не так прыкметны, як заўсёды.
Убачыўшы нас, дзядзька Харытон таксама зарадаваўся.
— Ну, верхалазы,— сказаў ён, спыніўшыся крыху зводдаль, мусіць, каб мы лепш разгледзелі яго, — што насы павесілі? Не знойдзеце сабе занятку? Ясна. Ану сядайце на гэтае ламачча, я вам нештачка раскажу. Каб помнілі...
— Пра што? — пацікавіўся нецярплівы Гарык.
— Пра мінулую вайну, пра далёкае рэха,— загадкава адказаў дзядзька Харытон. Ён ужо, напэўна, дачуўся, як мы хадзілі слухаць рэха.
Не шкадуючы свайго светлага касцюма, дзядзька Харытон першы сеў на вялікі камень. Мы паселі хто дзе: на дошкі, на слупкі, проста на траву, якая расла тут густа і буйна. Ведама — наўкол былыя агароды.
Калі мы сцішыліся, дзядзька Харытон працягнуў перад сабою руку, нібы на каго паказваючы.
— Вунь там,— сказаў ён,— дзе яшчэ, бачыце, некалькі старых вішань, была мая хата. Звычайная драўляная хата. З падмуркам. Жылі мы тады ўсе разам. Два сыны, я, жонка Зося... І жыў у мяне яшчэ адзін хлопчык. Звалі яго Андрэйка. Ён прыйшоў да нас зусім слабы. Левая рука была перавязана, на шчацэ, пад правым вокам, крывавы рубец. Стаў на парозе і кажа: «Тату і маму забілі... Нас бамбілі на дарозе... Мне асколкам адарвала два пальцы на руцэ і вось, у шчаку...» Сказаў і паваліўся на падлогу, самлеў...
Тут дзядзька Харытон дастаў з кішэні пачак папярос, закурыў і, абвёўшы ўсіх нас вачыма, спытаў:
— Хочаце ведаць, што потым было з Андрэйкам?
— Хочам! Хочам! —у адзін голас закрычалі мы.
— Тады давайце пройдзем да маіх вішань. Там ёсць дзе схавацца ад сонца,— прапанаваў дзядзька Харытон і падняўся з каменя. Мы ахвотна пайшлі за ім, бо сонца і сапраўды смаліла па ўсю моц.
У вішняку было ўтульна. Там яшчэ стаяла пад дрэўцамі даволі вялікая лаўка, валялася некалькі скрынак. Так што мы ўладкаваліся як мае быць. І вось што расказаў нам далей дзядзька Харытон. Я пераказваю ўсё тое трошкі па-свойму.
...Мінула некалькі дзён, пакуль Андрэйка ачуняў. За гэты час фашысты захапілі наш горад.
— Дзядзечка,— сказаў на другі дзень, пасля таго як падняўся на ногі, Андрэйка, звяртаючыся да маладога яшчэ тады дзядзькі Харытона,— пазычце мне крыху хлеба і солі. Я некалі вярнуся і ўсё аддам. Чэснае піянерскае, аддам.
— Навошта табе хлеб і соль?
— Я пайду на ўсход, да сваіх. Я павінен ваяваць.
— Ты яшчэ малы і слабы,— спахмурнеў дзядзька Харытон.
— Мне ўжо чатырнаццаць год...
— Чатырнаццаць! — Дзядзька Харытон уздыхнуў і пакруціў галавою.— У такія гады за партай сядзець, а не ваяваць.
— Дык вы... не дасце хлеба? — зірнуў спадылба Андрэйка.
Адчувалася, што ён можа пайсці і так. Трэба было сказаць нешта такое пераканаўчае, каб ён зразумеў усю сваю бездапаможнасць перад цяжкімі выпрабаваннямі. І дзядзька Харытон сказаў шчырую праўду, сказаў што думаў:
— Хлеба я табе дам, хлопча, з радасцю, але з адным хлебам цяпер не дабярэшся да сваіх. Пачакай крыху тут, залячы раны. Пасля падумаем, што нам рабіць.
Доўга маўчаў Андрэйка.
— Разумею. Каб прайсці цераз фронт, патрэбна зброя,— кіўнуў ён.— А дзе яе ўзяць?
— Мы разам падумаем, пажыві ў нас, Андрэй, не спяшайся. Глядзіш, удвух што-небудзь і прыдумаем!
Андрэйка згадзіўся жыць у дзядзькі Харытона.
Вечарамі ён выходзіў на двор і падоўгу глядзеў на ўсход, дзе яму, напэўна, яшчэ чуліся далёкія грымоты вайны, бачыліся начныя зарніцы выбухаў.
З Харытонавымі сынамі Андрэйка не сябраваў, яны былі зусім малыя. Ім што? Гуляюць сабе з іншымі малымі то ў хованкі, то ў лапту. На ўскраіне горада немцы бывалі рэдка.
Ды вось аднойчы і на ціхую вуліцу Загароднюю нахлынулі фашысты. Трыста ці чатырыста варожых салдат, якія рухаліся на фронт, часова затрымаліся ў горадзе. Іх раскватаравалі ў школе, непадалёку ад Харытонавага дома.
Загародняя вуліца адразу нібы вымерла. Нават самыя малыя не патыкаліся на двор — баяліся. І было чаго баяцца. На слупах, на варотах дамоў, на платах з’явіліся пагрозлівыя аб’явы. У іх гаварылася, што ў кожнага, хто з захадам сонца выйдзе на вуліцу, будуць страляць без папярэджання. Нават удзень збірацца больш чым утрох было забаронена. Фашысты пагражалі адным — расстрэл, расстрэл, расстрэл...
Дарослыя хадзілі на працу, маючы спецыяльныя прапускі. Дзядзьку Харытона гітлераўцы прымусілі паліць у школе ў грубках, бо ўжо было халаднавата. Наглядаць за грубкамі трэба было ўвесь дзень: іх у школе нямала. І Андрэйка папрасіў ў дзядзькі Харытона, каб ён і яго ўзяў з сабою на працу. Камендант, тоўсты сіпаты афіцэр, дазволіў.
— Зын, зын — можно! — сказаў ён.
Так Андрэйка ўпершыню зблізку ўбачыў забойцаў яго бацькоў. У хлопчыка былі свае планы, пра якія ён нікому не гаварыў. Планы рызыкоўныя, небяспечныя, але страху перад фашыстамі Андрэйка не адчуваў. Нават і тады, калі яны абшуквалі яго з галавы да ног пры уваходзе у школу і пры выхадзе. Гітлераўцы нярэдка давалі дзядзьку Харытону ў каршэнь за тое, што марудна падымае рукі. А з яго, Андрэйкі, кожны раз здзекаваліся і смяяліся. Гэта і была ўся іх плата за работу.
— Сядзеў бы ты, Андрэйка, дома. З гэтымі вылюдкамі і да бяды недалёка,— часам гаварыў дзядзька Харытон, калі трапляўся асабліва жорсткі дзяжурны.
Андрэйка сціскаў зубы і круціў галавою:
— Не, дзядзька, я павінен памагаць вам...
Ён нароўні з Харытонам насіў дровы, наглядаў, каб усё добра выгарала, а потым закрываў юшкі. Стараўся як мог, і не толькі каб памагчы дзядзьку Харытону. Андрэйка хацеў дагадзіць фашыстам, каб яго старанне ўбачылі, каб пахвалілі. Паступова хлопец так уцягнуўся ў работу, што пачаў падоўгу затрымлівацца ў школе. Ужо дзядзька Харытон і кліча яго, і чакае ўнізе, а ён усё не ідзе.
— Трэба, каб добра выгарала, каб не было чаду,— крычаў у адказ Андрэйка.
— Гут, гут! — бубніў камендант.— Не трэба чад...
Аднойчы, затрымаўшыся даўжэй звычайнага, Андрэйка хуценька збег уніз. Яго чорныя вачаняты аж гарэлі, твар расчырванеўся. На шчасце, толькі дзядзька Харытон заўважыў гэтую ўзрушанасць малога. Але тады ён нічога не сказаў, не спытаў. Моўчкі ўзяў за руку і падвёў да кантрольнага пункта, што быў пры выхадзе. Іх, як звычайна, абшукалі і выпхнулі за дзверы — ідзіце. І ўжо толькі на вуліцы дзядзька Харытон спытаў:
— Што з табой сёння? Што здарылася? Яны могуць падумаць нядобрае.
Андрэйка спахмурнеў і маўчаў усю дарогу. А каля дома прызнаўся:
— У адным пакоі пісталеты нейкія ў скрынках... І патроны. Вось бы набраць! Пайшлі б тады да сваіх.
— Ціха, ціха, Андрэйка! — спалохана прамовіў дзядзька Харытон.— Як жа ты набярэш тых пісталетаў, калі кожны рубец прамацваюць, кішэні выварочваюць, каб іх...
— А калі набяром зброі — пойдзем да сваіх? — узняў на Харытона вочы Андрэйка. У іх былі і надзея і чаканне.
— Са зброяй, сынку, куды хочаш можна пайсці,— уздыхнуў дзядзька Харытон.— Толькі і думаць пра гэтую зброю не варта. Я ўжо, браце, не такія думкі пахаваў...— Ён памаўчаў і раптам са злосцю дадаў: — Узарваць бы ўсё ці спаліць, ліха іх матары!
На гэтым іх размова і скончылася.
А на трэці дзень на Загароднюю вуліцу прыйшла бяда.
Фашысты сагналі ўсіх жыхароў на невялікі пляц перад школай. Салдаты з аўтаматамі напагатове хадзілі вакол і сачылі, каб ніхто не адышоўся. Чуліся каманды, крык. І страшна ўдвайне было ад таго, што ніхто не ведаў прычыны — чаму іх выгналі з дамоў.
Нарэшце на высокі школьны ганак выйшаў афіцэр у акулярах. Бліснуў шкельцамі і, скажаючы і перакручваючы словы так, што іх цяжка была зразумець, загаварыў:
— У нас прапал зброй. Много зброй! І вы стояць тут, покут мы не знайсці! А потым мы вас будзем мал-мал страляйт. Пах-пах...
Афіцэр гаварыў быццам жартаўліва, але ўсе ведалі, чым пахне той жарт. Жанчыны і дзеці, старыя і маладыя— усе маўчалі. Тады ніхто не ведаў, што салдаты ў гэты час пераварочваюць усе хаціны на Загародняй уверх дном. Трашчалі вароты і форткі, выляталі дзверы, звінелі разбітыя шыбы.
Людзі стаялі адвячорак, вечар і ноч. Пакутавалі ад смагі, ад голаду, але ніхто не плакаў, не прасіў літасці. Салдаты з аўтаматамі змяняліся кожныя дзве гадзіны, а людзі ўсё стаялі.
— Усё ж нехта ды ўзяў зброю,— ціха сказаў хтосьці побач з Андрэйкам.— Не ўпільнавалі...
— І не знайшлі! — гэтак жа шэптам задаволена адказаў дзядзька Харытон.— Інакш даўно пусцілі б...
Ноч цягнулася пакутліва доўга. Было холадна, ногі здранцвелі, не хацелі трымаць людзей. Але садзіцца забаронена. Хто сядзе — расстрэл. Такі загад.
Малых падтрымлівалі пад рукі. Яны таксама за ўсю ноч не звялі вачэй.
Адпусцілі дадому толькі пад раніцу, нічога так і не паведаміўшы. Многіх мужчын, што стаялі наперадзе, збілі шампаламі. Двух чалавек забрала гестапа.
— Дзякуй богу, што хоць не пастралялі,— цешыліся людзі.
Ды цешыцца не было чаго: хаты сустрэлі іх сіратліва. Фашысты абрабавалі ўсіх да ніткі.
— Выдумалі яны ўсё пра зброю! — абуралася Харытонава жонка.— Проста парабаваць захацелі, гады праклятыя! Не бачыць бы ім свайго дома роднага, нелюдзі!
Доўга яшчэ лаялася кабеціна, укрываючы сыноў нейкімі лахманамі і ўкладваючыся спаць сама.
Андрэйка сядзеў каля халоднай грубкі. Яму здавалася — так цяплей. Калі малыя і цётка Зося заснулі, ён устаў і абапёрся на грубку плячыма.
— Гэта я ва ўсім вінаваты,— ціха сказаў Андрэйка і глянуў на дзядзьку Харытона.— Зброю ўзяў я...
Харытон, які зняможана сядзеў за голым сталом, усхапіўся і падышоў да яго.
— Не блюзні, хлопча,— загаварыў ён.— За такое могуць і да сцяны паставіць.
— Я праўду кажу.
Харытон падышоў да дзвярэй, адчыніў іх і зазірнуў у сенцы. Потым шчыльна прычыніў дзверы і вярнуўся да Андрэйкі.
— Якую зброю ты ўзяў?
— Два пісталеты, шапку патронаў, яшчэ гэты аўтамат з ражком... Потым тры ражкі асобна і гранаты з драўлянымі ручкамі. Ну, яны, як таўкачыкі, з белымі вечкамі зверху...
— Божа мой! Што ты вярзеш! — захадзіў па хаце Харытон.— Столькі зброі! Ды з гэтага пекла іголкі не вынесеш. Нас жа гэтак правяраюць. Ты думаеш, што гаворыш, Андрэйка?
— Думаю. І няхай сабе правяраюць,— разважліва, як сталы, прамовіў хлопец.— Я ўсё схаваў там, у школе, у тым самым пакоі, дзе ляжыць зброя. Там, ведаеце, за грубкай ёсць дзірка ў сцяне, закладзеная цаглінай.
— Стары стаяк? Дымаход?
— Можа, і дымаход, бо ўсярэдзіне пуста і чорна. Я ўсё гэта кінуў у тую дзірку. Каб ім меней было. Потым паклаў цагліну на месца. Вось і ўсё, а вы кажаце...
Нейкі час дзядзька Харытон няўцямна глядзеў на Андрэйку, затым моцна абняў яго.
— Калі гэта праўда, то яны ніколі не знойдуць сваю зброю. Унізе сабралася столькі сажы, цэлая гара! І як гэта я сам не дадумаўся да такога — схаваць там? Ды гэта ж цудоўна! Дзякую, сынку, ты памог нам больш, чым спадзяваліся атрымаць ад мяне сябры. Мне далі заданне — дастаць хоць адзін пісталет...
— Вось толькі як мы возьмем тую зброю? — заклапочана спытаў Андрэйка.
— Не век жа тут будуць стаяць салдаты. Паедуць — тады і возьмем.
