Не пра людзей, пра сябе гаварыць буду.
У тыя гады, як народ валам у калгасы паваліў, я ўжо ў немаладых гадах быў. Замест русае чупрыны плеш на ўсю галаву вылез. І старая мая не маладзіцаю глядзелася. Некалі, бывала, песеннаю машынкаю называў яе, а цяпер накшталт тачыльнага станка стала. Точыць і точыць мяне: таго няма, гэтага не хапае.
- У людзей гаспадары пра ўсё паклапоцяцца, а ў нас як прыпляцецца ды ў лазні выпарыцца, дык і на бакавую. І ні пра што не падумае!
На той час мы з ёю ўдваіх асталіся. Малодшых дачок паўладжвалі, а трое сыноў даўно аддзяліліся, кожны сваю гаспадарку меў. Старая і тут мяне вінаваціла, што ў хаце пуста стала.
- Праз цябе гэта! Праз тваё няшчаснае рамяство!
- Чым, - пытаюся, - маё рамяство нашкодзіла?
- Ведама, - адказвае, - чым. У кожнай хаце старыя гаспадарку вядуць, зямлю аруць, жыта сеюць, маладым распарадак даюць, а ты што? Да старасці розуму не набраўся. Бегаеш па каменных ямах. А дома госцем бываеш.
Я, зразумела, угаворваў яе:
- Жывём усё-такі. Дзяцей выгадавалі. З торбамі ніхто не хадзіў. Не лежань, бачыш, я ў цябе: зарабляю вунь колькі. Што яшчэ трэба?
Старая, ведама, сваё чаўпе:
- Па тваёй працы нам бы ў мураваным доме жыць, а мы гэтай хаціны хоць збольшага падправіць не можам. Сцены, зірні, свіцяцца ўсе, дый печка скора паваліцца. Гаспадар! А ўсё таму, што зямлі выракся. У вёсцы век пражылі, а курам авёс куплёны! Дзе гэта чута?
- Дурніца ты! - кажу. - Я, бач, дарагі тавар здабываю. Гэта табе не авёс - дзе пасеяў, там і вырасце. Шукаць даводзіцца. Затое трапіцца, дык за тры вазы твайго аўса ў кашальку прынясеш.
- Не прыпомню, - адказвае, - такога выпадку, каб ты па тры вазы аўса ў кашальку прыносіў. Не пры мне, відаць, было такое. Часцей з пустым прыходзіў. Помніш - жаліўся: «Не пашэнціла мне, Мар'ячка, на гэтым тыдні. Нічога, лічы, не здабыў». А я дык здуру яго суцяшала: «Не бядуй, Іванка! Не кожны дзень сонейка, бывае і халепа». Забыўся пра гэта?
- А помніш, - зноў пытаюся, - тую шчотачку каменьчыкаў, на якую мы карову купілі? А той каменьчык, што на Васілёву жаніцьбу хапіла? Ды ці мала ў мяне вясёлых знаходак бывала!..
- Не забыла, - кажа, - і гэта. Як знойдзеш што весялейшае, дык і звалачэшся ў горад збываць дый бадзяешся там бог ведае колькі, а я тут б'юся-таўкуся з дзецьмі ды пра цябе думаю, хоць бы не забілі. Не, адна пакута тваё рамяство!
Адным словам, не згаворышся з ёю. А біць яе, як другія рабілі, у мяне ў завядзёнцы не было, дый не такога мы лёсу, каб пра гэта нават падумаць. Ведаў я, што яна адна-адненькая на ўсім белым свеце мяне шкадавала дый цяпер папраўдзе шкадуе. Бурчыць-бурчыць, а лазеньку дзеля мяне, нябось, зранку нацепліць, перамыўку падрыхтуе, кусок смачнага знойдзе, а калі і словам суцешыць. Помню яе прыгаворку: «Не бядуй, Іванка, не ўсё сонейка, бывае і халепа!» Другая на яе месцы даўно б ад мяне пайшла, а мы з ёю трох сыноў ды дзвюх дачок выгадавалі, і ні з кога з іх людзі не смяюцца. Прызнацца, і тое было, што за сабою віну чуў. Старая мая праўду казала. Рамяство маё - і правільна - і да месца прыйшлося.
