Здзіўляла ўсіх яго высокая, спакойная постаць. Спакой плыў з яго рухаў — ураўнаважаных, па-жыццёваму стомленых; сівізна выглядала з-пад шэрага капелюша. А ў вачах паміж густых, загарэлых маршчын застыла глыбока схаваная туга, відаць, зусім нікому не адкрытая. І калі ён нёс у левай руцэ чорны, крыху пацёрты чамадан, а правай абапіраўся на блішчасты кій, можна было падумаць па поршы погляд, што гэта бадай што нейкі коміваяжор.
Усе ў вёсцы сказалі, у першую чаргу старыя: «Прыехаў Дзяніс Калывайка, «амерыканец», што азначала — прыехаў чалавек, які жыў у Амерыцы. Так, Дзяніс Калывайка сапраўды жыў у Амерыцы і жыў вельмі доўга — сорак пяць год. І калі яму стукнула восемдзесят, захацелася паглядзець на сваю родную беларускую вёску Цівуны, паглядзець, як кажуць, перад смерцю, хоць мог бы ўжо махнуць рукою на яе, мог бы забыцца, так шмат пражыўшы на чужбіне. Але нешта пацягнула на радзіму. Што? Можа, далёкае дзяцінства, беднае, у саламянай хаце, якую так рана для яго пакінуў бацька, перасяліўшыся пад крыж на вясковыя могілкі, што туляцца ў кустах і соснах? Можа, стары бор за вёскай там, дзе і цяпер крыжуюцца дарогі, пах і шум якога так часта чуцен быў у снах? І шум здаваўся заўсёды чамусьці трывожным. А можа, той ветраны млын, што ўзабраўся на пясчаную гару на другі бок вёскі і заўсёды махаў крыламі, нібы адганяючыся ад навалы хмар, што ўсё плылі з вышыні і асядалі на яго? Пясчаная жоўтая дарога, зялёная па абочынах, вілася ўверх да млына, па якой людзі з падводамі ўвіхаліся, як мурашкі, памагаючы сваім конікам цягнуць згарованы сяк-так пуд жыта. Часта і Дзяніс — тады пастушок у наймах — разам з другімі пастушкамі памагаў якому-небудзь худому дзядзьку і яго слабай кабылцы.
Ды многа чаго захавала памяць: і самую вёску, і людзей — такіх бедных, як была беднай сям’я іх, Калывайкаў, і заможных, якія насміхаліся над імі, над іх беднасцю, нават над прозвішчам. І гэта было балюча і крыўдна да слёз. Маці — тая заўсёды ціха плакала пасля кожнай крыўды. І калі Дзяніс, пакінуўшы сям’ю ў свой час, уцякаў у Амерыку, то ўцякаў не толькі ад беднасці, але і ад розных здзекаў, ад насмешак. З болем у душы панёс ён гэтыя крыўды за акіян, каб там забыцца пра іх, ачысціць душу новымі ўражаннямі. Думаў, заробіць грошай у той багатай Амерыцы, вернецца, і тады... тады ён пакажа гэтым насмешнікам, у якіх у сэрцы няма ні пашаны, ні спачування да беднага чалавека, якое б ні было яго прозвішча.
Ішоў 1911 год, калі Дзяніс Калывайка меў за плячыма трыццаць пяць. Вырашылі ў сям’і ажаніць малодшага брата, менш кемлівага, менш вопытнага. Няхай робіць па гэтай ліхой гаспадарцы, куды ж ты ад яе дзенешся? А Дзяніска адзін раз, позна прыйшоўшы з вечарніц і павячэраўшы халоднай заціркай, што пакінула яму сям’я на лаве ў гаршку, сказаў, падумаўшы:
— Давайце прадамо карову, і паеду я ў Амерыку.
Так і паехаў, на здзіўленне ўсім у вёсцы. Гэта ж не жарты — за акіян, за тое невядомае мора сіняе...
