ДЗЕЙНЫЯ АСОБЫ:
Дзядовіч Васіль Дзям’янавіч — гадоў 35.
Ірына — жонка Дзядовіча, гадоў на 10 маладзейшая за яго.
Грак Міхась Іванавіч (Грак Першы) — гадоў 35.
Ніна Паўлаўна — жонка Грака Другога, гадоў 30.
Дзея адбываецца ў вялікім горадзе.
Сціпла абстаўлены гасціны пакой у кватэры Дзядовіча. Па пакоі нервовым крокам ходзіць узад-уперад г а с п а д а р. На твары ў яго — адбітак моцнага засмучэння і расчаравання, як у чалавека, які зразумеў, што ён ашукаўся ў найлепшых пачуццях і надзеях.
Дзядовіч (прыпыніўшыся, сумна-горка ўсміхаючыся). Вось так, шаноўны Васіль Дзям’янавіч. Як гаворыць суседка: я вас праздраўляю! Праздраўляю з напарнікам у каханні!.. (Скаланаецца ад агіды.) Бр-р-р! Якое паскудства на душу звалілася... Дык вось чаму яна ўчора так са мною спаткалася: ні як жонка з мужам, ні нават як сястра з братам... І вось чаму яна апошнім часам, перад ад’ездам у Прыазёрск, была такая нервовая і няўважлівая. Усё казала: на рабоце не ладзіцца! Не на рабоце. У душы нелады ўжо былі. Не ўмела іх схаваць, прытварацца не ўмела... Другі ў душу ўбіўся... Замена мне знайшлася, як-то кажуць... А я такія пісьмы пісаў ёй у санаторый! (Летуценна.) Адпачывай, Ірынка, не хвалюйся! Я кожную хвіліну думаю пра цябе. І так па табе сумую! І так жа я цябе чакаю!.. Ну, і дачакаўся. Вось. (Бярэ на стале канверт і выцягвае з яго ліст.) Чытай і радуйся, Васіль Дзям’янавіч! (Чытае.) «Любы мой! Як мы і дамовіліся, пішу табе на Галоўпаштамт да запатрабавання. Пішу, каб сказаць, што цяпер, пасля нашых сустрэч у Прыазёрску, мне стала яшчэ цяжэй: такое адчуванне, што Дзядовіч бачыць мяне наскрозь і пра ўсё здагадваецца. А я думаю толькі пра цябе і ўяўляю толькі цябе: твае вочы, і губы, і рукі... Як успомню — аж захлынаюся шчасцем. Прабач, закончу пісьмо пасля — вымушана перарвацца...» (Памаўчаўшы.) Табе такое, Васіль Дзям’янавіч, і не пісалася і не гаварылася ніколі... І як я наткнуўся на гэты канверт? Зусім неспадзявана і ненаўмысна. Калі б не подпіс — я і ўвагі не звярнуў бы. Незнаёмае прозвішча кінулася ў вочы... (Памаўчаўшы.) Значыць, у Прыазёрску дала сабе волю канчаткова... На ўлонні прыроды, як-то кажуць, сярод кветачак пад кусцікамі... (Горка ўсміхнуўшыся.) Ну, што ж, гэтага ты і варты, наіўны целяпень і недарэка. Паверыў, што калі прытуліў яе — пакрыўджаную, пакінутую з дзіцем,— дык яна з удзячнасці будзе захоўваць табе вернасць. Толькі целяпень і верыць у такія рэчы, як удзячнасць, дабрата, сумленне... Пакуль ты трымаешся сумлення, знаходзіцца сэрцаед-урвіцель і пачынае руйнаваць тваю сям’ю, без якое ты не мысліш свайго існавання...
Садзіцца ў крэсла і нейкі час сядзіць задумаўшыся. Затым заўважае на стале пісьмо, бярэ яго і зноў перачытвае. Дачытаўшы, абхапіў галаву рукамі і добрую хвіліну сядзіць моўчкі, нерухома. Потым, як бы схамянуўшыся, ускоквае з крэсла.
(Голасна.) Ды не можа ж гэтага быць! Хлусня гэта ўсё і няпраўда! Хлусня і няпраўда! (Хапае на тахце транзістар.) Музыку на ўсю катушку! Музыку слухай, Васіль Дзям’янавіч, а не брыдкую выдумку!..
Уключае транзістар, знаходзіць музыку, ставіць на стол, сам ходзіць шырокім крокам па пакоі і слухае. Музыка спачатку гучыць вельмі моцна, а затым усё цішэй і цішэй. І нарэшце, замест музыкі, добра пастаўлены, як у дыктара, жаночы голас чытае радкі пісьма, якое толькі што чытаў Дзядовіч — спачатку ціха, але з кожным словам усё мацней і мацней. «Цяпер, пасля нашых сустрэч у Прыазёрску, мне стала яшчэ цяжэй: такое адчуванне, што Дзядовіч бачыць мяне наскрозь і пра ўсё здагадваецца. А я думаю толькі пра цябе і ўяўляю толькі цябе: твае вочы, і губы, і рукі... Як успомню — аж захлынаюся шчасцем». Апошняя фраза — «Як успомню — аж захлынаюся шчасцем!» — пачала паўтарацца, як бывае, калі «заесць» грамафонную пласцінку. Дзядовіч хапае транзістар, трасе ў руках і крычыць:
Ну, ты ж ілжэш! Ілжэш, сволач!
Рэзка пераключае на другую хвалю, зноў знаходзіць музыку. Садзіцца. Але праз хвіліну ўсё паўтараецца спачатку: музыка патроху заціхае, а пачынае гучаць той самы жаночы голас — і зноў усё грамчэй і грамчэй, і зноў на словах «як успомню — аж захлынаюся шчасцем» «пласцінку заела». І зноў Дзядовіч хапае транзістар, трасе яго ў руках і крычыць:
Ілжэш! Ілжэш, нягодніца! Ілжэш!
Рэзка круціць наводку наперад і назад, але на якую хвалю ні трапіць — адусюль голас: «Як успомню — аж захлынаюся шчасцем». І ўжо не адзін, а дзесяткі жаночых галасоў, якія наперабой гучаць усё мацней і мацней. Дзядовіч кідае транзістар на тахту, сам затыкае вушы рукамі і носіцца па пакоі як звар’яцелы. Але хор галасоў усё роўна да яго даходзіць. Тады ён хапае транзістар і кідае яго з усёй сілы аб падлогу. Ад апарата паляцелі шчэпкі. І тады стала ціха, зусім ціха. Дзядовіч знясілена садзіцца ў крэсла і заплюшчвае вочы. Хвіліну цягнецца гэтая гнятучая цішыня. Затым ён падымаецца, на твары — выраз гнеўнай рашучасці. (Ходзячы па пакоі голасна).