Вёска наша, як па-даўнейшаму лічыць, да Ірбіцкага павета належала. Людзі тут скрозь жыта сеялі ды каноплі крыху. І жывёлу таксама гадавалі. Бацькі мае, ад якіх мне гэтая хата ў спадчыну перайшла, былі прыродныя аратыя, ды абое, на маю бяду, у маладыя гады памерлі, пакінулі мяне малога на горкае сіроцкае жыццё. Пра гаспадарку, ведама, і гаварыць няма чаго: яе развалаклі ўсю дабрадзеі тыя, у якіх я спачатку карміўся, а потым працаваць стаў. Спіну гнуць на чужога дзядзьку нідзе не соладка, а ўсё ж лепей, калі не ў сваёй вёсцы. Я і выбраўся на прыіскі, дзе золата ды каменьчыкі здабывалі. Недалёка ад нас гэтая мясціна. На прыісках я і атрымаў гэтую каменную заразу.
З усіх камянёў найболей мне аметыст палюбіўся. Камень не вельмі дарагі, з самых вядомых, а нечым завабіў мяне. Дый як завабіў! Бывала, здабудзеш шчотачку і ведаеш, што найбольшая цана ёй рублёўка, а любуешся на цэлую дзесятку ды яшчэ шкадуеш, што здаваць давядзецца.
Як сталы стаў, дамоў пацягнула. Дай, думаю, пакажуся сваім вяскоўцам, каб ведалі, што не згінуў. Дый на хату бацькоўскую паглядзець хочацца - зусім развалаклі яе мае дабрадзеі ці трохі пакінулі. Прыйшоў у самае вясновае свята. Бацькоўская хата была зусім цэлая. Дабрадзеі, бачыш, усе на яе нацэліліся, адзін аднаму не давалі развалакаць, - так і ўцалела хата. Агледзеў я, бачу: не вялікае дабро, але жыць можна. Пайшоў потым на гульбішча, за вёску, дзе карагоды вадзілі. Вясковыя хлопцы мяне за чужака палічылі, натаўчы хацелі, але падступіцца баяліся. Бачыш, які ўрадзіўся. На днях вунь Колька, унучак мой ад старэйшае дачкі, казаў: «Дзядуля! У цябе рукі, калі расставіш, як аэрапланава крыло». Так і ёсць. На хаду незнарок магу чалавека з ног збіць. Нездарма ў поцемках з дарогі саступаюць. Думаюць, ці не званіца па зямлі пайшла. Вось хлопцы і не ведалі, як падступіцца. Ну, я не стаў да бойкі даводзіць, сказаў, што я за чалавек. З гэтай нагоды, ведама, выпілі. Пакрысе, бо прыхільнасці да гэтага я не маю. У свята калі дзеля весялосці вып'ю шклянку-другую, а каб дап'япа напівацца, - гэтага ў мяне не было ніколі.
У той самы вечар я са сваёю цяперашняю старою сустрэўся. Доля яе горшаю за маю здалася. Маці з ёю праходам па нашай вёсцы ішла ды на адзіноце і памерла. Гадоў ёй тры-чатыры было, калі маці пакінула. Толькі і ведала, што завецца Маша, а чыя, адкуль - так і не дазналіся. Пры нябожчыцы папер не было ніякіх. Каб суд ды паліцыя не наехалі і вёску не спустошылі, цішком пахавалі гэтую падарожніцу, а дзеўчаня багатаму мужыку ў дочкі аддалі. І пайшло далей нібыта ў казцы.