— І пойдзем на ўсход?
— Можа, і пойдзем...
Фашысты пакінулі Загароднюю вуліцу ў тую ж раніцу. Яны сабраліся надзіва хутка, нават паспешліва. Пагрузіліся на машыны і паехалі. Школа зноў апусцела. Яе зачынілі на замок, і мясцовы паліцай Грыц Пярун, якога ўсе ведалі да вайны як злодзея, пасяліўся ў невялічкай прыбудове. Раней там жыў дырэктар школы. Грыц як бы ахоўваў памяшканне.
— Ну, з гэтым мы як-небудзь справімся,— даведаўшыся аб усім, сказаў Харытон.— Абдурым нарэшце. А калі што якое, дык дамо рады...
Але абдурыць хітрага здрадніка было не так лёгка.
Грыц нікога і блізка не падпускаў да школы. Яна ўжо лічылася казармай для салдат. У пакоях стаялі жалезныя ложкі, сталы.
Толькі пасля таго як дзядзька Харытон сказаў Грыцу, што другі раз ён ужо ні за што не будзе паліць у грубках, бо казарма можа загарэцца, той завагаўся.
— Ты толькі пачысціш коміны? — спытаў паліцай.
— Вядома. І неяк трэба было б дастаць машыну, каб вывезці з падвала сажу. Гэта ж, ведаеце, чым пахне? Сажа тая, як порах...
— Машыны не будзе, сам вывезеш на тачцы.
— Дык жа вецер разнясе...
— У мяхі насыпай.
Пасля Андрэйка назіраў, як дзядзька Харытон лазіў па даху школы і на доўгай вяроўцы апускаў у коміны хваёвае памяло, да якога была прывязана гіра. А потым на тачцы-аднаколцы вывозіў на поле сажу. Выносіў яе з падвала ў мяхах, грузіў на тачку і паціху вёз далей ад школы.
Больш за ўсё Андрэйку хвалявала пытанне — знайшлі фашысты зброю ці не? Паліцая Грыца ён баяўся больш, чым немцаў. Гэты хітры, агідны і вельмі небяспечны, бо ведае людзей. Можа, ой можа нарабіць бяды гэты паганы Грыц!
Калі пад вечар, забруджаны і змораны, дзядзька Харытон прыйшоў дахаты, Андрэйка запытальна зірнуў на яго. Нічога не спытаў, толькі зірнуў. І дзядзька нічога не адказаў. Толькі ўсміхнуўся.
Пасля ўжо, калі клаліся спаць, дзядзька Харытон ціха шапнуў Андрэйку:
— Усё ёсць, што ты казаў... А з гранатамі рызыкнуў ты... Яны маглі ўзарвацца, упаўшы з гэткай вышыні. Шчасце, што там сабралася сто пудоў сажы.
Так Андрэйка памог падпольшчыкам здабыць першую зброю — два пісталеты, аўтамат з чатырма ражкамі патронаў, чатыры гранаты і некалькі соцень патронаў.
— Вось які ён быў, наш Андрэйка! — скончыў свой расказ дзядзька Харытон.
Мы сядзелі ціха, як мышы пад венікам. Усе былі ўражаны смеласцю і знаходлівасцю, па сутнасці, нашага аднагодка. Потым, калі дзядзька Харытон падняўся, мы папрасілі яго паказаць тую мясціну, дзе быў падвал, у якім Андрэйка схаваў зброю.
— А ці жывы той хлопец? — раптам спытаў хтосьці.
Мы азірнуліся. За намі стаяў прысадзісты чарнявы мужчына ў сінім касцюме, з фотаапаратам, які вісеў на тоненькім раменьчыку, нібы вайсковы бінокль, на самых грудзях. Калі ён падышоў, гэты незнаёмы чалавек з ледзь прыкметным шрамам пад правым вокам? Хто ён? Мы гэтага не ведалі. Не ведаў, мабыць, і дзядзька Харытон, бо тут жа спытаў:
— А вы, даруйце, хто будзеце, малады чалавек?
— Каго ж яшчэ могуць цікавіць даўнія гісторыі? Я карэспандэнт газеты, журналіст,— адразу адказаў незнаёмы, нібы чакаў такога пытання.
— У вайну было шмат усялякіх гісторый,— уздыхнуў дзядзька Харытон.— Вось, калі б расказаць вам, як наш атрад выконваў аперацыю «Соль» ці «Баржа»!
— Бачыце...— задумліва пачаў журналіст.— Гісторыя з Андрэйкам мяне цікавіць больш за ўсё таму, што я ўжо сёе-тое чуў і хачу напісаць пра таго хлопчыка. Ды вось не ведаю канца...
— Каб жа я яго ведаў!
Дзядзька Харытон дастаў з кішэні пінжака пачак папярос, зноў закурыў.
— Нават не ведаеце, ці жывы Андрэйка?
— Скажу адно... Загінуў ён. І загінуў, як сапраўдны герой. Але гаворка пра тое будзе іншым разам. Вось з імі,— паказаў на нас дзядзька Харытон.— Цяпер, прабачце, мне трэба ісці.
Па ўсім было відаць, што дзядзьку Харытона вельмі расхвалявалі ўспаміны.
— Калі ж да вас зайсці? — пацікавіўся журналіст, дастаючы з кішэні запісную кніжку.
— У нядзелю, гадзіны ў дзве. І вы, верхалазы, не забудзьце — прыходзьце абавязкова.
На другі дзень з самай раніцы да мяне забег Грыша Заяц. Яго вострыя вушы аж палалі, твар расчырванеўся.
— Пракоп, мы ідзём на пошукі слядоў! — урачыста паведаміў ён і скасавурыўся на маю маму, якая падавала на стол снеданне.
— Якіх слядоў? — адразу зацікавілася яна, з усмешкай пазіраючы на Грышу Зайца.
— Слядоў... рэха,— загадкава і незразумела для мамы адказаў ён.
— Рэха?
— Ага. Дык чакаем цябе, Папрок, у вішнячку!
Грыша выбег з кватэры, а мне давялося растлумачыць маці, што дзядзька Харытон назваў свой расказ пра Андрэйку «Рэхам вайны».
— Вось гэта ўжо цікавы занятак,— сказала мама, наліваючы мне ў кубак чай.— Гісторыю свайго двара трэба ведаць.
Чай быў гарачы як ніколі. Пакуль я яго выпіў, у роце ад апёкаў не засталося жывога месца. Хлеб з сырам і маслам засядаў у горле. Сяк-так пракаўтнуўшы ўсё гэта, я схапіў шапку і мігам апынуўся ў вішняку.
Там ужо былі ўсе мае сябры. Не хапала толькі Сяргейкі. Хлопцы казалі, што ён ні то захварэў, ні то яшчэ збіраецца захварэць і маці не пусціла яго на вуліцу, бо ў яго вельмі гарачы лоб і чырвоныя вочы. Ды яшчэ і драпіны на твары не зусім зажылі. Адным словам, наша баявое звяно пасля прыгод у лесе панесла некаторыя страты.
Калі я прыйшоў, хлопцы накінуліся на мяне, як сабакі на старца.
— Пакроп! — крычаў Ігар тоўсты, смеючыся на ўвесь рот.— Ты снедаеш, як буржуй.
— Нічога не як буржуй,— пачаў апраўдвацца я.— Хлеб з маслам і сырам ядуць усе.
— Але ж не ў дзесяць гадзін! — падхапіў Ігар Гуля.
Хоць бы ўжо ён маўчаў! Сам устае ў дзевяць і заўсёды цягнецца на двор не снедаўшы. А пасля маці адчыняе акно і тоненька крычыць: «Ігаро-о-очак! Сне-едаць бяжы...»
А што я сёння паснедаў у дзесяць, няма нічога дзіўнага. У мамы выходны. Я так і сказаў хлопцам, але яны і слухаць не хацелі.
— Трэба з гэтым скончыць раз і назаўсёды,— упершыню асмеліўся выступіць супраць мяне Андрэй.
Андрэй наогул самы ціхі сярод нас, нейкі непрыкметны. І я здзівіўся: чаму гэта ён так пасмялеў? Чапаць-то я яго не буду, але магу расказаць хлопцам нешта такое, ад чаго Андрэю не паздаровіцца! Напрыклад, пра тое, як ён аднойчы «знайшоў» на дварэ мяч. А потым — цацачны грузавік. Андрэй, як я заўважыў, любіць падбіраць тое, што ляжыць без нагляду. У гэтым я перакананы. І ён гэта ведае, бо неяк раз, калі Андрэй хацеў падхапіць цацачную стрэльбу на лавачцы, я паківаў пальцам і сказаў, што гэта стрэльба Сяргеевага браціка. Ён прамармытаў, што толькі хацеў «пульнуць» па вераб’ях, але пры гэтым пачырванеў.
— Снедаць трэба, і праўда, у восем,— падтрымаў іх і мой першы і лепшы сябар Сяргей.
— А я дык ніколі не снедаю! — як заўсёды, тручы свой кірпаты нос брудным кулаком, прызнаўся Сярожа.— Набяру чаго-небудзь у кішэні і бягу на двор.
Я ніяк не мог зразумець, чаго гэта яны ад мяне хочуць. Калі куды спяшаюцца, то чаму ўжо хвілін дзесяць лаюць мяне, чапляюцца абы да чаго? За гэты час можна было чорту галаву скруціць і зноў прышыць на месца.
Нарэшце мне гэта надакучыла. Я адышоўся і ўзняў руку ўгору.
— А я заўсёды снедаю! — як выклік гукнуў я хлопцам.— Снедаю калі хачу і колькі хачу!
— Не, ты будзеш снедаць тады, калі захочам мы,— запярэчыў Гуля, пазіраючы на мяне зверху ўніз.
— Хто ідзе супраць калектыву, той яго вораг! — як прысуд кінуў мне ў твар Сярожа.
Яны цяпер джгалі мяне, як тыя восы. Хоць бяры ды ўцякай...
— Добра, я буду снедаць тады, калі захочаце вы,— здаўся я.— І давайце ж шукаць сляды рэха,— сказаў я, сам не ведаючы, дзе тыя сляды і як іх шукаць.
Спрэчка адразу спынілася. Усе навыперадкі кінуліся да пляцоўкі, дзе раней была школа. Цяпер тут гэтак жа няўтульна, як і на ўсёй былой Загародняй вуліцы. Крыху ніжэй ужо грукочуць бульдозеры, раўняючы пляцоўку пад новы будынак. А сюды яшчэ не дайшла чарга.
— Тут недзе павінен быць уваход у падвал,— пісклявіў Гуля, калі мы мо ўжо трэці раз абыходзілі гару цэглы, перамешанай з каменнямі і старымі дошкамі.
Усе засмучана паглядалі на гэтую груду друзу. Няўжо яе давядзецца раскідваць?
Сяргей зрабіў рашучы крок, падняў цагліну. Вочы яго свяціліся.
— У падвал трэба пранікнуць абавязкова! Там могуць быць сляды Андрэйкі. Можа, і якая зброя знойдзецца,— натхнёна сказаў ён.
— Вось бы тады пастралялі! — адразу падхапіў Сярожа.
Але асцярожны Гуля запратэставаў супраць такога свавольства.
— Страляць няможна. Гэтак і параніць каго нядоўга,— важна сказаў ён.
— Не паранім, не маленькія,— запярэчыў Сярожа.
— А паранім — не бяда! — засмяяўся Ігар.— У нас тут паліклініка недалёка.
Ён што ні гаворыць, дык смяецца. І вочы заўсёды ўсміхаюцца, дужа ўжо нейкія смяшлівыя яны. Прывычка. Як у Андрэя прывычка насвістваць сабе пад нос праз рэдкія зубы. Ці што робіць, ці куды ідзе — усё насвіствае. Абы-што. Без ніякага складу і ладу. Вось і цяпер. Услед за Сяргеем ён нахіліўся і кідае ўбок цагліну за цаглінай. І пасвіствае.
Гледзячы на іх, і мы пакрысе захапіліся работай. Дошкі сцягвалі, а бярвенні скочвалі, наваліўшыся ўсёй грамадой, як мурашкі. Праз якія дваццаць хвілін нас нельга было пазнаць, нельга было адрозніць аднаго ад другога — так усе перапэцкаліся. Куча друзу ўвачавідкі меншала. Над пляцам стаяў такі пыл, што, здавалася, тут працуе, па крайняй меры, экскаватар. Асабліва завіхаліся, падахвочваючы адзін аднаго, Грыша і Андрэй. Мы, па-іхняму, то былі геолагамі, якія шукаюць карысныя выкапні, то вучонымі-археолагамі, то раптам сталі камандай, якая ратуе заваленых у шахце рабочых.
— Хутчэй, таварышы-ы! — крычаў Грыша Заяц.— Праз гадзіну ў іх скончыцца кісларод, і яны загінуць...
— Кіслароду хопіць яшчэ на дзве гадзіны,— папраўляў сябра Андрэй.— Але справа ў тым, што разам з кіслародам яны ўдыхаюць іншыя газы, якіх багата ў шахце. Чуеце — зусім ціха. Яны, мусіць, ужо ляжаць непрытомныя...
І дзіўная рэч. Змораныя, з паабдзіранымі рукамі, мы пачыналі працаваць шпарчэй, хоць пэўна ведалі, што ніякіх шахцёраў пад намі няма і быць не можа. І я падумаў: усё ж добра, калі людзі ўмеюць выдумляць цікава. Скажам, Сяргей. Ужо такога нагаворыць, такога іншы раз напляце, што аж галава пухне. А слухаеш — і верыш. Праўда, калі другія пускаюць сваю фантазію ў ход, то ён і сам умее паслухаць, перашкаджаць не будзе.
Я дык ніколі нічога не выдумваю. Раблю, што загадаюць, гавару толькі, што трэба, каб не маўчаць, добра памятаючы бацькаў наказ — не балбатаць пустога. І вось тут мне здалося, што ў нечым тата крышку памыляецца. Андрэй і Грыша за якую гадзіну намалолі-наплялі столькі, што другому хапіла б на тыдзень. І ўсё на карысць, і ўсё прыгожа! Няхай сабе і няма пад намі засыпаных пародай шахцёраў, ды яны ўяўляюцца, хочацца іх вызваліць.
— Яшчэ гадзінка, і выратаванне прыйдзе! Пацярпіце, сябры! — папляваўшы на рукі і ўхапіўшыся на нейкую жардзіну, усклікнуў Заяц.
