На дварэ было цёмна-цёмна. Дробны дождж суха барабаніў у закураныя шыбы, недзе ў падстрэшшы тонка завываў вецер, зрываючы счарнелую салому. Буль... буль... буль...— наперабой спадаюць у падстаўленыя гладышы буйныя звонкія кроплі. Рыгору здавалася, што кроплі падаюць яму проста на галаву. Як усё гэта абрыдла! Няўжо бацька не адважыцца пайсці ў лес ды зваліць на дранку якую хвою? Сам жа навучаў Рыгора — хто ў лесе не злодзей, той дома не гаспадар. А можа, ён дужа баіцца суседа Аднавочкі? Так празвалі панскага лесніка за страчанае вока.
І чуе Рыгор, як бацька паціху злез з печы, запаліў газоўку, не спяшаючыся абуў новыя лапці, ускінуў на плечы старую, дзіравую, як тая страха, світку, засунуў за пояс сякеру і выйшаў на ганак. Так і ёсць! Пайшоў у лес...
А ці лёгка было Паўлу ісці ў такую непагадзь у лес, азірацца на кожным кроку?
І здарылася тое, аб чым мог толькі адзін Рыгор пасля здагадвацца...
Вёска ўжо даўно спала, ціха было і ў суседа. Чорны бор глуха шумеў за гумнамі. Здавалася, што ў такую ноч ужо няма каго баяцца. Ды толькі схаваўся Павел за першай сасной, як хтосьці моцна схапіў яго за каўнер.
— Што гэта сусед робіць ноччу ў лесе? Ці не мае сусед дзе на прыкмеце хвою? — пачуў Павел непрыемны пісклявы голас панскага лесніка Аднавочкі, але чамусьці зусім не спалохаўся. Злосць апанавала, а не страх...
— Вось што, Аднавочка!.. Будзеш брахаць на суседа — другое вока страціш,— спакойна, як мог, адказаў Павел.— Не патрэбны мне твае хвоі...
— Не патрэбны, кажаш...— прашыпеў той.— А я — хе, хе,— сем жывых пнёў бачыў... Жывенькія!
— Прадаў, напэўна, за раку, а на мне выехаць хочаш? Не выйдзе, паганец ты гэтакі... Міхал аднавокі!
Міхал адпусціў Паўлаў каўпер і ўскінуў дубальтоўку.
— Не твая справа, сусед! Ідзём у маёнтак, там разбярэмся,— загадаў ён Паўлу.
Ісці да пана — значыць, апынуцца за кратамі, пакінуць сям’ю пад дзіравай страхой назаўсёды. Летась вось гэтак трапіў Павел у лапы да Аднавочкі. Гадавалае цяля аддаў, выкупіўся, так і не дачакаўшыся, калі ў хаце будзе сваё малако. Цяпер зноў...
Не, не хацеў ён гэтага. Гэта здарылася неяк само. Выхапіў сякеру з-за пояса і нават не размахнуўся, а так, злёгку, стукнуў Аднавочку на ўзроўні адзінага левага вока. Асунуўся той. І ні крыку, ні енку. Толькі бор, здавалася, сцішыўся на імгненне, а потым зноў зашумеў яшчэ страшней і трывожней...
— Міхал,— ціха паклікаў Павел.— Міхал... Я не хацеў. Бог сведка — не хацеў!.. Я табе і мяжу ўступлю на цэлы метр... Мне б з дзесятак круглячкоў на дранку. А ты — сем пнёў. Навошта мне сем? Уставай, Міхал...
Здаравенны мужчына, кулакі, як дзве доўбні, грудзі, што падушка, а вось зваліўся і ні гуку. Паслухаў Міхалавы грудзі Павел, перавярнуў яго спіною ўгору і заўважыў на скроні чорную пляму. Дакрануўся да яе пальцам і нібы апёкся...
Так і бег з лесу, трымаючы перад сабою руку з акрываўленым пальцам...