Ну не, гіцаль! Сям’ю зруйнаваць я табе не дам! Ты завіхаўся каля чужой жонкі, а пра яе дзіця ты падумаў? Пра Аленку ты падумаў? Я ўдачарыў яе і стаў ёй бацькам не для таго, каб ёй цяпер пакалечылі душу навечна! Ты ведай, паскуднік, што яна будзе мне дачка да самай маёй труны! Яна любіць мяне так, як цябе твае родныя дочкі любіць не будуць! Я з Аленкі чалавека зраблю! Такога чалавека — каб людзі радаваліся! Каб уся краіна ганарылася! Каб той падонак, што даў ёй жыццё і выракся,— каб ён захлынуўся ўласнай жоўцю, што папрэ з яго ад зайздрасці, калі даведаецца, якой ён дачкі адцураўся! Каб ён зямлю грыз ад злосці, гледзячы на шчаслівую Аленку!..
Значыць, Грак Міхаіл Іванавіч. Ну, што ж, трэба ісці да Грака і гаварыць з Граком! Іншага выйсця не бачу. Быць не можа, каб размова з ім нічога не дала мне. Толькі з якога пачынаць, калі іх два? Трэба ж! Два Гракі Міхасі Іванавічы ў адным горадзе! Вось і гадай — каторы?.. А дзе ж той лісток з бюро даведак? Ага, тут. (Дастае з нагруднай кішэні пінжака лісток, глядзіць.) Ну, так, адзін на Сонечнай, другі — на Палярнай. Першы — нібыта нейкая досыць важная шышка ў Акадэміі. Мабыць, гэта ён ад лішняга тлушчу дурэе. Канешне. Ну, то і пачну з яго. Зараз жа пайду і пагавару з ім па-мужчынску. Або — або! Ці пан, ці прапаў... (Надзяе плашч.) Галоўнае — не далікатнічаць. Далікацтвам з паскудніка праўды не дастанеш. (Тонам пагрозы.) Трэба гада прыціснуць да сцяны так, каб з яго праўда сама палезла, каб выперла з душою! Толькі трэба нечым узброіцца, на ўсякі выпадак. (Азірае пакой.) Што ж бы гэта такое мне прыхапіць? Каб што-небудзь ёмкае... Ага, недзе ж у мяне была гіра — у століку валялася. Кілаграмовая гіра. (Дастае са століка гіру.) Во! Калі ўжо давядзецца, дык так і быць: джвыгну па лабэціне ці па дахоўцы — судзіце!.. Толькі трэба загарнуць у насоўку, каб не адразу ўбачыў. (Загортвае і кладзе ў кішэнь плашча.) Ну, сцеражыся, Грак! Іду! (Выходзіць.)
Заслона.
Гасціны пакой у кватэры Грака Першага. Амаль усё тое ж самае, што і ў пакоі Дзядовіча. Новае хіба што — каля сцяны на тумбачцы тэлефон. Седзячы на табурэтцы, г а с п а д а р — досыць поўны, з прыкметным чэраўцам і з плехам на галаве мужчына — гаворыць па тэлефоне.
Грак Першы (радасна, зацікаўлена). Што? Твой бегемот едзе ў камандзіроўку?.. На цэлы тыдзень?.. Слухай, дык гэта ж здорава! Сам лёс ідзе нам насустрач. (Рагоча.) Нарэшце здагадаўся, што нам трэба спакойныя чалавечыя ўмовы... А як будзе з малою?.. Ах, яна яшчэ ў бабы, на вёсцы! Ну, слухай, дык гэта ж зусім цудоўна!.. Малайчына твой бегемот, дальбог, малайчына! Трэба будзе мне як-небудзь пазнаёміцца з ім і паставіць яму добрую чарку. (Рагоча — аж захлёбваецца.) Ну, што ты — такія нам умовы стварае. Гэта ж каб і лепей, дык на чорта!.. Кажу: каб і лепей, дык на чорта!.. Не разумееш? У сэнсе, што лепей ужо і быць не можа... (Спахапіўшыся.) Слухай, а не зманіў ён табе? Можа, ён нікуды не едзе, а западозрыў цябе ды наўмысна сказаў, каб пасля застукаць на месцы?.. Ты ўпэўнена?.. Глядзі, не ашукайся. Каб не прыйшлося мне, як у тым анекдоце, лезці ў шафу... Ну-ну-ну! Баязліўцам я ніколі не быў. Справа не ў баязлівасці. Ты ж сама разумееш... павінна быць усё шыта-крыта. А то можа мне сапсаваць усю музыку. Не забывай, што праз месяц мне абяцаюць па службе павышэнне. Ах, ён пайшоў ужо браць білет? У шэсць ад’язджае?.. Слухай, ты для пэўнасці правядзі яго сама... Так-так, аж у вагон і пачакай, пакуль поезд скранецца. Дазваляю нават пацалаваць на развітанне. (Рагоча.) А яшчэ лепш, калі і слязінку выціснеш. Каб ён спакойна дрыхнуў на плацкарце... Дык вось — у сем трыццаць я ўжо буду ў цябе. Чуеш? У сем трыццаць. Ага. Чао!.. (З шчаслівай фізіяноміяй кладзе трубку, ляскае ў далоні, энергічна пацірае іх.) Цудоўненька, цудоўненька, цудоўненька! Бегемот робіць нам падаруначак! Каб яшчэ мая законная з’ехала куды-небудзь на тыдзень — дык бы ўвогуле ідэальна было. Ну, нічога! (Спыняецца пасярод пакоя, закладае пальцы на руцэ, лічыць, корчачы міну.) На сённяшні вечар планую лекцыю, на заўтрашні — даклад, на паслязаўтрашні — пасяджэнне, а там яшчэ нешта прыдумаю. Так і далажу сваёй Аўгіньцы: сёння — лекцыя. (Падыходзіць да трумо, папраўляе валасы рукамі, падміргвае сабе.) Весялей, Міхась Іванавіч! Ты яшчэ, брат, арол, хоць і Грак па пашпарту. (Паварочваецца перад трумо.) Камсамолец — кругом! (Пяе радкі вядомай песні.) «Не пакіну камсамола, буду вечна маладым!»
У пярэдняй звініць званок. Грак Першы ідзе і адчыняе дзверы. Заходзіць Дзядовіч. Пагляд — уважліва-насцярожаны.
Дзядовіч. Міхась Іванавіч Грак?
Грак Першы. Так, гэта я. З кім маю гонар?