У Амерыцы тут жа пры высадцы з парахода ў ньюйоркскім порце падхапіў Дзяніса агент-вярбоўшчык — такая табе бестыя, што нават па-руску ўмела гаварыць. Так і трапіў Дзяніс Калывайка з беларускай вёскі Цівуны ў лапы капіталістычнага агента, які павёз яго ў поездзе па незвычайнай чыгунцы — яна, гэтая чыгунка, бачыце, вісіць на слупах, аж страшна, і поезд амаль што абціраецца аб задымленыя вокны высачэзных дамоў, верхнія паверхі якіх хаваюцца ў хмарах.
З рук агента Дзяніс трапіў на тэкстыльную фабрыку, ды ў такое цяжкае для працы аддзяленне, што каб ведаў англійскую мову і ўсе павароты ў гэтай страшна незнаёмай краіне, то ніколі не згадзіўся б там застацца. Але што зробіш, калі рабочы чалавек тут адразу робіцца нявольнікам? Недарма кажуць — наняўся, як прадаўся.
І стаў Дзяніс Калывайка, чалавек з русымі валасамі і шэрымі крыўдна-недаверлівымі вачыма, працаваць там, дзе трэплюць лён, пяньку, дзе расчэсваюць воўну. Адным словам, перш чым зарабіць на кавалак хлеба, трэба наесціся горкага пылу. І за шэсць год пыл так заткнуў яму вушы, лёгкія, што ён, ужо аглохлы, надоўга захварэў, злёгшы ў бясплатнай бруднай бальніцы на ўскраіне горада, дзе лекары ачышчалі яму вушы, лячылі лёгкія і за гэта дамагаліся платы.
Дзяніс выпісаўся з бальніцы і застаўся на вуліцы без работы. Пайшоў на біржу працы, занеслі яго там у спіс, чакай, мо што і прыбудзе. Кожную ноч хадзіў начаваць на рыбацкія баржы на прыстань, дзе часам здаралася зарабіць на пагрузцы, а адтуль ішоў на біржу нанава. Але працы ўсё не было.
І вось урэшце пасля чатырох месяцаў беспрацоўнага блукання напаткала яно — жаданае «шчасце». Зноў трапіўся вярбоўшчык, які, між іншым, цікавіўся спецыяльна славянамі. Відаць, амерыканскія буржуі чамусьці ўцямілі сабе, што славяне, пераважна з Расіі, матэрыял найбольш падатны для эксплуатацыі. Вярбоўшчык быў бліскучы з галавы да ног і ўсміхаўся неяк не па-панску. Ён з задавальненнем пахлопваў Дзяніса па яго шырокіх плячах і, смеючыся, прыгаворваў: «Ол райт! Ол райт!» Ён адразу даў Дзянісу білет на дарогу і друкаваную запіску ў канверце, на якім стаяла слова «Дэтройт».
Дэтройт... Гэта ж сталіца амерыканскага аўтамабільнага караля Форда. Вось куды!..
У Дэтройце, ва ўладаннях Форда, Дзяніс прайшоў лекарскую камісію, бо Форд хоча мець рабочых здаровых. Дзянісу адвялі пакойчык у фордаўскім доміку для рабочых, і ўжо пазаўтра ён пайшоў па пагрузку фордаўскіх аўтамабіляў.
У фордаўскім бюро Дзянісу сказалі, што ён павінен вывучыцца англійскай мове, на што ў містэра Форда ёсць школа, дзе выкладаецца не толькі мова, але і азнаямленне з вытворчасцю аўтамабіляў. Хто не ведае англійскай мовы, той рызыкуе страціць працу.
Ого! Вось дзе Амерыка! Сапраўдная Амерыка! Усё даецца чалавеку, толькі працуй. І Дзяніс пасля школы стаў працаваць на такарным станку. У першыя дні здавалася: якая ж выгода! Кватэра табе, як кажуць, і святло, і цяпло, і шэсць долараў у дзень. Калі ты пра гэта сніў, Дзяніс, сын Мікіты Калывайкі з беднай, закінутай беларускай вёскі, ды з такою яшчэ прыгонніцкай назвай — Цівуны?
