Трыццаць дзевяты,
Трыццаць дзевяты
Памятны год...
Танкі. Гарматы.
Коні. Салдаты —
Тысячы рот.
Верасень, верасень!
Дзён толькі трыццаць!
Колькі, аднак жа, падзей
Можа ў час гэты кароткі змясціцца,
Колькі загінуць людзей!..
Восенню кожнага года
Я ўспамінаю той час...
Як жа, сябры мае, вас,
Паўшых у дні тыя, шкода!..
Прыкметы, чуткі не зманілі:
Раптоўна ўсе загаманілі,
Ў сяле пачуўся плач жаночы,
І рэзка кінулася ў вочы
Мабілізацыі аб’ява
Бялёсай плямаю на плоце:
«Збірайся кожны хутка, жвава,
За суткі быць салдату ў роце
Гатовым да вайны крывавай...»
І так далей,
і гэтак далей...
Нядоўгі збор. Вось падагналі
Падвод пяток для тых людзей,
Што ехаць вінны ў Гарадзей,
А стуль чыгункаю да мэты —
У полк, назначаны ў білеце.
Цяжкі бясконца быў дзень гэты.
Вакол нас маці, жонкі, дзеці...
Цалункі.
Слёзы.
Развітанні.
А потым доўга прычытанні
Абоз праводзілі наш хмуры,
Як быццам нам ужо хаўтуры,
Яшчэ жывым, жанкі спраўлялі.
І доўга хустачкі мільгалі
У незабыўнай роднай далі...
Сядзелі мы, спусціўшы ногі
З драбін абапал на калёсы,
Цыгаркай дымнаю трывогі
І дум цяжкіх ганялі восы,
Ды пра свае гадалі лёсы.
Аднекуль вырваўся вятрыска,
Прайшоўся пылам па абозе,
Скалмаціў косы на бярозе,
А потым лісця жмут жаўтавы
Па-над раллёй, іржышчам нізка,
Над зелянінаю атавы
Пранёс і ў рэпку кінуў з кручы.
А з невялікай сіняй хмары
Пасыпаў дождж касы, калючы
І заімгліў вакол абшары.
А ў час, як зноў зірнула сонца
І заблішчалі каляіны,
Мы, зараз Польшчы абаронцы,
Яму прыгорбленыя спіны
Хутчэй сушыцца падстаўлялі
І моўчкі сунуліся далей,
Бо не хацелася нікому
(Яшчэ душой быў кожны ўдому)
Прамовіць слова па-пустому.
Ды вось адклікнуўся Савелі:
— Чаго ўсе так пасалавелі?
Пакіньце, хлопцы, вохі-ўздохі.
Далоў з вазоў размяцца трохі! —
Саскочыў сам, за ім — другія.
— Глядзіце, конікі ж благія,
Ледзь ногі блытаюць яны,
А мы ж, здаецца, не паны!
— А праўду кажа,— ўставіў Янка,
Няхай спачне крыху хурманка,
А мы прыстукнем у апоркі,
А там ізноў прысядзем з горкі.
І ўсе пайшлі уздоўж дарогі,
Каб парасправіць спіны, ногі
І думы-хмары разагнаць.
— Вось давядзецца, ў гроб іх маць,—
Сказаў Міхась,— ісці пад кулі.
Каб лепш яны ўсе затанулі
І рыдзы-сміглыя, і бэкі!
Яны шукаюць славы, чэсці,
А нам, калі не зляжам дзесьці,
Пішыся зразу у калекі!
— Вядома, ў сённяшняй вайне
Нікога куля не міне,
Бо ўзяць хоць той бы кулямёт...—
Уставіў Ёсіпаў Хвядот.
— А ў немца, кажуць,— што салдат,
То кулямёт ці аўтамат,—
Прадоўжыў гутарку Тарас.
— Дый самалёты, танкі, газ,
А ўсё на нас,— дадаў Генадзь.
— А я й не думаў ваяваць,—
Азваўся Хведараў Уладзя,—
Няма за што мне кроўю капаць
І ўдзячным панскай быць уладзе.
За гэты хіба здзёрты лапаць?
Няхай ваюе, хто багаты.
Я лататы, брат, дам дахаты,
Дальбог, як толькі будзе можна!
— Ты лапачы ды асцярожна,—
Сказаў Сцяпан,— бо ў час ваенны
Язык — хаўруснік вельмі дрэнны
І не забудзься, што у пана
Даволі куль нарыхтавана
На гэткіх вось, як ты, ваякаў.
— У пана зброі — кот наплакаў,
Ад немцаў нечым адбівацца.
Ды ўжо дакучыла баяцца.
Кажу табе, што Польшча трэсне,
Адпета панская ўжо песня!
— Такі, як ты, ваяка строгі
Няхай за пояс возьме ногі,
Дык знікнуць шансы перамогі
І Польшчы зразу ўжо — капут.
Ну, братка, ты ж і баламут!
— Не я адзін.
Ды з вас тут кожан
Не мае веры ў перамогу
І толькі тым і устрывожан,
Як з бойні вырвацца. Яй-богу!
Бо на якога нам ражна
Палякаў з немцамі вайна?
Што нам, скажыце, дасць яна?
Ці так, ці гэтак, мы — рабы
І на чужынца гнём гарбы.
І будзем гнуць, бо мы дурніцы,
Бо кожны з нас век свой баіцца!