Дзядовіч (не звярнуўшы ўвагі на пытанне). Мне трэба пагаварыць з вамі. Адзін на адзін.
Грак Першы (устрывожана). Калі ласка. Праходзьце... Плашч можна зняць, ці ў пярэдняй павесіць, ці тут на крэсла ўскіньце.
Дзядовіч. Плашч?.. Бадай, здыму. Баюся, што размова будзе не на хвілінку...
Здымае плашч, кідае на спінку крэсла. Памкнуўся адысціся, але штось успомніў, вяртаецца да плашча, лезе ў кішэнь і дастае насоўку. З насоўкі падае з грукатам і коціцца па падлозе гіра. Дзядовіч пахапліва згінаецца, падымае, загортвае ў насоўку, але ад хвалявання зноў выпускае гіру з рук. Грак Першы паспявае добра разгледзець прадмет і раптам блажэе з твару. Дзядовіч хавае гіру ў кішэнь пінжака.
Грак Першы (спалатнелы, заікаючыся). Ш-ш-што гэта у-у-у вас?
Дзядовіч (ляпае па кішэні). Гэта?.. Гэта — гіра.
Грак Першы. А нашто яна в-в-вам? Нашто вы яе п-п-п-прынеслі?
Дзядовіч. Хай будзе. Яна мне не замінае...
Грак Першы (заікаючыся). Вы ўсё-такі па-па-пакіньце гэту жалязяку ў плашчы... Нашто вы яе дасталі? Вы прыйшлі мяне абрабаваць?
Дзядовіч. Я прыйшоў з вамі пагаварыць. Пачуць ад вас усю праўду. Я думаю, што вы ўжо здагадаліся, чаго я да вас прыйшоў.
Грак Першы (апасліва). Ну, што ж... Праходзьце... Сядайце.
Дзядовіч садзіцца на крэсле, Грак Першы — на крайку тахты насупроць. Госць нейкі час вывучае позіркам гаспадара.
Дзядовіч. Якія ў вас адносіны з маёй жонкай?
Грак Першы (спалохана асеў і падаўся ўсім целам назад). Што?..
Дзядовіч (не спускаючы вачэй з Грака Першага). Якія ў вас адносіны з маёй жонкай?
Грак Першы (ён ужо не сумняваецца, што перад ім «бегемот» — муж яго палюбоўніцы, душа яго падалася ў пяткі). З-з-звычайныя. .. Якія ж могуць быць адносіны? Звычайныя. Як і да ўсіх жанчын сектара.
Дзядовіч (іранічна). Звычайныя? Як і да ўсіх жанчын?
Грак Першы. Вядома. Звычайныя службовыя адносіны! Чыста службовыя!..
Дзядовіч. Службовыя?.. Значыць, гэта вы па службе каля яе завіхаецеся? Можа, нават па распараджэнню свайго начальніка? Ці вы сам над сабой начальнік?
Грак Першы. Клянуся вам — чыста службовыя адносіны! Калі вам хто наплямкаў што-небудзь — не верце! Толькі па службе звяртаюся! Вядома, з вялікай павагай. Але не больш.
Дзядовіч. Нішто сабе служба!.. Добрыя людзі такую службу спакон веку распустай называлі. Ці, можа, у вас гэта сур’ёзна?.. Скажыце: у вас што — сур’ёзныя намеры? Вы думаеце яе адбіць у мяне і жаніцца?
Грак Першы (патрохі супакойваецца). Толькі гэтага мне не хапала — жаніцца на вашай жонцы! А дзе ж я сваю дзену? І як вы наогул пра мяне думаеце? Вы, відаць, не ведаеце, да каго прыйшлі і з кім гаворыце!
Дзядовіч (не адразу, змераўшы позіркам). Ну, і з кім жа я гавару?
Грак Першы (падымаецца, бярэ з паліцы нейкі часопіс). Вось навуковы часопіс, дзе ўсё напісана. (Раскрывае, дзе закладзена, і падае Дзядовічу.) Чытайце, гэта пра мяне. (Дзядовіч чытае, пасля кладзе на стол, адсоўвае.) Прачыталі? Ну, вось. Цяпер вам ясна, што сваім падазрэннем вы абражаеце не толькі мяне, але ў маёй асобе савецкую навуку. (Усё больш смялеючы.) Так, так, шаноўны! Вы прыйшлі і абражаеце ў маім доме нашу савецкую навуку! Г-м!
Дзядовіч. Пры чым тут навука?.. На гэту справу вялікай навукі не трэба. Што вучоны, што невучоны — а калі няма сумлення...
Грак Першы. Ага! Дык, па-вашаму, савецкія вучоныя не маюць сумлення?! Вы за гэтыя словы адкажаце.
Дзядовіч. Калі я і адкажу, дык не за словы. За дзеянні мне, відаць, давядзецца адказваць.
Грак Першы (улавіўшы нядобры намёк, упалым голасам). Якія... дзеянні?
Дзядовіч. А такія, што я зараз прыстукну вас.
Грак Першы (моцна спалоханы). Што?
Дзядовіч (членараздзельна). Прыстукну вас зараз. (Вымае з кішэні гіру.) Вось гэтай гіркай. Па вашым вучоным чэрапе трахну — і ўсё. І сведкаў не будзе. Га? (Падкідае гіру ў далоні.)
Грак Першы (збялелы, падымаецца і адступае задам да акна). Вы — шызік! Вар’ят! Вы гэтага не зробіце! Я зараз жа пазваню ў міліцыю. Вы не маеце права мне пагражаць! Вы знайце, што я ў дзяржаве на асобым уліку. Мае навуковыя працы аб ролі прафсаюзаў вядомы далёка за межамі! Маю манаграфію цытаваў сам Мікалай Герасімавіч!
Дзядовіч. Значыць, знакаміты вучоны? Усё ведаеце? Усё на свеце? А ці ведаеце вы, вучоны Грак, як я кахаю сваю жонку? (Падымаецца і паволі набліжаецца да Грака Першага.)
Грак Першы (крычыць). Не падыходзьце да мяне! (Адступае задам да самага акна.) Не падыходзьце! І схавайце сваю дурную жалязяку!
Дзядовіч. Я пытаю, ці ведаеце вы, Грак, як я кахаю яе? (Кладзе гіру ў кішэнь і хапае Грака Першага за пелькі.)
Грак Першы (спрабуючы аслабаніцца). Таварыш!.. Таварыш!.. Вы гэтага не зробіце! Адпусціце мяне!..
Дзядовіч (трасучы за пелькі, кожнае слова выразна). Як я кахаю яе — вы ведаеце ці не ведаеце?