Мінаў месяц за месяцам у напружанай да апошніх сіл працы — кожны рух трэба разлічыць да секунды, каб не было ніякіх, самых найменшых, паваротаў. Ды не толькі гэта, а каб і тваё вока не пасмела глянуць куды-небудзь убок. А каб перакінуцца з суседам словам, аб гэтым забывай назаўсёды. Так сказаў усім рабочым Амерыкі інжынер Тэйлар, жрэц капіталізму. Так ён сказаў і беларусу Дзянісу Калывайку. Твае вочы, Дзяніс, павінны глядзець толькі на тое, што ты робіш, твае рукі павінны плаваць па станку. Нічога, што пот залівае вочы і струменем сцякае па носе, па барадзе. «Чытай біблію,— кажа сам містэр Форд, — так, як чытаю я, там напісана: «У поце твару свайго ты будзеш здабываць хлеб свой». А па простай мове гэта азначала для Дзяніса, што ён павінен, хоць лоппі, сваімі рукамі ўкласціся ў памечаныя секунды, якія на таблічцы, як малітва, вісяць над станком. Цябе чакаюць шэсць праслаўленых фордаўскіх долараў у дзень. Дык напружвай свае славянскія мускулы мацней, каб сам патрон містэр Форд мог сказаць: «Ол райт!»
Калі рукі і ўвесь арганізм заўтаматызаваліся, стала, здаецца, лягчэй. Але Дзяніс пры гэтым не мог здагадацца, чаму ў яго галаве стала неяк пуста, быццам нехта выгнаў думкі адтуль. Дзе яны? Няўжо іх назад не збярэш? Відаць, што не, бо за станком думаць нельга. Думкі ўцяклі... Што ж?.. Мусіць, так трэба. Затое ў фордаўскай кватэры, як толькі Дзяніс увайшоў у яе ўпершыню, ён убачыў на століку ў прыгожых вокладках з залацістым крыжам біблію на рускай мове. Прыйдзе нядзеля — ты павінен яе чытаць, бо яе чытае сам патрон містэр Форд. Вось табе і будзе думаць пра што: ты, чалавек, нікчэмная істота перад богам. Ну а Форд,, вядома, адзін з багоў на зямлі. Лёс наш у ягоных руках, няхай думае ён. Нам толькі абавязкова патрэбна напружваць мускулы. Гэтага і толькі гэтага патрабуе ад нас Форд.
Аднаго разу, калі Дзяніс, нахіліўшыся над станком, не бачыў свету, да яго падышоў фордаўскі чыноўнік для дапамог. Такіх чыноўнікаў у Форда было каля ста чалавек. Гэта, вядома, не дурні, яны маюць нават шырокія веды і існуюць для таго, каб у патрэбны момант дапамагчы ў чым-небудзь рабочаму парадай. Апрача ўсяго, ён назірае за тым, каб не было сварак у сем’ях, каб рабочыя не п’янствавалі і не разбэшчваліся і г. д. Гэты фордаўскі пурытанскі інстытут выконваў і функцыі дэтэктыва.
Чыноўнік з гэтага «інстытута» ўсё ж такі доўга глядзеў на схіленага над станком Дзяніса, пазіраў на яго спацелы лоб, на тую напружаную зморшчку паміж броваў, у якой, здаецца, у вузел завязан увесь сакрэт сілы. Рукі Дзяніса працавалі спраўна, толькі недзе, як здалёк, часам адчуваліся прыступы лёгкай абамлеласці ў мускулах. Але высілак волі перамагаў іх.
Чыноўнік неўзаметку ўсміхнуўся з-пад навіслага над вачыма капелюша і адышоў. Праз хвілін пятнаццаць разам з ім прыйшоў сам Форд — высокі, касцісты, у ботах з доўгімі халявамі — і таксама стаў назіраць за Дзянісам. А Дзяніс больш адчуваў прысутнасць Форда, чым бачыў яго. Толькі рукі яго запрацавалі, здавалася, проста ліхаманкава. Дзяніс не помніць, ці гэта было наяве, ці ў сне, толькі ў грукаце і шуме цэха Дзяніс пачуў рэзкае фордаўскае «Ол райт!».