Недаверак Сярожа ўсё сапсаваў.
— Ніякіх там шахцёраў няма. Гэта ж звычайны падвал, як і пад нашым домам,— сказаў ён і плюнуў чорнай слінаю.— Досыць ужо гэтую атруту глытаць.
— Яшчэ некалькі хвілінак! — падбадзёрваў яго Заяц.— Мы... мы...
Грыша мыкнуў і змоўк. Спярша мы нават не сцямілі, што здарылася. І тут, зусім нечакана, як гром сярод яснага неба, прагучаў пагрозлівы голас яго маці:
— Дык вось дзе вы знайшлі сабе занятак! — Яна пляснула далонямі.— Божа мой! Каб адмыць цябе ад гэтага бруду, не хопіць і двух кавалкаў самага лепшага мыла!
Асцярожна, быццам нешта брыдкае і страшнае, яна ўзяла сына за вуха і павяла дамоў. Мы глядзелі ўслед і шкадавалі беднага Зайчыка. Сяргей нават ціхенька праспяваў: «Раз, два, тры, чатыры, пяць, выйшаў зайчык пагуляць. Раптам мама прыбягае і дадому праганяе...»
— Вось чаму ў яго гэтак вушы тырчаць! — прамармытаў Гуля.
— Выдумаеш! — абсек яго Ігар.— Выходзіць, цябе цягаюць за галаву, што вырас пад неба!..
Вядома ж, Гуля пакрыўдзіўся на свайго цёзку, але нічым не паказаў гэтага. Ён яшчэ добра памятае той дзень, калі яны пабіліся. Знак ад той бойкі, відаць, застанецца на ўсё жыццё.
Раптам Гарык неяк уважліва паглядзеў на ўсіх, быццам першы раз убачыў.
— Якія ж вы чорныя! Як негры! — са смехам усклікнуў ён і правёў левай рукой пад носам.
Зрабіў ён гэта знарок ці выпадкова, толькі ўсе мы ўбачылі, як у яго адразу выраслі чорныя вусы. Каб хацеў, такія не намалюеш.
Ігары засмяяліся. Сярожа і Андрэй адразу сталі мастакамі, накінуліся на Гарыка і пачалі размалёўваць яго твар сваімі не менш бруднымі рукамі. На лбе намалявалі рожкі, на шчоках кружочкі, а на барадзе наставілі пальцамі кропак. Гарык не пярэчыў, смяяўся разам з усімі. Ведама, самы малы. Радуецца, што пацешыў старэйшых. Неўзабаве на Гарыкавым твары чыстымі засталіся толькі рыжыя вочы. І тут мы заўважылі, што яны зусім невясёлыя.
Мы перасталі смяяцца і паглядзелі адзін на аднаго, нібы пытаючы: «Ну, што цяпер будзем рабіць? Як мы такімі камінарамі пакажамся дома?»
— Трэба пайсці да возера і памыцца! — знайшоў выхад Сяргей.
Ён трымаў рукі разведзенымі ў бакі, каб не забрудзіць яшчэ больш свайго сіняга спартыўнага касцюма. Белыя тапачкі яго сталі чорнымі, а стрыжаная галава была прыпудрана патрушчанай цэглай.
Я паказаў на тапачкі і спытаў:
— Будзеш ваксай чысціць ці адразу выкінеш?
— А я і тапачкі памыю! — весела адказаў Сяргей.
— А я сам памыю кашулю! — пахваліўся Гарык.
— Мы ўсе памыем кашулі! — падхапіў Сярожа. Яго кірпаты нос быў не проста брудны, а чорны як вугаль. Аж сіняваты. Рукі — што дзве галавешкі. Сярожу чамусьці падабалася прыбіраць самыя чорныя цагліны, ад комінаў.
— І самі пакупаемся, і ўсё перамыем,— падскокваючы на хаду, завёў, як песню, Гуля.
Мы адразу забыліся на сваіх пакутнікаў-шахцёраў, ішлі за Сяргеем і хваліліся адзін перад адным, хто лепш памые сваю кашулю. Урэшце падумалі папаласкаць у возеры і штаны. Быць чыстымі — дык чыстымі. Каб дома нават і не здагадаліся ні аб чым. Надвор’е спрыяла нашаму плану: горача прыпякала сонца, дыхаў невялікі ветрык.
Мінулі поле і, пераганяючы адзін аднаго, выбеглі на луг. Вядома, цяпер наперадзе быў Гуля. З ім ніхто не збяжыцца, нават добра натрэніраваны Сяргей. Калі глядзець збоку, як бяжыць Гуля, то здаецца, што ён не датыкаецца да зямлі.
Там, дзе ў возера ўпадае невялікі ручаёк, мы спыніліся. Гэта было самае лепшае месца. Бераг пясчаны, воддаль — хмызнячок. Мый адзежу і вешай сушыць.
Перш за ўсё вырашылі пакупацца. Скінулі адзенне і рынуліся ў ваду.
Сяргей усё адыходзіў далей ад Гарыка і крычаў:
— Гаўрык! Не каламуць ваду! Каля цябе яна, як чарніла.
Каб паказаць, што вада ля яго чыстая, Гарык адразу пачаў мыць твар.
І тут хітры Андрэй непрыкметна сунуў сваю кашулю пад ваду і пачаў яе там церці і шараваць, каб справіцца раней за ўсіх, пакуль вада не стала бруднай. Пры гэтым ён, як звычайна, насвістваў праз зубы, спадзеючыся, што ніхто нічога не бачыць і ён нас абдурыць. Ды не выйшла.
Неўзабаве ўсе мы стаялі даволі шырокім фронтам уздоўж берага азярыны і шчыра працавалі. Што мы толькі не рабілі са сваімі кашулямі. Мы іх камячылі ў вадзе, церлі, шаравалі, пляскалі імі па вадзе, выкручвалі, паласкалі і зноў пачыналі ўсё спачатку.
Потым мы развесілі адзенне сушыцца ў хмызняку, а самі ляглі на траву загараць. Ды і адпачыць пасля ўсяго не шкодзіла. Каб падняць у хлопцаў настрой, я сказаў першае, што прыйшло ў галаву:
— Тут хутка будзе мора...
Здавалася, Сяргей толькі гэтага і чакаў. Ён адразу ўсхапіўся, сеў, раскінуў рукі.
— Тады мы пабудуем сапраўдны параход і паплывём у падарожжа. Я думаю, што ўрэшце наша мора злучыцца з акіянам.
— Яшчэ што прыдумай! — засмяяўся Гуля.
— І прыдумаю! Не так далёка адсюль працякае рака Бяроза. Яе злучаць каналам з возерам. Мне брат паказваў на карце. Дык вось... Бяроза ўпадае ў Дняпро, Дняпро — у Чорнае мора. Здорава, га? І мы на сваім караблі падымем высока-высока наш піянерскі сцяг...
Мы маўчалі. Мы ўжо ўяўлялі свой параход, свайго капітана, сваю каманду.
— Я за штурвалам буду стаяць! — загарэліся вочы ў малога Гарыка. Ён такі адмыўся лепш за ўсіх.
Два Ігары адразу напалі на яго:
— Ты ў падарожжа не паедзеш!
— Малы яшчэ!
— А от паеду, а от не малы! — стаяў на сваім Гарык.
— Цябе маці не пусціць...
— А от пусціць.
— Яшчэ звалішся за борт, утопішся...— Гуля падумаў і дадаў: — Потым адказвай за ўсякага там... Не возьмем.
— А я сам паеду... Пракрадуся ў трум, як вы будзеце стаяць на рэйдзе!
— Мы на рэйдзе стаяць не збіраемся,— сказаў Гуля.— Мы будзем вечна ў моры, у плаванні, бо рухавікі ў нас атамныя...
— Дзе ж мы возьмем рэактар! — спытаў Сяргей, які ўважліва слухаў спрэчку.
І сапраўды, дзе яго ўзяць? І што такое рэактар? Пра яго хлопцы толькі чулі.
— Пакуль тут будзе мора, мы ўсе станем вучонымі,— выкруціўся Ігар.
— Ага, вучонымі! — падхапіў Гуля. Цяпер абодва Ігары былі заадно. Гэткае здаралася рэдка.
І раптам хтосьці гукнуў:
— Гэй, вучоныя, вашу адзежу прымяраюць козы!
Мы азірнуліся і знямелі. Кусты, на якіх сушыліся нашы кашулі і штаны, аж варушыліся ад коз. Усхапіліся, кінуліся туды, прагналі коз... Лепш бы мы іх не праганялі! Хай бы яны з’елі нашу вопратку! Яе нельга было пазнаць. Нельга было разабраць, дзе чыё. Тут не знайшлося ніводнай белай кашулі, ніводных белых тапачак, ніводных светлых штаноў. Усё мела аднолькавы колер — шэры. Шэры, з больш-менш светлымі плямамі, з палоскамі і кропачкамі. Мы вырывалі вопратку адзін у аднаго з рук і тут жа кідалі яе.
— Гэта маё! — крычаў хтосьці.
— Маё!
— Тваё вунь дзе!
І так бясконца — тваё-маё, маё-тваё. Як мне здалося, хтосьці надзеў маю кашулю, бо тая, якую я з вялікай цяжкасцю на сябе нацягнуў, аж трашчала па швах. Рукавы былі кароткія, гузікі не зашпільваліся, каўнер тырчаў, як драўляны.
Нарэшце сяк-так разабраліся.
Ішлі дадому сумныя. Кожны ведаў, што за гэткае мыццё нам пападзе ўдвая. І мы шчыра пазайздросцілі Зайцу, якога маці збавіла ад непрыемнасцей. А больш за ўсё мы зайздросцілі Сяргейку, які збіраўся захварэць...
— Заўтра выхадны,— сказаў на развітанне Сяргей.
Гэта нас крыху суцешыла. Значыць, і ён, наш камандзір, не спадзяецца, што вырвецца на двор пасля ўсяго, што здарылася.
Мы развіталіся і разышліся.
Калі я, Гарык, Заяц і Гуля нарэшце змаглі выйсці на пустку, каб дакапацца да падвала былой школы, то ў вішняку зноў знайшлі Піраціка. Шчаня ляжала ў нейкай ямцы як нежывое. Гарык падняў яго і дзьмухнуў у чорны бліскучы нос. Сабачка расплюшчыў вочы, вільнуў хвастом. Ён быў такі худы, што шкура коўзалася па рабрынах, як быццам хто спадыспаду яе намыліў. Па ўсім было відаць, што Піскун галодны, ледзь жывы. Яго тонкі хвосцік зноў павіс дубцом.
— У-у, пракляты Мішка! — пагладзіў між вушэй сабачку Грыша Заяц.— Замучыў бедненькага.
— Не аддадзім яму больш нашага Піскуна! — рашуча сказаў Гарык.— Давайце схаваем яго дзе-небудзь так, каб Мішка ніколі не знайшоў.
— А дзе ты яго схаваеш? — азірнуўся навокал Гуля,— Вось калі б прабрацца ў падвал...
Мы рушылі да ўжо напалову разабранай кучы друзу працаваць, а Гарыка паслалі клікнуць астатніх і прынесці чаго-небудзь сабачку паесці.
— Сёння мама гатуе капусту з баранінай,— пахваліўся ён,— дык я яму самую лепшую костачку выцягну! А маме скажу, што сам з’еў!
Да былой школы прыйшлі ўсе, нават Сяргейка, як заўсёды, чысценькі, акуратненькі. Ён дастаў з кішэні пячэніну і паклаў яе перад Піскуном на паперку. Той пракаўтнуў пячэніну, як муху. А пасля схапіў Гарыкаву костку, на якой было, можа, з паўкіло мяса, і забурчаў. На іншыя пачастункі нават не зірнуў.
Сяргей сказаў:
— Астатняе схаваем на пасля.
Хлопцы прыйшлі хто ў чым. Апрануліся як на самую брудную работу. Вось што значыць навука!
Справа адразу наладзілася. У нас ужо быў вопыт. Не прайшло і гадзіны, як мы сапраўды дабраліся да ўвахода, які быў прыкрыты дошкамі. Іх тут, відаць, нехта паклаў знарок, калі бурылі дом. Гэта выратавала падвал ад завалу. Мы ведалі, што школа працавала ад самага вызвалення да нядаўняга часу, калі пабудавалі новую, і таму спадзяваліся на цікавыя знаходкі.
Першы па сходках рынуўся Ігар. Збег уніз і спыніўся, ісці далей не хапіла смеласці.
— Ну, што там? — спытаў Сяргей, які ўсё яшчэ адкідваў дошкі, каб пабольшыць праход.
— Цёмна, як у яме! — адгукнуўся Ігар, падаючыся крыху назад.— Нічагуткі не відно...
— Вось каб запалкі,— сказаў Грыша і, абмінуўшы Ігара, пайшоў у глыбіню падвала. Спусціўся ўніз і Сяргей, і мы следам, паручыўшы сабачку Сяргейку.
Гэта была ўрачыстая хвіліна. Агледзеўшыся ў цемнаце, Сяргей катэгарычна сказаў:
— Запалкі нельга наліць. Бачыце, колькі там паперы? Трэба знайсці ліхтарык. У каго ёсць ліхтарык?
— У нас! — крыкнуў Грыша Заяц.
Ён тут жа збегаў дамоў і прынёс цудоўны ліхтарык з новай батарэйкай.
І вось мы ў падзямеллі. Яно ўсё завалена паперай. Сшыткі і кнігі звязаны шпагатам і складзены роўнымі штабелямі.
— Вы ведаеце, што гэта? — сказаў Сяргей.— Гэта ж цэлае багацце!..
— Мы ўсё праверым! — рашуча сказаў Гуля.— Можа, даведаемся што пра Андрэйку.
Каб выявіць, колькі ўсё ж у падвале той паперы, выбралі камісію. У яе ўвайшлі Сяргей, Заяц і Гуля. Бо калі ўсе ў падвале, дык толькі замінаем адзін аднаму.
Я разам з астатнімі вылез наверх.
Тым часам наш Піскун, з’еўшы бараніну і абгрызшы костку, адразу павесялеў. Як прыкмеціў Гарык, нават хвосцік у сабачкі пачаў задзірацца ўгору.
— Мы зробім яму з гэтых дошак будку і будзем карміць кожны дзень,— гаварыў Андрэй, тыцкаючы сабачку носам у сподак з малаком.— Пі, пі, дурань! Ад малака ўсе малыя хутчэй растуць.
