Заместа лірычнай прадмовы,
Спавітай у ясны паяс,
Я выкажу простыя словы
Пра смутак у песнях у нас.
Размах будаўніцтва нязвыклы,
Напружная праца штодзень...
І трэба —
упарта і сціпла
Прымаць найвялікшы удзел!
І трэба —
аддана і смела
Тварыць рэвалюцый пасаг,
Каб сонца на ветразях белых
Данесці ў цвятлівісты сад.
А ты, мой
Нялюбы паэта,
Маўклівы ідзеш на папас;
Каханне дарэшты запета,
Зняслаўлена жальба і гас.
Ты прозай штодзённаю клічаш
Свае абавязкі,
І сум
Адценнем сухім на абліччы
Ад воч засланяе красу.
Туман прычыняе павекі,
Утомай збіваючы з ног.
Ты прагнеш рамантыкі нейкай,
Навеянай вёсламі сноў.
А ў кожнай пульсацыі сэрца,
У кожным размаху рукі —
Ты бачыў, паэт,
Як імкнецца
Жыццё разламаць берагі?!
Ты бачыў задумныя вочы,
Калі нечаканая гаць
Хаду прыпыняе рабочых, —
Ці выйшаў ты ім памагаць?!
Ты, дзесьці складаючы вершы
Пра радасць натруджаных рук,
Ні кроплі у радасць не верыш,
Не верыш у нашу зару.
І ведаеш,
Колькі жалобы
Радкі затаілі твае!
Ты песні і маршы угробіў
Пад холадам снежных завей.
А ў час,
Калі чорная скруха
Стаіць ля тваіх ля акон, —
Ты, ломячы белыя рукі,
Шукаеш рамантыкі дзён.
Спяваеш тады пра каханне
І цемру асенніх начэй,
І песні ў старым чамадане
Хаваеш ад нашых вачэй.
Тваё распраданае сэрца
Рамантыкай той не гарыць,
Як мускул ад працы ірвецца —
Імкнецца Камуну стварыць.
Не знае рамантыкі й іншай,
Калі забіваў брата брат,
Каб сонца з далёкіх узвышшаў
Данесці ў цвятлівісты сад.
Няшчасны!
Якая жалоба
У радасці прозы твае!
.................................................
Зямны паварочваю глобус —
Жыццё маладое ўстае.
І будуць у смутку наяўна
Рамантыкі нашае сны:
Было,
як гавораць,
нядаўна —
У час грамадзянскай вайны.
Лясы шумелі на трывогу,
І голас іх надрыўны быў.
У цёмнай засціле дарога
Штафіравала чорны пыл.
Ішлі на ўсход калоны войска,
Забраўшы радасці надзей:
Чуць золак —
Вораг прыйдзе ў вёску,
Бяду краіне прывядзе.
І нехта ў полі клікаў сына:
— Вярніся, сынку!..
Хто ж цяпер
Хаціны нашае краіны,
Хто ж абароніць без цябе?!
Але прайшло
І знікла войска,
І стала ціха навакол.
Ад сонца вузкая палоска,
Як стужка, ўпала над ракой.
Рака схіснулася ў даліне,
Зашалясцеў сухі аір.
Жалезны мост,
Як павуціна,
Павіс на ліштвах цераз вір.
Па мастаўі,
Як рысы-жылы,
Чыгунных рэек паясы
Пабеглі параю няўхільнай
Аж за азёры,
За лясы.
Лясы шумелі на трывогу:
— Куды ты, грозная ЧК?
Не едзь утоптанай дарогай —
На долю будзеш наракаць.
Тваіх галоў чакае вораг,
Падмогі марна ты не шлі:
Палкі чырвоныя за горы
Яшчэ уранку адышлі.
Пазалотаю тонкай вакзал
Убірала
вячорнае сонца.
Цягнікі адышлі
і назад
Праз гадзіну вярнуліся зноўку.