Форд з чыноўнікам адышлі. У чым жа справа? Што ім трэба было? Гэта выяснілася для Дзяніса ўвечары. Аказваецца, ад празмернай напружанасці ў працы ў фордаўскіх рабочых праз чатыры-пяць месяцаў дранцвеюць мускулы, і рабочыя тым часам пераходзяць на лягчэйшую працу, пераважна на палявыя работы на фордаўскія фермы, дзе Форд выпрабоўвае свае трактары. Зарплата, вядома, паніжаецца. А вось Дзяніс прапрацаваў не чатыры, а шэсць месяцаў і адчуў толькі лёгкія прыступы абамлеласці ў мускулах, за што заслужыў фордаўскае «Ол райт!».
Толькі праз сем месяцаў апруцянелі мускулы на руках Дзяніса Калывайкі. Прапрацаваць такі тэрмін дапамог яму яго «гаспадарскі» рэжым. Прыходзячы з работы дахаты, Дзяніс прымаў душ, абедаў і клаўся адпачываць. Асабліва аддаваўся адпачынку ў нерабочую суботу, а пасля — нядзелю. Па сваёй прыроднай трываласці ды пры такім рэжыме Дзяніс мог кожны наступны дзень не адставаць ад імклівага, бязлітаснага руху машын.
Але, урэшце, і гэта не памагло. Цераз сем месяцаў мускулы здалі. Нягледзячы на гэта, фордаўскі чыноўнік, «спецыяліст ад выгад для рабочых», калі знімаў яго ад станка, з задавальненнем пахлопаў Дзяніса па плячы, пракартавіўшы сваё «Ол райт!». Чыноўнік цаніў трываласць свайго «цывілізаванага» раба. Ён не раз правяраў, колькі грошай расходуе Дзяніс, і раіў не расходаваць больш як пяцьдзесят долараў у месяц. А ўсе грошы, што застаюцца нерасходавапымі, раіў класці ў фордаўскі банк.
— Ты, Дзяніс Калівайко, будзеш таксама капіталіст. Зразумеў? З таго банка табе будуць даваць працэнты. Ты адразу робішся партнёрам містэра Форда. Зразумеў, містэр Калівайко? Гэта ёсць Амэрыка, містэр Калівайко! Ол райт!
Так і пайшло, так і стала ўсё жыццё ўкладацца ў пяцьдзесят долараў у месяц, нават тады, калі Дзяніс працаваў на фордаўскай ферме, дзе зарабляў ужо не шэсць долараў у дзень, а толькі два. Такім чынам, містэр Форд нічога не траціў на тым, што плаціў рабочым на сваіх заводах па шэсць і нават восем долараў у дзень. Яго прапаганда высокай заработнай платы ўсё больш і больш туманіла вочы тысячам пралетарыяў.
Так зажылося і нават прывыклася. Праўда, часта адведвала Дзяніса такое адчуванне, што нешта цягне за душу, за гэтыя самыя жылы, па якіх плыве кроў да тых трывалых мускулаў, якімі захапіўся Форд.
Хацелася б пайсці ў горад, пазабавіцца трохі, але праз некаторы час, як гэта бывала з другімі, той самы чыноўнік, які ўсё бачыць, прыйдзе і скажа, што пяцьдзесят долараў не хопіць на такое жыццё. А потым ёсць небяспека, што нежанаты Дзяніс можа заразіцца якімі-небудзь ідэямі, скажам, сацыялістычнымі. Такія рэчы ва ўладаннях Форда недапушчальныя. Ёсць на гэта дэтэктывы. Яны не дапусцяць. Яны ўсюды нябачна прысутнічаюць, яны ўсемагутныя. Сам Форд ідзе па вуліцы ў акружэнні чатырох дэтэктываў. Гэта ж яны так зрабілі, што Дзяніс Калывайка і ажаніцца не змог. Амерыканскай жанчыны браць не хацеў; думаў, вернецца дахаты і тады... Але калі аднаго разу ў вячэрнім рэстаране да яго прычапілася нейкая пані, і ён не мог адмовіцца выпіць з ёю бакал віна, то назаўтра ў фордаўскай газеце быў здымак, як пачцівы Дзяніс Калывайка з беларускай