Расла Насця - білі часта, вырасла Настасся - пайшла па напасцях ды без перадышкі. Ад аднае адаб'ецца, другая наваліцца. Думала-думала, наважылася з белым светам развітацца, ды на дарозе кучаравец трапіўся. Паглядзела дзеўка на незнаёмага хлопца, а ён і кажа: «Не спяшайся, красуня, да таго, пастой з гэтым. Не пакаешся! Галавою ручаюся, а яна, бачыш, кучаравая. У пустой гульні такую не паставяць». Дзеўка і прыпынілася. Пагаманілі трохі, на другі дзень зноў сустрэліся. Так і пайшло, а неўзабаве, бач, і вяселле згулялі.
У нас з Мар'ячкаю якраз па гэтай казцы і выйшла. Адразу пачулі, што наш лёс па адной дарозе пайшоў. Разважаць доўга не сталі, пайшлі ў царкву: абвянчацца хочам. Нам спачатку адмовілі: нельга, бо невядомыя гады нявесціны. «Як, кажу, невядомыя, калі яна ў гэтай вёсцы вырасла, на вачах ва ўсіх?» - «Гэта, - адказваюць, - мала значыць, што на вачах расла. Папера патрэбна, у які дзень яна нарадзілася і якіх бацькоў дачка». Ну, бачу: словамі тут нічога не даможашся. Аддаў ім два каменьчыкі самыя прывабныя. Тады знайшлі выйсце, запісалі на таго багатага мужыка, якому спярша яе ў дочкі аддалі. І стала мая Мар'ячка Апанасаўна, дарма што той Апанас самым лютым ворагам ёй стаў. Ну, такое бяды.
Абвянчалі нас, і паявілася ў вёсцы новая пара: Іван Даўган ды Мар'я з Голага поля. Сілы ды здароўя нам абаім у людзей не пазычаць. Хацелі спярша гаспадарыць, як другія нашы вяскоўцы. Кароўку купілі, пару авечак прыдбалі, курэй штук некалькі. Пры бацькоўскай хаце гарод быў вялікі. Платы паправілі, засадзілі ў пару. Мясціны ў нас не цесныя. Накасіць травы не тое што на адну карову, а і на дзве-тры пры маіх руках, шчыра кажучы, гэта раз плюнуць. Усё было б добра, ды на кані спатыкнуліся. Па часе, можа, каня агоралі б, ды прыбаўка да яго вялікая трэба: воз ды сані, збруя ды снасць усялякая. Без дабрадзеяў ніяк не абыдзешся, а яны, гэтыя дабрадзеі, нам з Мар'ячкаю дорага каштавалі. Так у нас поўнае гаспадаркі і не выйшла.
Уцёк я зноў на прыіскі працаваць. Праўду сказаць, і камень цягнуў мяне. Не ўмею табе растлумачыць, у чым тут сіла, а цягнуў. Нібыта не прагны я, на вялікае багацце ніколі не квапіўся, а здабыць новы каменьчык хочацца. Ну, і прыіскавыя людзі неяк бліжэй за вясковых сталі.
Так мы з Мар'ячкай і жылі. Памагаў я ёй у гародзе пасадзіць і сена накасіць. Зімамі таксама крышку, а болей на прыісках калаціўся. У грамадзянскую вайну пайшоў з прыіскавымі ў полк «Чырвоныя Арлы». За вайну мяне ранілі ў нагу пры перабежцы ў ланцугу. У мяккае трапіла. Скразная рана, пусцяковая. Праз месяц зноў стрэльбу ў рукі ўзяў.
Як дабілі Калчака, дахаты вярнуўся, і той самы парадак у нас павёўся: у вясковыя справы не ўнікаў, усё па прыісках ды па прыісках. Як калгасы ствараць сталі, мы з Мар'ячкаю і апынуліся ні пры чым. Не бракавалі, ведама, бо сям'я працоўная, бясконная, і сам на вайне дабравольцам быў. Запрашалі нават, ды як пойдзеш, калі ты не цясляр, не муляр, не шавец, не кравец, а з усіх сельскіх работ адно ўмееш - касіць ды стагі кідаць. У Мар'ячкі большы навык. Яна і цялят гадавала, і птаства даглядала, і капусту добрую вырошчвала. Такую работніцу з радасцю прынялі б, ды хіба яна без мяне пойдзе?