Параходы прайшлі на Дзвіне
І прынеслі трывожныя чуткі:
За вярсту ад вакзала ці дзве
Аўладалі бандыты чыгункай.
Аўладалі мастом,
ля ракі
Перарэзалі ўсе пераходы:
На вакзале стаяць цягнікі,
На прыстанку стаяць параходы.
Нерваваліся людзі ў ЧК,
Гаварылі —
пакінуць трэ ветку.
Камісар загадаў пачакаць,
Покуль вернецца наша разведка.
Вартавалі дарог палатно
Ахінёныя зморай атрады.
Летні вечар прыйшоў пад акно,
І ў ЧК пачалася парада.
Ценявой павалокаю сад
Шалясцеў пад пустыняй палеткаў.
Задуменны сядзеў камісар,
Слухаў рапарт уважна разведкі.
Мігацелі у зацьме агні.
Рзалі коні трывожна і глуха.
Камісар данясенне спыніў,
Загадаў прапанову паслухаць.
— Мае таварышы!
Ніколі
Не ведаў страху наш атрад:
З любой засады —
вымчаць коні,
А ці наперад,
ці назад.
Не ў гэтым рэч.
За нашым войскам
Цягнік нядаўна вёз прыпас.
Пакуль апал насілі з вёскі —
Ён запыніўся тут на час.
І раптам банда захапіла
Чыгунку скрозь каля ракі,
Два параходы затапіла,
Назад вярнула цягнікі.
Няма калі нам траціць часу:
За намі вораг наш ідзе,
І трэба вывезці прыпасы
Ці па зямлі, ці па вадзе.
Вы,
камандзіры эскадронаў,
Як толькі сцішыцца агонь, —
Пагрузіце
прыпас
і коні
І самі сядзеце ў вагон.
А зараз клічце машыніста,
Няхай ён будзе лепш пры мне.
Калі зрыхтуеце ўсё чыста —
Прашу паведаміць мяне.
Адказ кароткі:
— Ёсць!
— Ідзіце! —
Махаў вялізманым пяром,
Качаўся,
слаўся
лёгкі вецер,
Каб чыста вымесці перон.
Калі сонца за мора пайшло,—
Вечар зоры сабраў на мітынг,
Месяц жоўты стаяў над сялом,
Быццам з золата тонкага літы.
Вартаваў ён людскі супакой,
Толькі дзе там яго увартуеш:
Гаманіў кулямёт за ракой,
Ахінёны туманнаю туляй.
І трывога павольна расла,
Як раслі чалавечыя цені, —
Гэта сум на палетках паслаў
Палахлівых вачэй шалясценне.
Бо спакойна мігалі агні,
Нагружалі вагоны чэкісты,
Уздыхаў на пероне цягнік,
Залатыя губляючы іскры.
А калі,
насупроць ціхіх дум,
Падалася каманда:
«Гатова!»,
Так,
як коні храпуць на бяду,
Разбіваюць
цяжкія падковы, —
Заірзаў,
пашчапаў супакой,
Аж звяры у лясах пашалелі,
І пайшоў ён павольнай ступой,
Выгінаючы гнуткае цела.
А пасля —
ўсё хутчэй
і хутчэй
Аж звінелі вагонныя шыбы,
Быццам чуў,
што вось гэтых людзей
Ён апошніх вязе на пагібель.
Адчараваўся месяц ясны,
На змену выйшла мілавіца;
Упалі кос ружовых пасмы,
Як згібы тонкай бліскавіцы.
Яна звязала косы бантам
І стала, зорная, пад лесам:
Дзівілася на тую банду,
Што ў Беларусь прыйшла з Адэсы.
На мосце моцна спала варта,
А коні тупалі па полі;
Каля агню гулялі ў карты
На лёс,
на шчасце і на долю.
Якая смешная наіўнасць
Не знаць,
што долю сваю самі
Яны расстрэлілі нявіннай
Сваімі лютымі рукамі!