вёскі Цівуны, — о, людзі! — цалуецца з капялюшнай дамай... Каб хоць ён сапраўды цалаваўся. А ўсяго толькі гэтага праклятага віна выпіў з тою, што прычапілася. Чаго не могуць зрабіць з нявінным чалавекам на свеце? Вось і паспрабуй, ажаніся. Ёсць адзін толькі выхад — хадзіць да жанчын, каб ніхто не бачыў, — на гэта глядзяць праз пальцы, гэта лічыцца законам. Але Дзяніс не квапіўся на гэта. І часам уначы адзінокаму Дзянісу так зробіцца цесна і душна, што ён быццам у нейкай пастцы задыхаецца. Так усё спрытна зроблена... Да кожнай жылы чалавека прыроблена невідочная трубка, якая ўсё цягне і цягне бесперапынку. Што і казаць? У Форда нават школьнікі, дзеці яго рабочых, што вучацца ў фордаўскай школе, даюць даход — яны ў майстэрнях рамантуюць інструменты. Даюць даход, хоць Форд выплачвае кожнаму вучню чатырыста, а лепшым вучням і шэсцьсот долараў у год стыпендыі, аплачвае настаўнікаў, лабараторыі. А школа яму не абыходзіцца ні граша. Ды гэтая ж школа выклікана да жыцця жаданнем Форда адшукаць танную рабочую сілу для дэталёвага рамонту інструментаў. Ён гэтую сілу, як і належыць капіталісту, знайшоў у дзецях. Як гэта спрытна ўсё зроблена!
Яшчэ больш зжахнуўся Дзяніс ад спрытнасці Форда, калі ад аднаго рабочага-італьянца даведаўся, што нават хворыя ў фордаўскай бальніцы даюць Форду даход, што бальніца таксама нічога не абыходзіцца яму. Не робяць там толькі тыя хворыя, якія не могуць устаць. Ах, ах, як гэта спрытна ўсё зроблена!
Але затое ты, Дзяніс, хоць і апруцянелі твае мускулы за станком на восьмым месяцы, ходзіш чысты, вымыты, добра, нават прыгожа апранены, бо ты, Дзяніс, не старажытны раб, ты — раб капіталістычны, і таму ты павінен быць цывілізаваным. Плёны цывілізацыі дае эксплуатацыя рабочых, хоць я, Форд, лічу кожнага рабочага сваім партнёрам. Рабочаму для свабоды патрэбны ежа, адзежа і хатнія дробязі. Палітыкай, ідэямі будзем займацца мы, форды, гэта наша функцыя, а ты, Дзяніс, павінен аддаць на наш алтар свае трывалыя мускулы, ты павінен быць паслухмяным. У апошнім ты павінен быць падобным да старажытнага раба, бо сутнасць рабства аднакавая, толькі формы розныя. Наша форма дае нам поўнасцю тое, што завецца цывілізацыяй. У Амерыцы кожны рабочы можа стаць капіталістам. Вось што такое мы!
Праўду сказаць, Дзянісу Калывайку сапраўды пачала ўсміхацца гэтая думка. «А чаму ж? Забяру свае ашчаднасці з фордаўскага банка і паеду дахаты. А там я — гаспадар»,— думаў ён. Безумоўна, гэта ўсё можна. Але ў амерыканскіх фордаў многа розных «але»... Дзяніс спалохаўся толькі аднаго «але», аб якім штодзённа пісалі фордаўскія газеты, а іменна: у Расіі ўжо няма капіталізму, і за долары жаданага хутара не купіш. Людзі ў Расіі будуюць сацыялізм, гэта значыць, новы лад без капіталістаў. Не ўсё з гэтага разумеў Дзяніс, фордаўскі рабочы, — гэта значыць, рабочы без палітыкі, без ідэй, па-фордаўску адшліфаваны раб.
Што сацыялізм не жарты, Дзяніс пачаў пераконвацца значна пазней, калі выбухнула вайна ў Іспаніі і сёй-той з рабочых казаў, што там можа быць і будзе так, як у Расіі. Але Дзянісу тады пераваліла ўжо за шэсцьдзесят. Ці варта вяртацца дахаты?