— О, ты разумны, брат, у нас,—
Адпор дае яму Тарас,—
Відаць, яшчэ, па-твойму, мала
З сяла ў Лукішках пабывала.
У вёсцы ж кожны мо дзесяты
Трапляў пад «гуму» ці за краты.
І сам жа ты якраз такі —
Сядзеў са два ці больш гадкі,
А што з таго, скажы, карысці?
— Карысць пакажацца калісьці.
Магчыма, дзякаваць трэ ўладзе,
Што жыць змушала нас у стадзе,
Дзе мог і наш гаротны брат
Пачуць і ўцяміць вельмі шмат.
Бо лепшай школы, чым турма,
Сягоння ў Польшчы, брат, няма!
І гэта, вось вы улічыце,
Пацвердзіць вам і наш вучыцель...—
І ў бок мой зыркнуў хітравата.
— А ты настаўніка не кратай,
Брашы ды толькі ведай меру!
Другіх мяшаеш на халеру?
Відаць, таўклі цябе замала! —
Так злосць Сымона разабрала,
Што ажно плюнуў на дарогу.
— Зусім скапыціўся, яй-богу,
Не цяміць проста ані-ні!
Ды ты на задні воз зірні! —
Закончыў ціха, сцяўшы зубы.
Зірнулі ўсе ў бок пана Дзюбы.
Той Дзюба — млына арандатар,
Да гульняў, выпіўкі аматар,
Магчыма, дробны правакатар,
Сядзеў адзін цішком на возе
У недарэчнай беднай позе,
Убіўшы вочы у дарогу.
— Хі-хі! Глядзі! Струсіў, яй-богу!
Яшчэ вунь дзе тая вайна,
А порткі поўныя г...!
Дальбог, баіцца з воза злезці,
Каб тога скарбу не растрэсці! —
Шумеў няўрымслівы Уладзя.
Пранёсся рогат па грамадзе;
Адзін не ўцяміў бедны Дзюба,
Хто быў асмеяны так груба.
Ды блізка ўжо канец узгорка,
Дык запыняецца гаворка.
Ізноў вазы паабсядалі
І цёмнай будучыні далі
Ужо цяпер прадбачваць сталі
На кожным возе паасобку.
Лявон надбітую чаропку
Дастаў з-за пазухі, прадзьмухаў,
Працёр рукой сваёй грубою
І, шапку ссунуўшы на вуха,
Намацаў торбу пад сабою:
— Ну, хлопцы, чорт яе з вайной!
Давайце вып’ем па адной.—
Наліў сабе, наліў Сымону.
Паднеслі й Дзюбе самагону:
— На выпі, пан, не траць разону!
Не ўсіх жа б’юць і на вайне.
Што? праўду я кажу ці не?
І кожны выпіў так, як трэба,
І скварку ўзяў, і крышку хлеба.
А хутка з задняе фурманкі
Падбеглі к нам пазычыць шклянкі.
Настрой паправіўся ў абозе,
І хутка з грукатам калёс
Шум, гоман, песню па дарозе
Вайне насустрач вецер нёс.
Ужо мы больш не бедавалі
І праз сустрэчныя нам сёлы,
Ў адказ на слёзы, ўздыхі, жалі
Правезлі з песняй жарт вясёлы.
А гэтым часам наш абоз
Уздоўж расцягваўся і рос,
І ўслед за намі да вакзала
Падвод з паўсотні пад’язджала.
Гудзеў, як вулей, Гарадзей
Фурманак сотнямі й людзей.
Надходзіў змрок, і напаўзала
З заходу хмара шэрай хустай.
Падзьмуў скразняк. Каля вакзала,
Дзе ўжо народ таўпіўся густа,
Шукаць і мы прытулку сталі,
Ды, не знайшоўшы месца сесці,
Пайшлі пад нейкі склад і ўрэшце
Уздоўж сцяны радком пасталі,
Бо дождж густы сыпнуў, як з сіта.
Настрой прапаў, не мы нібыта,
Гадзіну тому п’яным хорам
Цягнулі песню ўздоўж дарогі.
У сэрцы ўпоўз зноў сум ці сорам,
А з ім вярнуліся трывогі
І сталі рэзаць без нажа.
І доўга ў цемры нам на ногі
Скакалі пырскі з капяжа...
Загад ваенны: аканіцы
Пазачыняць, гасіць агні.
Дык хоць насельніцтву не спіцца
Ды цемра, дзе ты ні зірні,
І толькі чорны сілуэт,
Народам поўнага вакзала,
Малая лямпка выдзяляла,
Льючы з перона сіні цэд.
Надбег цягнік каля паўночы,
Сіпата цемру ўскалыхнуў
І сінькай змазаныя вочы
У нас бязлітасна ўваткнуў.
І сіне-змрочныя вагоны
Мы сталі спешна запаўняць,
А ўслед кармільцам маці, жоны
Узнялі плач...
Вайне праклёны,
Уздыхі, выкрыкі і стогны,
Каму вас суджана суняць?
А дзесьці ў небе панадхмарным
Маторы глуха загулі
З пагрозай знішчыць нас каварна
Перш чым апранем шынялі.
Жанчын прагналі ад вакзала
Тры паліцэйскія чыны,
А наш цягнік крануўся вяла
Ў абдымкі цемры і вайны.