— А от не ад малака, а ад мяса! — заспрачаўся Гарык.— І яшчэ ад сала.
— Што каму,— паціснуў плячыма Ігар.— Я дык вельмі папраўляюся ад рознай гародніны. Мама кажа, што ў ёй шмат вітамінаў, а яны вельмі карысныя. Бачыце, які я здаровы! — і ён пастукаў сам сябе ў грудзі.
— А мая мама...
Я слухаў і маўчаў. Пустыя спрэчкі. У горадзе вунь на кожным кроку шыльды: «Гародніна — смачная і карысная для здароўя ежа!», «Піце кефір!», «Сасіскі...» і гэтак далей. Усё карысна, усё на здароўе.
Ды тут з’явіліся разведчыкі. Яны неслі столькі паперы, што за ёю не было відаць іх галоў.
— Дайце праход! Дайце праход! — соп, як той паравоз, Сяргей. Ён набраў больш за ўсіх.
— Уй-ю-юй, колькі-і! — здзівіўся Гарык. І мы ўсе сказалі «ўй-ю-юй», падхапілі ў камісіі паперу і звалілі ў кучу.
— Там яе пудоў сто, не меней! — растлумачыў Заяц.— Пайшлі ўсе выносіць сюды.
Паперы і праўда было шмат. Уздоўж сцяны ляжалі такія цюкі, што аднаму і падняць было цяжка.
Калі на прыступкі нанасілі столькі паперы, што яе недзе было класці, Сяргей раптам пачухаў сваю стрыжаную галаву і ўголас прамовіў:
— А што, калі гэтая папера каму патрэбна? Можа, яе там хто схаваў?
— Дык... дык мы паглядзім, што тут ёсць і занясём назад,— прапанаваў Грыша Заяц. Ён тут жа разарваў тонкі папяровы шпагат, якім быў звязаны цюк.— Вось... «Сшытак па дамашніх практыкаваннях Яўсейчык Святланы»,— прачытаў Грыша.
— Нікому такое непатрэбна! — перапыніў яго Гуля.— А вось, глядзіце, класны журнал! Ну, паглядзім, як вучыліся таварышы...
— А ў гэтай Яўсейчык адны двойкі,— паведаміў Заяц і прачытаў: — «Мы хадзілі ў лес і збяралі грі-бы...» Ха-ха-ха!
Мы ўжо не слухалі Зайца. Мы, як ашалелыя, пачалі трыбушыць тыя цюкі, спадзеючыся знайсці сярод рознай непатрэбшчыны штосьці незвычайнае. Мы ўжо забыліся на ўсё, нават на Піскуна. Цюкі, цюкі, цюкі... Яны распадаліся на асобныя сшыткі і кнігі. З’яўляліся новыя. І, як на злосць, нічога цікавага не трапілася нам на вочы, а каб прагледзець усё як след не ставала цярплівасці.
— Я думаў, што хоць якую запіску пра Андрэйку знойдзем,— першы прызнаўся Андрэй і расчаравана кінуў на зямлю сшытак.
— I я таксама думаў...
Я паглядзеў на Сяргея, які сказаў гэтыя словы. Шчыра кажучы, і я спадзяваўся, што хоць адзін чалавек ды ўспомніць у сваіх хатніх заданнях пра таго, хто ў гэтай школе калісьці пачаў барацьбу з захопнікамі і загінуў.
— Што цяпер будзем рабіць? — ціха спытаў Сяргейка.
— Дзе Піскун?! — крыкнуў у адказ Ігар.— Эх, разявакі! Забыліся... Шукай цяпер ветру ў полі... Цю-цю-цю! — паклікаў ён.
Але сабачка не абазваўся.
— Знойдзем! — упэўнена сказаў Сяргей.— Нікуды ён далей тых вішанек не пабяжыць.
І праўда, як і гаварыў Сяргей, Піскун быў у той самай ямінцы ля вішань, дзе мы яго знайшлі.
— Чакае ён тут каго, ці што? — спытаў Гуля, беручы Піскуна на рукі.— Хворы ён, ці што? Можа, аб’еўся?
І пайшоў, і пайшоў. Пытанне за пытаннем. Калі б Сяргей яго не спыніў, ім, напэўна, не было б канца.
_А як вярнуліся назад, да падвала, Сяргей сказаў:
— Трэба будзе ўстанавіць дзяжурства ля яго. Каб зусім, чаго добрага, не збег. Ты падзяжурыш сёння, Зайчык?
— Сёння — не,— пакруціў галавою Грыша.— Сёння будзе дзяжурыць Сяргейка, бо паперу назад ён усё роўна насіць не зможа.
— Добра, я падзяжуру,— ахвотна згадзіўся Сяргейка.
— Хлоп-цы-ы! — раптам закрычаў Сяргей.— Во — ідэя! А навошта нам паперу цягаць назад? Яе можна здаць і добра зарабіць. Я ведаю, куды трэба несці.
Гэтую прапанову падтрымалі ўсе. Здаць і купіць марожанага!
Тут жа набралі поўныя ахапкі паперы і рушылі за Сяргеем, які ведаў, дзе знаходзіцца прыёмны пункт. Але далёка мы не прайшлі. Папера цяжэла з кожным крокам. Яна распаўзалася, выслізгвала з рук, як жывая.
— Не, так не данясём,— сказаў Сяргей і кінуў паперу на зямлю.— Трэба нешта прыдумаць. Дарэмна мы распакоўвалі цюкі.
Мы спыніліся, пакідалі свае ношы ў адну кучу і пачалі думаць. Але нічога пэўнага не прыходзіла ў галаву. Былі розныя прапановы. Хто раіў збегаць дадому і прынесці сетачкі-авоські. Але ў іх дома носяць хлеб, а папера брудная, так нельга. Гэта мы цяпер разумелі. Нехта параіў пашукаць дзе-небудзь мяшкоў. Ды дзе ты іх знойдзеш! Гарык прапанаваў паздымаць майкі, завязаць унізе шпагатам і паскладаць туды сшыткі і кнігі.
Мы моўчкі пераглянуліся. Усе адразу ўспомнілі, як мылі свае кашулі. Ці не паўторыцца тое ж з майкамі?
Можна было б пашукаць тыя шпагаціны, якімі былі звязаны цюкі, але для гэтага давялося б перарыць усе, як казаў Грыша, сто пудоў паперы.
І тут мне, можа, упершыню прыйшла ў галаву шчаслівая думка. Гэта была ідэя, да якой я дайшоў сваім розумам.
— Ведаеце што? Я прыцягну каляску! — палохаючыся ўласных слоў, выпаліў я і сам здзівіўся такой смеласці.
Як прыцягну? Што скажу дома? Ці дазволіць мама? Пра гэта я не думаў. Галоўнае, я ўспомніў, што ў мяне ёсць маленькі брацік. Такі маленькі, што ўсё яго жыццё звязана з той каляскай. Толік у ёй спаў, гуляў, еў. На высокіх колах, з цыратовым адкідным верхам, каляска магла змясціць усю тую паперу, якую мы цяпер неслі здаваць.
Хлопцы зарадаваліся і пачалі мяне хваліць кожны па-свойму.
Заяц проста ўсклікнуў:
— Правільна, Пакроп! Цягні каляску.
Ігар ляпнуў мяне па спіне так, што я аж угнуўся.
— Малайчына! — сказаў ён.
Андрэй ушчыпнуў мяне за бок і зазначыў:
— У такой справе шкадаваць нічога не трэба!
— А я і не шкадую,— сказаў я, а сам падумаў: «Хітранькі! У самога таксама дома каляска ёсць».
— Бяжы па каляску,— згадзіўся і Сяргей.
Чым бліжэй падыходзіў я да нашага дома, тым павольней станавіліся мае крокі. У нагах адчувалася нейкая млявасць. На свой паверх я ледзь падняўся. Адчыніў дзверы і адразу прайшоў у малы пакойчык, дзе заўсёды стаяла каляска.
Раскінуўшы ружовыя ручкі, у ёй соладка спаў Толік. Што рабіць? Маці — я гэта прыкмеціў па дарозе — на кухні штосьці смажыць.
Як гэта заўсёды бывае, за адной ідэяй прыходзіць другая. Я зняў са свайго ложка ватовую коўдру і падушку, акуратна паслаў на падлозе. Потым асцярожна выцягнуў з каляскі браціка разам з яго подсцілам-гняздом. Ён нават не чмыхнуў.
Потым, як злодзей, ціхенька пакаціў каляску за дзверы. І тут маё сэрца ёкнула.
— Пракопік,— пачулася з кухні.— Можа б, ты што з’еў?
— Не-е! Я нічога не хачу,— хуценька адказаў я. А потым зноў загаварыў, бо гаворачы смялей каціць каляску, не чуваць яе грукату.— Вось хутка прыйду — тады і з’ем чаго-небудзь. Усё, што ні дасі, з’ем. Да апошняга каліўца...
Каляска апынулася за дзвярамі. Яна лёгкая. Узняў над галавой і скаціўся ўніз. А на дварэ так ірвануў, што толькі пыл закурэў.
— Вось! — засопшыся, перадаў я хлопцам каляску.
Каб праверыць яе трываласць, даўгалыгі Гуля падскочыў угору і гэпнуўся на сядзенне. Каляска скрыгатнула пружынамі, захісталася, але ўтрымала.
— Кладзі-і! — скамандаваў Заяц, і ў каляску паляцеў наш груз.
Сяргей ціха, каб не чулі хлопцы, спытаў:
— А не пападзе табе?
— Не-е!
— Ну, калі так...
І Сяргей таксама пачаў шпурляць у каляску паперу. Наклалі пад самы верх. Ехалі асцярожна, бо адна вось адразу скрывілася і колы пачалі віхляць у бакі.
Другі рэйс зусім даканаў «хатку» майго браціка. Яна ўжо не кацілася на колах, а сунулася. Скасабочаная, перакрыўленая, каляска жаласліва рыпела, нібы прасіла літасці. Я глядзеў на яе, і сэрца маё сціскалася ад нядобрых прадчуванняў.
— Будзе табе, Папрок! — нібы пачуў мае думкі Сярожа і тыцнуў брудным кулаком сабе пад нос. Ну, што за паганая прывычка ў чалавека. І так нос бульбінай...
Ігар засмяяўся:
— Хі-хі-хі! Яшчэ як пападзе!
Дурны смех. Ды такі ўжо Ігар — з усяго смяецца. Нават з таго, што зусім не смешна.
Адзін малы Гарык паспачуваў:
— Калі б мы здалі ўсю паперу, то купілі б новую каляску, яшчэ лепшую.
— Во — ідэя! — усклікнуў Сяргей.— Мы здадзім усю паперу і абавязкова купім Пакропу для браціка педальную машыну!
Яго прапанова ніколечкі мяне не парадавала. Моўчкі падхапіўшы каляску пад воські, я падаўся да свайго дома.
Калі я адчыніў дзверы, то пачуў у меншым пакоі шумную гамонку. Там былі тата, мама і некалькі суседак. Стаіўшыся, я прыслухаўся.
— Толічак прачнуўся і запоўз пад ложак,— расказваў тата.— Мы яго адтуль цягнем, а ён крычыць, упіраецца. Спадабалася яму там!
— І куды гэта хлопец каляску сцягнуў — розуму не дабяру,— гаварыла маці.
— Гэткага яшчэ ніколі не было,— сказаў тата.
Я грукнуў дзвярыма і апусціў каляску на падлогу. Няхай глядзяць. Я не баюся.
— А вось і ён! — выглянуў з пакоя тата.— Лёгкі на ўспамін, доўга жыць будзе.
Спачатку ўсе моўчкі пазіралі на мяне, як на якое дзіва. Я таксама маўчаў: «Паглядзім, хто каго перамаўчыць». Тата асцярожна, як да якой міны, падышоў да каляскі, пакратаў яе рукою.
— Божа! — усклікнула мама і пляснула далонямі.— Што з яе стала!
— А была неблагая рэч! — чамусьці весела сказаў тата і зрабіў крок да мяне.— На якім гэта фронце ты змагаўся?
Я ўпарта маўчаў. І толькі калі суседкі пайшлі, расказаў усё як ёсць. Маці пляскала ў далоні і войкала, а тата слухаў вельмі ўважліва. Потым паказаў на каляску і павучальна пачаў:
— Вось бачыш... Шкоды атрымалася больш, чым карысці. Таму што не раіцеся з дарослымі, а ўсё самадумам. Так у нас з табою справа не пойдзе. Каляску я наладжу, але скажы, што рабіць з табою?
Як быццам ён не ведаў, што са мною рабіць. Аднойчы, помню, я нейкую вазу разбіў, дык тата збіраў у вядро чарапкі, а маці старым цыратовым рэменем нарабіла поўную хату пылу. Перад гэтым я гуляў з хлопцамі ў футбол і стаяў, як заўсёды, на варотах...
На гэты раз бацька злітаваўся.
— Адлупцаваць цябе — сорамна неяк, вялікі ўжо,— сур’ёзна сказаў ён.— Самае лепшае — пакараць хатнім арыштам. І паболей даваць рознай работы, каб не лезла ў галаву ўсялякае глупства. Спярша ідзі на балкон і пачысці нам увесь абутак. Усё роўна табе ў ванну трэба.
Пад дамашнім арыштам я прабыў рэшту дня і ўсю суботу. За гэты час да мяне, вядома, наведваліся хлопцы. Але іх далей парога не пускалі.
Калі нарэшце я вырваўся на двор, сябры адразу ж павялі мяне да свайго падвала.
За сходкамі, на невялікай пляцоўцы, была ўжо збудавана будка. Ля яе на пахучым сене сядзеў Піскун, прывязаны да будкі кароткай аборынай. На гнілаватых дошках валяліся скарынкі хлеба, кавалачкі сыру і абгрызеныя косткі. У алюмініевай місцы было трохі малака. Сабака, як здалося мне, пасыцеў. Цёмна-бурая поўсць яго аж блішчала. Хвост шабляй загінаўся ўгору.
Калі мы апынуліся ў падвале і Сяргей уключыў ліхтарык, я ўсклікнуў:
— А дзе ж папера?!
— Той лысы Люцік вывез! — са злосцю адказаў Сяргей.— На другі ж дзень.
— А хто бачыў?
— Дзядзька Харытон. Ён жа заўсёды прыбірае двор, калі мы яшчэ спім.
— У-у, жадзюга! Столькі папацелі, пакуль дакапаліся. А ён забраў гатовенькае,— абурыўся я.