Праз пяць год Дзяніс перайшоў на пенсію, адаслаў часціну грошай брату, часціну даў у фонд абароны супроць гітлераўскай Германіі, а сам застаўся жыць пры невялікай суме ў фордаўскай багадзельні, стаў, як кажуць, дажываць веку. Рабіць не мог: дрыжалі рукі, не бачылі вочы. Цывілізаваны раб быў знясілены да апошняга. Але паколькі чалавек яшчэ стаіць на нагах, можа хадзіць, дык у Форда ён гуляць не павінен. І Дзяніс плёў кошыкі для дзевяці тысяч акраў фордаўскай фермы.
Скончылася вайна. Сацыялізм у Савецкім Саюзе не толькі не паслабіўся, а, наадварот, яшчэ больш умацаваўся. Час для Дзяніса праходзіў нудна, аднастайна — кожны дзень адно і тое самае. З дому, з Беларусі, ніхто не адказвае на лісты. Паслаў ужо некалькі, а адказу усё няма. Тады задумаў Дзяніс Калывайка паехаць на радзіму. Мала ўжо засталося жыць, то трэба хоць пабачыць тое, што не бачыў сорак пяць год.
Так вось і сказалі ўсе ў вёсцы Цівуны, што прыехаў Дзяніс Калывайка — «амерыканец».
Ён ішоў па вёсцы, высокі, крыху ссутулены. Апрача чамадана ў левай руцэ і кія ў правай на левым плячы яго вісеў плашч.
Была другая палавіна мая. Там-сям квітнелі невялікія садочкі. Дзяніс помніць, што іх было некалі многа, а цяпер штосьці зменшылася. Хаты ўсё новыя, некаторыя нават не дакончаны як след — то сенцаў няма, то страха яшчэ не даведзена да канца. Думае Дзяніс, што такое? Дзе ж старыя хаты? Пачалі выходзіць людзі на вуліцу, якія яму і сказалі жудасную праўду, што вёску ў часе вайны спалілі немцы. Сказалі праўду, але не ўсю... А Дзяніс ішоў далей, каб дайсці да сваёй сялібы. Павінна там стаяць груша пры вуліцы над студняй, а далей — вішнёвы садок перад хатай. Вось гэта і будзе тая сяліба, на якой ён, Дзяніс, некалі гадаваўся.
Грушу Дзяніс пазнаў, хоць і абгарэлую. Пад ёю пахіліўся стары зруб студні, на якім упоперак ляжала жэрдачка з убітым у канцы цвіком. На гэты цвік чаплялі вёдры і бралі ваду. Дзяніс заглянуў у студню і ўбачыў у недалёкай вадзе свой пасівелы, пакрэмсаны зморшчкамі твар. Ён глядзеў з халоднай глыбіні, як з таго свету. Дзяніс мімаволі ўсміхнуўся; нешта з далёкага дзяцінства лёгкім струменем прабегла ў душы. Гэта і было сапраўднае вітанне з сялібай, а значыць, і з Радзімай, хоць ад сялібы застаўся толькі адзін успамін. Там, дзе стаяла хата, рос густы зялёны ячмень. Ну, а дзе брат Сяргей, яго сям’я? Відаць, пабудавалася на другім месцы. Стаяў Дзяніс, абапершыся на кій, глядзеў на абгарэлую грушу, а яго паволі пачалі абкружаць дзеці, потым і дарослыя. Апошнія падыходзілі асцярожна, нібы не хочучы. Падышлі і некаторы час маўчалі. Дзяніс як бы прачнуўся ад задумы, глянуў на ўсіх і спытаўся:
— А дзе ж хата? Дзе брат... Сяргей?
Людзі маўчалі.
— Чаго ж маўчыце? Кажэце...
Усе пераглядаліся паміж сабою, нібы пытаючыся, хто ж скажа? І тады выступіў адзін стары, які стаяў у белай кашулі, абапершыся на сукаваты кій. Ён падышоў бліжэй да Дзяніса.
— Помніш Несцера, Дзяніс? Помніш? Разам жа некалі пастухамі былі, у панскі сад лазілі, а потым і да дзяўчат хадзілі, — сказаў з усмешкай стары.
Дзяніс прыгледзеўся да сівога Несцера і сказаў, паківаўшы галавою:
— Дык гэта ты, Несцер? Як жа не помніць?