* * *
Гніе ў магіле Паўлаў сусед, гніе хата ў Паўла. Салома спаўзае са стрэх усё ніжэй і ніжэй, а гаспадару і справы мала. Ходзіць ён па дварэ цень-ценем. Схуднеў, пастарэў, аб працы не дбае ані, быццам усё ў яго пароблена, усё дагледжана.
Думае Павел цяжкую думу: чаму людзі на свеце ворагі адзін аднаму? Вось і яны з Аднавочкам. Усё жыццё пражылі ворагамі. Спачатку мяжу не падзялілі, потым — хвою, што стаяла на мяжы. Беднякамі былі, беднякамі і засталіся. Праўда, Аднавочка дужа хацеў разбагацець. А хіба ён, Павел, не хацеў гэтага?..
— Тата, ідзі вячэраць,— пачуў Павел сынаў голас і схамянуўся. «Вячэраць... А навошта вячэраць? Я ж зусім не зарабляю».
Але па звычцы ён зайшоў у хату, з’еў некалькі бульбін з гурочным расолам. І бульба і расол былі горкія як палын. Мабыць, ад таго, што цэлы дзень не выпускаў з зубоў люльку.
Паўлава жонка, ціхая, прыгнечаная горам жанчына, глядзела на мужа і ўпотай выцірала слязу.
— Што з табой, Павел, ці не ўрок часам хто? — не першы раз пыталася яна. У яе балела сэрца ад жалю, але дапамагчы Паўлу не маглі ўжо ні слёзы, ні ласка, ні словы. Ён да ўсяго быў глухі і нямы...
Неўзабаве Павел злёг. Толькі бесперапынны кашаль на палацях за печчу напамінаў сыну і жонцы аб яго існаванні.
...Памятае Рыгор — бацька паклікаў яго да сябе. Лепш бы ён не клікаў! Жоўтая скура, нібы васковая, вочы недзе далёка схаваліся ў чэрапе, пасінелы твар — вось што запомнілася ў той страшны час Рыгору.
— Грыша...— цяжка дыхаючы, прамовіў Павел.— Ты чуеш мяне, Грыша?..
— Чую, тата...
— Дык вось... Запомні на ўсё жыццё: будзеш багаты — будзеш шчаслівы. І яшчэ... Ніколі не бяры замуж... суседавых дачок... ні Вольку, ні Зосю... Грэх! Кроў між намі...— Павел падняўся на руках і, гледзячы на столь, проста перад сабою, як вар’ят, усклікнуў: — Сякера!.. Яна пад ганкам... глыбока... Кроў на ёй, нярушце!..— і зваліўся на падушку.
Рыгор здзіўлена глядзеў на бацьку і нічога яшчэ тады не разумеў. Тут ён заўважыў, як твар бацькі зморшчыўся і застыў у нерухомасці.
— Тата! — крыкнуў ад страху, але Павел нават не зварухнуўся: ён быў мёртвы...
Наста, Аднавочкава жонка, плакала на магіле Паўла, як некалі Марыля плакала на магіле яе мужа. Смерць можа часова прымірыць нават самых заўзятых ворагаў...
Мінуў час...
Неяк аднойчы, калі Рыгор ужо, як кажуць, перайшоў ад пугі да плуга і працаваў на сваім полі, бо пана даўно прагналі, ён спаткаў ля ракі Зосю, малодшую суседаву дачку. Яна стаяла на пясчаным пагорку, а побач ляжала ўвязаная ў дзіравую зрэбную пасцілку трава. Рыгор падышоў да дзяўчыны. Высокі, чарнявы, увесь у бацьку.
— Здарова была, Зося! — прывітаўся хлопец.
Зося, не глянуўшы на яго, адказала:
— І ты б здароў быў, каб так працаваў.
— Нашай кароўцы сена цягаеш? Падарвешся...
Зося ўзняла на яго вочы, поўныя слёз.
— Лепш бы яно здохла, ваша цяля, калі бацька купіў яго...
— А тата і не прадаваў!.. За сасну выкупіўся.
— А от і прадаваў! Паддай лепш, чым крычаць, чуеш, дзіравая страха!..