— Гатовенькае, як дурное,— падхапіў Гарык. Гэта, вядома, былі не яго словы.
— А мы нештачка яшчэ тут знайшлі! — здзівіў мяне Гуля.
Сяргей асвяціў ліхтарыкам нейкія дзверцы ў сцяне, адчыніў іх і выцягнуў сінюю пляшку з-пад чарніла. У пляшцы была паперка з трыма словамі: «Эдуард Пярун — здраднік». Словы былі напісаны хімічным алоўкам, і хлопцы «праявілі» іх вільготнай анучкай. Усё было ясна. Вось толькі яны не ведалі каму паказаць гэтую паперку.
І тады я прапанаваў:
— Аддадзім яе дзядзьку Харытону.
Не паспеў я дагаварыць, як знадворку пачуўся хрыплаваты голас:
— Брацікі-салдацікі, вы ўжо тут?
— А от і дзядзька Харытон,— сказаў Сярожа.— Пайшлі!
Як толькі мы падняліся наверх, дзядзька Харытон — ён толькі што кончыў падмятаць двор — дастаў з кішэні хусцінку і выцер Сярожу нос і шчаку.
— Бачыш, які ў цябе твар? — паказаў ён усю ў куродыме хусцінку,— Калі ўжо ты будзеш хадзіць чысты?
— Н-не ведаю,— разгубіўся той.
— А я ведаю,— адказаў дзядзька Харытон.— Ты будзеш хадзіць чысты тады, калі пачнеш трымаць у чыстаце рукі. А пакуль яны ў цябе вечна брудныя, адвыкай хоць ад прывычкі церці нос і шчокі. Памятаю, Андрэйка заўсёды хадзіў чысценькі, нават у тыя цяжкія часы...
Пры гэтых словах наперад выпхнуўся, нібы незнарок, наш Сяргейка.
— Як ён вось,— пахваліў Сяргейку дзядзька Харытон.
Сяргейка засаромеўся і, мабыць, падумаў, што не варта яму было лезці наперад. Каб апраўдацца, хуценька, скорагаворкай выпаліў:
— Мы тут у падвале знайшлі нейкую паперку. Была схавана ў пляшцы.
— Якую паперку? У якой пляшцы? — зацікавіўся дзядзька Харытон.
— У пляшцы ад чарніла,— цяпер наперад вылез Гуля.
Мы паказалі паперку.
Дзядзька Харытон надзеў акуляры, прачытаў яе і зусім не здзівіўся. Хаваючы акуляры зноў у кішэню, ён сказаў:
— Гэта, хлопчыкі, даўно вядома. Толькі вось, дзе ты яго знойдзеш, здрадніка. Каб жа хоць у твар хто яго ведаў...
— А хто мог напісаць гэтую запіску? — раптам спытаў наш самы малы таварыш.
Вельмі правільнае пытанне — хто? Мы ўжо не раз заўважалі, што Гарык часам выказвае вельмі цікавыя думкі. Вось табе і малы.
Гарыкава пытанне прымусіла дзядзьку Харытона задумацца.
— Хто? — як бы спытаў ён у нас.
— Можа, Андрэйка? — падказаў Сяргей.
— Не, яго почырк я ведаю добра. Ды і адкуль Андрэйка мог што-небудзь знаць пра нейкага Эдуарда Перуна?
На ўсякі выпадак дзядзька Харытон узяў паперку, паабяцаўшы нам, што, калі дазнаецца, хто яе напісаў, то абавязкова прыйдзе і скажа.
— А вы нам раскажыце цяпер, як Андрэйка загінуў,— папрасіў Гарык.
Мы аж зазлавалі на яго. Малы, а забягае наперад. Тут жа, здаецца, ёсць старэйшыя.
— А як жа! — ахвотна згадзіўся дзядзька Харытон.— Раскажу. Я ж абяцаў. Толькі пачакаем журналіста.
Чакаць доўга не давялося: чарнявы мужчына ў сінім касцюме ўжо ішоў да нас па яшчэ незабудаванай вуліцы. Ён прывітаўся з усімі за руку, як даўні знаёмы, і, зірнуўшы на сонца, весела сказаў:
— Ану станавіцеся ўсе ля куста! На гэтым фоне выйдзе добры здымак на памяць.
Стаць было не так проста. Кожны пнуўся наперад, і таму карэспандэнт расставіў нас сам. Дзядзька Харытон быў якраз пасярэдзіне, а злева ад яго — так захацеў карэспандэнт — пакінулі крыху свабоднага месца.
— Сюды не лезце, тут я стаю! — смеючыся, сказаў ён. Затым скамандаваў: — Увага, здымаю! — і нацэліўся фотаапаратам.
У гэты час забрахаў Піскун.
— Давайце і яго! — усклікнуў Сяргей і кінуўся ў падвал.
Піскун глядзеў з яго рук на ўсіх так весела, што мы заўсміхаліся. Такімі ўсе і выйшлі пасля на здымку.
А потым, калі сфатаграфаваліся і мы панеслі сабачку назад у падвал, дзядзька Харытон і карэспандэнт спусціліся следам за намі.
— Гэта яны дакапаліся да падвала, шукаючы сляды Андрэйкі,— гаварыў дзядзька Харытон. Ён паказаў, дзе была зброя, яшчэ раз паўтарыў расказ пра тое, як яе потым вывозіў. І ўрэшце падаў карэспандэнту нашу паперку.
Той доўга разглядаў яе, потым вярнуў назад.
— Запісцы не больш як дзесяць — пятнаццаць год,— сказаў ён.— Гэта відаць па колеру паперы. Хутчэй за ўсё яе напісалі такія ж хлапчукі, як вось яны,— паказаў на пнс карэспандэнт.
— Але ж недзе тыя хлапчукі ўзялі гэтыя словы,— запярэчыў дзядзька Харытон.
Карэспандэнт узяў з Сяргеевых рук ліхтарык і прайшоў да пачарнелай сцяны. Светлы зайчык забегаў па ледзь прыкметных літарах, надрапаных на сцяне.
— Вось вам і арыгінал! — урачыста прамовіў карэспандэнт.
Мы зірнулі і прачыталі: «Эдуард Пярун — здраднік».
От гэта адкрыццё! Мы гатовы былі за локці сябе кусаць, што не першыя заўважылі самае галоўнае і цікавае. Запіс на сцяне быў арыгіналам. Значыць, яго ўжо напэўна напісаў...
— Гэта магла быць рука майго Андрэйкі,— расчуліўся дзядзька Харытон, пільна ўглядаючыся ў літары.
— Так... Магла быць... Усё гэта было...— у задуменні прагаварыў карэспандэнт.— Раскажыце нам, Харытон Іванавіч, што здарылася з Андрэйкам пасля?
— А як жа... Раскажу. Хадземце наверх,— заспяшаўся дзядзька Харытон.
Неўзабаве мы зноў сядзелі хто дзе папала і слухалі канец гісторыі.
Вось ён.
...Паліцай Грыц Пярун, які жыў пры школе, аб чымсьці здагадваўся. Да яго іншы раз забягаў і нават часам заставаўся начаваць нейкі падазроны тып у доўгім рудым шынялі без пагонаў і ў зялёнай вайсковай шапцы. Чорныя акуляры, высока падняты каўнер шыняля хавалі яго твар ад людзей.
Неяк пад вечар паліцай сустрэў дзядзьку Харытона каля школы.
— Зайдзі на хвілінку да мяне,— загадаў ён.
— Няма калі, спяшаюся дадому,— адчуўшы нядобрае, паспрабаваў адгаварыцца Харытон.
Паліцай усміхнуўся:
— А ты не спяшайся. Вайна толькі пачалася... Трэба памагаць здабываць перамогу...
Харытон спытаў нібыта зацікаўлена:
— Каму?
— Тым, хто дае працу і хлеб.
— Калі і праўда, што нехта дае працу і хлеб, то варта пагаварыць.
Як толькі дзверы за імі зачыніліся, паліцай крута павярнуўся да Харытона і спытаў:
— Ты чаму гэта з такой ахвотай узяўся за брудную работу?
— Бо цяпер зручна, я ж гаварыў,— адказаў Харытон.— Школа пустуе, а коміны даўно не чышчаны. Калі давядзецца зноў паліць у грубках, дык яно смялей будзе...
— Смялей? — яхідна ўхмыльнуўся Грыц Пярун.— А ты чалавек смелы?
— Ды як сказаць...
— Не ведаеш, як і сказаць? Падумай. Да мяне працаваць пойдзеш? Памагаць, каб усё вакол трохі відней было. Удвух — не адзін.
— Вось да цябе-то я не пайду, не мая спецыяльнасць. Лепш коміны чысціць,— рашуча прамовіў Харытон і хацеў выйсці, але паліцай затрымаў яго.
— А хто ў стаяку цагліну даставаў? І для чаго? Хто яе зноў так прыладзіў, што я ледзь знайшоў? І яшчэ адно. Там, на полі, куды ты вывез сажу, я знайшоў вось гэта. Што ты цяпер скажаш, нясмелы камінар?
Пярун паклаў на стол тры аўтаматныя патроны.
Харытон зразумеў: трэба выкручвацца. Інакш правал.
— Дык пойдзеш цяпер да мяне ў памочнікі, га? — зноў здзекліва ўхмыльнуўся паліцай.— А то я магу расказаць каму трэба, куды знікла тая зброя.
— Ніякай зброі я не ведаю,— пачаў Харытон, але Пярун груба перабіў яго:
— Маўчаць, партызан! Затое я ўсё ведаю. У мяне ёсць спіс тваіх таварышаў. Ён ужо там... Ясна табе ці не? І не для таго я цябе пераняў, каб упрошваць. Мне вядома, што на гэтай вуліцы збіраюцца твае памочнікі. Што ты і хлопец, які хадзіў з табою ў школу, схавалі зброю, а потым забралі. Што... што... Што ты?! Ой, не трэба так, таварыш Пракопчык. Я жартую...
Тут бялявыя вочы паліцая ад страху ледзь не выскачылі на лоб: у грудзі яму ўперлася дула чорнага нямецкага пісталета.
— Так, я партызан. І зброя ў мяне. А ты задужа многа ведаеш, паганец,— ціха, але цвёрда прамовіў Харытон.
— Але ж я пра цябе нікому нічога не казаў. Прымі гэтую цацку. За мною сочаць, ты не выйдзеш адгэтуль...
Гэта былі апошнія словы здрадніка. Прагучаў прыглушаны стрэл.
Новенькі карабін, што стаяў у куце, таксама зброя. Захінуўшы яго ў коўдру, якой быў засланы ложак паліцая, Харытон адчыніў дзверы і выглянуў на вуліцу. На ёй — ні душы. Значыць, хітры Пярун проста палохаў. Але і спадзявацца на цішыню нельга. Фашысты драмаць не будуць. Дый можа прыйсці той тып у рудым шынялі...
Так разважаючы, Харытон паволі ішоў дадому. Хоць нікога і не відаць, але спяшацца не варта, бо, калі хто трапіцца і заўважыць, як ён узрушаны... А тут яшчэ карабін у коўдры. Харытон стараўся здавацца спакойным, а думкі адна за другой скакалі ў галаве. Трэба як мага хутчэй папярэдзіць усіх... Дома самае неабходнае, на ўсякі выпадак, даўно сабрана. Пара падавацца ў лес.
Толькі на сваім дварэ Харытон заспяшаўся.
— Збірайцеся! — крыкнуў ён з парога.— Нас высачылі. Я забіў Грыца... Андрэйка! Хуценька бяжы і перадай нашым, каб ішлі да мяне са зброяй!
Сваіх Андрэйка ведаў. І ведаў, дзе хто жыве. Гэта былі людзі, з якімі дзядзька Харытон падзяліўся зброяй.
На шчасце, усе былі дома. Так што праз якую гадзіну ў Харытона сабраўся як бы невялічкі атрад. Пакуль збіраліся і раіліся, Андрэйка дзяжурыў на дарозе. Ён павінен быў падаць сігнал, калі б заўважыў якую небяспеку. Сігнал просты: падкінуць угору шапку, нібы гуляючы. За Андрэйкам назіралі з хаты, у якой цяпер былі толькі мужчыны. Астатнія з клункамі пайшлі ўніз, нібыта на рэчку мыць бялізну.
Паволі ідучы па вуліцы, Андрэйка і не заўважыў, як апынуўся ля школы. А калі схамянуўся, было позна: з-за павароту вуліцы выскачыў невялікі грузавік з дзесяткам узброеных людзей. Ён каціў проста да школы.
Андрэйка падкінуў угору шапку і шмыгнуў за рог школы.
...— Мы пачулі выбух, калі ўжо збеглі ў лагчыну, дзе пачынаўся хмызняк,— скончыў расказ дзядзька Харытон.— Потым да нас данеслася страляніна, і ўсё сціхла. На дамоўленае месца Андрэйка не прыйшоў. За намі пагоні не было, бо, як мы пасля даведаліся, Андрэйкава граната трапіла ў самы кузаў машыны. Трое забітых, астатнія паранены — такі быў яго першы і апошні лік... Гэта здарылася вось тут, на вуліцы...
Дзядзька Харытон змоўк, а мы, як адзін, паглядзелі ў той бок, куды ён паказаў. Якая цяпер тут вуліца! Пустка!
— Больш вы нічога не ведаеце пра тыя падзеі? — ціха спытаў карэспандэнт, на якога мы ўжо забыліся. Ён кожны раз выбіраў месца дзе-небудзь збоку, каб быць непрыкметным.
— Амаль нічога,— адказаў дзядзька Харытон.— Праўда, хадзілі чуткі, што машына ішла да мяне па даносу, што ў ёй ехаў той невядомы ў чорных акулярах, як я думаю, Эдуард Пярун, але гэта ўжо іншая гісторыя, на жаль, неразгаданая...
— Чаму ж іншая? Вось ён, той данос! — усклікнуў журналіст і паказаў невялічкую рудую паперку.— Данясенне роднага брата паліцая Грыца. Толькі часу прайшло шмат — дзе яго цяпер знойдзеш, таго брата.
— Так, часу мінула шмат. Але нішто і ніхто не забыты. Ні мой большанькі, які загінуў пасля ў блакадзе, ні Андрэйка...
— ...які зрабіў усё, што мог, каб прыкрыць ваш адыход! — падхапіў карэспандэнт.— Ён трымаўся, як мог. Уявіце сабе — схапілі параненага, дапытвалі. А потым... Колькі жаху давялося яму перажыць потым!