Спачатку ў калгасе тутэйшым нямала сумятні было. Кулакі ўсялякую гадасць чынілі. Да мяне нават адзін пагаварыць прыбягаў, ды я гэтых дабрадзеяў з маленства зразумеў. Так на яго цыкнуў, што болей ніводзін з такіх да мяне не сунуўся. Потым, як кулакоў выселілі, справа пайшла намнога лепей. Усе дзеці нашы, безумоўна, з першых гадоў у калгас запісаліся. Меншы - ён паспеў падвучыцца трошкі - паляводам стаў; большы - ён у мяне ў грамадзянскую вайну кавалерыстам быў, - дык яго конным дваром ведаць прызначылі; сярэдні пры машынах стаў, бо ён раней у кузні працаваў; абедзве дачкі таксама пры справе. Толькі мы са старою, як дзве галкі на прасле ў непагодлівы дзень увосень: самім крыўдна і збоку на нас глядзець маркотна.
Вось тут старая і ўзялася тачыць мяне. Дзеці таксама ўгаворвалі. Асабліва меншы Пятруха стараўся:
- Кінь ты, тата, сваімі каменьчыкамі займацца! Вузенькая гэта справа, дробная, іншы раз і зусім на пустую сходзіць.
- Як, - кажу, - так?
- Вельмі, - адказвае, - проста. Ці многа людзей твой каменьчык убачаць? Ды ці кожны разбярэцца, што тут краса ёсць? Вось і выходзіць, па вузкай сцежачцы твой каменьчык ідзе. Мала каму радасці прыносіць. А напустую часцей выходзіць. Адзін, які разумее, знойдзе - палюбуецца, другі, які разумее, аграніць - таксама палюбуецца, а дастанецца той каменьчык дурню, якому ні да чога няма справы, абы толькі блішчала. Пафарбаваную паперку падкласці пад шкло - яму і гэта добра.
- Гэта, - згаджаюся, - бывае, ды не ў тым сіла, камень сам мяне цягне.
Тлумачу яму, а ён па-свойму разумее:
- Гэтаксама струмень з сарціроўкі бяжыць. Чым ён гусцейшы ды зерне паўнейшае, тым прыгажэй. Глядзеў бы, не адыходзіў!
Утлумачваю яму, што ў нашай справе галоўнае - асобіна каменя. У адным сіняга болей, у другім - чырвонага, трэці жаўціць мацней, а розніца ёсць. Ад аднае шчоткі адламі, дык і то, на прывычнае вока, адрозніць можна.
- Калі прыгледзецца, - адказвае Пятруха, - і ў зерні такое заўважыш. Адно ў адно ніколі не сыдзецца. На тым і гатунковая справа пастаўлена. А калі табе ўжо так палюбілася на сіне-пунсовае з жоўтым глядзець, дык і гэта знойдзем.
- Дзе, - кажу, - такое ў вашай калгаснай справе?
- А вось нядаўна пасылалі мяне на Краснаўфімскую насенную станцыю па канюшыну. Бачыў я там, як з-пад «кускуты» - машына ёсць такая - сіне-пунсовы струменьчык бег. Куды твайму аметысту! Ого, канюшына ў іх! У нашых мясцінах на такое насенне ўзбіцца не могуць. У нас найболей бурае, падчырвоненае, насенне выходзіць, а ў іх сіняга многа. Таму і называецца краснаўфімская фіялетавая. З гатункаў гатунак! На ўсю краіну славіцца.
Тут і пачаў Пятруха пра канюшыну расказваць. Любіў ён пра гэта гаварыць. Ну, адукаваны, словы падбіраць навучыўся, паслухаць люба, дый ад душы расказваў пра сваё жывое. У канцы пахваліўся:
- Будзе і ў нас аметыставае насенне! Тады і ўбачыш, лепшы ці горшы жывы насенны струменьчык проці твайго сіне-пунсовага каменьчыка.