Зося ўзялася за лясёнку, і з-пад доўгіх светлых веек глянулі на Рыгора добрыя пакутлівыя вочы. Ён міжволі падхапіў ношку і ўскінуў Зосі на плечы. Яна пахіснулася, крыху шырэй расставіла дужыя загарэлыя ногі і ступіла крок наперад. Сэрца сціснулася ў Рыгора. Ад чаго? Што не па сіле дзяўчына нясе ношку? Але ж яна нясе яе сваёй карове, а ў Рыгора нават каровы няма... А ці толькі шчасце ў той карове? Відаць, не соладка жыць на свеце Зосі, калі плача... У чым жа тады шчасце? Бацька казаў — у багацці...
«З-за аднавочкаў бацька загінуў! З-за іх! — раптам падумаў Рыгор.— Карову адабралі, лесу не далі... Не, я адпомшчу ім... За бацьку, за яго пакуты. Не будуць яны папракаць мяне дзіравай страхой...»
Не схавацца ад гэтай думкі! Яна з’явілася нечакана і заглушыла ўсе іншыя думкі і пачуцці. Ён нават узрадаваўся. На душы зрабілася лёгка, нібы хтосьці вызваліў яго з пасткі...
Рыгор сам не памятаў, як апынуўся ля Рудачак. Рудачкі — гэта цёмны дрыгвяністы лес, у якім ні прайсці ні праехаць з-за вываратняў, гэта воўчая яма, поўная гадзюк.
Схаваўшыся за шырокім альховым кустом, Рыгор назіраў, як нівецкія каровы сваімі шурпатымі языкамі вылізвалі апошнія лапіны счарнелай травы. Там жа, ля возера, ён прыкмеціў шэрую світку пастуха. Той, як заўсёды, вудзіў ля аеру акунёў, час ад часу азіраючыся на статак...
— Рабіна...— ціха паклікаў Рыгор карову з карычневымі плямамі на худых баках.
Тая падняла галаву, тупым позіркам уставілася на Рыгора, нібы імкнучыся нешта ўспомніць, даўно забытае. Затым цяжка ўздыхнула і зноў пачала есці. На нейкі момант Рыгор завагаўся. Магчыма, ён пайшоў бы, але ў той апошні момант унутранай барацьбы сэрца з розумам ён заўважыў, як Рабіна, адлучыўшыся ад статка, паволі набліжалася да багны.
...Адагнаўшы карову даволі далёка, Рыгор супакоіўся. Тут цяпер не ўбачыш ніводнай жывой душы. Птушкі і тыя не затрымліваюцца ў гэтым чэзлым драбналессі. Вось апошняя купіна. За ёй — трава, заманлівы зялёны луг, па якім нельга ступіць і двух крокаў. І Рабіна прабегла недалёка. Спачатку пярэднія, а потым і заднія ногі прарэзалі тонкі слой муражыны: чорная гразь выбілася на паверхню і пачала бязлітасна паглынаць сваю маўклівую ахвяру...
Рыгору адразу стала страшна, і ён пабег праз Рудачкі, хмызняком прабраўся да ракі, а адтуль ужо вярнуўся ў вёску на віду ва ўсіх, хто працаваў на полі. «Няма ў нас, няхай не будзе і ў вас»,— супакойваў ён у думках сябе...
На суседнім дварэ Зося зграбала сена. На небе ўжо збіраліся хмары, і яна спяшалася. Яе калісьці стракатая, а цяпер проста злінялая сукенка і тугія каштанавыя косы, у якіх былі ўплецены сінія, таксама злінялыя, істужкі, і нават шырокія густыя бровы — усё было аблеплена дробным сухім сіўцом. Рыгор спыніўся ля плота, што раздзяляў іх сялібы, і залюбаваўся дзяўчынай.
«Ніколі не бяры замуж суседавых дачок...» — чамусьці зноў прыгадаліся словы бацькі. Рыгор не раз, успамінаючы гэтыя словы, імкнуўся ўцяміць, дзеля чаго яны сказаны, які ў іх закладзены быў сэнс.