Грак Першы (не могучы аслабаніцца). Кахайце сабе!.. Адпусціце мяне!.. Кахайце!.. Адпусціце! Маё жыццё патрэбна народу і радзіме! Чуеце?
Дзядовіч (перастаў трэсці, але трымае прыпёртым да акна). А, народу і радзіме? А маё? А маё — патрэбна каму-небудзь? А мае рукі радзіме не патрэбны? Не хочацца толькі пэцкаць іх вашай юшкай, таму што яны чыстыя ў мяне, хоць і мазольныя. Я чужых жонак імі не мацаю, таварыш Грак! Сядзьце!.. (Сілай садзіць у крэсла, што стаяла побач, а сам адыходзіцца і сядае каля стала.)
Грак Першы (папраўляе каўнер, гальштук, ледзь пераводзячы дыханне). Гэта хуліганства! Я буду скардзіцца на вас. Прыйшлі на чужую кватэру і самавольна ўчыняеце расправу. Я прашу вас — пакіньце мяне! Зараз жа пакіньце!..
Дзядовіч. Ды пакіну, канешне. Няўжо ж з сабой забяру. Але перш чым я выйду, вы дасце мне смяротную клятву, што назаўсёды пакінеце ў спакоі маю сям’ю. На-заў-сё-ды! Ясна?
Грак Першы. Ясна.
Дзядовіч. Нават забудзьце, як зваць маю жонку. Ясна?
Грак Першы. Ясна.
Дзядовіч. Ну, вось так. А цяпер я пагавару яшчэ трохі з вамі як з вучоным — спецыялістам па прафсаюзах. Вы ведаеце, што ў нас ёсць дзіця?
Грак Першы. Ведаю.
Дзядовіч. А што яго трэба выхоўваць, што з яго чалавека трэба зрабіць,— канешне, таксама ведаеце?
Грак Першы. Выхоўвайце на здароўе, я вам перашкаджаць не намераны.
Дзядовіч. Дык вось гэтае дзіця было бязбацькавічам: бацька выракся яго яшчэ немаўляці, яшчэ і года не было яму. Гэта вам таксама вядома?
Грак Першы. Пра гэта мне не гаварылася.
Дзядовіч. Я ўдачарыў малышку. І люблю яе як родную, як сваю крывінку. І яна мяне таксама. Таго бацькі, што сабакам сена косіць, яна не ведае. Бацька ў яе адзін — я! Яна расце шчаслівым дзіцянём. Вы гэта разумееце?
Грак Першы. Хай расце на здароўе.
Дзядовіч. А вы, вучоны чалавек, рашылі зноў дзіця зрабіць бязбацькавічам? Папоўніць ёю рады байструкоў, якіх і так у нас развялося чорт ведае колькі?
Грак Першы. Крый бог! І ў галаву мне не прыходзіла такое!
Дзядовіч. У тым уся і справа, што да вашай вучонай галавы гэта не даходзіць. Вы ўмешваецеся ў чужую сям’ю і тым самым яе разбураеце, бо падобныя гісторыі звычайна канчаюцца разводам. А дзеці? А дзеці становяцца бязбацькавічамі! Дзіця, каб з яго вырас нармальны, духоўна здаровы чалавек, павінна гадавацца ў сям’і, пры маці і бацьку! Вы гэта разумееце, вучоны Грак, ці не?
Грак Першы (асмялеўшы, з амбіцыяй). Я не хачу слухаць вашы педагагічныя пропаведзі! Яшчэ мне — Песталоці знайшоўся! Ян Амос Каменскі! Я ўжо ясна сказаў вам: гадуйце на здароўе дзіця і будзьце здаровы самі разам са сваёй жонкай.
Зазвінеў тэлефон. Грак Першы вобмегам апынаецца каля тумбачкі і хапае трубку.
Слухаю... Ты? (Спалохана азіраецца на пакой, дзе сядзіць Дзядовіч.) Не паедзе?.. Памыляешся: ён сядзіць у мяне ў кватэры... Якія жарты! Можаш прыехаць палюбавацца: сядзіць і трымае ў руцэ гіру, якую ледзь не пасадзіў мне на лысіне... Яшчэ раз кажу: гэта ніякія не жарты! Я магу даць яму трубку... Што? Гэта не твой бегемот? Нейкі другі?
Падбягае Дзядовіч і вырывае ў Грака Першага трубку.
Дзядовіч (у трубку). Ірына!.. Алё! Ірына!.. Мне Ірыну, жонку маю, яна толькі што гаварыла... (Адняў ад вуха трубку, глядзіць на Грака Першага.) Кінула трубку. Што за ерундовіна? Што гэта была за жанчына?
Грак Першы (ашаломлены). Ірына?.. Ваша жонка Ірына?.. (Хапаецца за сэрца, паволі ідзе назад, у пакой, і апускаецца ў крэсла. Ледзь не плачучы.) Дык пры чым жа тут Ірына?.. (Крычыць.) Дык пры чым жа тут я? Вы ж не той бегемот? Вы ж зусім другі бегемот!..
Дзядовіч зноў вымае з кішэні і падкідвае ў руцэ гіру.
Пардон! Я хацеў сказаць — вы зусім не той муж! Тойсь, вы муж зусім не той жонкі! Тойсь, ваша жонка зусім не тая жонка! Тойсь, я не ведаю ніякай Ірыны! Вы мяне проста абалванілі! (Ледзь не стогнучы.) О, божа мой! Чаму вы мне адразу не сказалі, як завуць вашу жонку!
Дзядовіч, бачна, крыху разгубіўся. Але ненадоўга.
Дзядовіч. Хто гэта гаварыў з вамі?
Грак Першы (раздражнёна). Знаёмая мая гаварыла! Знаёмая! Спадзяюся, называць яе прозвішча я не абавязаны перад вамі, ваша вялікасць?.. Паслухайце: зараз жа ідзіце прэч! Ідзіце і шукайце палюбоўніка вашай Ірыны ў іншым месцы! Ніякага дачынення да вашай жонкі я не маю! (Сам сабе, праз стогн.) О, якое дурное супадзенне!
Дзядовіч. Цікава!.. Толькі што ва ўсім прызнаўся, што нават і пра дзіця ведае, і пакляўся, што больш не будзе... нічога ніякага, а цяпер раптам запеў зусім іншае. Вы думаеце, калі вам пазваніла нейкая знаёмая, дык гэта ўжо вам і апраўданне? Знаёмых жа можа быць некалькі.