— Не-не,— пакруціў галавою дзядзька Харытон.— Яго, напэўна, забілі адразу.
— Маглі і не забіць.
Дзядзька Харытон пільна паглядзеў на карэспандэнта.
— Няўжо? — ледзь чутна спытаў ён.— Няўжо вы што-небудзь ведаеце пра яго?
— Крыху ведаю. Сляды засталіся. Як вы не раз казалі — рэха далёкіх часоў. Яно заўсёды вяртаецца да таго, хто гукнуў.
— Гэта праўда. Дык раскажыце вы...
— Добра,— адразу згадзіўся журналіст.— Раскажу, але крышку пацярпіце, як-небудзь пасля. А цяпер пройдзем да вас, бацька, нам трэба параіцца наконт вельмі цікавай справы. Тут аднаго чалавека пакрыўдзілі...
— Пойдзем.— Дзядзька Харытон не зводзіў вачэй з журналіста.
Мы паўсхопліваліся са сваіх месц, абступілі іх і наперабой пачалі пытацца:
— Фашысты злавілі Андрэйку?
— Ці жывы ён?
— Такія, як Андрэйка, не паміраюць,— упэўнена сказаў Сяргей.
Але гэта нас не задаволіла. Мы ўсе ведалі, што пра герояў, нават пра тых, якія загінулі, гавораць так, як пра жывых.
Зноў пашанцавала Гарыку, хоць гаварыў ён цішэй за ўсіх.
— Дзядзечка,— спытаў ён,— а пасля Андрэйка ўцёк ад фашыстаў?
— Пасля ўцёк,— адказаў карэспандэнт.— І яшчэ звёў на той свет не аднаго гітлераўца.
— Я так і думаў! — задаволена выдыхнуў Гарык.
Дзядзька Харытон сказаў, каб мы адчапіліся, не тлумілі чалавеку галавы. Мы паслухаліся і адышліся.
А яны, аб нечым ціха размаўляючы і ўжо, відаць, забыўшыся на нас, рушылі па вузкай сцяжынцы, што вяла да нашых дамоў.
— От здорава! — першы апамятаўся Грыша Заяц.— Андрэйка кінуў гранату. От малайчына!
— Бо ён смелы,— сказаў расчулена Гарык.— Ён сапраўдны герой. Пра яго калі-небудзь гэты журналіст усё-ўсё напіша. Нездарма сюды ходзіць...
Гуля прамармытаў нібыта сам сабе:
— I я смелы.
— Я таксама кінуў бы гранату ў фашыстаў,— проста сказаў Сяргей.
І мы яму паверылі больш, чым Гулю. Такі, як Сяргей, кіне, не задумаўшыся.
За Сяргеем шпурлялі гранаты ў ворага і мы ўсе, за выключэннем Сяргейка. Ён шчыра, ледзь не са слязьмі на вачах прызнаўся, што не ўмее далёка кідаць, але з гэтага дня пачне трэніравацца, каменняў тут хапае. Цэлую гадзіну гаварылі мы пра сваю смеласць, адвагу і знаходлівасць, а потым падаліся на двор. Услед нам пачулася жаласлівае скавытанне. Гэта наш непаседа Піскун не хацеў заставацца адзін. Мы спыніліся і паглядзелі назад.
— Давайце возьмем,— жаласліва прапанаваў Сяргейка.— Ён такі разумны, такі харошы.
— А Мішка-дубец,— кіўнуў убок Ігар, і яго смяшлівыя вочы сталі занепакоенымі.
Сяргей махнуў рукой:
— А-а, возьмем! Мішка ж сам адрокся ад Піскуна. А будзе чапляцца, скажам дзядзьку Харытону.
Адным словам, Піскун атрымаў волю. Нам з ім было весялей. Ён скакаў вакол нас ад радасці, стараючыся кожнаму лізнуць руку.
Сяргей пажартаваў:
— Цяпер Сярожу не трэба мыць рукі, Піскун выручыць.
Мы засмяяліся, а Сярожа пакрыўдзіўся.
— Я ўжо больш не тру кулаком нос,— хаваючы рукі ў кішэні, сказаў ён.
— А куды ж яго больш церці? — засмяяўся Грыша Заяц.— Ён у цябе і так як бульбіна.
— А ў цябе вушы маці адцягнула! — не стрываў абразы Сярожа.— Таму і доўгія.
Адчувалася, што можа пачацца сварка, а ад сваркі недалёка і да бойкі. Мне гэта не спадабалася.
— Калі вы будзеце спрачацца, я пайду дамоў,— рашуча прамовіў я.
— Пракоп кажа праўду. Нам цяпер, як ніколі, трэба згуртавацца разам. Можа, давядзецца весці бой з Мішкам,— падтрымаў мяне Сяргей.
— А вунь, глядзіце, Люцік на балкон выйшаў! — папярэдзіў усіх Гуля.
— У-у, шпіён пракляты! — Вочы ў Гарыка пацямнелі.— Вечна цікуе за намі. Хоць на двор не выходзь.
І трэба ж было, каб у гэты самы момант, як на тое ліха, проста перад намі, узняўшы поўсць дыбам, прабег паласаты, як тыгр, шэры коцік. Піскун гаўкнуў і з усіх ног прыпусціў за ім. Коцік шмыгнуў у кветнік, сабака — следам. А за сабакам — Гарык.
У гарачцы Гарык, пакуль злавіў Піскуна, крыху патаптаў кветнік, а адну галінку ружы зламаў зусім. Але ката ён не ўратаваў. Шэры клубочак джгаў да пад’езда, неяк смешна падскокваючы і трасучы галавою. З левага вуха, разарванага вострымі зубамі, капала кроў...
Тут вось і здарылася самае страшнае.
— Ну-у-у, жукі каларадскія!!! — на ўвесь двор раўнуў лысы Люцік.— Дагуляліся! Цяпер вы ўжо адкажаце за ўсё-о-о! Вы і вашы бацькі, якія, замест таго, каб трымаць вас у руках, каб выхоўваць як належыць, дазваляюць валэндацца абы-дзе і рабіць абы-што-о! І гэта, называецца, наша змена! Ніякая вы не змена, жукі-і-і...
І так — без канца.
Мы стаялі як слупы і маўчалі. Толькі неразумны Піскун, які вырваўся ад Гарыка, стаў насупраць балкона, задзёр галаву і адбрэхваўся адзін за ўсіх.
— За кветнік і за ката я падам у суд! Я напішу ў газету, што ў гэтым доме нельга жыць!..
Доўга яшчэ крычаў разгневаны Люцік. І як толькі яму не абрыдне вечна лаяцца? «Напішу, напішу...» Няўжо яму няма чаго больш рабіць? Сядзеў бы сабе ды чытаў газеты. Дык не! Усё ў акно глядзіць. Усё непарадкі вышуквае. Жыць ён не можа без гэтых непарадкаў. Цяпер ужо напіша абавязкова. Слоўцы ў яго гладзенькія і кругленькія, як цукерачкі. Толькі іх не праглынеш. Так гаварыў Гарыкаў тата.
Першы апамятаўся Сяргей. Ён падбег, схапіў Піскуна і кінуўся з ім за дом. Мы — следам. Сабраліся ля вялізнай ямы, з якой бралі пясок на будаўніцтва, і пачалі абмяркоўваць становішча. Цяпер языкі ў нас працавалі, як малатарні.
— Вось што! — першы ўзяў слова Гуля.— Давайце самі напішам, што Люцік не дае нам жыць на свеце, што ён вельмі едкі, гэты люцік!
— І паўзучы! — падхапіў Андрэй і тут жа нешта засвістаў.
— Не,— асадзіў іх Сяргей.— Мы павінны думаць не толькі аб сабе. Гэты лысы добрая цаца! Мой тата гаварыў, каб мы яму наогул не адказвалі. І не звярталі ўвагі на яго. Няхай крычыць, хоць трэсне, а мы быццам і не чуем. Вось як мы павінны рабіць...
Андрэй перастаў насвістваць і ціха, быццам раячыся сам з сабою, сказаў:
— І ўсё ж яго трэба правучыць!
— Як ты яго праву-учыш? — працягнуў Ігар.— Ён жа ўсюды ходзіць, нагаворвае...
— І мы пойдзем! Каму хутчэй павераць — аднаму чалавеку ці калектыву?
— Ён жа даро-ослы,— цягнуў сваё Гуля.— Праўда, нам нельга пісаць. А то яшчэ горш будзе.
І раптам Сяргей прапанаваў:
— Трэба нацкаваць на яго, як сабаку, Мішку-дубца.
— Нацкуеш яго,— махнуў рукою Сярожа.— Яны ж, як брацікі, не сварацца.
— Нічога,— запэўніў Сяргей.— Мы скажам яму, што Люцік хоча Піраціка звесці са свету.
— І яшчэ нештачка,— падхапіў Гарык.—Што Люцік хоча напісаць на Мішку ў міліцыю, бо ён нідзе не працуе...
Так мы марылі адразу расправіцца і з Люцікам і з Мішкам. Колькі б мы яшчэ пра іх гаварылі — невядома, але тут нашу ўвагу прыцягнулі высокія экскаватары, якія ішлі ў канец лугу, да моста. Яны з ходу пачалі дзёўбаць насамі ў мурог каля рэчкі. Адны сыпалі зямлю ў машыны, другія — проста на дарогу.
— Гэта будзе мора! — радасна закрычаў я.— Глядзіце, яны насыпаюць дамбу! Потым яе зацэментуюць і перакрыюць рэчку. Там працуе мой тата...
— Ну і што? Не так усё хутка робіцца, як гаворыцца,— перабіў мяне Сярожа.
Злосці на яго не хапае. Усё яму не так ды не гэтак, нікому не верыць.
— А от хутка! — запярэчыў я.— Тата казаў, што ў гэтым месяцы перакрыюць, бо ўсё ўжо гатова. Бачыце — хаты на тым баку азярыны знеслі? Знеслі. Хмызняк высеклі? Высеклі. Застаецца адна дамба... І тады будзе мора.
— Пакуль будзе мора, а ў нас цяпер гора,— вярнуўся да гаворкі Сяргей.— Давайце што-небудзь рабіць.
— Дык усё ўжо дамоўлена,— адказаў Сяргейка.— Пойдзем і нацкуем Мішку-дубца...
— А можа, лепш узяцца за работу? — параіў Заяц.
— Вось-вось,— ухапіўся за гэтую думку Сяргей.— Ты будзеш збіраць на дварэ паперкі, а мы падправім кветнік, каб Люцік не паказаў каму-небудзь яго патаптаным. Загладзім сляды і пальём. Пайшлі!
Працаваць дык працаваць. Урэшце ніхто гэтую работу за нас не зробіць.
Піскуна адвялі ў падвал, прывязалі да будкі.
Калі мы зноў з’явіліся на дварэ, Люціка на балконе не было.
— Заявы піша! — засмяяўся Ігар.
Але, збавіўшыся на час ад аднаго ворага, мы не збавіліся ад другога. Толькі гэта Грыша Заяц пазбіраў на дварэ ўсё смецце ў кошык, як мы ўбачылі ў паветры цэлую хмару маленькіх паперак. Яны сыпаліся, як лістоўкі з самалёта. З акна пятага паверха іх кідаў Мішка-дубец. Падхопленыя ветрам, паперкі разляцеліся па ўсім дварэ.
— Гэй, чухонцы-ы!— раскудлачаны Мішка напалову высунуўся з акна.— Вось вам яшчэ работка. Шуруйце!
Мы не ведалі, што адказаць. Стаялі, задраўшы галовы, і лыпалі вачыма.
І тут тоўсты Ігар крыкнуў у адказ:
— Ты зубы выскаляеш, а твайго Піраціка ледзь да смерці не забілі. Каб не мы, то яго даўно б вароны дзяўблі, твайго Піраціка.
Эх, і нарабіў жа новай бяды гэты Ігар!
Праз хвіліну Мішка стаяў на дварэ і грозна пытаўся:
— Хто біў майго Піраціка, га? Я таму адразу галаву скручу! Дзе ён, той чалавек?!
— Вунь там,— паказаў на Люцікава акно Гарык і адразу схаваўся за хлопцаў.
— Твой Пірацік, мусіць, пабег недзе здыхаць.
Гэта сказаў Грыша Заяц. І таксама падаўся далей ад Мішкі. Толькі Сяргей застаўся на месцы. Да яго і падышоў Мішка-дубец.
— А вы не брэшаце? — спытаў ён.
— Была ахвота...
Сяргей адвярнуўся і сплюнуў. Мішка ўпёрся кулакамі ў бакі і, задраўшы галаву, гукнуў:
— Гэй! Стары паклёпнік!
— Ён казаў, што на цябе ў міліцыю напіша,— падбег і крыкнуў Мішку ў твар Грыша Заяц. Потым схапіў Сяргея за руку і падвёў да нас.— Цяпер — ходу! Няхай самі разбіраюцца...
Мы разбегліся па сваіх пад’ездах і з цікавасцю назіралі, што будзе далей.
Мішка зноў гукнуў угору:
— Ты за што майго Піраціка біў, Люцік-паўзуцік? Гэта табе бокам вылезе! Чуеш ці не?!
— Пачынаецца! — усклікнуў Гарык.
І праўда, пачыналася. Дзверы на балконе адчыніліся, і ў іх паказаўся Люцік.
— Шчанюк! — грымнуў ён на ўвесь двор.— Бандыт! Дабяруся я да цябе! Марш з двара! Каб і духу твайго тут не было!
— А-а! Дык ты яшчэ пагражаеш! — Мішка падняў з краю клумбы камень і — дзынь! — пасыпаліся зашклёныя дзверы балкона.— Вось цяпер дакладвай у міліцыю! Не баюся я цябе, стары пацук!
Гэта было ўжо задужа нават для Мішкі. Нам ажно страшна зрабілася, і мы ўсе разбегліся па сваіх кватэрах.
— Ну і заварылі ж мы кашу! — гаварыў на другі дзень Гуля.— З намі будзе што ці не? Ён на нас паскардзіцца ці не? У міліцыю нас возьмуць ці не?
Ён сыпаў пытанні, як гарох. І відаць было, што не так за нас за ўсіх баіцца, як за сябе.
Андрэй яму на гэта сказаў:
— Каму-каму, а табе, Гуля, будзе больш як каму, бо ты самы вялікі, а вялікіх бяруць у сведкі...