Дзяніс падышоў і, прывітаўшыся, нават пацалаваўся з Несцерам.
І тады пачалася гутарка.
— Бачыш, якім ты выглядаеш... Пастарэў...
— Ну не будзем пра гэта гаварыць. Абодва пасівелі. Скажы, дзе мой брат Сяргей?
Сівы Несцер пачухаў за вухам і, апусціўшы галаву, сказаў:
— Цяжка табе гаварыць, Дзяніс, пра гэта, але... трэба, нікуды не дзенешся. Як ведаеш сам, у твайго брата Сяргея было два сыны і дзве дачкі. Дык вось, саколік... — Несцер уздыхнуў. — Адзін сын, старэйшы, загінуў на фронце, другога павесілі гітлераўцы, у партызанах быў, а яго самога, Сяргея, з жонкай і дочкамі яны спалілі жыўцом, Дзяніска...
Стары Несцер, быццам папярхнуўшыся, выцер набеглую, ледзь прыкметную слязу. У жанчын таксама заблішчалі празрыстыя слязінкі на шчоках. Несцер прадаўжаў:
— Многа тады спалілі нашых, нешта каля пяцісот чалавек разам з дзецьмі. Хадзі сюды, трошкі набок... — Несцер адвёў Дзяніса пару крокаў да сярэдзіны вуліцы. — Бачыш вунь тую гару?.. Помніш, там стаяў вятрак?..
— Помню, а як жа... — падтакнуў Дзяніс. — Дык дзе той вятрак?
— Вось у гэты вятрак яны сагналі нашых людзей і падпалілі. Каго толькі знайшлі ў вёсцы, усіх пабралі і туды... Застаўся толькі той, хто быў на полі. Якраз лета было... Вось табе і ўвесь, як той казаў, сказ, Дзяніска. Каля пяцісот чалавек. Там вось і загінуў твой брат з жонкай і дзвюма дочкамі. Што ты зробіш? — І стары развёў рукамі.
Дзяніс доўга глядзеў туды, за вёску, на тую далёкую гару, і ўрэшце спытаўся:
— А што гэта там чарнее, на той гары?
— А гэта крыжы, саколік... — адказаў Несцер і апусціў галаву.
Запанавала доўгае маўчанне. Кожны перажываў нанова мінулыя жудасці і нібы баяўся чым-небудзь парушыць гэтае перажыванне.
Дзяніс адвярнуўся ад той гары, і яго вочы заморгалі хутка-хутка. Ён выняў хустачку з кішэні і паспешліва выцер іх. Несцер ужо стаяў пры яго боку і заглядаў яму ў твар.
— Хадзем, Дзяніска, да мяне. Бяры свой чамадан. Думаю, не адмовішся ад нашага хлеба...
— Ну, што ты, Несцер? Чаму гэта я маю адмаўляцца? Дзякую табе.
— Пойдзем, пагаворым, супакоішся. Перажылі мы тут усяго. Пажывеш — пачуеш. Добра, што калгас паставілі на ногі. Жывём ужо з хлебам. Хадзем.
І Несцер павёў Дзяніса ў сваю хату.
...Здзіўляла ўсіх яго высокая, спакойная постаць. Нешта суровае было не толькі ў яго руках, але нават і ў сівых валасах пад шэрым капелюшом. Яго хада была хадою чалавека, які нікуды не спяшаецца. Восемдзесят год... Праўда, родная вёска ажывіла яго, ласкай дакранулася да душы.
Але за плячыма засталося столькі мазольнага на чужой заакіянскай зямлі, што думкі, як-ніяк, цягнуць назад. Усё роўна трэба вяртацца ў фордаўскае царства, дзе Форд бярэ ў палон не толькі рабочую сілу, але і душу, і там дажываць веку. Ён, Дзяніс, жыве на пенсіі, ён не можа яе пакінуць. Каб маладзейшы быў, справа іншая...