Ну вось і полк. Сустрэч з сябрамі
Не ўспомніць зараз, не злічыць.
Яшчэ ў натоўпе ў самай браме
Пачуў, што нехта мне крычыць:
— Здароў, калега!
— Ах, Адаме!
Як рад я ўбачыць земляка!
Ты што? прыехаў разам з намі?
— Ды не, я тут з красавіка.
Вось як паклікалі на зборы,
Дык і прыйшлося затрымацца.
Хацеў я штось яшчэ спытацца,
Ды ў гэту самую хвіліну
Сірэны дзіка зараўлі
І ўзняўся звонкі крык:
«Кладзіся!»
Натоўп змяло: хто ўпаў ля тыну,
Хто ў роў, у ямку на зямлі...
У пляму шэрую зліліся
Ватоўкі, світкі, шынялі.
А тры з крыжамі «месершміты»
Раптоўна вынырнулі з хмар.
Раўнуў матораў гул сярдзіты,
Пачуўся ўдар! Другі удар!
Тры ўзрывы-выбухі падрад
Паветра гулка ўскалыхнулі...
Падняўся ўгору слупам дым,
Па дахах трэснуў рэзка град,
І засвісталі звонка кулі
Над войскам зборным, маладым.
Мы ж, хоць прыплюснутыя к гліне
Сачылі ворагаў налёт:
Прайшлі.
Пасля ў адной хвіліне,
Круты зрабіўшы разварот,
Маланкай выйшлі ў бок вакзала
І зноў сыпнулі куль гарох,
Але таго было ім мала,
Дык зноў зямля аж застагнала
Ад новых бомб — фугасак трох.
Тады ўжо толькі дзесьці з ПАЛю1
Зянітка плюнула дымком,
Ды ўжо бандыты адступалі:
Амаль уміг, адным рыўком
Прабілі хмару касяком
І ў далях воблачных прапалі.
Так злодзей-кот, калі ў дзвярах
Ледзь толькі клямка заскіргоча,
Рванецца ў шчыліну пад дах
І мігам гіне ў цемры ночы.
І застаецца гаспадыні
Адно — падлічваць шкоды ў скрыні.
Ахвяр было адносна мала —
Забіты хлопчык быў малы,
Пашкоджан склад каля вакзала,
Разбуран дом адзін жылы,
І многа шыб павылятала,
Ды дзюр прыбавілася ў дахах...
Адбой. Хвілін прайшло мо трыццаць,
І мы пастроены ў рады.
Начальства вокал мітусіцца,
Адзін туды, другі сюды
Бягуць з паперамі з загадам —
Рыхтуюць нас на эшалон.
Гляджу, стаіць са мною радам
Знаёмы наш, сусед Лявон.
— А вас вось толькі што пыталі
Той самы сябра ваш, Адам
І Загаранаўскі Віталі.
Яны цяпер абодва — там,—
Ён паказаў рукой на дзверы.—
Яны ўжо, браце, ахвіцэры.—
Дальбог не лгу, я бачыў сам...
А нашых хлопцаў тутка мала,
Усе пайшлі, брат, у разброд:
Хто ў ПАЛь падаўся ад вакзала,
А хто далей.
Ёсць тут Хвядот...—
Яшчэ хацелася суседу
Пра тое-сёе расказаць,
Ды вось — Адам:
— Пасля абеду,
Так праз хвілін... ну, трыццаць пяць,
Сустрэцца нам ля прахадной.
Вось тут загад і пропуск твой.
— Дык шчасця, ўдачы вам, Лявоне,
Відаць, не ехаць мне сягоння
Ў тым самым з вамі цягніку.
Ён моцна сціснуў мне руку:
— Таго і вам.
А я ўжо, брат,
Быў рад.
Але загад, брат, ёсць загад,
Ці рад яму ты,
ці не рад...
Усмешку помню, вус бялявы,
Шынелі доўгі балахон,
Пад ім адтыркшыя халявы —
Такі стаяў, як Швейк, Лявон.
А сёння сам не знае бог,
Дзе ён тады за Польшчу злёг.
1 ПАЛь — полк лёгкай артылерыі.
«Пісаць — якая гэта праца? —
Казаў мой дзядзька Мікалай.—
Другая рэч — за коску ўзяцца
Ці, скажам, цэпам павіляй,
Або ўзары са двое гонцаў,
Устаўшы раненька да сонца,
Пакуль не стане конь у плузе.
Тады убачыш па папрузе,
Ці ты рабіў і як рабіў.
І люба глянуць на работу,
А як з ясі пасля ў ахвоту!
Пяро, яно, брат,— перына,
Яму сто вёрст да бервяна,
Якое трэба ў лесе ўкрасці,
За ноч дадому прыцягнуць
І ў зруб на досвітку пакласці...
Ў пісакі лодыры ідуць!»—
Апошні вывад быў старога.
Здаецца, тыдзень — дзён не многа,
А я ім хутка лік згубіў,
Амаль не робячы нічога,
Калі пісанне — толькі гулі.
Бо то налёты, то трывога,
Глядзіш, там паліць, там збамбіў,
Там сыпануў па дахах кулі...
Дык хоць не з працы ці з натугі,
А я падцягваць стаў папругі.
Наш пункт — у школе ля вакзала.