Потым спахапіўся:
- Пачакай! Мне ж зноў скора ехаць на насенную. Паедзем са мною. Паглядзіш.
І што ты думаеш? З'ездзіў я, бачыў гэту самую «кускуту». Машына як машына. Сіты ды валікі. Разумна прыдумана, каб куколь і іншае пустазелле адганяць. Ды не ў гэтым справа. Не прывучаны я ў машынах разбірацца. А вось як пайшоў па латаку сіне-пунсовы з жаўцінкаю струмень, дык і вачэй адарваць я не мог. Нібыта самы найлепшы камень, ды яшчэ з такімі пералівамі, якіх мне бачыць не даводзілася.
Ну, а кончылася гэта тым, што нас са старою прынялі ў калгас. Не наводшыбе ад людзей цяпер жывём, а спецыяльнасць мая называецца - канюшыннае насенняводства.
Дамогся-такі я фіялетавага насення! Мы, горцы, назіральныя. Без гэтага нам нельга. А канюшына што? Той самы дзяцельнік. У нашых мясцінах дзікі расце, і белы, і чырвоны. Бывала, на перадышцы ляжыш на траве, разатрэш з паспелае кветкі шышачку і бачыш, што насенне рознае: адно паўнейшае, другое драбнейшае. Пачынаеш разбірацца, чаму такое? Яшчэ сашчыкнеш адну-дзве шышачкі з другіх кустоў. Яно і відно стане: на якім кусце шышак меней, там і насенне паўнейшае. Вось я і стаў потым, як у калгасе да гэтае справы падышоў, лішнія шышачкі абрываць. Спярша, зразумела, на малым кавалачку, на адной градцы. Бачу: добра пайшло, пашырацца з гэтым стаў, а тут і выбранае ўручную насенне пачало даваць плён. Цяпер у нас калі струмень канюшыны пры ачыстцы бяжыць - залюбуешся. Знарок людзі прыходзяць, каб на яго паглядзець. Пра мяне і гаварыць няма чаго. Як малы, чакаю гэтых дзён. А справа ж ого якая!
На днях вунь новы палявод - Пятруха наш загінуў на вайне з праклятымі фашыстамі - чытаў на сходзе, што на канец пяцігодкі па нашай краіне пад укос павінна пайсці нешта болей за дваццаць мільёнаў гектараў шматгадовых траў. Падумай, колькі спатрэбіцца насення. А канюшынка ж - яна ўсім травам трава. Не толькі зверху багацце дае, а болей таго ў зямлі назапашвае. Насеннечка дарагое! А наша яшчэ даражэйшае, бо не бурае, не чырванец, а сіне-пунсовае, аметыставае.
Вось і выходзіць, што я пры аметыставай справе астаўся, толькі цяпер мая старая не бурчыць, а пахвальвае:
- У самы раз, Іванка, прыдумаў! Гэта і Пятруху нашаму памяць, бо ён заўсёды пра канюшыну клапаціўся, дый справа размашыстая. Не пара тваім каменьчыкам!
Гэта яна, папраўдзе, дарэмна пра каменьчыкі так разважае. Не разумее старая, дый нябожчыку Пятруху не ўмеў я ўтлумачыць, што камень ніколі сябе не страціць і сіла тут не ў адной красе. Вайна вунь, кажуць, паказала, што нават каменныя адходы, якіх у агранку не бралі, на вялікую справу спатрэбіліся. Ну, я пра гэта маўчу. Не варушу мінулага. У адным старая не памыляецца - вельмі ўжо гэта шырокая справа і ў глыбіню далёка ідзе. Шчыра кажучы, зямлю малодзіць. І вачам уцешна на жывы аметыставы струмень паглядзець. Быццам усе аметысты, якія здабыў за сваё жыццё, перад табою праходзяць, дый тыя бачыш, якія ў гарах асталіся.
1947