З такімі думкамі шэрай, цёплай раніцай Дзяніс ішоў за вёску, туды, на тую чорную гару. Прасіў Несцера завесці, паказаць магілы сваіх... А Несцер толькі горка ўсміхнуўся і сказаў:
— Дзіўны ты, Дзяніс... Косці... адны косці там... Людзей жа папалілі. Ёсць некалькі асобных магіл тых людзей, што засталіся недагарэлымі. Свае пазналі і пахавалі паасобку. А так... глядзі там, дзе густа-густа крыжы стаяць над вялікай ямай. Глядзі туды. Кожны паставіў для сваіх. Я паставіў чатыры і для тваіх. Колькі людзей, столькі крыжоў. Адзін ля аднаго, як палец пры пальцу...
Так і пайшоў Дзяніс на гару адзін. Калі выйшаў за вёску, гара воддаль пабольшала ў вачах і яшчэ больш пачарнела. Хмары, пушыстыя, цёплыя, павісалі над ёю. Дзянісу на нейкі момант здалося, што гэта вялікая хмара чорнага варання зляцела на гару і віецца, кружыцца на адным месцы пад хмарамі. І чаго яно, гэтае стада, кружыцца? Там жа няма спажывы. Калі наблізіўся, распазнаў, што гэта не вараннё, а высокія счарнелыя крыжы стоўпіліся пад шэрым небам. Крыжы і крыжы... То простыя, то пахіленыя, яны перапляліся густа, як у змрочнай роспачы.
Ціха шасцеў жвіровы пясок пад жоўтымі камашамі Дзяніса Калывайкі. Ён набліжаўся да вяршыні гары, а перад вачыма вырасталі яны — крыжы.
Вось ужо Дзяніс на гары, вось ён падышоў да іх, змрочных, суровых. Яны быццам з жывым дакорам глянулі на яго, насупленыя. Дзяніс зняў капялюш. Цішыня. Адзінота. Нікога. Толькі цёплы, лёгкі вецер шалясціць бур’яном паміж крыжоў. Далёка ў даліне застыла вёска Цівуны... За вёскай Дзяніс пазнаў той «стары бор», цяпер моцна прарэджаны, але знаёмы. І адтуль павеяла маладою песняй, даўняй, але не забытай. Здаецца, недзе ўдалечыні мільганула белая хустка і дакаціўся сакавіты смех... Далёкі... Мінулы... А ён, Дзяніс, на восьмым дзесятку свайго жыцця стаіць адзін — высокі, засмучаны, і родны вецер лашчыць яго сівыя, суровыя валасы, яго паморшчаны твар «цывілізаванага» раба.
Сэрца б’ецца ўсё мацней і мацней. Яно ніколі, здаецца, так не білася, не мела ў сабе столькі любві і крыўды. О людзі, родныя! Колькі вы тут перажылі за вайну! Колькі вы папрацавалі... А мы?.. А я?.. Ох, лёс наш цяжкі, лёс нечалавечы!..
Дзяніс расправіў рукі, быццам да палёту, нібы хацеў абняць гэты бяскрайні прастор з жытамі, з дарожкамі, з лясамі, з пералескамі, з сенажатнымі далінамі. Усё нібы цягнецца да сэрца Дзяніса, каб паразмаўляць з ім, як са сваім, які вярнуўся з далёкага падарожжа, каб стаяць вось на гэтай Крыжовай гары, якая была гарою яго маладосці.
Рукі раптам сціснуліся ў кулакі, заскрыгаталі зубы, твар з сурова-пакорлівага зрабіўся чырвоным, абураным. Твар памаладзеў. Вусны зашапталі: «Не, дарагія, я не... я не паеду ад вас...»
Дзяніс апусціўся на калені перад крыжамі і з абамлелым сэрцам прыпаў да зямлі. Недзе ўсярэдзіне кальнула, а пасля нешта хлынула ў горла... Душу агарнула цёплая імгла забыцця, ад якога ўжо не было абуджэння...
Праз дзень на высокай Крыжовай гары людзі капалі свежую магілу. У ёй пахавалі сына вёскі Цівуны Дзяніса Калывайку, які ўсе свае жыццёвыя сілы аддаў Форду і вярнуўся на Радзіму, каб памерці тут.
На гары, між чорных насупленых крыжоў, з’явіўся новы, высокі, дубовы крыж, пра які людзі потым казалі: «Гэта апошні крыж...»