«Прызваных» к нам вялі няспынна,
А школьны двор з спартыўнай залай
Прымаць людзей былі павінны
На жорсткіх стружках ці дзярне,
Пакуль мы спіскі афармлялі,
З якімі іх вялі ўжо далей
Насустрач смерці і вайне.
Мы зналі: гэта не міне
І нас, што пішам, чэрцім, строчым.
Нам, як сезоннікам-рабочым:
Скасіў палетак, высек гай —
Збірай лахмоцце і... бывай.
Другі паверх, чацвёрты клас —
Вось гэткі адрас быў у нас,
У трох замораных пісакаў.
А быў у нас за камандзіра
Паручнік Скшэк, дурны прыдзіра,
Які любіў, каб кожны плакаў,
Над кім ён толькі меў уладу.
На нас прыкрыкваў: «Прэндзэй, дзяду!
Пішы хутчэй, бо мне здаецца,
Што ў гэты спісак трапіш сам!
За карак тут табе не льецца,
Тут можа сесці і другі!
Нам кожны момант дарагі!»
І так заканчваў гэты хам:
«То война, пане муй коханы!»
З паўдня заўжды бываў ён п’яны,
Тады крычаў «пся крэў», «пся маць»,
Пакуль не кінуўся дзе спаць.
Калі ж ці выбухі бамбёжкі,
Ці гул сірэн яго будзілі,
Тады пацягваў з флягі трошкі
І спаў ізноў, як у магіле.
А раз, ці спірту не хапіла,
Ці мо праспаўся, лёгшы рана,
Падняты нейкай цёмнай сілай,
Да нас прыплёўся нечакана.
Мы на падлозе ў стружках спалі,
А сябра наш, юнец Антоні,
Дзяжурыў так пры тэлефоне,
Што мо не чуў бы, каб стралялі,
Не то што чырканняў званка.
Дык Скшэк падбег да юнака
І з крэсла збіў яго ударам.
Антон, сваім адданы марам,
Не разабраўшыся ў чым справа,
На ногі ўскочыў вельмі жвава
І з крыкам:
«Немцы! Бомбы! Газ!»
На стол ускочыў і ў той раз
Нырнуў у сінь акна з разгону.
І ў той хвіліне трэску, звону
Раптоўна ўсюды свет пагас,
А вецер стружкі з месца зрушыў.
«СОС! СОС! Ратуйце нашы душы!» —
Ўзарваўся з крыкам сонны Стах
І, збіўшы Скшэка у дзвярах,
На цёмным грымнуў калідоры.
А Скшэк, ублытаны у шторы,
Пачаў біць слепа з пісталета.
Тут вартавы ў адказ на гэта
Узняў ля брамы страляніну.
І ўжо праз нейкую хвіліну
Завыў сігнал начной трывогі,
А з ім падняўся ўміг на ногі
Увесь вялікі гарнізон.
— Пад’ём!
Ізноў сірэна вые!
І ўсе, хто спаў, і вартавыя
Натоўпам выбеглі на двор
І пад акном на тратуары
Знайшлі разбітага Антося
З крывёй на вопратцы і твары.
Тут загудзела шматгалоссе:
«Напад! Дыверсія! Дэсант!»
А гэтым часам камендант
І варта пільная са зброяй
Да нас прыбеглі: «Што такое?
Стаяць! Ні з месца! Рукі ўгору!»
Ўцягнулі Стаха з калідора,
Схапілі Скшэка і ўсіх нас
На ніз звялі у першы клас
І пад нагляд дзяжурным здалі.
Усе ўжо пошукі вялі:
Слядоў шукалі на зямлі
Перш каля школы, потым далей,
Пад парты ў класах заглядалі,
Але нікога не знайшлі.
Званілі доўга гарнізону
І вось заўважылі тады,
Што абарваны правады
Электрасвету й тэлефона.
Дык па загаду каменданта
Шукаць зноў сталі дыверсанта.
А ясна стала толькі ўранні,
Што правады сарваў Антон,
Бо на драты зваліўся ён,
Калі ўцякаў ад соннай здані.
Забралі хлопца лекары,
А што з ім стала, з той пары
Ужо мы так і не пачулі.
Калі на фронце ўсцяж няўдачы,
Тады і ў тыле ўжо не гулі —
Даецца ў знакі час лядачы
Старым, жанчынам, дзетвары.
Яны таксама, як салдаты,
Пабраўшы кіркі ды лапаты,
Свае раскопваюць двары —
Рыхтуюць сховішчы і норы
І ў іх сядзяць праз час каторы,
Калі трывога загудзе.
А ў гэтым страху і бядзе
Мужнеюць дзеці вельмі хутка.
Ужо даўно хадзіла чутка,
Што немцы ссаджваюць дэсант,
Што склад падпальваў дыверсант
І што шпіёнаў вокал многа,
Ды толькі цяжка іх пазнаць.
І вось аднойчы мальцаў з пяць
Ксяндза сустрэлі пажылога
І нам даказваць сталі ўпарта,
Што хоць і ў доўгай расе ён,
Зусім не ксёндз ён, а шпіён
І што яго застрэліць варта.
Самім было ім шкода дужа,
Што толькі з дрэва маюць ружжы.
Ён, па расказах дзетвары,
Ішоў, заходзячы ў двары,
Шукаў чагосьці, выглядаў,
Відаць, нашкоднічаць жадаў.