Грак Першы. Ну, ведаеце... Давайце канчаць гэту музыку. Іначай я сапраўды выклічу міліцыю, вас арыштуюць і пасадзяць за знявагу асобы. Гавару вам абсалютна сур’ёзна: вы прыйшлі не па адрасу. Вы мяне з некім зблыталі. Ніякага інтарэсу да вашай жонкі ў мяне няма. Ды і хто ваша жонка, каб я мог ёю зацікавіцца? Хто яна ў вас: актрыса, спявачка, музыкантша, культработніца?
Дзядовіч. Яна вам не сказала — хто? Яна — ткачыха. Прадзільшчыца.
Грак Першы (круцячы галавой, трацячы цярпенне). Чорт сваё, а поп сваё ўсё роўна... Не сказала!.. Што яна магла мне сказаць, калі я яе ў вочы не бачыў?.. (Пасля невялікай паўзы. Пагардліва.) Прадзільшчыца! І пра што ж я з ёю, прабачце, буду гаварыць — з вашай прадзільшчыцай? Пра ніткі-шпулькі? Вы мне аказваеце вялікі гонар. У мяне жонка — да вашага ведама — дацэнт, і то гаварыць не хочацца. (Спахапіўся.) Тойсь, я хачу сказаць, што нават яна часам не разумее маіх навуковых і ўвогуле духоўных інтарэсаў.
Дзядовіч. Адукацыя ў гэтай справе значэння не мае. Не шыбка адукаванай можна захапіцца мацней, чым якой прафесаркай. Калі б мая жонка была нецікавая — вы б не прычапіліся да яе.
Грак Першы. Зноў тое самае... Та-ак, гэта ўжо, бачу, складаны выпадак. У вас — фікс-ідэя. І я не ведаю, як вам даказаць, што вы прыйшлі сюды дарэмна. Вы яўна мяне з некім блытаеце. Я не магу прыпомніць ніводнай знаёмай Ірыны наогул!..
Дзядовіч (вымае і падае фотакартку). Паглядзіце, можа, прыпомніце.
Грак Першы (не хоча браць фотакартку). Што значыць: прыпомніце? Мне няма чаго прыпамінаць і няма патрэбы глядзець. Дабром ужо вас прашу: давайце будзем канчаць гэту марную размову. У мяне спраў багата.
Дзядовіч (трымае фотакартку ў працягнутай руцэ). Паглядзіце ўсё-такі.
Грак Першы. Дзіўны вы чалавек... (Бярэ фота, разглядае, круціць галавой). Не, гэтай жанчыны я ніколі не бачыў. Не!.. Колькі ёй гадоў, між іншым?
Дзядовіч. Дваццаць шэсць.
Грак Першы (тонам знаўцы). Самая сіла. Атамная! Ну, што ж, у вас, шаноўны мой, здаецца, не кепскі густ. Досыць цікавы экземплярчык! Праўда, паўнаватая трошкі.
Дзядовіч. Нічога лішняга.
Грак Першы (глянуў на фотакартку яшчэ раз і аддае Дзядовічу). Ну, для вас, можа, і нічога, а для мяне... Я поўных жанчын не вельмі ўшаноўваю. Тоўстая баба-ступа да сэрца не туліцца. (Смакуючы.) Тоненькая — дык яна аж уліпне ў цябе. Абдымеш — дык аж, здаецца, пад пальцамі чуеш, як яе сэрцайка тахкае... (Спахапіўся і заікнуўся.) Г-м!
Дзядовіч. А вы, я гляджу, аматар гэтае тахканне паслухаць.
Грак Першы. Я, мой шаноўны, нармальны мужчына. А вось вы мяне, між іншым, здзіўляеце. Вы — не сучасны чалавек. Вы прадстаўляеце адмерлы, выкапнёвы тып.
Дзядовіч. Не зусім разумею.
Грак Першы. Рэўнасць, шаноўны мой, ужо сто гадоў назад была недарэчным перажыткам. А сёння — тым больш. І вашы сардэчныя пакуты вартыя смеху. Дапусцім, вам сапраўды здрадзіла жонка — з некім там недзе... пазнаёмілася, правяла вечар ці два. Ну, і што? Што ад гэтага змянілася ў свеце і ў вашым жыцці? Землетрасення не адбылося, і сям’я ваша будзе цэлая — калі ў вас у самога хопіць розуму паглядзець на ўсё гэта з філасофскай шырынёй, па-сучаснаму. Але вы жыццёвую дробязь ператвараеце ў драму, у трагедыю. Вы што — хочаце ўсё жыццё трымаць жонку каля сябе, як на прывязі? І пільнаваць, каб хаця яна не сарвалася і не забегла ў шкоду? Ды ёй жа стане так сумна, ёй так збрыдзее сямейная будзённасць і аднастайнасць, што яна ўзненавідзіць вас. Вы проста патрыярхальны чалавек, вы не бачыце, як усё змянілася ў жыцці і куды ідзе само жыццё.
Дзядовіч (не адразу). Ну, а куды яно ідзе?
Грак Першы. Куды?.. Калі вы самі гэтага не разумееце — наўрад ці я вам растлумачу. Жыццё ідзе ў тым кірунку, што чалавек усё больш і больш вызваляецца ад сямейных ланцугоў, прычым не толькі мужчына, але і жанчына. Сям’я ўсё больш становіцца ўмоўнасцю. Тойсь, яна існуе рэальна, але трымаецца ўжо не столькі на так званых любоўных пачуццях, як на сувязях іншага характару. На дзелавых, скажам, на эканамічна-матэрыяльных. Інтымныя адносіны паміж мужам і жонкай робяцца ўсё больш свабоднымі. І гэта задавальняе абаіх — і яго і яе. Яна не шпігуе за ім і не драпежыць яго, калі ён часам зацікавіцца кім-небудзь збоку, а яму мала абыходзіць, што хтосьці ўшанаваў яе жаночыя вартасці. Больш таго: іх узаемная павага адно да аднаго нават узрастае. Кожны з іх цэніць адно ў адным чалавечую свабоду і незалежнасць.
Дзядовіч. А дзеці?
Грак Першы. Што — дзеці?
Дзядовіч. Дзеці ж паяўляюцца ў сям’і? Як жа яны — без кахання, без любоўных пачуццяў нараджаюцца?