І дзень наступнага,
бясспрэчна,
Рыхтуе смерці падарунак:
Схіснуўся важка мост над рэчкай
І зазвінелі рэйкі-струны.
— Трывога! —
выпрастаўся голас,
Заекатаў далёка ў лесе:
— Калі не свой —
паўсотні голаў
На соснах шыбельных павесіць.
Вы чуеце —
падземны рокат,
Бяда бяду
нясе атраду:
Цягнік ідзе,
і недалёка,
Якую льга прыдумаць раду?
Раскідаць рэек мы не ўхопім —
Сігнал трывожны запаліце,
Заляжце поблізу ў акопы —
Цягнік павінен супыніцца.
І вось
у змроку прадсвітальным
На стромкім насыпу-адхоне,
Як водбліск месяца аддальны,
Замігацеў агонь чырвоны.
Быццам віхар з вятрамі,
імчыцца цягнік,
Толькі рэйкі звіняць,
толькі рэйкі гудуць:
Праязджае шпарчэй
і шпарчэй машыніст
За вярстою —
вярсту,
За вярстою —
вярсту...
Адшумелі лясы,
прамінулі палі...
«Як жа мост прамінуць,
пераехаць раку?»
І трывога расце —
гэта скруха зямлі,
І ЧК -
начыку,
І ЧК -
начыку.
— Хто там смелы такі,
каб цягнік тарнаваць?!
Не спыняй цягніка,
не спыняй, машыніст,
Бо за здраду
з плячэй паляціць галава! —
А цягнік — павальней,
прыпыніўся цягнік.
І, як шэлест лясны,
Пракаціўся прытоены рокат:
— Гэта ён...
— Гэта ён нас прывёз на пагібель!
— Перарэзаны шлях...
— Семафорам закрыта дарога... —
Хтосьці плакаў,
і слёзы звінелі па шыбах.
І расла навальніца
нянавісці дзікай і злосці.
Нехта крыкнуў тады:
— Расстраляць камісара... —
І з вагона ў вагон,
як дэпеша па радыё РОСТа,
Абляцела чэкістаў усіх
тэлеграма.
Знерваванай хадою
прыйшоў камісар,
Быццам сэрца пачула
трывожныя весткі;
Ён халодным дакорам
шкляных акуляр
Паглядзеў на сцяне
на кавалкі абвесткі.
А пасля —
глянуў ветла
на чорных людзей,
Загадаў праз хвіліну
знайсці машыніста.
І пятнаццаць чэкістаў —
Пайшло да дзвярэй,
А паўсотні —
маўчала чэкістаў.
— Што ж, сябры!
Расстраляйце мяце,
Знаю вашы намеры ліхія...
З нас ніводнага смерць не міне —
Дываном сваім белым накрые.
Перарэзала банда наш шлях —
Семафор у трывожным сігнале.
Покуль змрокам спавіта зямля,
Нас не будзе трывожыць навала.
А калі загарыцца зара,
Калі сонца на пасеку выйдзе —
Прыйдзе вораг жыццё забіраць,
Насміхацца над намі ён прыйдзе.
Адабраўшы усё:
і душу,
І надзею на шчасце краіны, —
Павядзе пад насмешлівы шум
І павесіць на першай асіне.
Выйдзе маці каторага зваць,
Анямеюць ад крыку палеткі.
Будзе доўга з надзеяй чакаць
Суцяшальнай і радаснай весткі.
А калі вецер весткі прымчыць,
Яны сэрца матуліна вымуць, —
Пойдзе зноў жабраваць,
Клянучы,
Што сыны аддаліся жывымі.
Што ж, сябры,
Расстраляйце мяне,
Толькі ворагу я не аддамся:
Усё роўна нас смерць не міне —
Без яго лепей згінуць, прынамсі...
Ані слова адказу
не чуў камісар —
Затаілі глыбока
трывогу чэкісты,
Толькі нехта нясмела
ў цішы адказаў,
Што яны не знайшлі
анідзе машыніста.