Ксяндза салдаты прывялі,
І справа яснай стала хутка:
Шукаў ён цёмнага закутка
Ці будкі з цэшкай «два нулі»,
Бо напалохаўся бамбёжкі
І страўнік меў няспраўны трошкі.
Ён быў збянтэжаны без меры.
Паказваў нам свае паперы
І ўсё аглядваўся на дзверы...
Калі ж пабег углыб двара,
Пайшла за браму дзетвара.
Мінаў другі тыдзень вайны,
А немцаў стрымаць не ўдалося,
І клаліся Польшчы сыны,
Нібы пад касою калоссе.
Штодзень прыбывала бяды:
Гарэла навокал зямля ўся,
А вораг бамбіў гарады
І штораз глыбей укліняўся.
Няма ўжо ў эфіры Варшавы,
А Лодзь па-нямецку крычыць.
Дзе сёння наш фронт, як там справы —
Не можам мы ўжо прасачыць.
Зайшоў нечакана Адам:
Загад ёсць, збірацца ў паход.
— Я знаю, званілі ўжо нам,
Што ж, братка, прыйшоў наш чарод.
— А я тут з’явіўся не так:
Віталія ўчора схапілі.
Зарана адкрыўся, дзівак,
Не ждаў адпаведнае хвілі.
Хачу папярэдзіць: маўчы,
Бо будуць напэўна капацца,
І цвёрда сабе ты ўлічы,
Што ў гэтым сагнаным народзе
Ёсць дрэні, хоць ты адбаўляй,
Што будуць к табе прыглядацца.
Ну, дружа, бягу.
Дык бывай,
Сустрэнемся заўтра ў паходзе.
Хоць мы пад нядрэмлючым вокам,
Трымайся...
Канец недалёка.
Калі назаўтра ля вакзала
У шэрых ранішніх туманах
Калона наша прапаўзала,
Убачыў горад я у ранах
І ледзь стрымоўваў гневу слёзы.
Тырчалі ўгору рэйкі, шпалы...
Вагоны, бакі, паравозы
Ляжалі мёртвай кучай лому,
Як барыкады ці абвалы,
А вокны велічнага дома
Пустэчай змрочнаю глядзелі.
Чарнелі ямы ўздоўж панелі...
Дамы папалены, разбіты
Яшчэ дыміліся і тлелі,
А з тратуарных сцежак пліты
Параскіданыя ляжалі,
Або тырчалі, як скрыжалі.
Слупы з парванымі дратамі,
Сукі пакрышанай прысады,
Шмат бітай цэглы, чарапіцы
Так уздымаліся часамі,
Што не пралезці, не прабіцца...
— Вось дзе паздзекваліся гады! —
Шумелі хлопцы у калоне,—
Няма адпору, дык і рады
Нахабствам, зверствам пахваліцца!
— А Польшча ўжо відаць, што тоне...
Людзей мы бачылі не многа.
Сёй-той запалымі вачыма
Праводзіў войска з-за парога:
«І гэтых кліча ўжо айчына...»
А іншы рад быў, можа, трошкі:
«Адходзяць. Ну і дзякуй богу,
Не будзе болей мо бамбёжкі».
Той дзень быў сумны, шэры, цьмяны...
Спачатку ўзбліснуў сонца круг,
Але, ублытаны ў туманы,
Збляднеў памалу і патух.
І свет адразу стаў наўкруг,
Як мелам шкло, замаляваны.
Уздоўж шашы па-над равамі,
Бліжэй ад поля і прысад
Цягнуўся доўгім караванам
Апошні з горада атрад:
Каля паўтысячы пяхоты,
Пяць супрацьтанкавых гармат
І мо фурманак з пяцьдзесят,
З якіх цяжкія кулямёты
Глядзелі ў хмары блізарука.
Надвор’е нам якраз спрыяла:
Туман глушыў калёсны грукат,
Сцішаў і тупат нашых ног
(Хаця ішлі мы вельмі вяла)
І ад благіх вачэй бярог,
Што ўсцяж, як з неба, так з зямлі
Нанесці шкоды нам маглі.
Вайна ж бо літасці не знае,
Яна ж бо лютасцю жыве.
Салдат ніколі не пытае,
Аднак пытанне ў галаве:
«Куды вядзе дарога тая?»
Тырчыць няспынна ў час паходу.
Таму ўсялякія здагадкі
Ён сам высноўваць мае моду.
Пакуль не змораны, дык падкі
Пусціць на веру і няверу
Свае быліцы-небыліцы
Усякіх зместаў і памераў.
— Нас гоняць, пэўне, да граніцы,
Інакш павезлі б цягніком.
— А з кім жа ты задумаў біцца?
Няўжо яшчэ й з бальшавіком?
— Не. Пэўне, будзем рыць акопы
Ці будаваць мо бліндажы.
— А вы абодва — асталопы.
Дзе рыць?
Ля ўсходняе мяжы,
Калі на ўсход, давай бог ногі,
Бяжыць і армія, й народ?
— Хутчэй за ўсё, што нас дарогі
Загоняць правіць ды масты,
Ішлі ж сягоння мы ўжо ўброд.
— Дарма ўсе вашы неспакоі:
Завернуць нас куды ў кусты,
Або на пляж. А што ж такое?
Прыдбаць не шкодзіла б загару,
Пакуль не скончыцца вайна...