Грак Першы. Ну, па-першае, не надта і нараджаюцца. Колькі цяпер тых дзяцей у сям’і? Адно ці два? Вось на гэтыя адно ці два і хапае любоўнага палу — напачатку. А затым — усё, пал перагарае, наступае, як пісаў паэт, амартызацыя цела і душы, стамленне і апусташэнне. І пачынаюцца пошукі таго, што магло б вывесці з гэтай амартызацыі, з гэтай будзённай аднастайнасці. Пачынаюцца ўцёкі ад суму і нуды. Гэта і раней адчувалі і перажывалі людзі. Але раней не было многіх фактараў, якія ёсць цяпер і якія неймаверна ўзмацнілі як тэмп і ступень амартызацыі, так і прагу духоўнага і фізічнага абнаўлення, прагу стрэсавага моманту для душы. Адным словам, усе мы сёння, можна сказаць,— ахвяры тых умоў сучаснай цывілізацыі, якія самі ж стварылі і працягваем ствараць. Усе мы — хто ў большай, хто ў меншай ступені — дзеці свайго часу. І ці варта вінаваціць за гэта саміх сябе? А галоўнае — ці варта гэтаму супраціўляцца?.. Вы — супраціўляецеся. Вы хочаце, каб ваша жонка жыла і паводзіла сябе так, як яе бабка ці прабабка. Нічога з гэтага не выйдзе! Вы ідзяце супроць жыцця і часу. Ваш погляд на сямейныя ўзаемаадносіны страшэнна ўстарэў! Разумееце?
Дзядовіч (не адразу). Дык што наперадзе? Суцэльная распуста?
Грак Першы. Уся справа ў тым, што на новыя сексуальныя адносіны не трэба глядзець як на распусту. І толькі.
Дзядовіч (памаўчаўшы). А дзеці?
Грак Першы. Што — дзеці?
Дзядовіч. Ну, а дзяцей жа трэба выхоўваць у сям’і? Без сям’і дзіцяці кепска і вырасці добрым, сапраўдным чалавекам — цяжка. Вы кажаце: сям’я цяпер — фактычна ўмоўнасць. Ну, а дзеці ж — не ўмоўнасць. Дзеці ж сапраўдныя, жывыя. І есці просяць, і хварэюць, і ласка бацькоўская ім патрэбна — сапраўдная, а не ўмоўная. Як жа гэта ўсё спалучыць — гэту вашу ўмоўнасць з рэальнасцю?
Грак Першы. Сям’я застаецца сям’ёй. Толькі яна, паўтараю, трымаецца на іншым падмурку, на больш высокім, сучасным узроўні свядомасці.
Дзядовіч. Значыць, ашукаць мужа ці жонку, употайкі падгульнуць недзе — гэта і ёсць больш высокі, сучасны ўзровень свядомасці?
Грак Першы (узмахвае безнадзейна рукамі). Э-э, шаноўны мой! Як вы ўсё спрашчаеце!.. Не, гаварыць з вамі пра гэта — мала карысці. Ніякага сэнсу!
Дзядовіч (памаўчаўшы). Скажыце, і многія вучоныя так думаюць, як вы, ці, можа, усе? Я — чалавек просты, я заўсёды лічыў для сябе правілам — браць прыклад з людзей высокаадукаваных, культурных...
Грак Першы. Я ўжо сказаў вам: вы — архаічны, выкапнёвы тып. Больш мне дадаць няма чаго. Усё! І да вашай патрыярхальнай сямейнай драмы я не маю ніякага дачынення.
Дзядовіч (падымаецца з крэсла і горка ўсміхаецца). Патрыярхальны, адмерлы, выкапнёвы тып. За тое, што кахаю сваю жонку і ні з кім не хачу дзяліцца! Аказваецца, сёння гэта смешна і варта жалю... Ах, целяпень, целяпень!.. (Сумна ківае галавой, здымае з крэсла і кладзе на руку плашч, выходзіць.)
Грак Першы (садзіцца стомлена ў крэсла, тварам да сцэны). Ух ты!.. Ну, і гісторыя! Усяго перакалаціла... Прыйдзецца пакуль што спыніць рандэву з Эмачкай. Пакуль ёсць такія дапатопныя істоты — трэба асцярожна. Гэта ўжо не бегемот, а дыназаўр!.. Ну, але ж і выкапень! Жах!.. (Лэпае рукой па дахоўцы.) Каб трохі — гірка магла б апынуцца тут. І за што?.. Якое дзікунства! Якое дзікунства!.. І гэта ў апошняй чвэрці дваццатага стагоддзя! Падумаць толькі!..
Заслона.
Гасціны пакой у кватэры Грака Другога. Абстаноўкай ён амаль не адрозніваецца ад папярэдніх. У пакоі — гаспадыня, Ніна Паўлаўна. Сядзіць на тахце і рамантуе нагавіцы школьніка-сына.
Ніна Паўлаўна (заклапочана). Як на агні гарыць! Як на агні! Не напараюся. Месяц назад купіла — і ўжо на табе! Гатова! І ўсё праз гэты хакей з футболам. Во развялася зараза на свеце!
Звоніць званок. Ніна Паўлаўна ідзе да дзвярэй і ўпускае ў пакой Дзядовіча.
Дзядовіч (крыху разгублены, бо спадзяваўся ўбачыць Грака Другога, а не яго жонку). Добры дзень!
Ніна Паўлаўна. Дзень добры. (Запытальна глядзіць на незнаёмца, які не спяшаецца загаварыць аб справе.) Вы... мабыць, да Мішы?
Дзядовіч. Так, я хацеў бы пабачыцца з вашым Міхасём Іванавічам.
Ніна Паўлаўна (ветліва ўсміхаючыся). Тады вам не пашанцавала. Яго няма сёння і не будзе. Ён вернецца толькі заўтра раніцай.
Дзядовіч. А-а-а, сапраўды не пашанцавала. (Нейкі час глядзіць на Ніну Паўлаўну ў замяшанні, не ведаючы, відаць, як у такім выпадку быць.) Ён яшчэ ў Прыазёрску?
Ніна Паўлаўна. Не, ён не ў Прыазёрску, а ў Вішнёўцы. Гэта амаль побач, кіламетраў за дзесяць. Ён туды інспектаваць будаўнікоў ездзіць.
Дзядовіч. А-а, вось як, а я думаў, ён у санаторый паехаў... (У нерашучасці.) Шкада, шкада... Ну, нічога не зробіш. Давядзецца мне прыйсці яшчэ раз.
Ніна Паўлаўна. А вы... відаць, саслужывец Мішаў? Ці проста так знаёмы?
Дзядовіч (сумеўшыся). Не, я не па службе да яго, проста так, справа невялікая ёсць...
Ніна Паўлаўна (са шчырым зацікаўленнем). Дык, можа, я вам чым дапамагу? Вы прайдзіце і сядзьце, калі ласка. Раз вы Мішаў знаёмы — значыць, наш госць. Праходзьце і сядайце, не саромцеся.
Дзядовіч зноў нейкую долю хвіліны стаіць у нерашучасці. Затым, прыкінуўшы, што размова з жонкай Грака Другога можа яму дапамагчы высветліць сітуацыю, праходзіць да стала і садзіцца ў крэсла.