Спахмурнела тады
ў камісара чало:
«Без яго можа будзе...
загінуць лягчэй...»
І паўсотні бялявых
і русых галоў
Закрычала маўклівым
шаленствам вачэй.
Бліскавіцай прабегла
халодная дрож,
Камісар затаіў
гэты боль галавы,
Павярнуўся і выйшаў:
— А ну, паравоз! —
І пагладзіў ласкава
рукой паравік.
Уздыхнуў,
застагнаў
і няроўнай ступой
Зварухнуўся цягнік
і павольна пайшоў.
Узрастала трывога
і рос неспакой,
Нечы сутаржны твар
скамянеў і пажоўк.
Бо здавалася —
зараз, як толькі на мост,
Зварухнецца зямля,
як пад бураю сад,
Сіметрычнасць сусвету
ахопіць хаос
І загіне навекі
жыццё і краса.
А цягнік ўсё ішоў...
І трывожны сігнал,
І масты,
і засады
мінуў ён даўно.
За вярстою
вярсту
Камісар яго гнаў,
Не шкадуючы цвёрдых,
жалезістых ног.
Мінула ноч, і сонца ўстала,
На ясны выйшла небакрай,
Пялёсткаў скрозь парассыпала
Няхай над ветрамі гараць.
А ветры лёгкія здалёку
Насустрач беглі цягніку,
Віталі ветлы яго лёскат
І пошчак неслі за раку.
Яны разносілі трывогу
І скруху сэрцаў маладых,
Віталі нашу перамогу,
У песнях славілі уздым.
Цягнік імчаўся
далей,
далей —
Бліжэй да сонечнай красы,
І рассцілаліся па шпалах
Чыгунных рэек паясы.
Яны вялі да новых боек,
Да новых такжа перамог,
Каб сілы нашыя удвоіць,
Каб пралетарый перамог.
Вялі на новыя прасторы,
Каб такжа іх адваяваць
І запаліць над імі зоры
Камуны светлай хараства.
Пайшлі ў далёкае выгнанне,
Як на вадзе ідуць кругі,
І дні вялікага змагання,
І ночы цёмныя тугі.
На небе расцвітае яснасць,
Як пацалунак маладой.
Мае сябры,
Якое шчасце
Прайсці жывому над вадой!
Мінуць трывожныя сігналы,
Павахтаваныя масты,
Дзе ў старасвецкіх прычындалах
Стаяць варожыя пасты.
У шатах новага пакрою,
Прыкрыўшы рыцарскі саян,
Пяром вялізманым узброен
Галоўны іхні атаман.
А навакол яго —
штукмайстры,
Як слугі верныя яго,
Вянкамі руж і белых астраў
Прыгожаць меднае чало.
Як дзень, так ноч —
нямыя суткі
(Нямала часу так прайшло),
Адценні радасці і смутку
І не кранаюць медны лоб.
Рукой халоднай
безупынку
Ён ставіць творчасці пячаць:
За радасць нашую —
адзінку,
За сум варожы —
цэлых пяць.
Мае сябры,
Якое шчасце!
Мінаем варту,
край зямлі...
І хвалі шоўкавыя лашчаць
Пяшчотнай ласкай караблі.
Гараць трывожныя сігналы,
І вораг вабіць на спачын,
А караблі —
ўсё далей,
далей
Плывуць па сонца ўдалячынь.
Нішто не зверне іх з дарогі:
Ні навальніца, ні скавыш,
Ні мора грозны тайны рокат,
Ні смерць адважных стырнавых
І ні варожыя сігналы,
З агнямі злосці і маны,
Што караблі іх абагналі,
Што ўзадзе кінуты яны.
Мае сябры,
Надзея цвеліць,
Што не рассыплецца краса —
Яна дажджом
пялёсткаў белых
Аквеціць новы зорны сад.
А не ўтаймуем буры словам,
Не будзем ныць і наракаць,
Мы сонца цвет і пурпуровасць
На цвёрдых вынесем руках.
1929 г.