— Пакіньце жарты. Праз дзён пару
Магчыма, скончыцца яна.
— Сама не ведае каманда
Куды, па чорта нас вядзе!
Вось мы паўзём, як тая банда,
А афіцэры нашы дзе?
І праўда, вёў нас падпаручнік,
З адзінай зоркай камандзір,
Зусім юнак. Сціскаў нязручна
Яго зацеснены мундзір,
А шабля ногі абівала...
— Учора з мінай генерала
Хадзіў палкоўнік і маёры,
А сёння час ужо каторы
Зусім нікога не відаць.
— Ці не далі, ўязві іх маць,
Яны ад нас кудысьці драла?
Спярша ўпаўголасу нясмела,
Пасля зычней, пад гул калёс,
У маршы войска зашумела:
«Куды начальства чорт панёс?»
А нехта крыкнуў:
«Стой калона!
Даволі маршу.
Прыбылі!»
І ўсе, што рухаліся сонна,
Паселі, леглі на зямлі
У тым жа маршавым парадку.
Адкуль загад, ніхто спачатку
Пытаць, даходзіць не стараўся —
Была пара ўжо на прыпынак.
Аднак жа кожны здагадаўся,
Калі кароткі адпачынак
Пачаў зацягвацца без меры.
Сышлі з вазоў —
з цюкоў і скрынак
Паны, запасу афіцэры,
Якія функцыяў не мелі
І марш ляжбокам збыць хітрылі.
Яны таксама зразумелі,
Што рух салдаты запынілі,
Дык сталі ўперад падавацца,
Каб зразумець,
у чым тут справа.
Было юнцоў тых мо са дваццаць.
А ім насустрач крочыў жвава
Той падпаручнік даўгавязы:
— Ну, справа ў чым? Чые прыказы
Трымаюць нас тут на шашы?
— А дзе каманда? Афіцэры?
— Што гэта значыць?
— До холеры!
— Дакуль стаяць тут?
Варушы,
Ды будзем сунуцца паволі.
— Чаго пасунешся? Куды?
— Ну не ляжаць жа ў чыстым полі
І ждаць на голавы бяды!
Туман знікае. Кожнай хвілі
З’явіцца могуць самалёты,
А мы якраз тут разлажылі
Абоз, гарматы і пяхоту.
Хай налятуць — усё прапала.
— Ну дык вядзі! За чым жа стала?
— А мэта маршу? А маршрут?
— Маршрут — дарога, мэта — вораг!
— А там няволя ці капут?
— Чаму капут? І ў нас ёсць порах!
— А сувязь ёсць у нас?
— Пся маць!
— Ісці далей па-баявому!
— Ну так. І нельга больш чакаць!
— І слова лішняга нікому!..
А ў гэту самую хвіліну
Азваўся дробненька матор.
Усе заўважылі машыну —
У ёй імчаўся наш маёр.
К яму падбег паручнік тонкі,
Каб па уставу далажыць,
Але начальства выкрык звонкі:
«Якога чорта тут ляжыць
Вось гэта зборышча старцоў?!» —
Яго прыбіў, скаваў, збянтэжыў.
А ад падбору рэшты слоў,
Напэўна б, мёртвы не улежыў...
Салдаты выйшлі на дарогу
І праз хвіліну мерна ў ногу
Шлях прадаўжаць той пачалі.
Маёр падаўся праз палі
Пад лес і знік у хмарах пылу.
— Баіцца лысы чорт шашы,
А нас, во гэтакую сілу,
Пусціў — хай немец растаўчэ.
— А ты маўчы, брат, ды чашы,
Калі навокал ціш яшчэ,
А то, пакуль бамбёжка, бой,
Жандар прыкончыць можа свой.
Шаша звярнула ўправа ў лес
Ад той, што проста ўдаль пабегла.
— Ідзём, відаць у горад С.
— А там ці ёсць на цэгле цэгла,
Ці будзе дзе падначаваць?
Бо зараз ноччу зімнавата.
— Спытай начальства. Вунь стаяць!
— Глядзі, брат, як іх тут багата!
— Але чамусьці не ў гуморы,
Ледзь нас сустрэлі, ўжо хамяць,
Аж тут чуваць, як бэсцяць маць.
— І ў зубы можа даць каторы,
Яны цяпер, брат, як звяры,
З другім да трох не гавары.
А гэтым часам камандзіры
Праз мост, пабіты ўвесь на дзіры,
Памалу войска павялі...
Падвечар мы адпачывалі
Над рэчкай, лёгшы на зямлі,
Пасля пасунуліся далей,
Папаласкаўшы кацялкі.
Тады ж на беразе ракі
Ка мне падбліжыўся Адам:
— Спачатку я не ведаў сам,
Чаму наш кадравы састаў
Сягоння шлях праз лес «прастаў»,
Залезшы шчыльна ў грузавую.
Адбыў і я дарогу тую.
Сказаць, чаму быў перапуд?
Не, лепш не зараз і не тут:
Пасыльны прэ вунь нацянькі.
Тут ад’ютанту загадалі
Падацца ў бок штабной машыны.
Яшчэ «бывай» кіўком рукі
Паслаў ён мне са значнай далі
І знік у зелені альшыны.
Сырой халоднай ноччу хмарнай
Мы увайшлі у цёмны С.
Прайшлі ля станцыі таварнай,
Мінулі доўгі паднавес,
Сустрэлі змрочныя вагоны
І каля іх спыняцца сталі.