Дзядовіч. І часта муж туды ездзіць — у Прыазёрск? Прабачце — у Вішнёўку?
Ніна Паўлаўна (сядае на тахту). Часта. Праз кожныя тры-чатыры дні. Але сказаў, што гэты раз — ужо апошні, што ўжо амаль усё праверыў.
Дзядовіч. Але ж учора, напрыклад, быў выхадны дзень. Што ж, у яго і выхадных няма?
Ніна Паўлаўна. Ну, во гэткая ж нядобрая служба яму дасталася! Апошнія тры тыдні не меў ніводнага выхаднога. Як толькі пятніца — у камандзіроўку. І аж да панядзелка. У буднія дні ў яго тут, у канторы, работы па горла. А на інспекцыю ездзіць на выхадныя.
Дзядовіч (з патугай на ўсмешку). Дык жа, мабыць, вам, прабачце, нявесела? І крыўдна, напэўна?
Ніна Паўлаўна (засаромлена ўсміхнуўшыся). Вядома, было б лепш, каб суботу і нядзелю быў дома, з дзецьмі, але ж што зробіш? Служба ёсць служба. Я-то нічога, разумею, а малыя — дык надта засмучаюцца яго паездкамі. Асабліва Пеця. Бунтуе і злуецца. «Што ты ўсё, кажа, раз’язджаеш? Або застанься дома або вазьмі мяне з сабой!» Кожны раз во гэтак яму!..
Дзядовіч (уражаны, сказаў уголас тое, што не хацеў). Та-а-ак, дзіцячае сэрца чуе... (спахапіўся)... што з бацькам яму там цікава было б. Дзіва што — гэта ж бацька! У вас іх, здаецца, двое — малых?
Ніна Паўлаўна. Двое. Пеця і Каця. Каця таксама ўлягае за бацькам — божа мой! Сёння — вы не паверыце — прымусіла мяне пекчы пірог да бацькавага прыезду. Як прыстала: «Мама, давай спячы пірог, каб татка рады быў!», што я вымушана была ўчыніць і паставіць у духоўку пірог. А ў вас, прабачце, дзеці напэўна ж ёсць?
Дзядовіч (захваляваўшыся). Ёсць. Адна дзяўчынка. Тры гады — неўзабаве будзе. І таксама незвычайна горнецца да мяне. Незвычайна! Нават спаць укладваю толькі я. Бо не засне іначай. А дзе ж цяпер вашы малыя? На вуліцы?
Ніна Паўлаўна. У цырку. Пеця павёў Кацю ў цырк на дрэсіраваных мядзведзяў. Яму ж ужо дзевяць, і ён такі ў нас самастойны. А Каці — шэсць з палавінай. Бралі білет і на бацьку і так засмуціліся, што яму не выпадае, што Каця ажно заплакала. Пайшлі самі, удваіх.
Дзядовіч. А вы? Чаму вы не пайшлі з імі?
Ніна Паўлаўна. Ну, я і не збіралася адразу, гэта яны на бацьку білет бралі. Калі ж мне хадзіць у той цырк? Столькі ўсякай работы ў хаце — што і дня мала. Пакармі, абмый, абшый, дагледзь — і адзетак, і абутак, і ўсё іншае, што вы!.. Прыйдуць — раскажуць мне пра ўсё да апошняй дробачкі. А тады яшчэ бацьку раскажуць. Гэта ўжо абавязкова!
Дзядовіч. Значыць, з бацькам у іх дружба, як кажуць, навек?
Ніна Паўлаўна (з гордасцю). Што вы!.. Нам проста ўсе зайздросцяць. А хіба вам Міша ніколі не расказваў?.. Што вы!.. Мне ўжо суседзі — цьфу! Цьфу! Цьфу! — усе вушы прагудзелі. «Во ўжо, кажуць, Грачысе пашэнціла: сям’я — не налюбавацца!» Гэта яны мяне па-суседску Грачыхай завуць.
Дзядовіч (уздыхнуўшы). Ну, што ж! Дай божа вам і надалей — і згоды, і шчасця, і ўсякіх уцех у доме. (Раптам падняўся з крэсла.) Рад быў пазнаёміцца з вамі. І прабачце за турботы. Мне пара.
Ніна Паўлаўна (спахапіўшыся). Дык а... прабачце, вы ж не сказалі... вы ж нешта хацелі да Мішы!
Дзядовіч (уздыхнуўшы зноў). Нічога асаблівага. Можа, калі другім разам спаткаюся. (Сумна ўсміхаецца.)
Ніна Паўлаўна. А вы прыходзьце заўтра! Сур’ёзна! Тым больш што і пірог будзе, прыходзьце! Знаеце, як Міша будзе рады. І малых нашых пабачыце.
Дзядовіч (круціць галавой). Не-е, шчыра дзякую за гасціннасць, за запрашэнне, але...
Ніна Паўлаўна. Ну, а чаму б і не? Прыходзьце ўсёй сям’ёй — і з жонкай і з дачушкай. Пазнаёмімся бліжэй, падружымся. Прыходзьце!
Дзядовіч (сумна ўсміхаючыся, круціць галавой). Дзякую, дзякую вам, але... Не магу. Добрая вы душа, бачу,— такая патрыярхальная, архаічная... (заўважыўшы, што да Грачыхі сэнс апошніх слоў не даходзіць)... у сэнсе — сапраўдная, чалавечная... (Прыкладае руку да сэрца.) Бывайце!
Ніна Паўлаўна (паспешліва). Дык, можа, усё-такі Мішу хоць перадаць што-небудзь? Вы нічога не сказалі! Нават, прабачце, не назваліся, хто вы!
Дзядовіч. Скажыце, прыходзіў Дзядовіч, Васіль Дзям'янавіч. А што перадаць яму?.. Перадайце яму вось гэтую штуковіну. (Дастае з кішэні і падае Ніне Паўлаўне гіру.)
Ніна Паўлаўна (бярэ гіру і, моцна здзіўленая, падымае яе на далоні). Гіру?
Дзядовіч. Гіру. Ну, і скажыце, што ў мяне яшчэ большая ёсць, цяжэйшая...
Ніна Паўлаўна (на твары ў яе выраз недаўмення). Але — нашто яна яму? І што гэта наогул значыць?
Дзядовіч. Ён зразумее што. Да пабачэння! (Выходзіць.)
Ніна Паўлаўна стаіць сярод пакоя, пакручвае ў руках гіру, разглядае яе і ўвесь час паціскае плячыма.