— Гэта праўда ці не? — механічна спытаў Гуля, і мы весела засмяяліся.
Сяргей прынёс новыя весткі:
— Люцік пацягнуў некуды цэлы пуд заяў. Ён хадзіў па дварэ і выпытваў нашы прозвішчы.
— Ну і няхай, я не баюся! — адразу зачырванеўшыся, усклікнуў Сяргейка.— Мне мама сказала, што я здор-рава паправіўся на дварэ і каб заўсюды гуляў з вамі. І каб ніколі нікога не баяўся. Ніякіх Люцікаў...
— А Мішку міліцыянер забраў-такі! — далажыў Гарык.
Мы ўжо гэта ведалі, бо не зводзілі з двара вачэй. Выйсці адкрыта баяліся, дык цікавалі з-за дзвярэй, з балконаў.
Раптам Грыша Заяц нібыта па складах прачытаў:
— А Піс-кун га-лод-ны!
На Піскуна мы, і праўда, забыліся. І таму адразу панеслі яму ўсяго. Добраму сабаку на тыдзень хапіла б.
Здавалася, што за гэтыя суткі Піскун яшчэ паменшаў. Быў ён нейкі лянівы, сонны. І глядзеў на нас пакрыўджана. Гэта таму, мабыць, што доўга не прыходзілі.
Сяргей падняў яго за лапы і дзьмухнуў, у нос.
— Што, сумуеш?
А Піскун толькі адвярнуўся ад яго.
— Мусіць, баіцца, што і на яго Люцік напіша заяву,— усміхнуўся Сярожа.
— Люцік едкі, люцік паўзучы! — падхапіў Гарык.— А я яго ніколечкі не баюся.
— Што табе... Бацьку будуць выклікаць,— сказаў Сяргей.— Нам цяпер трэба трымаць вуха востра!
— А мой тата не пойдзе! — адказаў Гарык.— Ён кожную раніцу спяшаецца на працу, яму няма калі бегаць абы-куды...
Было відаць, што хлопцы хвалююцца. Мне і самому ўжо не хацелася гуляць на сваім дварэ, такім прыгожым, такім утульным. Ён быў нібы забруджаны адным іменем Люціка.
Адчуўшы агульны настрой, Сяргей рашуча махнуў рукой.
— Не здавацца! Біцца да апошняга, як Андрэйка!
Мы дружна падхапілі:
— Біцца да апошняга, як Андрэйка!
Ды ўсё ж, нягледзячы на ваяўнічы запал, хлопцаў цягнула з двара. Яны былі згодны гуляць хоць на лузе, хоць у лесе, хоць на пустцы ля падвала, абы-дзе, толькі не на дварэ.
— А што, калі пайсці на будоўлю? — пазіраючы на Сяргея, спытаў Ігар.
— На будоўлю? — перапытаў Сяргей і ажывіўся.— Мы лепш — во,— паказаў ён у бок возера.— Падпільнуем, як будуць перакрываць рэчку, і пойдзем ніжэй, аж да лесу. Там вада збяжыць, а рыба застанецца. Набяром цэлыя мяхі, кашы, вёдры...
— Навошта нам гэтулькі? — здзівіўся Гуля.— Досыць з нас і сетачак.
— Не твая справа! — адмахнуўся Сяргей.— Мы, можа, адкрыем тут невялікі рыбны ларок і будзем яе прадаваць. Збяром многа грошай і...
— Буржуем хочаш стаць? — не здаваўся Гуля.— Твой ларок як бачыш прыкрыюць.
— Не прыкрыюць. Мой дзядзька прывозіў з вёскі прадаваць лішняга вепрука. А ў нас будзе лішняя рыба. Лішкі дазваляюць прадаваць. Ясна? Нам трэба нарэшце паехаць у сапраўднае падарожжа. А для гэтага патрэбна шмат грошай. Мы будзем начаваць ля азёр, лавіць малпачак, ірваць на пальмах арэхі...
На Сяргея найшло натхненне. Як тады з яблыкамі. Але пра яблыкі ведаў я адзін і таму не перашкаджаў яму. Неўзабаве Сяргей завёў нас у такія джунглі, што, здавалася, адтуль мы ўжо ніколі не выберамся.
Выратаваў няшчасны выпадак. Гарыка, аказваецца, злавіла вялізная, дзевяціметровая анаконда...
— А што гэта такое — анаконда? — спытаў Гарык, і мы ў адно імгненне апынуліся каля нашага зусім нерамантычнага падвала.
— Гэта такая змяя, удаў. Яна не кусаецца, а душыць,— адказаў Сяргей.
— Дык удаў жа называецца інакш! — перабіў Грыша Заяц.— Ні то піпон, ні то півон...
— Пітон,— ухмыльнуўся Сяргей.— Дык гэта ж сухапутны ўдаў, а анаконда — вадзяны. Не ведаеце, а перабіваеце...
Сяргей зазлаваў і змоўк. Падарожжа скончылася. Цяпер мы ўсе з надзеяй глядзелі на далёкія машыны, якія ўзводзілі дамбу. Усе былі згодны налавіць як мага больш рыбы, мець свой уласны ларок хоць на адзін дзень. Сабраць бы грошай толькі на дарогу. А там карміліся б дзічынай.
— Не, з вамі ў джунглях прападзеш,— зноў пачаў Сяргей.— Лепш паедзем на Далёкі Усход, у тайгу.
І вось мы ўжо прабіраемся па звярыных сцежках праз тайгу, лазім на высокія кедры па арэхі, імчымся на лодцы па імклівай рацэ, палюем на мядзведзя. І нарэшце знаходзім корань цудоўнай расліны — жэньшэня...
А пакуль што перад намі ляжала не далёкая тайга, а дзікае поле, зарослае дзядоўнікам, маліннікам і крапівой. Праўда, і тут была свая прыгажосць. На кветках гулі пчолы, між вішняку, кустоў бэзу і чаромхі ляталі птушкі. І ўсюды, куды ні павярніся, бясконца цырыкалі конікі.
Мы пайшлі на будоўлю. З намі бег, блытаючыся пад нагамі, і Піскун.
— Бачыце, які шустры стаў,— сказаў Андрэй.— Яго не трэба трымаць на прывязі.
— А мы больш і не будзем. Няхай бегае,— падтрымаў сябра Сяргей.— Няхай развівае ногі і нюх.
Блізка да машын нас не пусцілі, але і зводдаль было добра відаць, што будаўніцтва ідзе поўным ходам.
Мы ўзабраліся на зарослы палыном узгорак і пазіралі, як расце дамба, якая хутка будзе стрымліваць напор доўгачаканага мора.
— Заўтра дамбу скончаць,— упэўнена прагаварыў Сяргей.— Вось толькі б не празяваць, як пачнуць перакрываць рэчку.
— А мы будзем дзяжурыць,— сказаў Грыша Заяц.— Нас колькі? Дзевяць? Дык кожны будзе дзяжурыць па гадзіне. А як пачнуць перакрываць, дзяжурны падасць сігнал.
Мы ўжо хацелі ісці назад, як нейкі рабочы ў сінім камбінезоне ўбачыў Піскуна і падышоў да нас.
— Чый сабака? — спытаў ён, схіляючыся над Піскуном.
Мы пераглянуліся. Што адказаць? А раптам гэты чалавек сапраўдны яго гаспадар?
Як заўсёды, выручыў Сяргей:
— Наш... Мы ўсе яго гадуем.
— І добры сабака? Слухае вас?
— Яшчэ як! — пасмялеў Сяргей.— Любы след бярэ. Мы яго гадуем для пагранічнікаў.
— Бач ты! — здзівіўся рабочы.— Для пагранічнікаў ганчака?
А Сяргей панёс і панёс як заведзены. Манюкам, як я думаю, ён ніколі не быў. Манюка гэта той, хто хлусіць знарок, ашуквае. І ад таго бывае шкода. А ад таго, што гаварыў Сяргей, нікому ніякай шкоды не было. Ён проста летуценнік, выдумшчык. Вось і цяпер. Столькі нагаварыў пра нашага Піскуна, што мы і самі паверылі.
— Відаць, будзе неблагі сабака,— згадзіўся і рабочы.— Можа, прадасце яго мне? Я вам добра заплачу.
— Я не гаспадар. Як хлопцы,— пачаў хітраваць Сяргей.
Мы-то добра бачылі, што ён гатоў прадаць сабаку. Яму абы грошы на падарожжа. Нездарма ж хваліў Піскуна на ўсе лады. Ды мы, як адзін, не згаворваючыся, сталі на абарону свайго любімца.
— Не прададзім ні за якія грошы! — крыкнуў Грыша Заяц і падхапіў Піскуна на рукі.— Ты ж, Сяргей, сам гаварыў, што гадуем яго для пагранічнікаў.
— Ну, то гадуйце на здароўе. Дружныя вы, відаць, хлопцы! Малайцы!
Рабочы пагладзіў Піскуна і пайшоў.
Мы ўпершыню глядзелі на Сяргея варожа. Як ён мог нават падумаць такое!
— Ты ўсё гатоў прадаць! — папракнуў Сяргея Грыша Заяц.
— Нам у дарозе спатрэбіцца кожная капейка,— адказаў на гэта Сяргей.— Мы яшчэ не ведаем, што нас чакае ў тайзе.
Ён гаварыў пра тайгу так пераканаўча, быццам мы паедзем туды заўтра ці паслязаўтра. А грошы патрэбны на лодку з маторам. Бо прабірацца ў тайзе лепш за ўсё па рэках. Інакш прападзеш...
— Дык мы ж рыбы наловім! — запярэчыў я.
— Рыба — само сабою. А калі трапляецца зручны выпадак, упускаць не варта. Яшчэ невядома, ці не забярэ ў нас Мішка-дубец свайго Піраціка. Прападзе задарма. Не забывайцеся, што ў яго два імені...
Гэта была праўда. Аднак калі ўзяць ды прадаць чужога сабаку, то хто мы тады будзем, як не звычайныя зладзеі? Пра гэта мы падумалі ўсе адразу. Сяргей нават патыліцу пачухаў.
— Урэшце, сабака нам спатрэбіцца,— сказаў ён.— Раней за нас пачуе мядзведзя.
Калі ішлі назад, Сяргей з новай сілай пачаў фантазіраваць пра тайгу. Усё, што ён гаварыў, ён, вядома, недзе вычытаў. Але слухаць яго было дужа цікава.
— Лепш за ўсё спачатку спусціцца па Амуры,— як бывалы таежнік, гаварыў Сяргей.— Потым падняцца па меншых рэках — па Зеі ці Бурэі. Пад’едзем да сопак. І там знойдзем карэнні жэньшэня. Мы іх здадзім дзяржаве. Кожны грам каштуе два ці тры рублі. Ведаеце, колькі заробім за лета! Тысячы!
Грошы Сяргею патрэбны былі не для сябе, а для ўсіх. З якой лёгкасцю ён іх зарабляў, з такой і раздаваў.
— Частку мы возьмем на новае падарожжа, а частку аддадзім дзядзьку Харытону. Ён зробіць добрую парусную лодку, а мы падарым яе нашай школе.
Мы з самым сур’ёзным намерам устанавілі дзяжурства ля будучай плаціны. А яна будавалася не так хутка, як нам хацелася.
Мінула некалькі дзён, перш чым нарэшце чарговы дзяжурны — ім быў Сярожа — падаў умоўны сігнал.
Паглядзелі б тады на нас! Мы не беглі, а куляліся адзін цераз аднаго. Падалі, падымаліся і зноў нястрымна, як віхор, імчаліся наперад. Вёдры і кошыкі, якія мы загадзя падрыхтавалі да гэтай доўгачаканай часіны, грымелі і трашчалі.
Сярожа сустрэў нас на плаціне.
— Вось гэткія ёсць! — гаварыў ён, разводзячы як мага рукі.— Адзін я-а-ак скочыць угору. Ля самай плаціны...
— Хто адзін? — не зразумелі мы.
— Шчупак! Пайшлі хутчэй яго лавіць...
Раней за мостам была даволі шырокая рэчка. Цяпер там працякаў брудны ручай. Затока, дзе зусім нядаўна мы цікавалі за плоткамі, стала маленькай лужынай. Трава пасярод яе палягла, пачарнела.
— Шукайце рыбу тут! — скамандаваў Сяргей.
Няўрымслівы Андрэй адразу ж скочыў з мурагу ў лужыну. Вады там было не больш як па калена, але наш адважны таварыш праваліўся па самы пояс. Аказваецца, дно ў затоцы багністае, гразі на паўметра.
Мы бегалі па беразе і раілі Андрэю, як выбірацца. Толькі нашы парады мала памагалі. Андрэй не мог выцягнуць з твані ног. Ён толькі тузаўся на месцы і рагатаў. Яго, як ён казаў, засмактала багна джунгляў.
Цыбаты Гуля, якому тут не было б і па калена, баяўся стаць ніжэй і падаць Андрэю руку. Ён толькі бегаў туды-сюды і ныў:
— Я яго штурхаў туды ці не? Няўжо і мне лезці ў тую гразь? Я вінаваты ці не?
— Хопіць, не енчы,— сказаў Сяргей. — Зараз знойдзем кій і выцягнем.— І пабег паўз рэчку шукаць якую-небудзь палку.
Між тым, Андрэй змірыўся са сваім становішчам. Ён, наколькі гэта было можна, агледзеў траву.
— Лухта ўсё, ніякіх плотак тут больш няма. Сышлі з вадою,— расчаравана прамовіў ён.— Адны п’яўкі нейкія. Чорныя, як гадзюкі.
Сяргей прыбег з доўгім кіем. Мы падалі яго Андрэю. Ён ухапіўся, павярнуўшыся да нас бокам, і крыкнуў:
— Цягні-і-і!
Цягнуць было цяжка, але з нашай сілай можна нават слана выцягнуць з багны, не толькі хударлявага Андрэя. Ды мы, відаць, перастараліся. Так шкуматнулі, што бедны Андрэй паваліўся на спіну, у самае балота.
Калі нарэшце ён апынуўся на мурагу, то быў падобны на чорта. Увесь у гразі, мокры. Адно вочы блішчалі. Ды ён хлопец што трэба, не хныкаў.
— Мой тата заўсёды кажа, што, не ведаючы броду, не сунься ў воду,— здымаючы штаны, смяяўся Андрэй.— А я не паслухаўся.
Сяргейка глядзеў на яго з жахам.