Насцёбваў дождж неугамонны,
Плюхцелі лужы на зямлі,
А ветры ў цемры то свісталі,
То дзікім голасам гулі.
Загад: грузіцца проста з ходу.
Вось за падводаю падводу
Падводзяць моўчкі на платформы.
Гарматы, кухні і калёсы,
Пры свеце мокрай папяросы,
То пхнуць, то цягнуць і без нормы
Салдат пакуюць як папала.
— Хутчэй, хутчэй! бо часу мала! —
Крычаць панове афіцэры
І сыплюць «д’яблаў» і «халеры»,
І гэткіх многа слоў другіх,
Што ані ў якім разе іх
Змясціць не можна на паперы.
Пасля пагрузкі і вячэры,
Ні рук не чуючы, ні ног,
Паснулі ўсе, дзе як хто мог,—
Ці ў перапоўненым вагоне,
Ці на платформах між калёс,
Ці то забраўшыся да коней,
Што свой пахрумствалі авёс.
Ніхто не думаў, не даходзіў,
Куды, калі скіруюць нас —
Пакажа сам бліжэйшы час.
Цяпер прылёг, дык шчасця годзе,
І не парушыць зараз сна
Ні дождж, ні сцюжа, ні вайна.
Звон буфяроў,
Стукат калёс...
Соп паравоз,
Роў і свістаў,
Штурхаў састаў,
Рваў эшалон —
Вёз, то не вёз.
Доўга цягнік
Грукаў, блудзіў,
Гэтак і так
Войска будзіў,
Потым, аднак,
Хутка наздзіў
Пусціўся ён
Гладдзю дарог
Цьме наўздагон
Полем, праз лес...
Застаўся, знік
За намі С.
Світаннем вецер і імжакі
Салдат усё ж перамаглі:
Круціцца сталі небаракі,
Шчыльней хавацца ў шынялі,
Але, азябшы канчаткова,
Сядалі, ўскоквалі на ногі,
Клялі надвор’е і курылі.
Часамі той-сёй кідаў слова
Наконт вайны, і перамогі,
І той няведамай дарогі,
Якой кілометры і мілі
Адмерваў сёння эшалон.
— А паравоз усё гукае,
Відаць, дарогі просіць ён.
— Цікава, станцыя якая...
— Ужо мо блізка і Варшава,
Туды ж бо нас вязуць на ўбой...
— Чакайце, што тут за праява?
— Праява? Дзе?
Ды што з табой?!
— Дык мы ж прыехалі дадому!
Глядзіце! Гэта ж горад наш!
— Ты не кажы хоць больш нікому.
— Аслепнуць! Жэрці мне фураж,
Калі назад нас не вярнулі!
— І праўда...
Што гэта за гулі?
Дэпо.
Казармы.
Мост.
Турма.
Вакзал разбіты.
Груды лому...
Не. Больш сумнення ўжо няма,
Што мы вярнуліся «дадому».
І ўжо усе глядзяць жаўнеры,
Ніяк не могучы даць веры
Сваім задзіўленым вачам.
Ды вось і шыльда ля вакзала
Яшчэ раз лішні пацвярджала,
Што гэта ўсё не сніцца нам.
Цягнік спыніўся.
Праз хвіліну
Загад пранёсся: выгружацца.
А праз мінут якіх са дваццаць
Апошні воз вакзал пакінуў.
І кожны з нас пасля той стомы
Да болю сціснуў кулакі:
«Мінулі вёрст мо больш за сто мы,
А вынік маршу — ніякі.
Навошта ж так мы ногі білі?
Няхай спачыў бы лепш салдат,
Замест туды, сюды, назад
Ганяць яго адмерваць мілі!»
А ледзь паспелі мы памыцца,
Пагрэцца чаем, адпачыць,
Ажно дзяжурны ўжо крычыць:
«Падрыхтавацца у паход!
Гатовым быць хвілін праз трыццаць!»
І вось ізноў абоз, народ
З казармы ў новы эшалон
Пагналі чым хутчэй грузіцца.
Той-сёй сцішка бурчаў праклён,
Той-сёй падміргваў хітравата,
Ды думаць — справа не салдата,
Дык што ні скажуць, робіць ён.
Пасля ўсіх цяжкасцяў пагрузкі,
Спусціўшы ногі на парог,
Ці сеўшы ззаду, дзе хто мог,
У круг сяброўскі мірны, вузкі,
Праз дымы таннай папяроскі
Салдаты далі
Разглядалі
Сваіх няведамых дарог.
— Заціхлі бойні адгалоскі...
— І праўда, хмары разагнала,
А не гуляюць «месершміты».
— А мо яны усе ўжо збіты
Ці мо махнулі з Польшчы драла?
— Хутчэй, што Польшча ўжо здалася.
— Ды ўжо ж у самым блізкім часе
Павінны выясніцца справы.
— Раскажа шмат аб чым дарога.
— Спытай начальства, хто цікавы.
— Начальства ведае не многа
Або, як мы, зусім нічога.
Ужо каторая пара,
Як мітусяцца небаракі
Накшталт няшчаснага сабакі,
Які згубіў гаспадара.
— Няма адкуль чакаць дабра!
— Куды ўсё гэта прывядзе,
І як мы спынімся, і дзе?..