Ніна Паўлаўна. Нейкі дзіўны чалавек... Па ўсім бачна, што і сур’ёзны, і справядлівы... Але нашто ён прынёс гэту гіру?.. Дзядовіч?.. Міша ніколі не называў такое прозвішча... І чаму ў яго ў вачах столькі суму?.. (Памаўчаўшы.) Чаму ў яго столькі суму ў вачах?..
Заслона.
Дэкарацыя сцэны першай: гасціны пакой у кватэры Дзядовіча. За сталом сядзіць Ірына і піша: заканчвае тое пісьмо, якое выпадкова знайшоў Дзядовіч.
Ірына (паклаўшы ручку, перачытвае апошнія радкі пісьма). Помні, што я жыву адной надзеяй — рана ці позна мы будзем разам з табой і я змагу штодня глядзецца ў твае вясёлыя вочы, слухаць твой чароўны голас, дакранацца да тваіх пяшчотных рук... Помні!
Стукнулі ўваходныя дзверы. За сцяной пачулася адкашліванне Дзядовіча. Ірына хуценька ўклала ліст у канверт, а канверт — у сумку.
Дзякаваць богу, што паспела. Зараз паеду да мамы па Аленку і заадно адпраўлю пісьмо. Ой, божа, што са мной робіцца! І як гэта перажыць усё?
Заходзіць Дзядовіч. Ірына кідае на яго насцярожаны позірк, затым падыходзіць да трумо, папраўляе прычоску і падводзіць аловачкам губы, даючы знаць, што збіраецца выходзіць з дому.
Дзядовіч (стомлена апусціўшыся ў крэсла). Па Аленку паедзеш?
Ірына. А куды ж яшчэ? Мог бы і ты даўно прывезці, дык жа недзе на шпацыры ходзіш. А я пасля работы павінна цяпер яшчэ таўчыся ў перапоўненым аўтобусе.
Дзядовіч. Заставайся дома, Ірысенька. Я з’езджу. А што затрымаўся — прашу прабачыць. (Зусім спакойна, але не спускаючы вачэй з Ірыны, якая стаіць да яго бокам.) Даўняга знаёмага спаткаў, з якім ужо шмат гадоў не бачыліся. З такім смешным птушыным прозвішчам — Грак. (Падкрэслена, з гумарыстычнай ноткай у голасе.) Міхась Іванавіч Грак!
У Ірыны падае з рук на падлогу аловачак. Яна раптам мяняецца з твару. Бачна, што ёй перахапіла дыханне, яна стаіць, як амярцвелая.
Вучоным за гэты час зрабіўся. Навуковыя трактаты піша — аб ролі прафсаюзаў. Запрасіў на кватэру, пасядзелі, пагутарылі трохі... Гэта тут недалёка, па Сонечнай.
Ірына ступае два крокі да тахты і садзіцца, як не зусім прытомная. Але хутка пачынае авалодваць сабою. Яна зразумела, што спалохалася дарэмна. Дзядовіч робіць выгляд, што толькі цяпер заўважыў яе хваляванне.
Што з табою? Табе кепска? Ты ўся змянілася з твару.
Ірына (упалым голасам). Нічога страшнага. Прынясі вады, калі ласка.
Дзядовіч спрытна падхапіўся і выбег з пакоя.
(Расшпіляе на грудзях кофту, цяжка дыхае.) Добра, што не рухнула на падлогу... Аж млосна зрабілася... Што гэта за насланнё? Выпадкова — такое супадзенне? Ці не наўмысна ён гэта?..
Вяртаецца са шклянкай вады Дзядовіч.
Дзядовіч (падаючы Ірыне шклянку). Вось бачыш, як табе нельга хвалявацца. Чуць разнервавалася — і на табе: адразу робіцца блага.
Ірына (глынуўшы трохі вады). Гэта, мабыць, ад ператамлення. Першы дзень пасля адпачынку, дык і цяжка здалося, і дзень здоўжыўся...
Дзядовіч. Вядома! Можа, валяр’янкі вып’еш?
Ірына. Не трэба. Мне ўжо лепш стала. Аддало. Гэта — так, на адно імгненне. Сціснулася было сэрца...
Дзядовіч. То пасядзі спакойна. І наогул — адпачывай сёння. Па Аленку я зараз сам з’езджу... Ага, дык паслухай, што расказала Гракова жонка. У іхнім пад’ездзе сям’я жыве, суседзі. Ён і яна ды двое дзетак — хлапчук гадоў дзевяці і дзяўчынка — гады на тры меншая, дашкольніца. Сям’я такая, што ўсе знаёмыя адно любуюцца ды зайздросцяць. А такія слаўныя дзеці і так прывязаны да бацькі — што рыўма равуць, як ён у камандзіроўку едзе. От як па мне Аленка плакала, калі я на вёску да мамы ад’язджаў, помніш... (Не зводзіць вачэй з Ірыны.) І што ты думаеш? Учора жонцы стала вядома, што муж ёй здраджвае, што знюхаўся з нейкай маладзіцай, таксама замужняй і пры дзіцяці. Ну, і, вядома, сямейнае шчасце тут жа ператварылася ў сапраўднае пекла. Самае ж сумнае і самае смешнае, што ён ужо горка шкадуе аб сустрэчах з той маладзіцай, бо ён вельмі любіць дзяцей і ніколі іх не пакіне — ніколі! Гэта ўжо ты павер, Ірысенька, мне — ніколі! Я ж ведаю такіх людзей! Ну, вось. А тым часам мазгі закруціў маладзіцы так, што ўжо і яе сям’я на грані катастрофы! (Павысіўшы голас.) І яе дзіця можа аказацца няшчасным бязбацькавічам, байструком і бэнсем, можа скалечыцца душою на ўсё жыццё!.. Вось што значыць даць сабе неразумную паслабку, даць волю першаму спадманнаму пачуццю! Легкадумнасці стала замнога, распуста пайшла па людзях, як сталі жыць багата...
Ірына. Едзь, Васіль Дзям’янавіч. Едзь па Аленку. А то позна будзе.
Дзядовіч. Так, так, зараз жа еду. Ах, як яна ўзрадуецца, убачыўшы бацьку, і як усю дарогу будзе шчабятаць мне на вуха, што навучылася за дзень ад бабы!.. (Падняўся з крэсла.) Ну, дык не сумуй тут. Мы хутка прыедзем. (Выходзіць.)
Ірына засталася сядзець на тахце нерухома, як і сядзела, скіраваўшы невідушчы позірк кудысь далёка. Затым расшпіліла сумку, дастала пісьмо і, не гледзячы, разарвала яго напалам. Пасля гэтага гучна, з крыкам, заплакала і залілася слязьмі. Уткнулася галавой у спінку тахты і забілася ў сутаргах.
Заслона.
1975—1976