— Ты зноў будзеш мыць адзежу? — спытаў ён ціха.
— Цяпер жа яна толькі ў гразі! — адказаў Андрэй.— А гразь адмыецца раз-два!..
— Дык ты нас дагоніш, а то кожная хвілінка дарагая! — сказаў Сяргей, і мы, падхапіўшы свае кошыкі і вёдры, рынуліся за ім.
Вада спадала ўвачавідкі. Але каб дзе трапілася вялікая рыбіна — такога не было. Прайшлі ўжо і тое месца, дзе, як казаў Сяргей, «нешта боўтала», калі ён бегаў шукаць кій. І далей, за крынічку.
І раптам — удача! Чорны аголены бераг яшчэ макрэўся. З норак выбягала вада. І вось там, у адной норцы, нешта плюскатала. Яно, тое «нешта», апынулася ў пастцы.
— Ёсць! — крыкнуў Сяргей, прабег па цвёрдым дне проста ў чаравіках і сунуў руку ў нару.
Мы затаілі дыханне. Грыша Заяц падрыхтаваў вядро.
— Выкручваецца, халера,— праз нейкі момант прамармытаў Сяргей. І ўслед за гэтымі словамі выцягнуў з нары невялічкага чорнага мянька.
Хлопцы глядзелі на рыбку, і твары ва ўсіх выцягваліся, вочы станавіліся сумнымі, хоць Сяргей кінуў рыбку ў вядро з такім выглядам, быццам гэта быў пудовы сом.
Нам пашчаслівіла злавіць яшчэ некалькі вусатых сліжыкаў, печкура і ледзь жывога шчупачка грамаў на сто.
Ад плаціны мы адышліся ўжо кіламетры на два. Рэчка тут пашырэла, паглыбела. І не дзіва. Шмат крынічак несла ў яе свае вечна жывыя воды...
Сяргей яшчэ не верыў у поўны правал аперацыі «рыба», як ён не раз называў нашу задуму. Ён паглядзеў наперад і ужо не вельмі ўпэўнена папрасіў:
— Дойдзем яшчэ вунь да таго куста.
І «той куст» быў апошнім нашым рубяжом. Мы ўздыхнулі і папляліся назад.
— Нікуды мы не паедзем! — расчаравана прамовіў Гарык.— Хіба толькі, як будзем у лагеры, пойдзем у турысцкі паход.
Усе сумна маўчалі. Так, хутка мы паедзем на другую змену ў піянерскія лагеры, і там, безумоўна, будзе паход, можа, і не адзін.
Толькі Андрэй, якому сёння не пашанцавала больш за ўсіх, бадзёра насвістваў сабе пад нос нейкую незразумелую мелодыю.
На дварэ нас чакала непрыемнасць. Малыя сказалі, што прыходзіў нейкі дзядзька з двума міліцыянерамі і што яны пыталіся, дзе мы. Дзядзька Харытон пайшоў шукаць нас, а міліцыянеры і чужы дзядзька зайшлі да Люціка.
На дварэ, апрача дзяцей, нікога не было.
— Што цяпер рабіць? — ціха спытаў Сярожа.— Я ж казаў, што не трэба было нацкоўваць таго Мішку на Люціка! Ага! Гэта ўсё Ігарава работа.
— І не мая! Першы Андрэй сказаў, што Люціка трэба правучыць,— адбрыкваўся Ігар.
Андрэй сказаў з ухмылкай:
— Між іншым, нацкаваць Мішку на Люціка прапанаваў сам Сяргей.
— А я і не адгаворваюся. Гэта Сярожа ўсяго баіцца.
— І што Люцік Піраціка біў, ты гаварыў,— успамінаў Сярожа.— А што Люцік напіша на Мішку, гаварыў Гаўрык! А я нічога не гаварыў!
Адным словам, усе апраўдваліся, ніхто не хацеў браць на сябе віну, апрача Сяргея. Гэта ўжо выходзіла непрыгожа, не па-сяброўску.
— А от і я нікога не баюся! — дрыготкім ад хвалявання голасам сказаў Сяргейка.— Ні Мішкі, ні Люціка, ні міліцыянераў! Я пайду і скажу ім, што Люцік нас прагнаў з двара на тую пустку.
Мы глядзелі на Сяргейку і не верылі сваім вушам. Ён аказаўся смялейшым за ўсіх нас. Твар у яго паружавеў, вачаняты гарэлі гневам. І ўвесь ён нібы падрос.
— Правільна! — падтрымаў яго Сяргей.— Пойдзем шукаць дзядзьку Харытона. Ён скажа, што мы ніколі нічога не псавалі на нашым дварэ.
— А ён вунь сам ідзе сюды,— паказаў Гарык.
Дзядзька Харытон яшчэ здалёк прыветліва памахаў нам рукою і прыбавіў кроку.
— Прыйшлі, брацікі-салдацікі? Вось і добра! — сказаў ён.— Пачакайце адну хвіліначку, а я збегаю па астатніх. Трэба сёе-тое высветліць...
Ён подбегам падаўся да пад’езда.
Мы селі на лаўкі абапал дарожкі і пачалі чакаць. Размаўляць нам зусім не хацелася. Дужа ўсё было невядома, і гэта трывожыла.
Дзядзька Харытон вярнуўся хутка. І не адзін. З ім быў наш знаёмы карэспандэнт, два афіцэры ў міліцэйскай форме і Люцік. Мы дружна ўсталі і далі ім месца на лаўках. Сеў адзін Люцік.
— Ага, вось гэтыя! — прыжмурыўся ён і тыцнуў на нас доўгім пальцам.— Ужо да таго распусныя, да таго раздураныя, што крый божа. Проста, як жукі тыя каларадскія, усё нішчаць. А чаму? Бо з боку бацькоў няма ніякага выхавання. Вось і прыходзіцца мне звяртацца за дапамогай да грамадскасці, да адпаведных устаноў. Заўважце — усе яны піянеры.
Люцік ліў на нас усякі бруд, а мы маўчалі. Мы нават не ведалі, як сябе паводзіць. Апраўдвацца ці не? Я паглядзеў на сваіх сяброў. Гуля збялеў, быццам усё, што плёў на нас Люцік, было праўда, і ён, Гуля, адзін ва ўсім вінаваты. Сярожа заўзята цёр кулаком нос. Заяц нешта ўважліва разглядаў на небе, хоць там не было ні воблачка. Ігар корпаўся ў кішэнях, нібы чаго шукаючы, Андрэй, як заўсёды, насвістваў. Але так ціха, што чуў яго, мабыць, толькі я.
— Ну, што ж...— нарэшце загаварыў карэспандэнт.— Калі ўжо вы напісалі на хлопцаў у газету, то я павінен факты праверыць на месцы.
— Хіба мне, пенсіянеру, не верыце? — узняў на яго вочы Люцік.— Я, можа, чалавек заслужаны.
— Можа,— кіўнуў галавой карэспандэнт.— Але справа не ў гэтым. Калі дзеці ў чым вінаваты, яны будуць адказваць. Праўда, вы абвінавачваеце іх ледзь не ў падрыўной дзейнасці, у тым, што яны наносяць дзяржаве вялікую шкоду... Раскажыце нам, хлопцы, што вы тут натварылі? — звярнуўся ён нарэшце да нас.— Як вы тут парушаеце законы нашага грамадства?
Мы ўсе зірнулі на Сяргея, і ён адчуў, што настаў самы адказны момант.
— Нічога мы не парушаем,— надзвычай спакойным голасам пачаў Сяргей.— Мы проста гуляем. І памагаем дзядзьку Харытону, каб двор быў чысты. А яны вось,— ён паказаў на Люціка,— сагналі нас са двара. Проста знелюбеў нам двор праз іх! Нікуды не пайдзі, не ступі...
— Хі-хі-хі! — дробненька засмяяўся Люцік.— Памочнікі... Ды ваш дзядзька Харытон проста не спраўляецца са сваімі абавязкамі. Кажаце, каб двор быў прыгожы? Хіба паламаныя кветкі прыгажэйшыя за цэлыя? Ламалі вы кветкі ці не?
— Але ж мы не хацелі... Сабачка забег.
— Запішыце, таварыш карэспандэнт: факцікі пацвердзіліся. Я ведаю, як гэта ў вас робіцца! — адразу падхапіў Люцік.— Хлопчыкі пачынаюць прызнавацца...
— Іменна — факцікі! — раптам перапыніў яго карэспандэнт.— Хлопцы зламалі галінку. А яны ж тут, як мне стала вядома, пасадзілі больш за дваццаць дрэўцаў і кустоў.— Карэспандэнт падумаў і дадаў ужо больш спакойна: — Хутка яны паедуць у піянерскія лагеры. А пакуль што ім трэба чымсьці заняцца. Дзеці любяць розныя гульні... Калісьці тут, на гэтай зямлі, жылі другія дзеці. Ім было не да гульняў. Тыя дзеці таксама памагалі дарослым. Памагалі зарабляць хлеб, падтрымліваць у хаце цяпло, змагацца з ворагам. Але, як ні дзіўна, і тады, у самыя цяжкія часіны, знаходзіліся людзі, якія пісалі на дзяцей даносы...
Карэспандэнт дастаў з бакавой кішэні пацямнелую ад часу паперу.
— Вось паслухайце, што пісалі тады фашыстам даносчыкі: «Жыхары Зарачанскай вуліцы, якія камуністы і дзеці якіх піянеры,— прачытаў карэспандэнт і зірнуў на Люціка,— ствараюць невядома што...»
— Але ж... Якое гэта мае дачыненне да майго пісьма? — здушаным голасам спытаў Люцік. Яго твар аж пасінеў, вочы пабялелі.
— А вось паслухайце, як пішаце вы: «Жыхары нашага двара, большасць якіх камуністы і дзеці якіх піянеры, твораць на дварэ невядома што...» — прачытаў з новай паперкі карэспандэнт.— Ці не здаецца вам, Люцік, што тэксты даносаў падобныя, як два браты. Быццам пісаў іх адзін чалавек. Не на шмат змяніўся і почырк. Усё тыя ж акуратныя, як намаляваныя, літаркі, тыя ж слоўцы... Адно разыходзіцца — подпісы. Першы данос напісаў Эдуард Пярун, брат былога паліцая, здраднік, які збег ад справядлівага суда. Толькі чужое прозвішча, якое ён недзе сабе прысвоіў, як сапраўдны злодзей, уратавала яго ад пакарання. Ды вось бяда! Яму зноў захацелася пісаць. На ўсіх сумленных людзей. У рэдакцыі газет, у савецкія ўстановы сыплюцца ананімкі, даносы, паклёпы... Вас выдала старая хвароба, грамадзянін Пярун,— ужо са злосцю закончыў карэспандэнт.
Мы і не прыкмецілі, як паабапал Люціка сталі работнікі міліцыі. Ён згорбіўся, абмяк.
— Дык навошта ж на дварэ гэта гаварыць. У мяне яшчэ ёсць кватэра...— Толькі і змог ён вымавіць.
— Вам непрыемна, што чуюць суседзі? — спытаў карэспандэнт.— А як жа мне было прыемна слухаць, калі вы пры мне, параненым, збітым хлапчуку, гаварылі фашыстам: «Гэта ён кінуў гранату і схаваўся ў падвале школы. Ён жыў у камуніста Пракопчыка». А мне ж тады ішоў толькі чатырнаццаты год...
Значыць, карэспандэнт і ёсць той Андрэйка! Жывы Андрэйка! І дзядзька Харытон ведае пра гэта, бо ён глядзіць на нас і шчасліва ўсміхаецца.
— Вось! — карэспандэнт працягнуў левую руку, на якой не хапала двух пальцаў, паказаў на шрам пад вокам.— Я пакляўся гэтымі першымі ранамі, што знайду даносчыка. Колькі папер мне давялося перабраць! Пуды. Але я знайшоў патрэбную! А тут гэтыя заявы ад Люціка. Хто ён, той Люцік, высветляць, каму гэта належыць. А вас я знайшоў, Пярун! Знайшоў! Я пазнаў вас адразу, як толькі зірнуў... А цяпер мне трэба пагаварыць з малымі. Яны павінны ведаць усё. Як мяне катавалі, як везлі на чужыну, як высушвалі маю скуру і косці, як кідалі за калючы дрот і везлі расстрэльваць. Ды на злосць усім ворагам я выжыў!..
У Андрэя Захаравіча, былога Андрэйкі, ад хвалявання дрыжалі рукі, калі ён клаў паперкі ў кішэню. Яго словы прагучалі як прысуд усім паклёпнікам і здраднікам.
Шмат чаго расказаў нам пасля карэспандэнт Андрэй Захаравіч. А на развітанне падарыў фотакарткі. І вось дзіва! Ён жа сам фатаграфаваў, а на фотакартках стаяў побач з дзядзькам Харытонам. Як ён там апынуўся? Для нас гэта было загадкай. Адно мы ўспомнілі, што Андрэй Захаравіч пакідаў там сабе месца.
А праз тры дні з балкона кватэры, у якой раней жыў Люцік, пачуўся прыемны жаночы голас:
— Добрай раніцы, хлопчыкі!
— Добрай раніцы! — дружна адказалі мы незнаёмай сівой жанчыне, шчыра радуючыся, што ўжо можна смела гуляць на дварэ, не баяцца ступіць на траву ці расхінуць рукамі густыя кусты дзікай ружы...
Сёння мы сустрэлі Мішку-дубца. Ён стаў нейкі задумлівы. Мая маці гаварыла, што нарэшце «лайдак уладкаваўся на працу». Падышоўшы да нас, ён неяк расчулена паведаміў:
— Цяпер мне не да вас, чухонцы! — Падумаў і дадаў: — А Піраціка гадуйце! Ён разумны шчанюк.
І пайшоў ад нас шырокім крокам.
Мы паглядзелі яму ўслед і падняліся на пагорак.
— Мора! Наша мора! — закрычаў я.
Не згаворваючыся, мы пабеглі ўніз.
Гэта было, вядома, яшчэ не мора, а шырокае возера. Такое шырокае, што да супрацьлеглага берага ўжо было кіламетры два. Але хвалі, сапраўдныя хвалі, набягалі на пясок і ціха нашэптвалі: «Будзе мора, будзе мора...» Мы выразна чулі тыя галасы. І яшчэ мы ўбачылі сапраўдных чаек. Яны кружыліся над вадою і працяжна кігікалі.
Колькі радасці, прыгод прынясе яно нам, наша мора!..
1967