Цягнік тым часам рушыў жвава,
За горад выйшаў.
Поле.
Лес...
— Яй-богу едзем зноў у С!
— І сапраўды шлях той... цікава?
— Нічога гэта.
Сёння, брат,
Напэўна вернемся назад!
Маліцца толькі трэба богу,
Каб не прыйшлося пехатой
Ізноў прамерваць нам дарогу!
— Ну, хопіць гутаркі пустой,
Пакажа сам бліжэйшы час,
Куды, пашто кіруюць нас.
— Ужо, панок, і так відно,
І не сягоння, а даўно,
Што Польшча выпучыла дно.
— Ты там сядзі ды лепш маўчы.
— Маўчы удзень, маўчы ўначы...
А мы ўсё ж людзі, не сычы!
Стаянка. Доўгі перагон.
Ізноў стаім ля семафора.
Да нас ускочылі ў вагон
Адам з вадзіцелем маёра:
— Навіны ёсць.
Не хвалявацца.
Маўчаць да часу.
Пільным быць.
Вось зараз С., хвілін праз дваццаць,
А там убачым, што рабіць:
Учора раніцай граніцу
Прайшлі ў наш бок бальшавікі...
— Дурніцы з мутнае крыніцы!
— Маўчыце. Гэта не дурніцы,
А звесткі з першае рукі.
Якія іхнія намеры,
Мне, зразумела, невядома,
Аднак прашу вас даць мне веры,
Што хутка будзеце ўсе ўдому.
Канец вайне. Вам, людзям працы,
Зусім не трэба хвалявацца:
Ідзе ўсё так, як лепш не трэба.
Другая справа, што паны
Папруць вас з рускімі змагацца,
Хаця і ведаюць яны,
Што ўжо і нат сам пан бугз неба
Нічога ім не дапаможа,
Бо панскай Польшчы ўжо няма.
А кожны з вас загінуць можа
Зусім бязглузда і дарма,
Калі Савецкая дзяржава
Нясе нам шчасце і свабоду.
Мы супроць братняга народа
Ісці вайной не маем права.
Вось гэта майце ўсе на ўвазе
Ад гэтай хвілі ў кожным разе!
— Вось гэта здорава!
— Ура!
— А што ж, ужо даўно б пара!
— Пара змяніць гаспадара?
— А ты лухты не гавары —
У іх усе гаспадары!
— Ужо пакончана з няволяй!
— Ну, пажывём, убачым болей...
Адам звярнуўся да мяне:
— З табой мы розна меркавалі,
А выйшла лепш,
хоць па-другому,
Бо на вайне як на вайне...
І будзе вызвален Віталі,
І хутка вернемся дадому,
І з гэтым новым светлым днём
Жыццё другое распачнём.
І ледзь прыцішыў ход цягнік,
Пакінуў нас і ў змроку знік,
А ўслед саскочыў шофер той.
І раптам дзікі выкрык:
«Стой!»
З чаргой кароткай аўтамата
Адбіўся ў станцыі пустой.
Цягнік спыніўся ў тупіку.
Уночы спраў было багата:
Разгрузка, марш, затым пастой
І пераправа праз раку.
Тады вось весткаю благой
Наскрозь прабілі сэрца нам:
Той аўтаматнаю чаргой
Забіты ўвечары Адам,
Шафёр паранены у ногі...
І ў той жа час няспынна, хутка
Плыла цішком на ўсе бакі
Адна упорыстая чутка:
«Ідуць, прыйшлі бальшавікі!»
Дык ноччу, кінуўшы ўсю зброю
Ці здаўшы сельскім камітэтам,
Мы, беспарадкавай гурбою
(Начальства наша перад гэтым
Кудысьці знікла — дай бог ногі)
Ледзь толькі стала развідняцца,
Сыпнулі дружна ўздоўж дарогі
Дамоў да сем’яў, к мірнай працы.
Ды вось вусцішна раптам стала:
Шаша, як гром, загрукатала,
І ў промнях сонечнага ўсходу
На фоне ранішняй зары,
Насустрач нашаму паходу,
Як быццам волаты з быліны
Ці фантастычныя звяры,
Узніклі танкі на гары,
А ўслед за імі рух няспынны
Калоны войскаў пачалі.
Гарматы, конніца, пяхота
Шляхі-дарогі занялі,
А неба ўкрылі самалёты.
Вось — над парадамі парад:
І моц,
і хуткасць,
і размах!
Над аркай цвіў чырвоны сцяг.
Народ натоўпам. Хлеб, і соль,
І кветкі, музыка, і смех,
І слёзы радасных сустрэч
Пакрылі шлях. Забыты боль
Нядаўніх дзён.
Праз лес, лугі
Шугнулі сотні новых рэх
І гналі з вёскі гора прэч.
Як брат, як сябра дарагі,
Сустрэты быў ля бедных хат
Савецкай Арміі салдат.
А мы — у польскіх шынялях —
Глядзелі з зайздрасцю на шлях,
Што вось вітаюць так не нас,
Што ў тых радах ідзём не мы...
(Бо на салдата ў польскі час
Народ варожа, як нямы,
Здалёк паглядваў з-за платоў.)
Ды хопіць зайздрасці, дакору!
Не месца ім і не пара!
Ў натоўпе, шапкі ўзняўшы ўгору,
І мы крычым штосіл: «Уррааа!...»