І ён шукаў адказу, прыглядаўся да Аднавочкавых дачок, успамінаў мінулае. Але яно было зацягнена туманам часу. А дочкі былі прыгожыя... Узяць хоць бы Зосю. Дзе ёй ні даводзілася за лета касіць і жаць! Яе кусалі камары і машкара, асака рэзала рукі, паліла сонца, да касцей прабіралі вятры і дажджы, а яна, нібы той наліўны яблык, і ружовая, і прыгожая...
Цяпер, гледзячы, як яна, абліваючыся потам, спяшаецца сабраць са двара сівец, Рыгору да болю ў душы стала шкада яе, шкада не таму, што яе праца — цэлае лета ў пошуках жмені травы — прапала марна, што няма ўжо каму есці гэтую траву. Рыгор у думках паставіў сябе на месца гэтай сціплай, запрацаванай дзяўчыны. І яму стала зноў страшна за сваё злачынства.
Ён хацеў ужо ісці, але Зося заўважыла яго і падбегла да плота.
— Рыгор, кажуць, панскіх кароў будуць раздаваць. Пацікавіўся б. Ды і пра сена варта падумаць,— адкінуўшы аголенай рукой за вуха валасы, сказала яна.
— Гэта праўда, Зося?! — ні то спытаў, ні то ўсклікнуў Рыгор. Яна ўсміхнулася.
— Праўда.
— І вам... дадуць?
Зося паглядзела на яго недаўменна.
— А нам не трэба. Я дужа рада, што і табе цяпер прыйдзецца пакасіць на дзялянках!..
— Не... Не трэба мне карова!
Рыгор сціснуў кулакі, адбегся ад плота і, азірнуўшыся на збянтэжаную дзяўчыну, пусціўся полем у бок Рудачак...
На месцы, дзе была ўгразла Рабіна, цяпер чарнела вялікая лужына. Рыгор апусціўся на купіну і падпёр галаву рукамі.
«Не бяры суседавых дочак... Грэх... Сякера!.. Яна пад ганкам... глыбока...» Дзе ён чуў гэтыя словы? Ён так часта ўспамінае іх, што ўжо забыўся, ад каго ён чуў гэта. Забыўся ці мо хацеў забыцца? І што значыць тая сякера, што пад ганкам? Бацька трызніў ці там сапраўды ёсць сякера?..
Позна ўвечары, калі з боку возера да вёскі даносіўся гук пастуховай берасцянкі, Рыгор адкапаў пад ганкам старую ржавую сякеру. Гледзячы на яе, ён упершыню зразумеў сэнс прадсмяротных бацькавых слоў. Гэтую сякеру Павел браў у тую далёкую восеньскую ноч з сабой у лес. А назаўтра ж прывезлі з лесу забітага Аднавочку...
* * *
— ...Едуць! Вяселле едзе! — раптам закрычалі адусюль, і Рыгор Каляда схамянуўся. Гучныя пералівы гармоніка і песні поўнілі вёску. «Камсамольскае вяселле... Дзіўна»,— падумаў Рыгор, адчыняючы шырэй свае вароты.
А па вёсцы, разганяючы курэй і гусей, імчаліся фурманкі, перапоўненыя моладдзю. Коні сытыя, збруя новая, на дугах — кветкі!
Зося, суседка, поўная жанчына з чырвонымі шчокамі, са шчаслівай усмешкай на твары, падбегла да Рыгора.
— Ці не рады ты, сваток, шчасцю нашых дзетак? Што за выгляд! — тупнула яна нагою і засмяялася.
Рыгор паглядзеў на яе, пасівелую, як і ён сам, але поўную шчасця, і радасць вярнулася да яго.
— Ды я, свацейка, дужа рады, што мой Іван і твая Надзя...— ён акінуў позіркам сваю прасторную хату на восем вокан і дадаў: — Вось тут знойдуць сваё шчасце... Сапраўднае... Не так, як мы, Зося...
Яна зразумела Рыгора, скрывіла вусны і прыпала тварам да яго грудзей...
Ніхто не звярнуў на іх асаблівай увагі: на вяселлі заўсёды плачуць ад шчасця.
1961